Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері ... ... ..4
1.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату және оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану. Кәмелетке толмағандардың соттылығы, оны жою мен алып тастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың алдын алудың қылмыстық.құқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығының алдын алу проблемалары және оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығымен күресу саясатының ерекшелігі және оның алдын алудың қылмыстық.құқықтық тәсілдер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жауаптылықтың құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері ... ... ..4
1.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату және оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану. Кәмелетке толмағандардың соттылығы, оны жою мен алып тастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың алдын алудың қылмыстық.құқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығының алдын алу проблемалары және оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығымен күресу саясатының ерекшелігі және оның алдын алудың қылмыстық.құқықтық тәсілдер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жауаптылықтың құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалау мәселелеріне Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің өз алдына жеке тарау алынған. Бұл жағдай алдымен кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жалпы қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай өзіндік ерекшелігімен дәйіктелген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы туралы мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің тарауларының бірінді орын алған, яғни ол әділеттілік қағидаларына сәйкес 1990 жылғы 15 қазанда БҰҰ Бас ассамблеясының келісімімен мақұлданған және күшіне енген «Балалардың құқықтары» туралы Конвенциясымен сәйкестендірілген.
Соған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары көрсетілген /1/.
Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық тұрғыда өсіп жетілуінің өзгешіліктеріне: әлеуметтендірілу деңгейінің жеткіліксіздігіне, психозикалық, жас жағынан және әлеуметтік кемелденуіне, адамгершілік құндылықтары жөніндегі одағай түсініктеріне, мінез-құлқының өзіндік қасиеттеріне (жылдам ашуланғыштық, қызбалық), «формальды емес жетекшілердің» әсерінен тезберілуі, үлкендерге еріп кетуі және т.б., тәуелді болып келеді.
Кәмелетке толмағандардың арасында жасалатын қылмыстардың көбісі пайдакүнемдік және пайдакүнемдік-зорлық пиғылдармен жасалатын ауыр қылмыстардың үлесі өте жоғары. Ондай қылмыстарға көбіне аса қатыгездік пен тағылықтың (вандализм) сипаттары тән болып келеді. Мұндай қылмыстардың көпшілігі қоса қатысу (көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа қатысу (жартысынан жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің психологиясының өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда олар жасаған үш қылмыстың біреуі ересектермен қосарласып келеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы туралы мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің тарауларының бірінді орын алған, яғни ол әділеттілік қағидаларына сәйкес 1990 жылғы 15 қазанда БҰҰ Бас ассамблеясының келісімімен мақұлданған және күшіне енген «Балалардың құқықтары» туралы Конвенциясымен сәйкестендірілген.
Соған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары көрсетілген /1/.
Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық тұрғыда өсіп жетілуінің өзгешіліктеріне: әлеуметтендірілу деңгейінің жеткіліксіздігіне, психозикалық, жас жағынан және әлеуметтік кемелденуіне, адамгершілік құндылықтары жөніндегі одағай түсініктеріне, мінез-құлқының өзіндік қасиеттеріне (жылдам ашуланғыштық, қызбалық), «формальды емес жетекшілердің» әсерінен тезберілуі, үлкендерге еріп кетуі және т.б., тәуелді болып келеді.
Кәмелетке толмағандардың арасында жасалатын қылмыстардың көбісі пайдакүнемдік және пайдакүнемдік-зорлық пиғылдармен жасалатын ауыр қылмыстардың үлесі өте жоғары. Ондай қылмыстарға көбіне аса қатыгездік пен тағылықтың (вандализм) сипаттары тән болып келеді. Мұндай қылмыстардың көпшілігі қоса қатысу (көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа қатысу (жартысынан жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің психологиясының өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда олар жасаған үш қылмыстың біреуі ересектермен қосарласып келеді.
Нормативті құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылғы (2007 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен).
2. Қазақстан Респбликасының Қылмыстық кодексі (2009 жылғы бірінші қаңтарға дейінгі толықырулар мен өзгерістермен) Юрист, 2009.- 5004 б
Арнайы әдебиеттер
3. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 1998.- 350б.
4. Рахметов с.М., Кулмхамбетова Б.А. Нурымбетов А.А. Наказание. – Алматы: жеті жарғы, 2002.- 256б.
5. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран / под ред. З.М. Черниловского. – М., 1984. 426б.
6. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция. – М., 1999. – 123б.
7. Каролина. Уголовно-судебное уложение Карла 5. – Алматы, 1967. – 516б.
8. Российские законодательство Х-ХХ веков. Судебная реформа. Т.8. – М., 1991. – 583б.
9. Российские законодательство Х-ХХ веков. Законодательство эпохи буржуазно-демократической революции. Т.9. – М., 1994.- 521б.
10. Еркин Абиль. История государства и права Казахстана: Курс лекции. Астана: ИКФ «Фолиант», 2002. – 188 с.
11. Алауханов Е.О. Предупреждение преступности несовершеннолетних. //Предупреждение преступности. – 2005. - № 1 – 96 с.
12. Ветлугин Д.В. Уголовное наказание несовершеннолетних: международные стандарты и практика их применения. // Казахстанский журнал междунаордного права, – 2001. – №1(4). – 123 б.
13. Уголовное право Казахстана. Особенная часть. Учебник для ВУЗОВ. Под. Ред. Д.ю.н., проф Рогова и к.ю.н., проф. С.М. Рахметова. – Алматы, ТОО „Баспа“, 2003. – 536 с.
14. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 560 б.
15. Уголовное право России. Особенная часть. Под. Ред. А.И. Рарога. – М., ИМПЭ, 2006. – 423 с.
16. Дуйсекеев Г. Особенности уголовной ответственности несовершеннолетних. // Фемида. – 2004. – №6. – 160б.
17. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика мәселелері): монография: - Астана: «Фолиант», 2002. – 215б.
18 Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. – Қарағанды. 2006.- 720 б.
19. Алауханов Е., Рахметов С.М. Жаза: практикалық оқу құралы. Алматы: Өркениет, 2003. – 2008б.
20. Чукмайтов Д.С. Предупреждение преступлений (тезисы лекций). Алматы. Баспа, 2002. – 186б.
21. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық., Алматы, Жеті Жарғы, 2001 – 275 б.
22. Уголовное право Республики Казахстан. Отв. Ред. Проф. Рогов И.И., Баймурзин Г.И. Общая часть. – Алматы, жеті Жарғы, 2000. – 223 б.
23. Ветлугин Д.В. Уголовное наказание несовершеннолетних: международные стандарты и практика их применения. // Казахстанский журнал международного права. – 2001, – №1(4). - 128б.
24. Уголовно-исполнительное право / Учебник под ред. И.В. Шмарова. – М., 1998. – 440б.
25. Даулбаев А.К. Официальное нормативное толкование законов в РК. (Проблемы теории и практики). Алматы. 2005. – 76 б.
26. Рыбальская В.Я. Проблемы борьбы с преступностью несовершеннолетних. – Иркутск, 1994.- 136с.
27. Нуртаев Р.Т. Преступная неосторожность: Социологические и уголовно-правовые проблемы. Алматы, 2002. – 6 б.
28. Уголовное право РК. Общая часть. Учебник под ред. И.Ш. Боршашвили., С.М. Рахметов. Алматы, Дәнекер, 2000 – 326б.
29. Орумбаев Б.Ж. Толкование норм права в правоприминительном процессе. Караганда, 2004 – 78с.
30. Закон РК от 9 июля 2004 г. №591-ІІ ЗРК «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и безпризорности» Глава 2. П.1. Ст. 14. // Казахстанская правдв. 2004, 17 июля,
31. Каиржанов Е. Уголовное право РК (Общая часть) – Алматы, 2007.- 131 с.
32. Жунусов Б.Ж. уголовное право РК (Общая часть): Учебное пособие. Караганда. 2006. – 112 с.
33. Криминология: Учебник. Под. Ред. Проф. Н.Ф. Кузнецовой, проф. В.В. Лунеева. – 2-ое изд., перераб. И допол. – М.: Волтерс Клувер, 2004. – 640 с.
34. Ағыбаев А.Н. қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003. – 560б.
35. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть: Учебник. – Алматы: жеті Жарғы, 2003. – 720с.
36. Ерінбетова Л.Қ. кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы: Монография, Алматы, 2003. – 171б.
37. Криминология: дәрістер курсы. – Астана: Дәнекер, 2005. – 188б.
38. Ли А.Н. Криминально-психологическая характеристика личности учащегося общеобразовательной школы РК: Учебное пособие. – Алматы: норма-К, 2002 – 40 с.
39. Уголовное право. Особенная часть. Под. Общ. Ред. Проф. Л.Д. Гаухмана, проф. Л.М. Колодкина, проф., С.В. максимова. – М., 2007. – 721 с.
40. Уголовное право Россииской федерациию. Особенная часть. Под. Ред. И.Я. Козаченко. – М., 2002. – 665 с.
41. Криминология. Под. ред. Кузнецова Н.Ф., Миньковский М. – М., 1994. 365б.
42. Антонян Ю.М. Преступная жестокость. М., 1999. – 193с.
43. Криминология. Под. Ред. Долгова. – М., 1997. – 691с.
44. Сердюк Л.В. Наилие: криминологическое и головно-правовые иследования. М., 2002. – 104с.
45. Каиржанов Е.И. Криминология. Алматы. Жеті жарғы, 2007. – 312с.
46. Курс уголовного права. Особенная часть. Т.1 Тенденция преступности, ее организованности, закон и опыт борьбы с терроризмом. /Отв. ред. А.И.Долгова. – М., 2006. – 712 с.
47. Уголовное право России. Особенная часть. Под. Ред. Б.В. Здравомыслова. М., 2002. – 476 с.
48. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1 Под. Ред. Н.Ф. кузнецовой, И.М. Тяжковой. М., «Зерцало» 2003. – 592 с.
49. Россииское уголовное право. Курс лекций. Т.1 Под. Ред. А.И. Короеева. Владивосток. 2003 – 682с.
50. Миндагулов А.Х. Личность преступника: Учебное пособие. – Алматы: КазГЮУ, 2003. – 136 с.
51. Уголовное право. Особенная часть. Часть 2. Учебник в двух частях. Под. Ред. Проф. Беляева Н.А., Водяникова Д.Г. проф. Орехова В.В. СПб. Издательство Санкт-петербургского университета. 2004. – 433с.
52. Орлов В.С. Подросток и преступление. М.: Юрид. Лит. 2005. – 115с.
53. Бабаев М.М. Криминология. Учебник. – М.: Юрид. Лит. 2002. – 304с.
54. Г.П. Новоселов. Криминология. М., Издательская группа НОРМА-ИНФА. М. 2007. – 361с.
55. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов. Отв. Ред. Д.ю.н., профессор З.А. Незнамова. М., Издательская группа НОРМА-ИНФА. М., 2000. – 676с.
56. Каиржанов Е.И. Криминология. Учебник. Алматы. Жеті Жарғы. 2005. – 285с
57. Гасилов Г.В. Криминология. М., Юрид. Лит. 2003. – 256с.
58. Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность Издательство Ленинградского ууниверситета. – Л., 1999. – 128с.
59. Галперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения. – М.: Юрид. Лит. 2001. – 176с.
60. Нурымбетов А.А. Наказание. Алматы. Жеті Жарғы, 2004. – 143с.
61. Криминология. дәрістер курсы. Астана, Дәнекер, 2005. – 188б.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылғы (2007 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен).
2. Қазақстан Респбликасының Қылмыстық кодексі (2009 жылғы бірінші қаңтарға дейінгі толықырулар мен өзгерістермен) Юрист, 2009.- 5004 б
Арнайы әдебиеттер
3. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 1998.- 350б.
4. Рахметов с.М., Кулмхамбетова Б.А. Нурымбетов А.А. Наказание. – Алматы: жеті жарғы, 2002.- 256б.
5. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран / под ред. З.М. Черниловского. – М., 1984. 426б.
6. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция. – М., 1999. – 123б.
7. Каролина. Уголовно-судебное уложение Карла 5. – Алматы, 1967. – 516б.
8. Российские законодательство Х-ХХ веков. Судебная реформа. Т.8. – М., 1991. – 583б.
9. Российские законодательство Х-ХХ веков. Законодательство эпохи буржуазно-демократической революции. Т.9. – М., 1994.- 521б.
10. Еркин Абиль. История государства и права Казахстана: Курс лекции. Астана: ИКФ «Фолиант», 2002. – 188 с.
11. Алауханов Е.О. Предупреждение преступности несовершеннолетних. //Предупреждение преступности. – 2005. - № 1 – 96 с.
12. Ветлугин Д.В. Уголовное наказание несовершеннолетних: международные стандарты и практика их применения. // Казахстанский журнал междунаордного права, – 2001. – №1(4). – 123 б.
13. Уголовное право Казахстана. Особенная часть. Учебник для ВУЗОВ. Под. Ред. Д.ю.н., проф Рогова и к.ю.н., проф. С.М. Рахметова. – Алматы, ТОО „Баспа“, 2003. – 536 с.
14. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 560 б.
15. Уголовное право России. Особенная часть. Под. Ред. А.И. Рарога. – М., ИМПЭ, 2006. – 423 с.
16. Дуйсекеев Г. Особенности уголовной ответственности несовершеннолетних. // Фемида. – 2004. – №6. – 160б.
17. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика мәселелері): монография: - Астана: «Фолиант», 2002. – 215б.
18 Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. – Қарағанды. 2006.- 720 б.
19. Алауханов Е., Рахметов С.М. Жаза: практикалық оқу құралы. Алматы: Өркениет, 2003. – 2008б.
20. Чукмайтов Д.С. Предупреждение преступлений (тезисы лекций). Алматы. Баспа, 2002. – 186б.
21. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық., Алматы, Жеті Жарғы, 2001 – 275 б.
22. Уголовное право Республики Казахстан. Отв. Ред. Проф. Рогов И.И., Баймурзин Г.И. Общая часть. – Алматы, жеті Жарғы, 2000. – 223 б.
23. Ветлугин Д.В. Уголовное наказание несовершеннолетних: международные стандарты и практика их применения. // Казахстанский журнал международного права. – 2001, – №1(4). - 128б.
24. Уголовно-исполнительное право / Учебник под ред. И.В. Шмарова. – М., 1998. – 440б.
25. Даулбаев А.К. Официальное нормативное толкование законов в РК. (Проблемы теории и практики). Алматы. 2005. – 76 б.
26. Рыбальская В.Я. Проблемы борьбы с преступностью несовершеннолетних. – Иркутск, 1994.- 136с.
27. Нуртаев Р.Т. Преступная неосторожность: Социологические и уголовно-правовые проблемы. Алматы, 2002. – 6 б.
28. Уголовное право РК. Общая часть. Учебник под ред. И.Ш. Боршашвили., С.М. Рахметов. Алматы, Дәнекер, 2000 – 326б.
29. Орумбаев Б.Ж. Толкование норм права в правоприминительном процессе. Караганда, 2004 – 78с.
30. Закон РК от 9 июля 2004 г. №591-ІІ ЗРК «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и безпризорности» Глава 2. П.1. Ст. 14. // Казахстанская правдв. 2004, 17 июля,
31. Каиржанов Е. Уголовное право РК (Общая часть) – Алматы, 2007.- 131 с.
32. Жунусов Б.Ж. уголовное право РК (Общая часть): Учебное пособие. Караганда. 2006. – 112 с.
33. Криминология: Учебник. Под. Ред. Проф. Н.Ф. Кузнецовой, проф. В.В. Лунеева. – 2-ое изд., перераб. И допол. – М.: Волтерс Клувер, 2004. – 640 с.
34. Ағыбаев А.Н. қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003. – 560б.
35. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть: Учебник. – Алматы: жеті Жарғы, 2003. – 720с.
36. Ерінбетова Л.Қ. кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы: Монография, Алматы, 2003. – 171б.
37. Криминология: дәрістер курсы. – Астана: Дәнекер, 2005. – 188б.
38. Ли А.Н. Криминально-психологическая характеристика личности учащегося общеобразовательной школы РК: Учебное пособие. – Алматы: норма-К, 2002 – 40 с.
39. Уголовное право. Особенная часть. Под. Общ. Ред. Проф. Л.Д. Гаухмана, проф. Л.М. Колодкина, проф., С.В. максимова. – М., 2007. – 721 с.
40. Уголовное право Россииской федерациию. Особенная часть. Под. Ред. И.Я. Козаченко. – М., 2002. – 665 с.
41. Криминология. Под. ред. Кузнецова Н.Ф., Миньковский М. – М., 1994. 365б.
42. Антонян Ю.М. Преступная жестокость. М., 1999. – 193с.
43. Криминология. Под. Ред. Долгова. – М., 1997. – 691с.
44. Сердюк Л.В. Наилие: криминологическое и головно-правовые иследования. М., 2002. – 104с.
45. Каиржанов Е.И. Криминология. Алматы. Жеті жарғы, 2007. – 312с.
46. Курс уголовного права. Особенная часть. Т.1 Тенденция преступности, ее организованности, закон и опыт борьбы с терроризмом. /Отв. ред. А.И.Долгова. – М., 2006. – 712 с.
47. Уголовное право России. Особенная часть. Под. Ред. Б.В. Здравомыслова. М., 2002. – 476 с.
48. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1 Под. Ред. Н.Ф. кузнецовой, И.М. Тяжковой. М., «Зерцало» 2003. – 592 с.
49. Россииское уголовное право. Курс лекций. Т.1 Под. Ред. А.И. Короеева. Владивосток. 2003 – 682с.
50. Миндагулов А.Х. Личность преступника: Учебное пособие. – Алматы: КазГЮУ, 2003. – 136 с.
51. Уголовное право. Особенная часть. Часть 2. Учебник в двух частях. Под. Ред. Проф. Беляева Н.А., Водяникова Д.Г. проф. Орехова В.В. СПб. Издательство Санкт-петербургского университета. 2004. – 433с.
52. Орлов В.С. Подросток и преступление. М.: Юрид. Лит. 2005. – 115с.
53. Бабаев М.М. Криминология. Учебник. – М.: Юрид. Лит. 2002. – 304с.
54. Г.П. Новоселов. Криминология. М., Издательская группа НОРМА-ИНФА. М. 2007. – 361с.
55. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов. Отв. Ред. Д.ю.н., профессор З.А. Незнамова. М., Издательская группа НОРМА-ИНФА. М., 2000. – 676с.
56. Каиржанов Е.И. Криминология. Учебник. Алматы. Жеті Жарғы. 2005. – 285с
57. Гасилов Г.В. Криминология. М., Юрид. Лит. 2003. – 256с.
58. Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность Издательство Ленинградского ууниверситета. – Л., 1999. – 128с.
59. Галперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения. – М.: Юрид. Лит. 2001. – 176с.
60. Нурымбетов А.А. Наказание. Алматы. Жеті Жарғы, 2004. – 143с.
61. Криминология. дәрістер курсы. Астана, Дәнекер, 2005. – 188б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері ... ... ..4
1.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босату және оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Кәмелетке толмағандардың соттылығы, оны жою мен алып
тастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың алдын алудың қылмыстық-
құқықтық
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..34
1. Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығының алдын алу
проблемалары және оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .34
2. Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығымен күресу саясатының
ерекшелігі және оның алдын алудың қылмыстық-құқықтық тәсілдер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .40
2.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жауаптылықтың құқықтық
реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..67
Кіріспе
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалау
мәселелеріне Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің өз алдына жеке
тарау алынған. Бұл жағдай алдымен кәмелетке толмағандар қылмыстылығының
жалпы қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай өзіндік
ерекшелігімен дәйіктелген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы туралы
мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
тарауларының бірінді орын алған, яғни ол әділеттілік қағидаларына сәйкес
1990 жылғы 15 қазанда БҰҰ Бас ассамблеясының келісімімен мақұлданған және
күшіне енген Балалардың құқықтары туралы Конвенциясымен
сәйкестендірілген.
Соған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында,
оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары көрсетілген 1.
Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-
психологиялық тұрғыда өсіп жетілуінің өзгешіліктеріне: әлеуметтендірілу
деңгейінің жеткіліксіздігіне, психозикалық, жас жағынан және әлеуметтік
кемелденуіне, адамгершілік құндылықтары жөніндегі одағай түсініктеріне,
мінез-құлқының өзіндік қасиеттеріне (жылдам ашуланғыштық, қызбалық),
формальды емес жетекшілердің әсерінен тезберілуі, үлкендерге еріп кетуі
және т.б., тәуелді болып келеді.
Кәмелетке толмағандардың арасында жасалатын қылмыстардың көбісі
пайдакүнемдік және пайдакүнемдік-зорлық пиғылдармен жасалатын ауыр
қылмыстардың үлесі өте жоғары. Ондай қылмыстарға көбіне аса қатыгездік пен
тағылықтың (вандализм) сипаттары тән болып келеді. Мұндай қылмыстардың
көпшілігі қоса қатысу (көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа
қатысу (жартысынан жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің
психологиясының өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда
олар жасаған үш қылмыстың біреуі ересектермен қосарласып келеді.
Жұмыстың мақсаты: Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресу
шараларын жүйелеу және кәмелетке толмағандар жөнінде қылмыстық нормаларды
жетілдіру, зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
____________________________
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз (2007
жылғы 21 мамырға дейінгі өзгертулер мен толықтырулармен) Алматы, ЮРИСТ
баспасы -2009.
Жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа жету жолында мына аталған
міндеттерді шешу жоспарланады:
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресуін зерттеу объектісі
ретінде зерделеу, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жекелеген
түрлерін ажыратып алу;
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының қазіргі кездегі жай- күйі,
өсуі, құрылымы, қозғалысын анықтау;
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының себептері мен оның
шарттарын қарастыру;
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу шараларын
жүйелеу және осы бағыттағы субъектілердің қызметтерін анықтау.
Құрылысы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, бес бөлімшеден,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері.
1.1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері.
Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамалары қылмыстық құқық
субъектісі ретіндегі кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғауды жеткілікті
дәрежеде қамтамасыз етеді. Қылмыстық жауаптылық пен жазаның заңдық шегін
анықтауда олардың жас ерекшеліктері қатаң ескеріледі.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының әлеуметтік-
психологиялық тұрғысы қалыптасып келе жатқан тұлға өз дамуының қай
кезеңінде қылмыстық заң тұрғысынан алғанда жауаптылықтың осындай нысанын
атқару қабілетіне ие бола алатындығын анықтауды ұйғарады. Психология
тұрғысынан алғанда қылмыстық жауаптылық тұлғаның ойлау санасының белгілі
бір деңгейін, психологиялық пісіп-жетілгенін көрсетеді және сондықтан
жауапты тұлғаны тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық – қылмыстық құқықтың қылмыс, жаза, қылмыс құрамы
сияқты ең маңызды ұғымдарымен тығыз байланысқан неігізгі ұғымдарының бірі.
Қылмыстық жауаптылық заңдық жауаптылықтың бір түрі болып табылады және
сондықтан соған тән белгілердің барлығына ие болады, сонымен бірге өзінің
мынадай ерекшеліктері бар: қылмыстық жауаптылық қылмыс жасағаны үшін ғана
қолданылады; мұндай жауаптылық сотпен мемлекет атынан жүктеледі; тәртіп
бойынша ол жаза немесе өзге де қылмыстық құқықтық сипаттағы шараларды
қолданумен қосталады. Қылмыстық жауаптылық ұғымының нақты анықтамасы
заңнамаларда жоқ. Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылықтың негіздемесі
жайында ғана айтылады (ҚР ҚК 3-бабы): 2 қылмыс жасау, яғни Қылмыстық
кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық
жауаптылықтың бірден-бір негізі болып табылады. Бір қылмыс үшін ешкімді де
қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Е. Қайыржанов, қылмыстық жауаптылық – бұл адамның жасаған әрекеті үшін
қылмыстық құқық нормаларына негізделген нормалармен жауап беру міндеті ғана
емес, ол сонымен бірге мемлекеттің кәніліге еріксіз ықпал ету құқығы, деп
деп санайды 3.
Қылмыстық жауаптылықты жазалаумен бірдей теңдестіруге болмайды. Бұл
ұғымдар бір біріне жақын болғанымен бірдей емес. Қылмыстық жауаптылық
көбінесе жаза тағайындалғаннан кейін тоқталады. Қылмыстық
_____________________________
2. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. 2009 жылдың 10
сәуіріне дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. –
Алматы: Жеті жарғы, 2009. – 5 б.
3. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (Общая
часть). – Алматы, 1998. 35-бет.
жауаптылық жазалудың алғышарттары болып табылады, бірақ ол жаза
тағайындамайынша болмайды, мысалы, жазасыз айыптау үкімін шығару4.
Бұрынғы 1959 жылғы Казақ КСР Қылмыстық кодексіне қарағанда 1997 жылғы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы мен жазасы арнайы бөлімды қарастырылады (VІ-бөлім).
Ондағы нормалардың бәрі де БҰҰ Бас Ассамблеясымен мақұлданған және 1990
жылдың 15-қазанында күшіне енген Бала құқығы туралың Конвенцияда
көрсетілген адамгершілік пен әділеттілік қағидаларына сай келеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселелерді
қарастыра отырып, оның өткен тарихына шолу жасамай өтуге болмайды.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың қолданылуына тереңірек баға беру үшін, көне
заман мен орта ғасырдан бастап адамзат өмірінің бірнеше дәуірініңң
кезеңдерін қарастырып өту керек сияқты:
– сол кездегі заң мәселесінде адам өмірінің ерекше қорғалатын кезеңі
балалық шақ ұғымына ешқандай құқықтық мән берілмеді;
– сол кездегі құқықтық актілерден балалар мен жас өспірімдерді сотта,
түрмелерде солардан босатылғаннан кейін қорғаудың арнайы заң ережелерін
көре алмағандықтан, көне замандағы, ортағасырлық және ертең капитализм
құқықтары бала-қылмыскерлерді дербес демографиялық топ ретінде қарастырмады
деп ұйғаруға болады;
– тиісінше заң мен соттың кәмелетке толмағандарға деген қаталдығы,
егер олар заңға қайшы қылық жасаған болса, құқықтық жағдайы ересектермен
теңестірілді. Қазіргі заманғы заңгерлер үшін ересектермен бірдей жаза
қолдануы 9 жасар бала мен ересектерге күштірек әсер ететіндігіне назар
аударған болар едің.
Император Юстианның дигестінде 25 жасқа толмаған адамдар туралың
деген тақырыппен берілген 4-титул бар (төртінші кітабында). Титулдің 1-
тармағында рим заңгері, претория префектісі Доминиция Ульпианның (шамамен
170-228 жылдары өмір сүрген) айтқандары бар. Нағыз әділеттің жолымен жүре
отырып, претор балғындарға қорған бола білді, осы жастағылардың мінезі
орнықсыз әрі мықты болмағандықтан, олардың көбісінің алдаудың шырмауына
түсіп қалу мүмкіндігін ескере отырып эдикт белгіледі, осы эдикт бойынша ол
оларға көметесуге және алдаудан сақтап қалуға уәде берді. Бәлкім,
Ульпианның балғындарға, егер олар қасақаналықпен құқық бұзатын болса көмек
көрсетуге болар ма еді деген сұраққа берген жауабы біздің осы заманғы
түсінігімізге жақындау дәйексөз болып та қалар. Құқық бұзушылықта, – деп
жауап береді Ульпиан, – кәмелетке толмағандарға көмекке келу дұрыс емес,
және мұндай көмектің
__________________________________
4. Рахметов с.М., Кулмхамбетова Б.А. Нурымбетов А.А. Наказание. –
Алматы: жеті жарғы, 2002.- 58 б.
көрсетілмейтінін де мойындау керек. Өйткені, егер ол ұрлық жасап немеесе
заңға қайшы шыған келтірілген болса оған ешқандай жеіңлдік жасалмауы тиіс.
12 кесте Заңында (б.д.д. 451-450 жылдардағы көне рим құқығының негізгі
қайнар-көзі) алғаш рет жазаны кешіру қағидасы тұжырымдалды. Ол ең бастысы
кәмелетке толмағандарға арналды және осы заңның мазмұнын тұсіндірген одан
кейінгі кейбір еңбектерде ол кәмелетке толмағандарға негізделген кешірім
ретінде тұжырымдалды.
12 кесте Заңында төмендегі келесідей екі шарт болғанда жаза тағайындау
туралы әңгіме қозғалды:
1) адам өзі жасаған қылмыстық әрекетін сипатын түсінбегенде;
2) қылмыстық әрекеттің өзі аяғына дейін жеткізілмегенде.
Бұл қағида көп уақыт бойы рим құқығын қабылдаған елдерде кеңінен
таралып келді. Мысалы, француз заңгерлері оның Францияда және басқа да
романдық елдердегі өмір сүруін 12 кесте Заңынан бастап 1789 жылғы Ұлы
француз революциясына дейін санайды.
12 кесте Заңы бойынша қасақаналықпен жасалған қылмыс есесі
толтырылмайтын әрекет болып саналды, ол үшін қашанда жаза тиісті болды.
Алайда, сана-сезімі пісіп-жетілмеген деп танылған кәмелетке толмағандар
үшін жазаны жеіңлдетуге жол берілді.
Балалар мен жас өспірімдерді арнайы құқықтық қорғаудың жоқтығы Шваб
айнасың (12-ғасырдағы герман заңдарының жинағы), Каролинаң (Король Карл-V-
нің қылмыстық-сот ережелері жинағы) сияқты белгілі тарихи-құқықтық
ескеркіштерге де тән болды. Дегенмен оларда жазаға кешірім жасау орын таба
білсе де, заңдардың өзінде бұл қағиданы айналып өту жөнінде ескертулер
болды. Каролинаныңң GLХХІХ бабында балғындығына байланысты көрінеу ақыл-
есінен айырылып қалатынң қылмыскерлер турасында айтылды. Осындай адамдарға
қатысты жаза қолдану кезінде мұндай жағдайда не істеу керектігі және жаза
қолданудың қажеттігі жөнінде білгір адамдардан ақыл-кеңес сұрауң жөнінде
айтылған. Осы білгір адамдарң жазалау немесе жазаламау жөнінде шешім
қабылдайтын болған. Сондай-ақ, заң бойынша 14 жасқа дейін өлім жазасы
қолданымайтындықтан осы ережеде кәмелетке толмаған қылмыскерге өлімі
жазасын қолданудың жайы көрсетілген. Дегенмен, бұл ережелерде жасалған
қылмыстың ауыртпалығын ескеруге байланысты қарама-қайшылықтар да болмай
қоймады (кей жағдайда 14-жасқа дейін өлімі жазасын қолдану да мүмкін
болды).
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында сотта және қылмысты атқару
______________________________
5. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран под ред.
З.М. Черниловского. – М., 1984. 43-53-беттер
6. Мельникова ЭБ. Ювенальная юстиция. – М., 1999. 28-31-беттер.
7 Каролина. Уголовно-судебное уложение Карла 5. – Алматы, 1967. 114-115-
беттер.
кезінде балалар мен жас өспірімдерді арнайы қорғаудың жоқтығы туралы
мәліметтік деректер де пайда бола бастады. Ағылшын заңгері П. Кинг 1762-
1782 жылдар аралығындағы Англиядағы қылмыстылықты зерттеп, түрмелердегі
жасы кіші балалардың құқықтық қорғансыздығының шектен шыққандығын анықтады.
Сотталған балалардың көп бөлігін 10-13 жас аралығындағы ер балалар мен қыз
балалар құраған екен. Олардың бәрі де ересек сотталғандармен бірге
орналастырылған.
Осы сияқты көптеген жағдайлардың бәрі кәмелетке толмағандардың
қылмыстық әрекеттерінің жалғаса түсуіне себепкер болды. Мәселен, Англия мен
Уэльс корольдік түрме инспекторлары 1836 жылғы баяндамаларында, бала
түрмеге қылмыс үшін емес, өзінің жасы бойынша түседі, ал одан шыққанда сол
қылықтардың жасалу жолдарын үйреніп шығады шығалды деген екен.
Түрмелерді зерттеуші Джон Хорвард өзінің Түрмелер мемлекетің деген
еңбегінде (1776 ж.) балалар мен жас өспірімдердің құқықсыз жағдайларын сот
алдында ересектермен бірдей есептелуінің салдары деп атап көрсетті.
Сөйтіп, көне дәуір мен ортағасырлық уақыттарда әлемдік өркениетте
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық проблемалары – олардың
ескерілген құқықтық жағдайлары – сол кездегі көптеген зерттеушілердің
еңбектеріне арқау болды, бірақта бұл проблемаларды шешу мүмкіндігіне қол
жеткізіле алмады.
Көне зиялы заңнамалар ескерткіштерінде қылмыстық жауаптылыққа жас
шамасының ықпалы туралы ешқандайда қаулы-қарарлар жоқ. Ол жөнінде 1679
жылғы заңдар жинағы да ештеңе айтпайды. Тек қана Қалалық заңдарданң
ережелерінен егер жеті жастағы ересек бала кісі өлтірсе, ол өлім үшін
кінәланбайдың деген жаңа нұсқаулы бап енгізілді. Бұл қаулы толығымен жат
елдің құқығынан алынған. Қанша дегенмен мәселені шешуге қатысты, – Н.С.
Таганцевтің пікірінше, – айқындық байқалмады. Ол заңдарда еркек пен
еркектәң жыныстық қатынасы үшін жауаптылық 12 жастан бастап қарастырылса,
шіркеулік заңдарда ол 14 жастар бастап қарастырылды.
Мұндай қорытындалар істің шын мәнісін ашып көрсете елмады және
қылмыскердің жасына байланысты сипаттамаларды анықсыздау түсіндірді.
Қатерліктер діни және зайырлы қылмыстық-құқық теорияларының
арақатынасын онша тереңдетілмеген жолмен анықталады. Ортағасырлық құқықта
айқын жеке логика жеткілікті болды.
Жас шамасы жөніндегі мәселе зиялы емес діни көзқараста болды. Адам
тұлғасы құдайдың жаратқан дүниесі ретінде қарастырылып, белгіленген заң
бойынша дамыды, ал мемлекеттік өкіметтің өздерінің қарауы бойынша
жауаптылықтың жас шамасына қатысты шегін белгілеуге хақысы болмады. Осыдан
кейін мынадай заңды түрдегі қорытынды шығады, зайырлы заңнамалардың жас
шамасына деген назары XVІІ-ғасырдың екінші жартысында ауа бастағаны
байқалады.
Қылмыс күнә ретінде қарастырылатын болғандықтан, жасағаны үшін
жауаптылық күнәһар болу қабілетіне қарай анықталатын болды. Оның шегі жеті
жас болды. XVІ ғасырдың басында шетелдік С.Герберштейннің Ресей туралы
хроникасында: сол кезден бастап адам күнәһарлық жасайды деп, жеті жасар
балаларға қатыстылық телінедің, деп көрсетілді.
Қарап отырсақ, С. Герберштейн жеті жас шамасымен әйелдердің тазалық
(адалдық) шегін де анықтайды.
Осындай құбылыстардың христиандық ағымдары еуропалық елдердегі
мәселелерді де осыған ұқсас көзқарастармен анықтады. А. Кистяковский,
Англияда жеті жас шамасында ауыр қылмыс жасағаны үшін өлім жазасына кесу
ұзақ уақыт қолданылып келгенін айтады. Византияның заңдары мен неміс
кодекстері бойынша жеті жастағыларға өлім жазасы қолданылған. Осындай
пікірлерді криминалист А. Богдановский де ұстана отырып, 7 жастан бастап ми
құрлысының дамуында сапалы өзгерістер болады және бұл жас Еуропа
заңнамаларында өте орнықты, деп санады. 8 Орыстың заң тәжірибесінде
балаларды бұдан да кіші жаста өмірден айыру болғаны белгілі, бұл тергеусіз
сот немесе соттан тыс зорлық-зомбылық жолымен, ешқандай соттың үкімінсіз-ақ
жүзеге асырылатын болды. Жеті жастан кем жастағы болған баланы жазалауға
тыйым салатын Бағыттаушы кітаптың тура нұсқауларының негізінде қылмыстық
жауапқа тартудың ең төменгі шегі жеті жас болып саналды.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапқа тарту ерекшеліктері XІX
ғасырдағы ресейлік заңнамалардан да байқалды. 1845 жылғы қылмыстық жазалау
және атқару туралы Ережелерінде осы жауаптылыққа оның 142-150-баптары
арналды. Негізінен бұл баптарда кәмелетке толмаған жас шамасына қарай
жазаның ауыр түрін жеңілірек түріне ауыстыру қарастырылды. Мәселен, осы
ереженің 148-бабына сәйкес, 14-тен 21-жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
абайсызда жасаған қылмысы үшін ата-анасы мен асыраушысының қадағалауымен өз
үйіндегі түзеу жазасына тартылатын болды.
1864 жылғы әлемдік судьялармен салынатын жазалар туралы Жарғының 6-
бабы әлемдік судьяларға 10 мен 17 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың
түрмеде өтеу жазаларын түзеу баспаналарында өтеуге ауыстыру құқығы берілді.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының кейбір ерекшеліктері
1903 жылғы Қылмыстық ережелердің 41-бабында қарастырылды. Мәселен, осы
баптың 1-тармағында өзінің жасаған
әрекетінің қасиеті мен мәнін ұғына алмаған немесе өз қылықтарын басқара
алмаған 10 мен 17 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-
әрекетіне айып тағылмайдың, деп көрсетілді. 9
_________________________________
8. Российские законодательство Х-ХХ веков. Судебная реформа. Т.8. – М.,
1991. 395-бет.
Октябрь төңкерісінен кейін көп кешікпей Кеңес өкіметі: 1918 жылдың 14-
қаңтарындағы ХКК (халық комиссарлары кеңесі) Декретінде қолдау тапқан:
Балалар үшін сот пен түрме жоқ!ң деген ұран көтерді. Бұл декрет балиғатқа
толмағандар мен кәмелетке толмағандар үшін сот пен түрмені жоюды жария
етті. Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған 17 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандар ісі кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссияның қарауына
жататын болды.
Әйтседе, 20 жылдардың аяқ шеніне дейін кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылылығы туралы заңнамалар бірнеше рет өзгеріске ұшырады,
солай бола тұрсада қылмыстық жаза арасынан мәжбүрлеу және тәрбиелеу
шаралары бұрынғысынша басымдылыққа ие болып қалды.
Қазақтың кәдімгі заңы бойынша 15 жасқа дейінгі жасы толмаған
қылмыскерлер сотқа тартылмайтын болған. Осы жайында С.Л. Фукс былай деп
жазады, 15 жасқа дейінгі балаларды қылмыстық жауаптылықтан толығымен
босату, олардың кісі өлтіріп немесе ұрлық жасағанынан әлдеқайда артық емес
пе. Қылмыс деп өзінің әрекетіне есеп беруге қабілетсіздігімен емес,
көптеген жағдайда жаза деп саналатын айып төлей алмау қабілетсіздігі
түсіндіріледі. Он бес жаста отау иесі атанып, қазақтың осы жастағы баласы
әке бола бастауға тиіс болған. Енді сот алдында жас бала емес, меншік иесі,
өзінің қылмысы үшін жауап бере алатын, қазақ құқығы тұрғысынан алғанда
қылмыстық жауапқа тартуға болатын аптал азамат тұрадың.
Қазақтардың кәдімгі қылмыстық құқық нормаларын әсерлілігін сол кездегі
Қазақстан жерінде қолданысқа енгізілген РКФСР-дің 1922 жылғы Қылмыстық
кодексінің өзгертулеру мен толықтыруларынан көруге болады. Қазақстан
Орталық атқару комитетінің ІІІ-сессиясы бұрынғы көшпелі халықтың әлеуметтік
өмір жағдайын, ауыл еңбекшілерінің құқықтық сана-сезім деңгейін ескерк
отырып кәмелетке толмаған қазақтарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше
жағдайын белгіледі. Әсіресе, қылмыстық жаза балиғатқа толмағандарға (14
жасқа дейін) қолданылмады, ал кәмелетке толмағандарға 14 тен 18 жасқа
дейінгі қазақтар, ал басқа ұлттардың 14 тен 16-ға дейінгі жас аралығындағы
өкілдері жатты. 10 Қазақстан жерінде 34 жыл бойы қолданыста болып келген
1926 жылғы РКФСР Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылық жасын былайша
анықтады: медициналық-педагогиклық сипаттағы әлеуметтік қорғау шаралары
қолданылатын он төрт
жасқа дейінгі балиғатқа толмағандарға қатысты соттық-түзеу сипатындағы
әлеуметтік қорғау шаралары қолданылмайдың.
Он төрт жастан он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға қатысты
соттық-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану,
_________________________________
9. Российские законодательство Х-ХХ веков. Законодательство эпохи бржуазно-
демократической революции. Т.9. – М., 1994. 284-бет.
10. Еркин Абиль. История государства и права Казахстана: курс лекции.
Астана: ИКФ Фолиант, 2002. – 56 с.
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссия медициналық-педагогиклық
сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану мүмкін деп тапқанда ғана
қолданылатын болды (1926 жылғы РКФСР ҚК 12-бабы).
Дегенмен, КСРО ОАК және ХКК 1935 жылғы 5-сәуірдегі Кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күресу шаралары туралың қаулысымен
1924 жылғы КСР Одағы мен одақтас республикалардың қылмыстық заңнамаларының
Негізгі бастауларының кәмелетке толмағандарға медициналаық-педогогикалық
сипаттағы шара қолдануға құқық беретін 8-бабы алынып тасталып, 12 жастан
бастап ұрлық жасауға, күш көрсетуге, денеге жарақат салуға, біреуді
жарымжан етуге, кісі өлтіруге және кісі өлтіруге ұмтылған әрекеттері
әшкереленген кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық жазалау шараларының
барлық түрін қолдану белгіленді. КСРО ОАК және БКП(б) ОК 1935 жылғы 31-
мамырдағы Балалар жетімдігі мен қадағалаусыздығын жою шаралары туралың
қаулысы қабылданып, онымен кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссия
жойылды. Аталған актілерде сол кездегі үстемдікке ие болған қылмыстылықпен
күрестің әмбебеп құралдары ретіндегі мәжбүрлеу туралы қате көзқарас көрініс
тауып қалыптаса бастады.
Соғыстан кейінгі жылдары кәмелетке толмағандарға қатысты алғаш рет
тәрбиелік шаралар кеңінен қолданыла бастады. Мәселен, КСРО Жоғарғы соты
Пленумының 1948 жылғы 17-ақпанындағы Кәмелетке толмағандарға қатысты 1947
жылғы 4-маусымдағы Жарлықты қолдану туралың қаулысымен сот органдарына 12
мен 16 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың болмашы мөлшерде ұрлық
жасаған жағдайында қылмыстық жаза тағайындау орынсыз деп табылғанда
қылмыстық іс жүргізу тәртібімен істі тоқтату және айыпталушыны еңбекпен
түзеу колониясына жіберу туралы мәселені талқылауға салу ұсынылды.
Кәмелетке толмағандардың жауаптылығы туралы кеңестік заңнамалар
дамуының жаңа кезеңі КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1958 жылдың 25-желтоқсанындағы
КСР Одағы мен одақтас республикалардың қылмыстық заңнамаларының Негізгі
бастауларын және 1959-1961 жылдардағы одақматс републикалардың қылмыстық
кодекстерін қабылдауы болып табылады. Осы қабылданған жаңа заңнамалардың
ерекешелігі қылмыстық жауаптылық артылатын кәмелеттік жас екі жасқа
арттырылуы болды.
1960 жылдан 1997 жылға Қазақстан жерінде қолданылып келген Қазақ КСР-
інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандар үшін қылмыстық
жауаптылықты 16 жастан бастау қарастырылған. Қаз КСР ҚК 10-бабының 2-
бөлігінде 14 пен 16 жас аралығында қылмыстық жауаптылық артылатын
қылмыстардың тізімі денсаулыққа зиян келтіретін қасақаналықпен денеге
жарақат салу, қарақшылықпен шабуыл жасау, тонау, зорлау, ұрлық, әдейі
бұзақылақ жасау, ауыр зардап әкелетін мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке
адамның мүлкін қасақаналықпен құрту немесе бүлдіру, оқ-дәрімен атылатын
қарулар мен оқ-дәрілерді немесе жарылғыш заттарды ұрлау, есірткілік
заттарды ұрлау, сондай-ақ поездардың апатына соқтыратын қасақана әрекет
жасау. Осыған байланысты Қаз КСР ҚК 10-бабының 3-бөлігінде: Егер сот он
сегіз жасқа дейін қоғамға онша қауіптілігі жоқ қылмыс жасаған адамды
қылмыстық жаза қолданбай-ақ түзеуге болады деп тапқан болса, ондай адамға
қылмыстық жаза болып саналмайтын тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларын
қолдануға немесе кәмелетке толмағанды қылмыстық жауаптылықтан босатуға және
оған қатысты тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шарасын қолдану жөніндегі істі
қарау үшін кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияға жіберуге болады
деп табадың делінген болатын. Сол сияқты Қаз КСР ҚК 10-бабының 4-бөлігінде
кәмелетке толмағандарға қолданылатын тәрбие сипатындағы шаралар да
көрсетілген.
Қылмыстық құқықта адамгершілік көзқарастың қалыптаса бастауының айғағы
ретінде кәмелетке толмағандарға қатысты үкімнің орындалуын кейінге қалдыру
негізін қарастырған КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1977 жылғы 15-
ақпандағы КСР Одағы мен одақтас республикалар қылмыстық заңнамалардың
негізін 39-1-бабымен толықтыру туралың Жарлығы болып табылады. Осы бапқа
сәйкес, алғаш рет 3 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
сотталатын кәмелетке толмағанға жаза тағайындау кезінде жасаған қылмысының
қоғамдық қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлі тұлғасы мен істің басқа да
мән-жайларын, сондай-ақ оны қоғамнан оқшауламай-ақ түзеу мен қайта
тәрбиелеу мүмкіндіктерін ескере отырып, мұндай адамдарға қатысты бас
бостандығынан айыру үкімін орындау 6 айдан 2 жылға дейін кейінге қалдырылуы
мүмкінң.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы туралы кеңестік
заңнамаларды дамытудың нүктесі алғаш рет Кәмелетке толмағандар қылмыстық
жауаптылығының ерекшеліктерің деген арнайы бөлім енгізілген 1991 жылы КСРО
мен одақтас республикалардың қылмыстық заңнамалар Негіздері қабылдануымен
қойылды. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын реттейтін
нормаларды бір бөлімге топтастыру идеясы жаңалық емес. 11 Ал 1958 жылғы
Негіздерде, 1959-1961 жылдардағы одақтас республикалардың Қылмыстық
кодекстерінде мұндай бөлімдердің қарастырылмағаны анық. Сонымен бірге Батыс
Еуропа елдерінің қылмыстық кодекстері де осындай бөлімді қарастырды
(мысалы, Болгарияның кодексінде
________________________________
11. Алауханов Е.О. Предупреждение преступности несовершеннолетних
Предупреждение преступности. – 2005. - № 1 – 44-45 с.
6-тарау).
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеті мәселелерін қарауға
Қазақстан Республика Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінің Кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығың деген тақырыптағы VІ-бөлімі арналған.
Ондағы нормаларда кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылықты реттеуші
ерекшеліктері топтастырылған, шоғырландырылған, осы сапаттағы адамдарға
жаза тағайындау мен атқарудың кез келген кезеңіндегі жас шамасына қатысты
психофизиологиялық ерекшеліктеріне ескеруге, соттылықты ескеруге мүмкіндік
береді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы қылмыстылықпен күрестің
жалпы қағидалары: заңдылық, азаматтардың заң алдындағы теңдігі, әділеттілік
және адамгершілік қағидаларына негізделген. Қалай дегенмен, кәмелетке
толмағандарға қатысты бұл қағидалардың өзіндік ерекшеліктері бар. Атап
айтқанда, кәмелетке толмағандарды жауапқа тарту оларды түзеуді, тәрбиелеуді
және олардың қайталап қылмыс жасамауын ескертуді мақсат тұтады. Бұл қазіргі
замандағы халықтық көпшілігінің тұрмыстың жағдайының нашарлығына,
қаңғымбастық пен жетімділіктің етек жаюына, кәмелетке толмағандардың жүріс-
тұрысын қадағалаудың босаңсуына байланысты өзекті мәселелердің бірі болып
саналады.
1989 жылдың қараша айында БҰҰ Бас Ассамблеясы бала құқығы туралы
Конвенция қабылдаған болатын. Онда қылмыстық қудалауға түскен балалар мен
жас өспірімдерді қаорғау нормаларының кең мазмұны бар. Осы құжатттың 1-
бабына сәйкес, балалар деп заң бойынша кәмелетке толғандық одан да ерте
басталатын елдерден басқаларда 18-ге толмаған адамдар танылады.
Конвенцияда жалпы қорытынды түрінде Адам құқығының жалпыға бірдей
декларациясымен және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактімен берілетін барлық кепілдіктері келтіріліп және оның толық мәнінде
балаларға да таралатындығы жөнінде айтылған. Бұдан басқа, бұл құжат
балаларға қатысты өлім жазасы, өмір бойға бас бостандығынан айыру, босату
мүмкіндігін қарастырмайтын жазалау шараларын қолдануға тыйым салады.
Конвенция ең төменгі жасты қылмыстық жазалауға жатпайтын кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығын дәл осы жасында өзінің әрекетін ұғына
алатын және соған есеп бере алатындай жағдайға жеткен баланың 18 жасқа
толуынан төмен жаста анықтауды ұсынады 12.
14-17 жас аралығы да жеткілікті кезең, 17 жасар жас өспіріммен
салыстырғанды 14 жастағы бала да дамуы жағына біраз айырмашылықты иеленеді.
Алдын ала тергеу органы кәмелетке толмағандарға қатысты
___________________________________ __
12. Ветлугин Д.В. Уголовное наказание несовершеннолетних: международные
стандарты и практика их применения. Казахстанский журнал международного
права, – 2001. – №1(4). – 74-75-беттер.
қылмыстық істерді қозғағанда келесідей мәселелрді шешуі алуы тиіс: 1)
бастаптқы материалда сөз қозғалып отырған адамға қатысты қылмыстық
жауаптылыққа тартуды қолдануға бола ма; 2) осы адамға қылмыстық жазалау
шарасын қолдану орында ма; 3) кәмелетке толмағанның қылмыстық жазалауға
жататын жасаған әректінен басқа істің мән-жайларын жеңілдетуден басқа мән-
жайлары бар ма. Мұндай мән-жайларды ескеру кәмелетке толмағанға қатысты
заңды әділетті қолданудың кепілі бола алады.
Алдын ала тергеу барысында және сотта кәмелетке толмағандардың нақты
жасын анықтау үшін шаралар жасалуы тиіс. Бұл кімелетке толмағанның қылмыс
субъектісі талаптарына сай келетіндігін, жауаптылық пен жаза артуаа
кәнілінің қәмелетке толмағандық фактісі ескерілгендігін, сонымен бірге
қандай жаста қылмыс жасағанын анықтау мәселесін шешу үшін қажет 13.
Жас өспірімнің өз әрекетінің мәнін толық ұғынуы мен оны басқара алу
қаблетін анықтаудың үлкен маңызы бар. Қылмыс жасаған қылмыстық жауаптылық
жасына жеткен кәмелетке толмаған (14 немесе 16 жас) жаса тағайындалмас
бұрын күрделі зерттеулердің біріне жататын кешенді түрде жүргізілетін
соттық психологиялық-психиатриялық сараптамадан өткізіледі. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының 2002 жылғы 11-сәуірдегі Кәмелетке
толмағандары қылмысы және оларды қылмыстық және өзге де қоғамға жат
әрекеттерге тарту туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралың Нормативтік
қаулысының 2-тармағына сәйкес, қылмыстық іс жүргізетін кәмелетке
толмағандар іс жөніндегі орган қылмыстық жауаптылыққа тартылушының нақты
туған күнін (туған жылы, айы, күні) анықтау шараларын қабылдауға міндетті.
Бұл жерда тиісті жасқа жеткені дәл сол туған күнінен емес, келесі күннен
бастап есептеледі.
Жасын дәлелдейтін тиісті құжат болмаған немесе болғанның өзінде ол
күдік туғызған жағдайда Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің (бұдан былай ҚР ҚІЖК) 241-бабының 2-бөлігі бойынша сараптама
тағайындалады. Мұндай жағдайда туған күні сарапшылардың айтуы бойынша сол
жылдың соңғы күні деп есептеледі. Сарапшылардың анықтауы кезіндегі ең
төменгі және ең жоғарғы жас саны (мысалы, 14-тен 15-ке дейін) сараптамамен
ұсынылған ең төменгі жас алынуы керек.
Кәмелетке толмағандардың психикалық дамуы бірқалыпты емес өтеді,
сондықтан сот-тергеу тәжірибесінде кімелетке толғандардың тиісті жасқа
жетуі жасына байланысты даму деңгейіне жеткені деп санауға болмайдын
жағдайлар да жиі болып тұрады. Психология қалыптасқан психологиялық жасң
деген ұғым төлқұжаттық жасқа сай келмейді және оның шегі әлдеқайда кең.
Психологиялық жас – ауыспалы күймен шектелген, бірнеше жылғы
______________________________
13. Уголовное право Казахстана. Особенная часть. Учебник для ВУЗОВ.
Под. Ред. Д.ю.н., проф Рогова и к.ю.н., проф. С.М. Рахметова. – Алматы, ТОО
„Баспа“, 2003. – 235 с.
мерзімдік аралықты қамтитын, тұлғаның дамуының сапалы анықталған бір
кезеңі. Даму бөгелісі жас өспірімнің кем ақылдылық белгісі үшін неігзі
болып табылады, ең бастысы әсерлену-жігерлену саласының пісіп-
жетілмегендігін көрсетеді, көптеген жағдайда кейбір даму бөгелісі ойдың
дамуымен бірігіп кетеді. Мұндай ерекшеліктер тәрбиенің босаңдығынан
тереңдеп кетеді. Кәмелетке толмағандардың психикалық даму бөгелісі тұлғалық
қалыптасудың жас шамасы психологиясының тиісті нормаларынан ауытқып кетуі
негізінде баныөталуы мүмкін. Дамудың нақты деңгейінің осы сияқты тиісті
нормаларынан елеулі түрде қалыс қалуы психикалық даму бөгелісінің, ақлының
кем қалуының және тұлғалық инфантилизмінің түрлі жолдары туралы сөз
қозғауға себеп болады. Әдетте бұлар бір бірімен қабысады.
Қылмыстық заңнама өз қылықтарына саналық-еріктілік көзқараспен қарау
қабілеті төмендеу кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстарға тән
зардаптарды қарастырады. Бұл жердегі әңгіме кәмелетке толмағандардың жалпы
мінез-құлқы жөнінде емес, нақ нақты бір қылмыстық жағдайдағы мінез-құлқы
жайында болып отыр.
Кәмелетке толмаған айыптаушылардың бойынан өзінің жасаған әреутінің
нақты сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына білу қабілетсіздігі не қоғамға
қауіпті іс-әрект жасау кезінде өзін өзі ұстай алмауына байланысты қандайда
бір психологиялық ауытқушылық байқалған кезде сот оның есі дүрыс еместігі
жөнінде қорытынды шығарады (ҚР ҚК 16-бабы). Бұл дегенміз адам қылмыстық
жауаптылыққа жатады деген сөз. Дегенмен, ҚР ҚК 16-бабының 2-бөлігінде есі
дұрыс емес деп танылған адамға сот осы Кодексте көзделген медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін делінген 14.
И.А. Кудрявцевтің атап өткеніндей, іс жүзінде кәмелетке толмаған
айыпталушылардың ақылынан кем қалуының барлық түрі кешенді психологиялық-
психиатриялық сараптаманың көмегімен тиянақты қаралып және бағалануы
мүмкін. Тек қана ерте балалық шағынан тәрбие ақаулығы мен тиісті
ақпараттырының жетіспеушілігімен байланысқан психикалық даму бөгелісі
зерттелмеуі мүмкін.
Кәмелетке толмағанның өз әрекетінің мәнін толығымен ұғына білуі өз
қылығының объективті мазмұнын, жасағалы тұрғаны қылмысының мақсатын, өзіне
және қоғамға келетін зардаптарды болжап білетінін, өзінің қылығын мораль
мен заң нормаларымен бағалай білуін көрсетеді. Адамның өз әрекетіне өзі ие
бола алу мүмкіндігі нақты жағдайда (қылмыс жасау кезінде) мақсат мен оған
қол жеткізудің жолдарын еркін таңдауы ретіндегі қылық жасауды ұғыну
қабілетін анықтайды.
______________________________
14. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім: Оқулық. Өңделген,
толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 123 б.
Кешенді соттық психологиялық-психиатриялық сараптама ол үшін жалпы,
медициналық және әлеуметтік психология ғана емес сонымен бірге балалар мен
жас өспірімдер психологиясы мен патопсихологиясы сияқты пәндер бойынша
арнайы танымды қажет ететін болғандықтан зерттеулердің күрделірек
түрлерінің бірі болып табылады.
Соттық психологиялық-психиатриялық сараптаманың пәні қылмыстық және
азаматтық іс жүргізуде құқықтық маңызға ие болатын, сондай-ақ құқықтық
қатынас субъектісінің психологиялық ерекшеліктерін заңдық мәнін анықтаумен
байланысқан істің мән-жайлары болып табылады.
Психиатрлар мен психологтар кәмелетке толмағандардың кешенді соттық
психологиялық-психиатриялық сараптамасын өткізу кезінде осы мән-жайларды,
психикалық даму бөгелісінің бар екендігін, мұндай бөгелстің неден болған
себептерін анықтауда, жас өспірімдердің жеке және тұлғалық дамуының
жеткіліксіз түрлерін, өзінің қылығымен өтіп жатқан істің мәнін түсіну және
өз мінез-құлқын басқару қабылетін анықтауда бірдей құқыққа ие болулары тиіс
15.
Бұл жерде эоғарыда аталып өткендей, айыпталушының мінез-құлқы нақты
қылмыстың жасалу жағдайымен ажырамас бірлікте қарастырылуы тиіс.
Қылмыстық ізге түсу органдары мен соттарға бөгеліс дәрежесі мен оның
себептері туралы сұрақтардан гөрі кәмелетке толмаған айыпталушының
қылмыстық қол сұғшылық сәтінлегі өз әректтінің мәнін түсінуі мен оны
басақара білу қабілеті туралы сұрақтардың жауаптарын іздестіргені жөн болар
еді. Мұның бәрі де сарапшыларға ұсынылатын мәселелрде бекітілген болуы
керек.
Сарапшылардың қорытындысы психиаторлар мен психологтардың
қорытындысына негізделетінін ескере отырып, қылмыстық ізге түсу органдары
сарапшы психологтардың да сарапшы психиатрлардың да құзырына жататын
мәселелерді қарастырып бекітуі тиіс.
ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігін қолдану мүмкіндігі туралы мәселелерді қарау
кезінде қылмыстық ізге түсу органдары мен соттардың сарапшыларға қойатын
сұрақтары келесідей түрде құрастырылуы мүмкін:
1. Қоғамға қауіпті іс әрекет жасау кезінде кәмелетке толмаған адамда
психикалық ауытқушылық болды ма?
2. Кәмелетке толмағанда психикалық ауытқушылықпен байланысқан
психикалық даму бөгелісі болды ма, болса ол немен көрінеді?
3. Кәмелетке толмаған осындай бөгеліспен (егер ол анықталған болса)
қоғамаға қауіпті іс-әрекет жасау сәтінде өз әректінің нақты сипаты мен
________________________________
15. Уголовное право России. Особенная часть. Под. Ред. А.И. Рарога. –
М., ИМПЭ, 2006. – 324 с.
қоғамға қауіптілігін толық мәнде ұғына алды ма?
4. Психикалық даму бөгелісі кезінде кәмелетке толмаған адам қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасау кезінде өз әрекетін басақара алатын ба еді?
Сарапшылардың бекітіп айтқан немесе теріс жауаптарына байланысты
мәселелерді рет-ретімен қарау кезінде соттық психологиялық-психиатриялық
кешенді сараптаманың қорытындысынан туындайтын әрқилы құқықтық зардаптар
болып қалуы мүмкін.
Егер сарапшылардың қорытындысында кәмелетке толмаған адам психикасының
бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмады деген қорытынды
жасаса, онда кәмелетке толмаған бұл қылмыстық жауапқа тартуға жатпайды.
ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігін қолдану туралы мәселелерді түбімен шешу
қылмыстық ізге түзу органдары мен соттың құзырына тиеді: 16
Мұндай жағдайда есі дұрыс еместікке қарағанда адамның ішінара
қабілетсіздігі психикалық аурау салдарынан емес, психикалық дамуының
бөгелесі салдарынан пайда болады (мысалы, тәрбиенің жоқтығы).
Мұндай жағдай 14-пен 18-ге дейінгі жастағы кәмелетке толмағандарға
ғана таралады.
Кәмелетке толмағандарға қатысты ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігін қолдану
туралы мәселелерді шешу кезінде қылмыстық ізге түзі органдары мен сот ҚР
ҚІЖК 489-бабындағы кәмелетке толмағанға кешенді психологиялық-психиатриялық
және психологиялық сараптама жасау тәртібін басшылыққа алуы қажет.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде кәмелетке толмағанның
осындай психикалық дамуының бөгелісі оған жаза тағайындау кезінде ескерілуі
тиіс.
Егер кәмелетке толмаған айыпталушының бойынан өз әрекетінің іс
жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық мәнде ұғыну не қылмыс жасау
кезінде оны басқару қабілетін шектейтін психикалық ауытқушылық байқалса,
онда ол қылмыстық жауаптылыққа тартуға жатады, алайда психикалық
ауытқушылығы жаза тағайындау кезінде сотпен ескеріледі және ол медициналық
сипаттағы мәжүрлеу шарасын тағайындауға негіз болады (ҚР ҚК 88-бабы).
Кәмелетке толмаған психикалық аурумен байланысы жоқ психикалық
ауытқушылғы не психикалық даму бөгелісінің белгілері болғанына қарамастан
өз әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық
___________________________________ _
16. Дуйсекеев Г. Особенности уголовной ответственности несовершеннолетних.
Фемида. – 2004. – №6. – 46-49-беттер
мәнде ұғынып не қылмыс жасау кезінде оны басқару қабілетті болған жағдайда
сот оны есу дұрыс деп таниды және ол жалпы негізде қылмыстық жауаптылыққа
жатады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты өзінің 2002 жылғы 11-сәуірдегі
кәмелетке толмағандар қылмысы жөніндегі және оларды қылмыстық және өзге де
қоғамға жат қылықтарға тарту жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралың
№6 нормативтік қаулысында кәмелетке толмағанның ақылының кемдігі бар деуге
негіз болатын дерек болған кезде оның психикалық даму деңгейін анықтау үшін
міндетті түрде кешенді психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындалады,
деп көрсетті.
Жаза түрлерінің барлық көлемінің арасынан кәмелетке қолданылатын
жазалар тізімі шектеулі сипатқа ие болады. ҚР ҚК 79-бабындағы кәмелетке
толмағандар үшін қолданылатын жазаның саны жаза түрлерінің жалпы түрлерімен
салыстырғанда (ҚР ҚК 39-бабы) әлдеқайда қысқартылған. ҚР ҚК 39-бабында
көзделген негізгі он қылмыс түрінің алтауын ғана кәмелетке толмағандарға
қолдануға болады. Ал 1959 жылғы Қаз КСР ҚК кодексінің 21-бабындағы
ересектерді соттау үшін көзделген сегіз қылмыстың ішінен алтауы кәмелетке
толмағандар үшін қолданылатын.
Жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектеу, тәртіптік әскери
бөлімде ұстау, өлім жазасы сияқты жаза түрлері әлі де қоғамдағы өз орнын
анықтай қоймаған әлеуметтік жағдайына не жекелеген қылмыстардың тым
қаталдығына байланысты кәмелеке толмағандарға қолданылмайды. Бұл олардың
жасаған қылмыстардың ерекшеліктерімен түсіндірілетін тұрлаулы түсініке,
сонымен бірге кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты жазаның мақсатты
ерекшеліктеріне негізделген 17.
ҚР ҚР 79-бабының 1-бөлігіне сәйкес, rәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жаза түрлері мыналар болып табылады:
а) айыппұл (ҚР ҚК 40-бабы);
б) белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру (ҚР ҚК 41-бабы);
в) қоғамдық жұмыстарға тарту (ҚР ҚК 42-бабы);
г) түзеу жұмыстары (ҚР ҚК 43-бабы);
г-1) бас бостандығын шектеу (ҚР ҚК 45-бабы);
е) бас бостандығынан айыру (ҚР ҚК 48-бабы).
1959 жылғы Қаз КСР ҚК сәйкес, кәмелетке толмағандарға мынадай жазалар
қолдануға болатын: бас бостандығынан айыру; бас бостандығынан айырмай-ақ
түзеу жұмыстары; белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
лауазымынан босату; айыппұл және қоғамдық бетке басу.
ҚР ҚК 79-бабында көрсетілген кәмелетке толмағандарға қатысты
___________________________
17. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика
мәселелері): монография: - Астана: Фолиант, 2002. – 58б.
жазалардың әрқайсысын қолданудың өзіндік ерекшеліктері болады.
ҚР ҚК 40-бабына сәйкес, айыппұл, ҚР заңмен белгіленген және жаза
тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір
мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе
ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының
мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алуды көрсетеді. Айыппұл мөлшері
жасаған қылмысының ауырлығы мен клтірген шығынның көлеміне байланысты әрбір
нақты жағдайда заңмен белгіленген ақшалаай түрінде әртүрлі болуы мүмкін.
Мәселен, ҚР ҚК 79-бабының 2-бөлігіне сәйкес, айыппұл кәмелетке толмай
сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған
жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамның жалақысының
немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі мөлшерінде
тағайындалады. 1959 жылғы Қаз ССР Қылмыстық кодексінде айппұлдың сандық
шеңбердегі мөлшері белгіленбед, сондықтан айыппұл мөлшері кінәлінің
мүліктік жағдайына қарай жасаған қылмысының ауырлығына байланысты
белгіленді (Қаз КСР ҚК 28-бабы).
Белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру кінәлінің белгілі бір
кәсіби немесе өзге де қызметпен айналысуға тыйым салуды білдіреді. Белгілі
бір кәсіби немесе өзге де қызметпен айналысуға тыйым салуды соттың үкімінде
көрсетілген адамды кәсіби шеберлігі мен дайындығына қарамастан кәсібіне,
арнайы дайындығына байланысты немесе нақты жұмыспен айналысу құқығынан
айыру деп түсінуге болады. Бұл жағдайда сотпен белгіленген тыйым салу
мемлекеттік ұйымдарда кәсіби қызметпен айналысуда қана -қолданылып
қоймайды, сонымен бірге жеке меншік ұйымдарында ақылы жұмыс істеуіне тыйым
салынады. Мысалы, автокөліктерді жөндеу мен пайдалануға тыйым салу осы
адамның сотпен белгіленген мерзім ішінде автокөліктерді жөндеу мен
пайдаланумен байланысқан жұмыспен айналысуға жол бермейді. Соттың үкімімен
мемлекттік кәсәпорындардығы автокөліктерді жөндеу мен пайдалану жөніндегі
слесарь адам жеке меншіктік автокөлік кәсіпорындарында да жөндеу және
пайдалаумен байланысты жұмыстарға қабылданбайды 18.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады (ҚР ҚК 79-бабының 3-
бөлігі), ересектер үшін бұл мерзім бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге
тағайындалады. 1959 жылғы Қаз КСР ҚК 26-бабында белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру кінәлінің жасына қарамастан бір жылдан бс жылға
дейінгі мерзімге тағайындалатын.
_________________________________
18 Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. – Қарағанды.
2006. 195-196-беттер.
ҚР ҚК 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізгі
жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды
орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе
жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді.
Заң шығарушы кәмелетке толмағандарды қоғамдық жұмыстарға тарту
тәртібін нақты белгілеген. сәйкес, қоғамдық жұмыстар алпыс сағаттан екі жүз
қырық сағатқа дейін белгіленеді және күніне төрт сағаттан аспайтын уақытта
өтеледі.
Кәмелетке толмағандарды қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан жүз
алпыс сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның
қолынан келетін жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе
негізгі жұмысынан бос уақытында атқарады. Он алты жасқа толмаған адамдардың
бұл жаза түрін орындауының ұзақтығы күніне екі сағаттан, ал он алтыдан он
сегіз жасқа дейінгі адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы керек (ҚР ҚК 79-
бабының 4-бөлігі). Бұл жерде кәмелетке толмағандар күші келетін, денсаулығы
мен денесінің дамуына зақым кеотірмейтін қоғамдық жұмыстарға тартылады.
Кәмелетке толмағандар қоғамдық жұмыстарды оқудан немесе негізгі
жұмысынан бос уақытында атқаруы тиіс.
Қолданыстағы қылмыстық заң бойынша түзеу жұмыстары – бұл сотталушыны
тапқан табысының белгілі бір бөлігін мемлекет пайдасына асыру. Түзеу
жұмыстары сот үкім шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке толмаған
адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады (ҚР ҚК 79-бабының 5-
бөлігі). Салыстырма үшін айта кетейік, ересектер үшін түзеу жұмыстары екі
жылғы дейінгі мерзімге тағайындалады.
1959 жылғы Қаз КСР ҚК 25-бабы бойынша түзеу жұмыстары бір айдан бір
жылға дейінгі мерзімге тағайындалатын. Ал 1959 жылғы Қаз КСР ҚК 25-бабының
4-бөлігінде бас бостандығынан айырмай-ақ түзеу жұмыстарын тағайындау үкім
шығарылатын кезде жасы он алтығы толмағандар үшін қолданылмайтындығы және
оларға айыппұл немесе қоғамдық бетке басу жазасы тағайындалатындығы
айтылған.
Бас бостандығын шектеу кәмелетке толмағандарға қатысты қолданылатын
қылмыстық жазаның жаңа түрі болып табылады 19. Бас бостандығын шектеу Бас
бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтін
белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан оқшауламай бір жылдан
бес жылға дейінгі мерзімге мамандандырылған органның қадағалауымен оның
тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Өзге жаза (қоғамдық жұмыстарға немесе
түзеу жұмыстарына тарту) бас бостандығын шектеуге ауыстырылған жағдайда, ол
бір жылға жетпейтін мерзімге тағайындалуы мүмкін. Сот бас бостандығын
_________________________________
19. Алауханов Е., Рахметов С.М. Жаза: практикалық оқу құралы. Алматы:
Өркениет, 2003. – 23б.
шектеу түрінде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған
органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс істейтін және оқитын жерін
өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгілі бір жерлерге
бармау, оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерінен кетпеу, басқа
да жерлерге бармау міндеттерін орындауды жүктейді. Сот, бас бостандығын
шектеуге сотталған адамға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері ... ... ..4
1.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босату және оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Кәмелетке толмағандардың соттылығы, оны жою мен алып
тастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың алдын алудың қылмыстық-
құқықтық
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..34
1. Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығының алдын алу
проблемалары және оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .34
2. Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстылығымен күресу саясатының
ерекшелігі және оның алдын алудың қылмыстық-құқықтық тәсілдер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .40
2.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жауаптылықтың құқықтық
реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..67
Кіріспе
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалау
мәселелеріне Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің өз алдына жеке
тарау алынған. Бұл жағдай алдымен кәмелетке толмағандар қылмыстылығының
жалпы қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай өзіндік
ерекшелігімен дәйіктелген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы туралы
мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
тарауларының бірінді орын алған, яғни ол әділеттілік қағидаларына сәйкес
1990 жылғы 15 қазанда БҰҰ Бас ассамблеясының келісімімен мақұлданған және
күшіне енген Балалардың құқықтары туралы Конвенциясымен
сәйкестендірілген.
Соған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында,
оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары көрсетілген 1.
Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-
психологиялық тұрғыда өсіп жетілуінің өзгешіліктеріне: әлеуметтендірілу
деңгейінің жеткіліксіздігіне, психозикалық, жас жағынан және әлеуметтік
кемелденуіне, адамгершілік құндылықтары жөніндегі одағай түсініктеріне,
мінез-құлқының өзіндік қасиеттеріне (жылдам ашуланғыштық, қызбалық),
формальды емес жетекшілердің әсерінен тезберілуі, үлкендерге еріп кетуі
және т.б., тәуелді болып келеді.
Кәмелетке толмағандардың арасында жасалатын қылмыстардың көбісі
пайдакүнемдік және пайдакүнемдік-зорлық пиғылдармен жасалатын ауыр
қылмыстардың үлесі өте жоғары. Ондай қылмыстарға көбіне аса қатыгездік пен
тағылықтың (вандализм) сипаттары тән болып келеді. Мұндай қылмыстардың
көпшілігі қоса қатысу (көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа
қатысу (жартысынан жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің
психологиясының өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда
олар жасаған үш қылмыстың біреуі ересектермен қосарласып келеді.
Жұмыстың мақсаты: Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресу
шараларын жүйелеу және кәмелетке толмағандар жөнінде қылмыстық нормаларды
жетілдіру, зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
____________________________
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз (2007
жылғы 21 мамырға дейінгі өзгертулер мен толықтырулармен) Алматы, ЮРИСТ
баспасы -2009.
Жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа жету жолында мына аталған
міндеттерді шешу жоспарланады:
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресуін зерттеу объектісі
ретінде зерделеу, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жекелеген
түрлерін ажыратып алу;
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының қазіргі кездегі жай- күйі,
өсуі, құрылымы, қозғалысын анықтау;
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының себептері мен оның
шарттарын қарастыру;
- Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу шараларын
жүйелеу және осы бағыттағы субъектілердің қызметтерін анықтау.
Құрылысы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, бес бөлімшеден,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының жалпы мәселелері.
1.1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері.
Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамалары қылмыстық құқық
субъектісі ретіндегі кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғауды жеткілікті
дәрежеде қамтамасыз етеді. Қылмыстық жауаптылық пен жазаның заңдық шегін
анықтауда олардың жас ерекшеліктері қатаң ескеріледі.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының әлеуметтік-
психологиялық тұрғысы қалыптасып келе жатқан тұлға өз дамуының қай
кезеңінде қылмыстық заң тұрғысынан алғанда жауаптылықтың осындай нысанын
атқару қабілетіне ие бола алатындығын анықтауды ұйғарады. Психология
тұрғысынан алғанда қылмыстық жауаптылық тұлғаның ойлау санасының белгілі
бір деңгейін, психологиялық пісіп-жетілгенін көрсетеді және сондықтан
жауапты тұлғаны тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық – қылмыстық құқықтың қылмыс, жаза, қылмыс құрамы
сияқты ең маңызды ұғымдарымен тығыз байланысқан неігізгі ұғымдарының бірі.
Қылмыстық жауаптылық заңдық жауаптылықтың бір түрі болып табылады және
сондықтан соған тән белгілердің барлығына ие болады, сонымен бірге өзінің
мынадай ерекшеліктері бар: қылмыстық жауаптылық қылмыс жасағаны үшін ғана
қолданылады; мұндай жауаптылық сотпен мемлекет атынан жүктеледі; тәртіп
бойынша ол жаза немесе өзге де қылмыстық құқықтық сипаттағы шараларды
қолданумен қосталады. Қылмыстық жауаптылық ұғымының нақты анықтамасы
заңнамаларда жоқ. Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылықтың негіздемесі
жайында ғана айтылады (ҚР ҚК 3-бабы): 2 қылмыс жасау, яғни Қылмыстық
кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық
жауаптылықтың бірден-бір негізі болып табылады. Бір қылмыс үшін ешкімді де
қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Е. Қайыржанов, қылмыстық жауаптылық – бұл адамның жасаған әрекеті үшін
қылмыстық құқық нормаларына негізделген нормалармен жауап беру міндеті ғана
емес, ол сонымен бірге мемлекеттің кәніліге еріксіз ықпал ету құқығы, деп
деп санайды 3.
Қылмыстық жауаптылықты жазалаумен бірдей теңдестіруге болмайды. Бұл
ұғымдар бір біріне жақын болғанымен бірдей емес. Қылмыстық жауаптылық
көбінесе жаза тағайындалғаннан кейін тоқталады. Қылмыстық
_____________________________
2. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. 2009 жылдың 10
сәуіріне дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. –
Алматы: Жеті жарғы, 2009. – 5 б.
3. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (Общая
часть). – Алматы, 1998. 35-бет.
жауаптылық жазалудың алғышарттары болып табылады, бірақ ол жаза
тағайындамайынша болмайды, мысалы, жазасыз айыптау үкімін шығару4.
Бұрынғы 1959 жылғы Казақ КСР Қылмыстық кодексіне қарағанда 1997 жылғы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы мен жазасы арнайы бөлімды қарастырылады (VІ-бөлім).
Ондағы нормалардың бәрі де БҰҰ Бас Ассамблеясымен мақұлданған және 1990
жылдың 15-қазанында күшіне енген Бала құқығы туралың Конвенцияда
көрсетілген адамгершілік пен әділеттілік қағидаларына сай келеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселелерді
қарастыра отырып, оның өткен тарихына шолу жасамай өтуге болмайды.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың қолданылуына тереңірек баға беру үшін, көне
заман мен орта ғасырдан бастап адамзат өмірінің бірнеше дәуірініңң
кезеңдерін қарастырып өту керек сияқты:
– сол кездегі заң мәселесінде адам өмірінің ерекше қорғалатын кезеңі
балалық шақ ұғымына ешқандай құқықтық мән берілмеді;
– сол кездегі құқықтық актілерден балалар мен жас өспірімдерді сотта,
түрмелерде солардан босатылғаннан кейін қорғаудың арнайы заң ережелерін
көре алмағандықтан, көне замандағы, ортағасырлық және ертең капитализм
құқықтары бала-қылмыскерлерді дербес демографиялық топ ретінде қарастырмады
деп ұйғаруға болады;
– тиісінше заң мен соттың кәмелетке толмағандарға деген қаталдығы,
егер олар заңға қайшы қылық жасаған болса, құқықтық жағдайы ересектермен
теңестірілді. Қазіргі заманғы заңгерлер үшін ересектермен бірдей жаза
қолдануы 9 жасар бала мен ересектерге күштірек әсер ететіндігіне назар
аударған болар едің.
Император Юстианның дигестінде 25 жасқа толмаған адамдар туралың
деген тақырыппен берілген 4-титул бар (төртінші кітабында). Титулдің 1-
тармағында рим заңгері, претория префектісі Доминиция Ульпианның (шамамен
170-228 жылдары өмір сүрген) айтқандары бар. Нағыз әділеттің жолымен жүре
отырып, претор балғындарға қорған бола білді, осы жастағылардың мінезі
орнықсыз әрі мықты болмағандықтан, олардың көбісінің алдаудың шырмауына
түсіп қалу мүмкіндігін ескере отырып эдикт белгіледі, осы эдикт бойынша ол
оларға көметесуге және алдаудан сақтап қалуға уәде берді. Бәлкім,
Ульпианның балғындарға, егер олар қасақаналықпен құқық бұзатын болса көмек
көрсетуге болар ма еді деген сұраққа берген жауабы біздің осы заманғы
түсінігімізге жақындау дәйексөз болып та қалар. Құқық бұзушылықта, – деп
жауап береді Ульпиан, – кәмелетке толмағандарға көмекке келу дұрыс емес,
және мұндай көмектің
__________________________________
4. Рахметов с.М., Кулмхамбетова Б.А. Нурымбетов А.А. Наказание. –
Алматы: жеті жарғы, 2002.- 58 б.
көрсетілмейтінін де мойындау керек. Өйткені, егер ол ұрлық жасап немеесе
заңға қайшы шыған келтірілген болса оған ешқандай жеіңлдік жасалмауы тиіс.
12 кесте Заңында (б.д.д. 451-450 жылдардағы көне рим құқығының негізгі
қайнар-көзі) алғаш рет жазаны кешіру қағидасы тұжырымдалды. Ол ең бастысы
кәмелетке толмағандарға арналды және осы заңның мазмұнын тұсіндірген одан
кейінгі кейбір еңбектерде ол кәмелетке толмағандарға негізделген кешірім
ретінде тұжырымдалды.
12 кесте Заңында төмендегі келесідей екі шарт болғанда жаза тағайындау
туралы әңгіме қозғалды:
1) адам өзі жасаған қылмыстық әрекетін сипатын түсінбегенде;
2) қылмыстық әрекеттің өзі аяғына дейін жеткізілмегенде.
Бұл қағида көп уақыт бойы рим құқығын қабылдаған елдерде кеңінен
таралып келді. Мысалы, француз заңгерлері оның Францияда және басқа да
романдық елдердегі өмір сүруін 12 кесте Заңынан бастап 1789 жылғы Ұлы
француз революциясына дейін санайды.
12 кесте Заңы бойынша қасақаналықпен жасалған қылмыс есесі
толтырылмайтын әрекет болып саналды, ол үшін қашанда жаза тиісті болды.
Алайда, сана-сезімі пісіп-жетілмеген деп танылған кәмелетке толмағандар
үшін жазаны жеіңлдетуге жол берілді.
Балалар мен жас өспірімдерді арнайы құқықтық қорғаудың жоқтығы Шваб
айнасың (12-ғасырдағы герман заңдарының жинағы), Каролинаң (Король Карл-V-
нің қылмыстық-сот ережелері жинағы) сияқты белгілі тарихи-құқықтық
ескеркіштерге де тән болды. Дегенмен оларда жазаға кешірім жасау орын таба
білсе де, заңдардың өзінде бұл қағиданы айналып өту жөнінде ескертулер
болды. Каролинаныңң GLХХІХ бабында балғындығына байланысты көрінеу ақыл-
есінен айырылып қалатынң қылмыскерлер турасында айтылды. Осындай адамдарға
қатысты жаза қолдану кезінде мұндай жағдайда не істеу керектігі және жаза
қолданудың қажеттігі жөнінде білгір адамдардан ақыл-кеңес сұрауң жөнінде
айтылған. Осы білгір адамдарң жазалау немесе жазаламау жөнінде шешім
қабылдайтын болған. Сондай-ақ, заң бойынша 14 жасқа дейін өлім жазасы
қолданымайтындықтан осы ережеде кәмелетке толмаған қылмыскерге өлімі
жазасын қолданудың жайы көрсетілген. Дегенмен, бұл ережелерде жасалған
қылмыстың ауыртпалығын ескеруге байланысты қарама-қайшылықтар да болмай
қоймады (кей жағдайда 14-жасқа дейін өлімі жазасын қолдану да мүмкін
болды).
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында сотта және қылмысты атқару
______________________________
5. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран под ред.
З.М. Черниловского. – М., 1984. 43-53-беттер
6. Мельникова ЭБ. Ювенальная юстиция. – М., 1999. 28-31-беттер.
7 Каролина. Уголовно-судебное уложение Карла 5. – Алматы, 1967. 114-115-
беттер.
кезінде балалар мен жас өспірімдерді арнайы қорғаудың жоқтығы туралы
мәліметтік деректер де пайда бола бастады. Ағылшын заңгері П. Кинг 1762-
1782 жылдар аралығындағы Англиядағы қылмыстылықты зерттеп, түрмелердегі
жасы кіші балалардың құқықтық қорғансыздығының шектен шыққандығын анықтады.
Сотталған балалардың көп бөлігін 10-13 жас аралығындағы ер балалар мен қыз
балалар құраған екен. Олардың бәрі де ересек сотталғандармен бірге
орналастырылған.
Осы сияқты көптеген жағдайлардың бәрі кәмелетке толмағандардың
қылмыстық әрекеттерінің жалғаса түсуіне себепкер болды. Мәселен, Англия мен
Уэльс корольдік түрме инспекторлары 1836 жылғы баяндамаларында, бала
түрмеге қылмыс үшін емес, өзінің жасы бойынша түседі, ал одан шыққанда сол
қылықтардың жасалу жолдарын үйреніп шығады шығалды деген екен.
Түрмелерді зерттеуші Джон Хорвард өзінің Түрмелер мемлекетің деген
еңбегінде (1776 ж.) балалар мен жас өспірімдердің құқықсыз жағдайларын сот
алдында ересектермен бірдей есептелуінің салдары деп атап көрсетті.
Сөйтіп, көне дәуір мен ортағасырлық уақыттарда әлемдік өркениетте
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық проблемалары – олардың
ескерілген құқықтық жағдайлары – сол кездегі көптеген зерттеушілердің
еңбектеріне арқау болды, бірақта бұл проблемаларды шешу мүмкіндігіне қол
жеткізіле алмады.
Көне зиялы заңнамалар ескерткіштерінде қылмыстық жауаптылыққа жас
шамасының ықпалы туралы ешқандайда қаулы-қарарлар жоқ. Ол жөнінде 1679
жылғы заңдар жинағы да ештеңе айтпайды. Тек қана Қалалық заңдарданң
ережелерінен егер жеті жастағы ересек бала кісі өлтірсе, ол өлім үшін
кінәланбайдың деген жаңа нұсқаулы бап енгізілді. Бұл қаулы толығымен жат
елдің құқығынан алынған. Қанша дегенмен мәселені шешуге қатысты, – Н.С.
Таганцевтің пікірінше, – айқындық байқалмады. Ол заңдарда еркек пен
еркектәң жыныстық қатынасы үшін жауаптылық 12 жастан бастап қарастырылса,
шіркеулік заңдарда ол 14 жастар бастап қарастырылды.
Мұндай қорытындалар істің шын мәнісін ашып көрсете елмады және
қылмыскердің жасына байланысты сипаттамаларды анықсыздау түсіндірді.
Қатерліктер діни және зайырлы қылмыстық-құқық теорияларының
арақатынасын онша тереңдетілмеген жолмен анықталады. Ортағасырлық құқықта
айқын жеке логика жеткілікті болды.
Жас шамасы жөніндегі мәселе зиялы емес діни көзқараста болды. Адам
тұлғасы құдайдың жаратқан дүниесі ретінде қарастырылып, белгіленген заң
бойынша дамыды, ал мемлекеттік өкіметтің өздерінің қарауы бойынша
жауаптылықтың жас шамасына қатысты шегін белгілеуге хақысы болмады. Осыдан
кейін мынадай заңды түрдегі қорытынды шығады, зайырлы заңнамалардың жас
шамасына деген назары XVІІ-ғасырдың екінші жартысында ауа бастағаны
байқалады.
Қылмыс күнә ретінде қарастырылатын болғандықтан, жасағаны үшін
жауаптылық күнәһар болу қабілетіне қарай анықталатын болды. Оның шегі жеті
жас болды. XVІ ғасырдың басында шетелдік С.Герберштейннің Ресей туралы
хроникасында: сол кезден бастап адам күнәһарлық жасайды деп, жеті жасар
балаларға қатыстылық телінедің, деп көрсетілді.
Қарап отырсақ, С. Герберштейн жеті жас шамасымен әйелдердің тазалық
(адалдық) шегін де анықтайды.
Осындай құбылыстардың христиандық ағымдары еуропалық елдердегі
мәселелерді де осыған ұқсас көзқарастармен анықтады. А. Кистяковский,
Англияда жеті жас шамасында ауыр қылмыс жасағаны үшін өлім жазасына кесу
ұзақ уақыт қолданылып келгенін айтады. Византияның заңдары мен неміс
кодекстері бойынша жеті жастағыларға өлім жазасы қолданылған. Осындай
пікірлерді криминалист А. Богдановский де ұстана отырып, 7 жастан бастап ми
құрлысының дамуында сапалы өзгерістер болады және бұл жас Еуропа
заңнамаларында өте орнықты, деп санады. 8 Орыстың заң тәжірибесінде
балаларды бұдан да кіші жаста өмірден айыру болғаны белгілі, бұл тергеусіз
сот немесе соттан тыс зорлық-зомбылық жолымен, ешқандай соттың үкімінсіз-ақ
жүзеге асырылатын болды. Жеті жастан кем жастағы болған баланы жазалауға
тыйым салатын Бағыттаушы кітаптың тура нұсқауларының негізінде қылмыстық
жауапқа тартудың ең төменгі шегі жеті жас болып саналды.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапқа тарту ерекшеліктері XІX
ғасырдағы ресейлік заңнамалардан да байқалды. 1845 жылғы қылмыстық жазалау
және атқару туралы Ережелерінде осы жауаптылыққа оның 142-150-баптары
арналды. Негізінен бұл баптарда кәмелетке толмаған жас шамасына қарай
жазаның ауыр түрін жеңілірек түріне ауыстыру қарастырылды. Мәселен, осы
ереженің 148-бабына сәйкес, 14-тен 21-жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
абайсызда жасаған қылмысы үшін ата-анасы мен асыраушысының қадағалауымен өз
үйіндегі түзеу жазасына тартылатын болды.
1864 жылғы әлемдік судьялармен салынатын жазалар туралы Жарғының 6-
бабы әлемдік судьяларға 10 мен 17 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың
түрмеде өтеу жазаларын түзеу баспаналарында өтеуге ауыстыру құқығы берілді.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының кейбір ерекшеліктері
1903 жылғы Қылмыстық ережелердің 41-бабында қарастырылды. Мәселен, осы
баптың 1-тармағында өзінің жасаған
әрекетінің қасиеті мен мәнін ұғына алмаған немесе өз қылықтарын басқара
алмаған 10 мен 17 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-
әрекетіне айып тағылмайдың, деп көрсетілді. 9
_________________________________
8. Российские законодательство Х-ХХ веков. Судебная реформа. Т.8. – М.,
1991. 395-бет.
Октябрь төңкерісінен кейін көп кешікпей Кеңес өкіметі: 1918 жылдың 14-
қаңтарындағы ХКК (халық комиссарлары кеңесі) Декретінде қолдау тапқан:
Балалар үшін сот пен түрме жоқ!ң деген ұран көтерді. Бұл декрет балиғатқа
толмағандар мен кәмелетке толмағандар үшін сот пен түрмені жоюды жария
етті. Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған 17 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандар ісі кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссияның қарауына
жататын болды.
Әйтседе, 20 жылдардың аяқ шеніне дейін кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылылығы туралы заңнамалар бірнеше рет өзгеріске ұшырады,
солай бола тұрсада қылмыстық жаза арасынан мәжбүрлеу және тәрбиелеу
шаралары бұрынғысынша басымдылыққа ие болып қалды.
Қазақтың кәдімгі заңы бойынша 15 жасқа дейінгі жасы толмаған
қылмыскерлер сотқа тартылмайтын болған. Осы жайында С.Л. Фукс былай деп
жазады, 15 жасқа дейінгі балаларды қылмыстық жауаптылықтан толығымен
босату, олардың кісі өлтіріп немесе ұрлық жасағанынан әлдеқайда артық емес
пе. Қылмыс деп өзінің әрекетіне есеп беруге қабілетсіздігімен емес,
көптеген жағдайда жаза деп саналатын айып төлей алмау қабілетсіздігі
түсіндіріледі. Он бес жаста отау иесі атанып, қазақтың осы жастағы баласы
әке бола бастауға тиіс болған. Енді сот алдында жас бала емес, меншік иесі,
өзінің қылмысы үшін жауап бере алатын, қазақ құқығы тұрғысынан алғанда
қылмыстық жауапқа тартуға болатын аптал азамат тұрадың.
Қазақтардың кәдімгі қылмыстық құқық нормаларын әсерлілігін сол кездегі
Қазақстан жерінде қолданысқа енгізілген РКФСР-дің 1922 жылғы Қылмыстық
кодексінің өзгертулеру мен толықтыруларынан көруге болады. Қазақстан
Орталық атқару комитетінің ІІІ-сессиясы бұрынғы көшпелі халықтың әлеуметтік
өмір жағдайын, ауыл еңбекшілерінің құқықтық сана-сезім деңгейін ескерк
отырып кәмелетке толмаған қазақтарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше
жағдайын белгіледі. Әсіресе, қылмыстық жаза балиғатқа толмағандарға (14
жасқа дейін) қолданылмады, ал кәмелетке толмағандарға 14 тен 18 жасқа
дейінгі қазақтар, ал басқа ұлттардың 14 тен 16-ға дейінгі жас аралығындағы
өкілдері жатты. 10 Қазақстан жерінде 34 жыл бойы қолданыста болып келген
1926 жылғы РКФСР Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылық жасын былайша
анықтады: медициналық-педагогиклық сипаттағы әлеуметтік қорғау шаралары
қолданылатын он төрт
жасқа дейінгі балиғатқа толмағандарға қатысты соттық-түзеу сипатындағы
әлеуметтік қорғау шаралары қолданылмайдың.
Он төрт жастан он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға қатысты
соттық-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану,
_________________________________
9. Российские законодательство Х-ХХ веков. Законодательство эпохи бржуазно-
демократической революции. Т.9. – М., 1994. 284-бет.
10. Еркин Абиль. История государства и права Казахстана: курс лекции.
Астана: ИКФ Фолиант, 2002. – 56 с.
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссия медициналық-педагогиклық
сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану мүмкін деп тапқанда ғана
қолданылатын болды (1926 жылғы РКФСР ҚК 12-бабы).
Дегенмен, КСРО ОАК және ХКК 1935 жылғы 5-сәуірдегі Кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күресу шаралары туралың қаулысымен
1924 жылғы КСР Одағы мен одақтас республикалардың қылмыстық заңнамаларының
Негізгі бастауларының кәмелетке толмағандарға медициналаық-педогогикалық
сипаттағы шара қолдануға құқық беретін 8-бабы алынып тасталып, 12 жастан
бастап ұрлық жасауға, күш көрсетуге, денеге жарақат салуға, біреуді
жарымжан етуге, кісі өлтіруге және кісі өлтіруге ұмтылған әрекеттері
әшкереленген кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық жазалау шараларының
барлық түрін қолдану белгіленді. КСРО ОАК және БКП(б) ОК 1935 жылғы 31-
мамырдағы Балалар жетімдігі мен қадағалаусыздығын жою шаралары туралың
қаулысы қабылданып, онымен кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссия
жойылды. Аталған актілерде сол кездегі үстемдікке ие болған қылмыстылықпен
күрестің әмбебеп құралдары ретіндегі мәжбүрлеу туралы қате көзқарас көрініс
тауып қалыптаса бастады.
Соғыстан кейінгі жылдары кәмелетке толмағандарға қатысты алғаш рет
тәрбиелік шаралар кеңінен қолданыла бастады. Мәселен, КСРО Жоғарғы соты
Пленумының 1948 жылғы 17-ақпанындағы Кәмелетке толмағандарға қатысты 1947
жылғы 4-маусымдағы Жарлықты қолдану туралың қаулысымен сот органдарына 12
мен 16 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың болмашы мөлшерде ұрлық
жасаған жағдайында қылмыстық жаза тағайындау орынсыз деп табылғанда
қылмыстық іс жүргізу тәртібімен істі тоқтату және айыпталушыны еңбекпен
түзеу колониясына жіберу туралы мәселені талқылауға салу ұсынылды.
Кәмелетке толмағандардың жауаптылығы туралы кеңестік заңнамалар
дамуының жаңа кезеңі КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1958 жылдың 25-желтоқсанындағы
КСР Одағы мен одақтас республикалардың қылмыстық заңнамаларының Негізгі
бастауларын және 1959-1961 жылдардағы одақматс републикалардың қылмыстық
кодекстерін қабылдауы болып табылады. Осы қабылданған жаңа заңнамалардың
ерекешелігі қылмыстық жауаптылық артылатын кәмелеттік жас екі жасқа
арттырылуы болды.
1960 жылдан 1997 жылға Қазақстан жерінде қолданылып келген Қазақ КСР-
інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандар үшін қылмыстық
жауаптылықты 16 жастан бастау қарастырылған. Қаз КСР ҚК 10-бабының 2-
бөлігінде 14 пен 16 жас аралығында қылмыстық жауаптылық артылатын
қылмыстардың тізімі денсаулыққа зиян келтіретін қасақаналықпен денеге
жарақат салу, қарақшылықпен шабуыл жасау, тонау, зорлау, ұрлық, әдейі
бұзақылақ жасау, ауыр зардап әкелетін мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке
адамның мүлкін қасақаналықпен құрту немесе бүлдіру, оқ-дәрімен атылатын
қарулар мен оқ-дәрілерді немесе жарылғыш заттарды ұрлау, есірткілік
заттарды ұрлау, сондай-ақ поездардың апатына соқтыратын қасақана әрекет
жасау. Осыған байланысты Қаз КСР ҚК 10-бабының 3-бөлігінде: Егер сот он
сегіз жасқа дейін қоғамға онша қауіптілігі жоқ қылмыс жасаған адамды
қылмыстық жаза қолданбай-ақ түзеуге болады деп тапқан болса, ондай адамға
қылмыстық жаза болып саналмайтын тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларын
қолдануға немесе кәмелетке толмағанды қылмыстық жауаптылықтан босатуға және
оған қатысты тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шарасын қолдану жөніндегі істі
қарау үшін кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияға жіберуге болады
деп табадың делінген болатын. Сол сияқты Қаз КСР ҚК 10-бабының 4-бөлігінде
кәмелетке толмағандарға қолданылатын тәрбие сипатындағы шаралар да
көрсетілген.
Қылмыстық құқықта адамгершілік көзқарастың қалыптаса бастауының айғағы
ретінде кәмелетке толмағандарға қатысты үкімнің орындалуын кейінге қалдыру
негізін қарастырған КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1977 жылғы 15-
ақпандағы КСР Одағы мен одақтас республикалар қылмыстық заңнамалардың
негізін 39-1-бабымен толықтыру туралың Жарлығы болып табылады. Осы бапқа
сәйкес, алғаш рет 3 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
сотталатын кәмелетке толмағанға жаза тағайындау кезінде жасаған қылмысының
қоғамдық қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлі тұлғасы мен істің басқа да
мән-жайларын, сондай-ақ оны қоғамнан оқшауламай-ақ түзеу мен қайта
тәрбиелеу мүмкіндіктерін ескере отырып, мұндай адамдарға қатысты бас
бостандығынан айыру үкімін орындау 6 айдан 2 жылға дейін кейінге қалдырылуы
мүмкінң.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы туралы кеңестік
заңнамаларды дамытудың нүктесі алғаш рет Кәмелетке толмағандар қылмыстық
жауаптылығының ерекшеліктерің деген арнайы бөлім енгізілген 1991 жылы КСРО
мен одақтас республикалардың қылмыстық заңнамалар Негіздері қабылдануымен
қойылды. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын реттейтін
нормаларды бір бөлімге топтастыру идеясы жаңалық емес. 11 Ал 1958 жылғы
Негіздерде, 1959-1961 жылдардағы одақтас республикалардың Қылмыстық
кодекстерінде мұндай бөлімдердің қарастырылмағаны анық. Сонымен бірге Батыс
Еуропа елдерінің қылмыстық кодекстері де осындай бөлімді қарастырды
(мысалы, Болгарияның кодексінде
________________________________
11. Алауханов Е.О. Предупреждение преступности несовершеннолетних
Предупреждение преступности. – 2005. - № 1 – 44-45 с.
6-тарау).
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеті мәселелерін қарауға
Қазақстан Республика Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінің Кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығың деген тақырыптағы VІ-бөлімі арналған.
Ондағы нормаларда кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылықты реттеуші
ерекшеліктері топтастырылған, шоғырландырылған, осы сапаттағы адамдарға
жаза тағайындау мен атқарудың кез келген кезеңіндегі жас шамасына қатысты
психофизиологиялық ерекшеліктеріне ескеруге, соттылықты ескеруге мүмкіндік
береді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы қылмыстылықпен күрестің
жалпы қағидалары: заңдылық, азаматтардың заң алдындағы теңдігі, әділеттілік
және адамгершілік қағидаларына негізделген. Қалай дегенмен, кәмелетке
толмағандарға қатысты бұл қағидалардың өзіндік ерекшеліктері бар. Атап
айтқанда, кәмелетке толмағандарды жауапқа тарту оларды түзеуді, тәрбиелеуді
және олардың қайталап қылмыс жасамауын ескертуді мақсат тұтады. Бұл қазіргі
замандағы халықтық көпшілігінің тұрмыстың жағдайының нашарлығына,
қаңғымбастық пен жетімділіктің етек жаюына, кәмелетке толмағандардың жүріс-
тұрысын қадағалаудың босаңсуына байланысты өзекті мәселелердің бірі болып
саналады.
1989 жылдың қараша айында БҰҰ Бас Ассамблеясы бала құқығы туралы
Конвенция қабылдаған болатын. Онда қылмыстық қудалауға түскен балалар мен
жас өспірімдерді қаорғау нормаларының кең мазмұны бар. Осы құжатттың 1-
бабына сәйкес, балалар деп заң бойынша кәмелетке толғандық одан да ерте
басталатын елдерден басқаларда 18-ге толмаған адамдар танылады.
Конвенцияда жалпы қорытынды түрінде Адам құқығының жалпыға бірдей
декларациясымен және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактімен берілетін барлық кепілдіктері келтіріліп және оның толық мәнінде
балаларға да таралатындығы жөнінде айтылған. Бұдан басқа, бұл құжат
балаларға қатысты өлім жазасы, өмір бойға бас бостандығынан айыру, босату
мүмкіндігін қарастырмайтын жазалау шараларын қолдануға тыйым салады.
Конвенция ең төменгі жасты қылмыстық жазалауға жатпайтын кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығын дәл осы жасында өзінің әрекетін ұғына
алатын және соған есеп бере алатындай жағдайға жеткен баланың 18 жасқа
толуынан төмен жаста анықтауды ұсынады 12.
14-17 жас аралығы да жеткілікті кезең, 17 жасар жас өспіріммен
салыстырғанды 14 жастағы бала да дамуы жағына біраз айырмашылықты иеленеді.
Алдын ала тергеу органы кәмелетке толмағандарға қатысты
___________________________________ __
12. Ветлугин Д.В. Уголовное наказание несовершеннолетних: международные
стандарты и практика их применения. Казахстанский журнал международного
права, – 2001. – №1(4). – 74-75-беттер.
қылмыстық істерді қозғағанда келесідей мәселелрді шешуі алуы тиіс: 1)
бастаптқы материалда сөз қозғалып отырған адамға қатысты қылмыстық
жауаптылыққа тартуды қолдануға бола ма; 2) осы адамға қылмыстық жазалау
шарасын қолдану орында ма; 3) кәмелетке толмағанның қылмыстық жазалауға
жататын жасаған әректінен басқа істің мән-жайларын жеңілдетуден басқа мән-
жайлары бар ма. Мұндай мән-жайларды ескеру кәмелетке толмағанға қатысты
заңды әділетті қолданудың кепілі бола алады.
Алдын ала тергеу барысында және сотта кәмелетке толмағандардың нақты
жасын анықтау үшін шаралар жасалуы тиіс. Бұл кімелетке толмағанның қылмыс
субъектісі талаптарына сай келетіндігін, жауаптылық пен жаза артуаа
кәнілінің қәмелетке толмағандық фактісі ескерілгендігін, сонымен бірге
қандай жаста қылмыс жасағанын анықтау мәселесін шешу үшін қажет 13.
Жас өспірімнің өз әрекетінің мәнін толық ұғынуы мен оны басқара алу
қаблетін анықтаудың үлкен маңызы бар. Қылмыс жасаған қылмыстық жауаптылық
жасына жеткен кәмелетке толмаған (14 немесе 16 жас) жаса тағайындалмас
бұрын күрделі зерттеулердің біріне жататын кешенді түрде жүргізілетін
соттық психологиялық-психиатриялық сараптамадан өткізіледі. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының 2002 жылғы 11-сәуірдегі Кәмелетке
толмағандары қылмысы және оларды қылмыстық және өзге де қоғамға жат
әрекеттерге тарту туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралың Нормативтік
қаулысының 2-тармағына сәйкес, қылмыстық іс жүргізетін кәмелетке
толмағандар іс жөніндегі орган қылмыстық жауаптылыққа тартылушының нақты
туған күнін (туған жылы, айы, күні) анықтау шараларын қабылдауға міндетті.
Бұл жерда тиісті жасқа жеткені дәл сол туған күнінен емес, келесі күннен
бастап есептеледі.
Жасын дәлелдейтін тиісті құжат болмаған немесе болғанның өзінде ол
күдік туғызған жағдайда Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің (бұдан былай ҚР ҚІЖК) 241-бабының 2-бөлігі бойынша сараптама
тағайындалады. Мұндай жағдайда туған күні сарапшылардың айтуы бойынша сол
жылдың соңғы күні деп есептеледі. Сарапшылардың анықтауы кезіндегі ең
төменгі және ең жоғарғы жас саны (мысалы, 14-тен 15-ке дейін) сараптамамен
ұсынылған ең төменгі жас алынуы керек.
Кәмелетке толмағандардың психикалық дамуы бірқалыпты емес өтеді,
сондықтан сот-тергеу тәжірибесінде кімелетке толғандардың тиісті жасқа
жетуі жасына байланысты даму деңгейіне жеткені деп санауға болмайдын
жағдайлар да жиі болып тұрады. Психология қалыптасқан психологиялық жасң
деген ұғым төлқұжаттық жасқа сай келмейді және оның шегі әлдеқайда кең.
Психологиялық жас – ауыспалы күймен шектелген, бірнеше жылғы
______________________________
13. Уголовное право Казахстана. Особенная часть. Учебник для ВУЗОВ.
Под. Ред. Д.ю.н., проф Рогова и к.ю.н., проф. С.М. Рахметова. – Алматы, ТОО
„Баспа“, 2003. – 235 с.
мерзімдік аралықты қамтитын, тұлғаның дамуының сапалы анықталған бір
кезеңі. Даму бөгелісі жас өспірімнің кем ақылдылық белгісі үшін неігзі
болып табылады, ең бастысы әсерлену-жігерлену саласының пісіп-
жетілмегендігін көрсетеді, көптеген жағдайда кейбір даму бөгелісі ойдың
дамуымен бірігіп кетеді. Мұндай ерекшеліктер тәрбиенің босаңдығынан
тереңдеп кетеді. Кәмелетке толмағандардың психикалық даму бөгелісі тұлғалық
қалыптасудың жас шамасы психологиясының тиісті нормаларынан ауытқып кетуі
негізінде баныөталуы мүмкін. Дамудың нақты деңгейінің осы сияқты тиісті
нормаларынан елеулі түрде қалыс қалуы психикалық даму бөгелісінің, ақлының
кем қалуының және тұлғалық инфантилизмінің түрлі жолдары туралы сөз
қозғауға себеп болады. Әдетте бұлар бір бірімен қабысады.
Қылмыстық заңнама өз қылықтарына саналық-еріктілік көзқараспен қарау
қабілеті төмендеу кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстарға тән
зардаптарды қарастырады. Бұл жердегі әңгіме кәмелетке толмағандардың жалпы
мінез-құлқы жөнінде емес, нақ нақты бір қылмыстық жағдайдағы мінез-құлқы
жайында болып отыр.
Кәмелетке толмаған айыптаушылардың бойынан өзінің жасаған әреутінің
нақты сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына білу қабілетсіздігі не қоғамға
қауіпті іс-әрект жасау кезінде өзін өзі ұстай алмауына байланысты қандайда
бір психологиялық ауытқушылық байқалған кезде сот оның есі дүрыс еместігі
жөнінде қорытынды шығарады (ҚР ҚК 16-бабы). Бұл дегенміз адам қылмыстық
жауаптылыққа жатады деген сөз. Дегенмен, ҚР ҚК 16-бабының 2-бөлігінде есі
дұрыс емес деп танылған адамға сот осы Кодексте көзделген медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін делінген 14.
И.А. Кудрявцевтің атап өткеніндей, іс жүзінде кәмелетке толмаған
айыпталушылардың ақылынан кем қалуының барлық түрі кешенді психологиялық-
психиатриялық сараптаманың көмегімен тиянақты қаралып және бағалануы
мүмкін. Тек қана ерте балалық шағынан тәрбие ақаулығы мен тиісті
ақпараттырының жетіспеушілігімен байланысқан психикалық даму бөгелісі
зерттелмеуі мүмкін.
Кәмелетке толмағанның өз әрекетінің мәнін толығымен ұғына білуі өз
қылығының объективті мазмұнын, жасағалы тұрғаны қылмысының мақсатын, өзіне
және қоғамға келетін зардаптарды болжап білетінін, өзінің қылығын мораль
мен заң нормаларымен бағалай білуін көрсетеді. Адамның өз әрекетіне өзі ие
бола алу мүмкіндігі нақты жағдайда (қылмыс жасау кезінде) мақсат мен оған
қол жеткізудің жолдарын еркін таңдауы ретіндегі қылық жасауды ұғыну
қабілетін анықтайды.
______________________________
14. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім: Оқулық. Өңделген,
толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 123 б.
Кешенді соттық психологиялық-психиатриялық сараптама ол үшін жалпы,
медициналық және әлеуметтік психология ғана емес сонымен бірге балалар мен
жас өспірімдер психологиясы мен патопсихологиясы сияқты пәндер бойынша
арнайы танымды қажет ететін болғандықтан зерттеулердің күрделірек
түрлерінің бірі болып табылады.
Соттық психологиялық-психиатриялық сараптаманың пәні қылмыстық және
азаматтық іс жүргізуде құқықтық маңызға ие болатын, сондай-ақ құқықтық
қатынас субъектісінің психологиялық ерекшеліктерін заңдық мәнін анықтаумен
байланысқан істің мән-жайлары болып табылады.
Психиатрлар мен психологтар кәмелетке толмағандардың кешенді соттық
психологиялық-психиатриялық сараптамасын өткізу кезінде осы мән-жайларды,
психикалық даму бөгелісінің бар екендігін, мұндай бөгелстің неден болған
себептерін анықтауда, жас өспірімдердің жеке және тұлғалық дамуының
жеткіліксіз түрлерін, өзінің қылығымен өтіп жатқан істің мәнін түсіну және
өз мінез-құлқын басқару қабылетін анықтауда бірдей құқыққа ие болулары тиіс
15.
Бұл жерде эоғарыда аталып өткендей, айыпталушының мінез-құлқы нақты
қылмыстың жасалу жағдайымен ажырамас бірлікте қарастырылуы тиіс.
Қылмыстық ізге түсу органдары мен соттарға бөгеліс дәрежесі мен оның
себептері туралы сұрақтардан гөрі кәмелетке толмаған айыпталушының
қылмыстық қол сұғшылық сәтінлегі өз әректтінің мәнін түсінуі мен оны
басақара білу қабілеті туралы сұрақтардың жауаптарын іздестіргені жөн болар
еді. Мұның бәрі де сарапшыларға ұсынылатын мәселелрде бекітілген болуы
керек.
Сарапшылардың қорытындысы психиаторлар мен психологтардың
қорытындысына негізделетінін ескере отырып, қылмыстық ізге түсу органдары
сарапшы психологтардың да сарапшы психиатрлардың да құзырына жататын
мәселелерді қарастырып бекітуі тиіс.
ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігін қолдану мүмкіндігі туралы мәселелерді қарау
кезінде қылмыстық ізге түсу органдары мен соттардың сарапшыларға қойатын
сұрақтары келесідей түрде құрастырылуы мүмкін:
1. Қоғамға қауіпті іс әрекет жасау кезінде кәмелетке толмаған адамда
психикалық ауытқушылық болды ма?
2. Кәмелетке толмағанда психикалық ауытқушылықпен байланысқан
психикалық даму бөгелісі болды ма, болса ол немен көрінеді?
3. Кәмелетке толмаған осындай бөгеліспен (егер ол анықталған болса)
қоғамаға қауіпті іс-әрекет жасау сәтінде өз әректінің нақты сипаты мен
________________________________
15. Уголовное право России. Особенная часть. Под. Ред. А.И. Рарога. –
М., ИМПЭ, 2006. – 324 с.
қоғамға қауіптілігін толық мәнде ұғына алды ма?
4. Психикалық даму бөгелісі кезінде кәмелетке толмаған адам қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасау кезінде өз әрекетін басақара алатын ба еді?
Сарапшылардың бекітіп айтқан немесе теріс жауаптарына байланысты
мәселелерді рет-ретімен қарау кезінде соттық психологиялық-психиатриялық
кешенді сараптаманың қорытындысынан туындайтын әрқилы құқықтық зардаптар
болып қалуы мүмкін.
Егер сарапшылардың қорытындысында кәмелетке толмаған адам психикасының
бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмады деген қорытынды
жасаса, онда кәмелетке толмаған бұл қылмыстық жауапқа тартуға жатпайды.
ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігін қолдану туралы мәселелерді түбімен шешу
қылмыстық ізге түзу органдары мен соттың құзырына тиеді: 16
Мұндай жағдайда есі дұрыс еместікке қарағанда адамның ішінара
қабілетсіздігі психикалық аурау салдарынан емес, психикалық дамуының
бөгелесі салдарынан пайда болады (мысалы, тәрбиенің жоқтығы).
Мұндай жағдай 14-пен 18-ге дейінгі жастағы кәмелетке толмағандарға
ғана таралады.
Кәмелетке толмағандарға қатысты ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігін қолдану
туралы мәселелерді шешу кезінде қылмыстық ізге түзі органдары мен сот ҚР
ҚІЖК 489-бабындағы кәмелетке толмағанға кешенді психологиялық-психиатриялық
және психологиялық сараптама жасау тәртібін басшылыққа алуы қажет.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде кәмелетке толмағанның
осындай психикалық дамуының бөгелісі оған жаза тағайындау кезінде ескерілуі
тиіс.
Егер кәмелетке толмаған айыпталушының бойынан өз әрекетінің іс
жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық мәнде ұғыну не қылмыс жасау
кезінде оны басқару қабілетін шектейтін психикалық ауытқушылық байқалса,
онда ол қылмыстық жауаптылыққа тартуға жатады, алайда психикалық
ауытқушылығы жаза тағайындау кезінде сотпен ескеріледі және ол медициналық
сипаттағы мәжүрлеу шарасын тағайындауға негіз болады (ҚР ҚК 88-бабы).
Кәмелетке толмаған психикалық аурумен байланысы жоқ психикалық
ауытқушылғы не психикалық даму бөгелісінің белгілері болғанына қарамастан
өз әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық
___________________________________ _
16. Дуйсекеев Г. Особенности уголовной ответственности несовершеннолетних.
Фемида. – 2004. – №6. – 46-49-беттер
мәнде ұғынып не қылмыс жасау кезінде оны басқару қабілетті болған жағдайда
сот оны есу дұрыс деп таниды және ол жалпы негізде қылмыстық жауаптылыққа
жатады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты өзінің 2002 жылғы 11-сәуірдегі
кәмелетке толмағандар қылмысы жөніндегі және оларды қылмыстық және өзге де
қоғамға жат қылықтарға тарту жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралың
№6 нормативтік қаулысында кәмелетке толмағанның ақылының кемдігі бар деуге
негіз болатын дерек болған кезде оның психикалық даму деңгейін анықтау үшін
міндетті түрде кешенді психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындалады,
деп көрсетті.
Жаза түрлерінің барлық көлемінің арасынан кәмелетке қолданылатын
жазалар тізімі шектеулі сипатқа ие болады. ҚР ҚК 79-бабындағы кәмелетке
толмағандар үшін қолданылатын жазаның саны жаза түрлерінің жалпы түрлерімен
салыстырғанда (ҚР ҚК 39-бабы) әлдеқайда қысқартылған. ҚР ҚК 39-бабында
көзделген негізгі он қылмыс түрінің алтауын ғана кәмелетке толмағандарға
қолдануға болады. Ал 1959 жылғы Қаз КСР ҚК кодексінің 21-бабындағы
ересектерді соттау үшін көзделген сегіз қылмыстың ішінен алтауы кәмелетке
толмағандар үшін қолданылатын.
Жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектеу, тәртіптік әскери
бөлімде ұстау, өлім жазасы сияқты жаза түрлері әлі де қоғамдағы өз орнын
анықтай қоймаған әлеуметтік жағдайына не жекелеген қылмыстардың тым
қаталдығына байланысты кәмелеке толмағандарға қолданылмайды. Бұл олардың
жасаған қылмыстардың ерекшеліктерімен түсіндірілетін тұрлаулы түсініке,
сонымен бірге кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты жазаның мақсатты
ерекшеліктеріне негізделген 17.
ҚР ҚР 79-бабының 1-бөлігіне сәйкес, rәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жаза түрлері мыналар болып табылады:
а) айыппұл (ҚР ҚК 40-бабы);
б) белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру (ҚР ҚК 41-бабы);
в) қоғамдық жұмыстарға тарту (ҚР ҚК 42-бабы);
г) түзеу жұмыстары (ҚР ҚК 43-бабы);
г-1) бас бостандығын шектеу (ҚР ҚК 45-бабы);
е) бас бостандығынан айыру (ҚР ҚК 48-бабы).
1959 жылғы Қаз КСР ҚК сәйкес, кәмелетке толмағандарға мынадай жазалар
қолдануға болатын: бас бостандығынан айыру; бас бостандығынан айырмай-ақ
түзеу жұмыстары; белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
лауазымынан босату; айыппұл және қоғамдық бетке басу.
ҚР ҚК 79-бабында көрсетілген кәмелетке толмағандарға қатысты
___________________________
17. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика
мәселелері): монография: - Астана: Фолиант, 2002. – 58б.
жазалардың әрқайсысын қолданудың өзіндік ерекшеліктері болады.
ҚР ҚК 40-бабына сәйкес, айыппұл, ҚР заңмен белгіленген және жаза
тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір
мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе
ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының
мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алуды көрсетеді. Айыппұл мөлшері
жасаған қылмысының ауырлығы мен клтірген шығынның көлеміне байланысты әрбір
нақты жағдайда заңмен белгіленген ақшалаай түрінде әртүрлі болуы мүмкін.
Мәселен, ҚР ҚК 79-бабының 2-бөлігіне сәйкес, айыппұл кәмелетке толмай
сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған
жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамның жалақысының
немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі мөлшерінде
тағайындалады. 1959 жылғы Қаз ССР Қылмыстық кодексінде айппұлдың сандық
шеңбердегі мөлшері белгіленбед, сондықтан айыппұл мөлшері кінәлінің
мүліктік жағдайына қарай жасаған қылмысының ауырлығына байланысты
белгіленді (Қаз КСР ҚК 28-бабы).
Белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру кінәлінің белгілі бір
кәсіби немесе өзге де қызметпен айналысуға тыйым салуды білдіреді. Белгілі
бір кәсіби немесе өзге де қызметпен айналысуға тыйым салуды соттың үкімінде
көрсетілген адамды кәсіби шеберлігі мен дайындығына қарамастан кәсібіне,
арнайы дайындығына байланысты немесе нақты жұмыспен айналысу құқығынан
айыру деп түсінуге болады. Бұл жағдайда сотпен белгіленген тыйым салу
мемлекеттік ұйымдарда кәсіби қызметпен айналысуда қана -қолданылып
қоймайды, сонымен бірге жеке меншік ұйымдарында ақылы жұмыс істеуіне тыйым
салынады. Мысалы, автокөліктерді жөндеу мен пайдалануға тыйым салу осы
адамның сотпен белгіленген мерзім ішінде автокөліктерді жөндеу мен
пайдаланумен байланысқан жұмыспен айналысуға жол бермейді. Соттың үкімімен
мемлекттік кәсәпорындардығы автокөліктерді жөндеу мен пайдалану жөніндегі
слесарь адам жеке меншіктік автокөлік кәсіпорындарында да жөндеу және
пайдалаумен байланысты жұмыстарға қабылданбайды 18.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады (ҚР ҚК 79-бабының 3-
бөлігі), ересектер үшін бұл мерзім бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге
тағайындалады. 1959 жылғы Қаз КСР ҚК 26-бабында белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру кінәлінің жасына қарамастан бір жылдан бс жылға
дейінгі мерзімге тағайындалатын.
_________________________________
18 Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. – Қарағанды.
2006. 195-196-беттер.
ҚР ҚК 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізгі
жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды
орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе
жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді.
Заң шығарушы кәмелетке толмағандарды қоғамдық жұмыстарға тарту
тәртібін нақты белгілеген. сәйкес, қоғамдық жұмыстар алпыс сағаттан екі жүз
қырық сағатқа дейін белгіленеді және күніне төрт сағаттан аспайтын уақытта
өтеледі.
Кәмелетке толмағандарды қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан жүз
алпыс сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның
қолынан келетін жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе
негізгі жұмысынан бос уақытында атқарады. Он алты жасқа толмаған адамдардың
бұл жаза түрін орындауының ұзақтығы күніне екі сағаттан, ал он алтыдан он
сегіз жасқа дейінгі адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы керек (ҚР ҚК 79-
бабының 4-бөлігі). Бұл жерде кәмелетке толмағандар күші келетін, денсаулығы
мен денесінің дамуына зақым кеотірмейтін қоғамдық жұмыстарға тартылады.
Кәмелетке толмағандар қоғамдық жұмыстарды оқудан немесе негізгі
жұмысынан бос уақытында атқаруы тиіс.
Қолданыстағы қылмыстық заң бойынша түзеу жұмыстары – бұл сотталушыны
тапқан табысының белгілі бір бөлігін мемлекет пайдасына асыру. Түзеу
жұмыстары сот үкім шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке толмаған
адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады (ҚР ҚК 79-бабының 5-
бөлігі). Салыстырма үшін айта кетейік, ересектер үшін түзеу жұмыстары екі
жылғы дейінгі мерзімге тағайындалады.
1959 жылғы Қаз КСР ҚК 25-бабы бойынша түзеу жұмыстары бір айдан бір
жылға дейінгі мерзімге тағайындалатын. Ал 1959 жылғы Қаз КСР ҚК 25-бабының
4-бөлігінде бас бостандығынан айырмай-ақ түзеу жұмыстарын тағайындау үкім
шығарылатын кезде жасы он алтығы толмағандар үшін қолданылмайтындығы және
оларға айыппұл немесе қоғамдық бетке басу жазасы тағайындалатындығы
айтылған.
Бас бостандығын шектеу кәмелетке толмағандарға қатысты қолданылатын
қылмыстық жазаның жаңа түрі болып табылады 19. Бас бостандығын шектеу Бас
бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтін
белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан оқшауламай бір жылдан
бес жылға дейінгі мерзімге мамандандырылған органның қадағалауымен оның
тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Өзге жаза (қоғамдық жұмыстарға немесе
түзеу жұмыстарына тарту) бас бостандығын шектеуге ауыстырылған жағдайда, ол
бір жылға жетпейтін мерзімге тағайындалуы мүмкін. Сот бас бостандығын
_________________________________
19. Алауханов Е., Рахметов С.М. Жаза: практикалық оқу құралы. Алматы:
Өркениет, 2003. – 23б.
шектеу түрінде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған
органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс істейтін және оқитын жерін
өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгілі бір жерлерге
бармау, оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерінен кетпеу, басқа
да жерлерге бармау міндеттерін орындауды жүктейді. Сот, бас бостандығын
шектеуге сотталған адамға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz