Материалдық емес активтердің аудиті мен талдауы
КІРІСПЕ
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде алатын орны
1.2 Есеп саясаты
1.3 Материалдық емес активтердің түсінігі және анықтамалары
2. .МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫ
2.1.Материалдық емес активтерді бағалау
2.2.Материалдық емес активтердің түсу және шығу есебі
2.3.Материалдық емес активтердің инвентаризациясы
2.4.Еесеп берудегі материалдық емес активтердің ашылуы
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ АУДИТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
3.2 Аудит мәліметінің көздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымша
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде алатын орны
1.2 Есеп саясаты
1.3 Материалдық емес активтердің түсінігі және анықтамалары
2. .МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫ
2.1.Материалдық емес активтерді бағалау
2.2.Материалдық емес активтердің түсу және шығу есебі
2.3.Материалдық емес активтердің инвентаризациясы
2.4.Еесеп берудегі материалдық емес активтердің ашылуы
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ АУДИТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
3.2 Аудит мәліметінің көздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымша
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр. Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Қазіргі таңда кез келген кәсіпорынды басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп маңызды роль атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға), оның сапасын көтеруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін бағаламай кетпеуге болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдалынады.
Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте, бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің жүйесін жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа нормативтік актілерін, қатаң сақтаулары керек.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтерге негізгі құрамына берілетін анықтама жатады,яғни ұзақ мерзім ішінде пайдалану үшін алынды және қызмет процестерінде сату үшін арналмайды.Материалдық емес активтердің бас айырмашылығы, олар сезілмейді.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні, оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Талдау процесі, соның ішінде қаржылық талдау, мекеменің өндірісті- шаруашылық қызметін аналитико-синтетикалық үш кезеңдік зерттеумен негізделген:
• Өндірістің нәтижелілігін анықтайтын маңызды факторлар жүйесін бақылау мен тіркеу кезеңі;
• Математикалық, графикалық, матрицалық үлгі түріндегі маңызды факторлар арасындағы өзара байланысты сипаттауға, табуға және олардың даму заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеліп отырған жүйені абстракциялық үлгілеу кезеңі;
• Айтарлықтай экономикалық жолмен көзделген мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретін басқарушылық рационалды шешімдерді жетілдіру кезеңі.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “ Материалдық емес активтердің аудиті мен талдауы” тақырыбы таңдалды.
Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазіргі таңда кез келген кәсіпорынды басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп маңызды роль атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға), оның сапасын көтеруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін бағаламай кетпеуге болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдалынады.
Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте, бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің жүйесін жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа нормативтік актілерін, қатаң сақтаулары керек.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтерге негізгі құрамына берілетін анықтама жатады,яғни ұзақ мерзім ішінде пайдалану үшін алынды және қызмет процестерінде сату үшін арналмайды.Материалдық емес активтердің бас айырмашылығы, олар сезілмейді.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні, оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Талдау процесі, соның ішінде қаржылық талдау, мекеменің өндірісті- шаруашылық қызметін аналитико-синтетикалық үш кезеңдік зерттеумен негізделген:
• Өндірістің нәтижелілігін анықтайтын маңызды факторлар жүйесін бақылау мен тіркеу кезеңі;
• Математикалық, графикалық, матрицалық үлгі түріндегі маңызды факторлар арасындағы өзара байланысты сипаттауға, табуға және олардың даму заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеліп отырған жүйені абстракциялық үлгілеу кезеңі;
• Айтарлықтай экономикалық жолмен көзделген мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретін басқарушылық рационалды шешімдерді жетілдіру кезеңі.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “ Материалдық емес активтердің аудиті мен талдауы” тақырыбы таңдалды.
Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы" 2002-жылдың 24-ші маусымындағы Қазақстан Республикасының Заңы.,
2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" 1998-жылғы 20-қараша Заң күші бар №20 жарлығы (2001 ж. 15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулармен).,
3. Қазақстан Республикасы "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы 1998 жылғы 10 шілде №2811.,
4. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдары Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы бекіткен 13.11.1996 №3 (өзгерістер мен толықтырулармен).,
5. Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Салық Кодексі 12.06. 2001 жыл №209-11., (1-қаңтар 2005жылғы өзгерістер мен толықтырулармен).,
6. "Аудит", под редакцией доктора экономических наук, профессора В.И.Подольского, М., Юнити. 2000г-560с.,
7. Андреев В.Д. Практический аудит, М., Экономика. 1994г-500с.,
8. Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, А., ҚазМБА. 1996ж.,
9. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті. 2004ж-226б.,
10. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами, А., Экономика. 2000ж-320б.,
11. Дюсембаев К. Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности, А., Каржы-каражат. 1998ж.,
12. Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001ж-378б.,
2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" 1998-жылғы 20-қараша Заң күші бар №20 жарлығы (2001 ж. 15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулармен).,
3. Қазақстан Республикасы "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы 1998 жылғы 10 шілде №2811.,
4. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдары Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы бекіткен 13.11.1996 №3 (өзгерістер мен толықтырулармен).,
5. Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Салық Кодексі 12.06. 2001 жыл №209-11., (1-қаңтар 2005жылғы өзгерістер мен толықтырулармен).,
6. "Аудит", под редакцией доктора экономических наук, профессора В.И.Подольского, М., Юнити. 2000г-560с.,
7. Андреев В.Д. Практический аудит, М., Экономика. 1994г-500с.,
8. Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, А., ҚазМБА. 1996ж.,
9. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті. 2004ж-226б.,
10. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами, А., Экономика. 2000ж-320б.,
11. Дюсембаев К. Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности, А., Каржы-каражат. 1998ж.,
12. Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001ж-378б.,
Жоспар
КІРІСПЕ
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару
жүйесінде алатын орны
1.2 Есеп саясаты
1.3 Материалдық емес активтердің түсінігі және анықтамалары
2. .Материалдық емес активтердің есебі және олардың амортизациясы
2.1.Материалдық емес активтерді бағалау
2.2.Материалдық емес активтердің түсу және шығу есебі
2.3.Материалдық емес активтердің инвентаризациясы
2.4.Еесеп берудегі материалдық емес активтердің ашылуы
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ АУДИТТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
3.2 Аудит мәліметінің көздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымша
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған
қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын
бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын
нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр.
Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне
талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Қазіргі таңда кез келген кәсіпорынды басқару жүйесінде бухгалтерлік
есеп маңызды роль атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және
басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды,
айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп
шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің
негізінде құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың
талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне
есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны
сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін бағаламай кетпеуге болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдалынады.
Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте,
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің жүйесін жақсы
білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік
және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және
басқа нормативтік актілерін, қатаң сақтаулары керек.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтерге негізгі құрамына
берілетін анықтама жатады,яғни ұзақ мерзім ішінде пайдалану үшін алынды
және қызмет процестерінде сату үшін арналмайды.Материалдық емес активтердің
бас айырмашылығы, олар сезілмейді.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні,
оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын
айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән
субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Талдау процесі, соның ішінде қаржылық талдау, мекеменің өндірісті-
шаруашылық қызметін аналитико-синтетикалық үш кезеңдік зерттеумен
негізделген:
• Өндірістің нәтижелілігін анықтайтын маңызды факторлар жүйесін бақылау
мен тіркеу кезеңі;
• Математикалық, графикалық, матрицалық үлгі түріндегі маңызды факторлар
арасындағы өзара байланысты сипаттауға, табуға және олардың даму
заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеліп отырған жүйені
абстракциялық үлгілеу кезеңі;
• Айтарлықтай экономикалық жолмен көзделген мақсаттарға жетуге мүмкіндік
беретін басқарушылық рационалды шешімдерді жетілдіру кезеңі.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “ Материалдық емес
активтердің аудиті мен талдауы” тақырыбы таңдалды.
Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару
жүйесінде алатын орны
Шаруашылық есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен
міндеттері.
Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы. меншіктің әр гүрлі нысандарын пай-далану, шетелдік
әріптестердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық
стандарттарға қарай бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен
мәнінің алдағы уақытта да арта тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысгы уш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикэлық есеп терден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзегө асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз
етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару
қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы,
шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында,
ендірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып
алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым
түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен қубылыстарды әртурлі елшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызмет-керлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп ушін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жумыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген
сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процесгерін олар
жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру
және т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының урдістері. жумыс
күшінің қозғалысы, тауарлар, багалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы
туралы ақпараттарды қогамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және
жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жуйесйндегі статистика -бухгалтерлік есеп
пен жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық
жағымен байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондайақ ақшалай түрде
шаруашылық фәктілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара
байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті. өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан уздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша
қаражаттарының, есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б.
қозғалысы туралы кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және
қужаттарда жазуды талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз қужатпен
немесе құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен ресімделеді,
яғни соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік
белгіленеді, демек құжат заңдьіқ күшке ие болады.
Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-
техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ есептің
барлық уш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бутін жүйе ретінде
пай-далану сана кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді
басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. жұмыстар
орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын
бағалаукз мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтыры
отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықтауға және бөсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Шаруашылық есеп - бүл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан
түрлі болатыны соншалық. тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін
әртүрлі өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшеуіштердің үш түрі: натуралды,
еңбектік. ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Натуралды елшеуіштер еселте бір тектес обьектілерді керсету үшін
пайдаланылады. Олар санымен (дана), салмағымен (кг, тн), үзындығымен (м,
см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, өлшем бірлігін таңдау
ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.
Натуралды өлшеуіштер материапдық қундылық (шикізаттар мен материалдар,
негізгі қуралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ
орындалган қүрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т.
км) есепке алу үшін қажет. Бүл өлшеуіштерді материалдық құндылықтарды
әртүрлі сүрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы қүндылықтардың
сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді пайдалану шектелген, өйткені опарды
біріктіру мүмкін емес.
Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жүмсалған еңбек санын өлшеу үшін
пайдаланады. Бүл әдетте жұмыс уақыты-ның бірлігі (жұмыс құні, сағат,
минут). Бірақ көптеген жағдайларда еңбектік өлшеуіштерді өндірім
нормаларын, еңбек өнімділік есепке алу үшін натуралды өлшеуіштермен
үштастыра қолданды. Жалақыны - дүрыс есептеу үшін бүлардың маңызы зор
болмақ.
Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай қүндық бағада
(ақшалай өлшемде - теңгемен немесе басқа вялютамен) көрсетуге және
жинақтауға қызмет етеді.
Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның
көмегімен кәсіпорынның мүліктік қүқықтарының көлемі. бұрын натуралды және
еңбектік өлшеуіш-ермен вліиенген шыкындары анықтапады, сметалар, өндіріс-пк
тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.
Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді
қундылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.
Бухгалтерлік осеп - басқарудың аса маңызды функция-ларының бірі.
Нсірықтық экономикасы дамыған елдерде оны бизнеспң, кәсіпкерліктің ісі деп
санайды.
Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай
больт ұйымдастырылуы керек.
ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен осеп беру туралы Ережеге
сәйкес:
- жедел басшылық ету мен басқаруға, сондай-ақ
инвесторлардың, жеткізушілердің, сатып алушылардың. кредиторлардың, салық
және банк органдарының пайдалануынз қажетті шаруашылық процестері мен
кәсіпорындәрдың, мекемелердің қызмет нәтижелері турәлы толық және шынайы
ақпараттарды қалыптастыру;
- мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және
қаржылық ресурсгардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға
сәйкес жүмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржы-шаруашыпық қызметіндегі жағымсыз қүбыпыстар жайында мерзімді
ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру
бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.
Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол
мынадай талаптарка сай болуы тиіс:
1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық
етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар
шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б.
ушін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпәратты өңдеу және
алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен
салыстырымдылығы белгіленген керсеткіштердің есеп деректерімен
байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуынә мерзімді
бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық
деректер дүрыс, дәл есептелген, тиісті қужаттармен негізделген болу
керектігін аңғартады. Олар жумыстагы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ,
кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге
тиісті. Сонда гана шаруашылықты бзсқару кезінде оның деректерін қолданудан
пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті
барлық көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолымен алуды қамтамасыз етуі тиіс.
Бұған есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа
ауыс-тыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру
мүмкіндік жасайды. Мүның барлығы басқару аппаратын қысқартуға
бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін
үжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін
пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту
жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.
1.2 Есеп саясаты.
Қазакстанның бухгалтерлік есеп стандартгарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында баскдрушылык пен кдржылык есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен кдғидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалықбазасына,
олардың шешетін мівдетгемелерінің күрделілі гіне, басқарушы
қызметкерлердіңбіліктілігіне карап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндык. өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған корытынды шолу
фактілері кәсіпорыннын есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын
тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-күқықтык құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал калған барлық
құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
кабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылықка алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрактылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен
мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына еткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне карамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатынын, басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен каптастыру.
Ол есеп процесініңбарлықтараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалык, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында енімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалык деп осы әдістердің синтетикалык шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің калай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет түрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару қүрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылықахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рүқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен тандап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорыннын, өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау — бухгалтерлік
есептің №6- шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі кұралдар объектісінің бастапқы
құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері — олардың өзара
келісімі бойынша; тегін берілген объектілер — эксперттік жолмен немесе алыс-
беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған
объектілерін — нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесіде алынған
объектілер — ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі қуралдың амортизациясы — бухгалтерлік есептің №6-шы
"Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: кұнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу
сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); кұнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятитівтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған
кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың
қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың
бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады;
негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін
пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды
пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою құны —
есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында
алынған запас бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың
құнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі қуралдарды жөндеу — жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөдеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі
шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы — әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шыгыстары — кезеңдері нақты анықталмаған
жағдайда, кезең барысында ол енімнің (жұмыстың, қызметгің) өзіндік
құнына жатқызынуы мүмкін, немесе басқа да кездерінің есебінен (тау-
кен дайындық жұмыстарына кеткен шығыңдарына, жаңа өнім түрін игеруге
кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы
мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың
_ барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін
кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдагы шыгыстар мен төлем резервтері — кәсіпорын қандай резервтерді
және кдндай көлемде құруды және олардың пайдадану тәртібін анықтап өзі
шешеді (кезекті демалысқа ақы телеу резервтері, кеп жылғы сіңірген еңбегі
үшін марапаттау шығыстары, маусымдык, салаларда дайындык жұмыстарын
жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері — кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын
шығындарын өзі тандай алады;
-Қаржылық, инвестиция — кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құңцарынан
алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс
ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
тандайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану — №5 "Табыс" деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде
танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі бойынша бағаланады;
экономикалық, олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу
ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар,
кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша — субъектінің сатып алушыға меншік қүқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген
деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша — есептік құнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу кезіндегі
жасалган және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген
деңгейде анықталады;
- дивидентгер, пайыздар түріндегі табыстар — пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша кдтынастық негізде танылуы тиіс;
роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы
тиіс; диввдендтер акционерлер оны алу құкын белгілеген жағдайда ғана
танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі
бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін
әзірлеген кезде келесідей мәселелер қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік
есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының) бірін колдануы
мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына карап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
нақты өзіндік
құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын алг кұрылған жөндеу корына
жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін тандау, кәсіпорынның қай
салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе ендіріске
есептен шығарылатын). материалдық ресурстарының нақты езіндік құнын анықтау
тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген кұны бойынша әдісін,
ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұксастырылған) әдісін
таңдайды. Шаруашылық жұргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана
таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы
тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде
пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай келетін
үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау
мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың
Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы,
құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шыгындар мен өнімнің өзіндік қунын калькуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығыңдарды
жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі
қызметінің сипатына байланысты өзіндік қүнның калькуляциялауы мен өндіріске
кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстык, немесе бөлістік
әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін тандай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- устеме шыгыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 "Тауарлы-
материалдық запастардың" бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік үсыныстамасында үстеме шығыстарын күрайтын шығындар тізіміне
өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар мен
өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және
күтіп үстау шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары
және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының
құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі
жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібі де
көрсетіледі: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының
нормативтік деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-пар
етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану арқылы жанама
шығындары таратылады, мысалға, бұйымның түтыну қасиетін және оның өңдеу
шығысынан алынған күрделендірілген коэффицирнттері бойынша;
- муліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетгі түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бүл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің құнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
тандай алады, олардын. тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыкка ала отырып, ездеріне пайдаланатын шотгарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржынық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шотгарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шотгарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық
номенклатуралык, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді.
Бұл кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
Бірақ ол жағдайда, ол шотгардың Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының
ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылык нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық белімше ретінде, езінде бухгалтерияны үстау керек пе,
жоқ, әлде келісім-шарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе;
бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп
персоналдарының саны қандай болуы керек, кандай бөлімдер қажет (есеп
айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштьиығы
қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дүрыс ұйымдастырылуына қажетгі
жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін,
ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген
Қүрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, баланска дейінгі есеп
жұмьюының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген коэффицирнттері
бойынша;
- муліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетгі түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бүл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің құнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
тандай алады, олардын. тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыкка ала отырып, ездеріне пайдаланатын шотгарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржынық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шотгарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шотгарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық
номенклатуралык, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді.
Бұл кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
Бірақ ол жағдайда, ол шотгардың Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының
ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылык нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық белімше ретінде, езінде бухгалтерияны үстау керек пе,
жоқ, әлде келісім-шарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе;
бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп
персоналдарының саны қандай болуы керек, кандай бөлімдер қажет (есеп
айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштьиығы
қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дүрыс ұйымдастырылуына қажетгі
жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін,
ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген
Қүрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, баланска дейінгі есеп
жұмьюының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау жүйесінің
қандай болуын және олардың басты элементтерін анықтап, олардың ішінен
алғашқы есептік құжатгарды жасап және рәсімдеп отыратын жауапты тұлғаларды
белгілеп бөліп отыруын, олардын есеп қызметіне дер кезінде берілуін және
т.б. осы сиякты мәселелерін шешеді. Әрбір қызметкерлердің жауап беретін
аясы мен міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және тандау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен кағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын ушін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын кұрудың негізгі қағидалары мен талаптары № 1БЕС жан-
жакты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен
бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша),
кәсіпорын езінің кез жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды
кездейтін болса, яғни ез қызметін тоқгату жөнінде ниетінің жоқтығын
біддірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады,
кәсіпорын езі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсіліи жүйелі
пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік
кдғидасын сактағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашынық
фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықгалған
(белгіленген) қағидасын ұстағаны болып табылады. Бұдан басқа, мынадай
талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығыменж көрсету;
- сақгық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылык мазмұнын, яғни шаруашылық
қызметінің барлық фактілерін есепте керсетілуін қамтамасыз ету керек, демек
оның тек құкыктык негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық
ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылықсыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және синтетикалық,
аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- ұйымдылық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет
масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің колайлылығын білдіреді.
Аталған кағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік
саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығынен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
1.3 Материалдық емес активтердің түсінігі және анықтамалары.
1.Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтерге негізгі құрамына
берілетін анықтама жатады,яғни ұзақ мерзім ішінде пайдалану үшін алынды
және қызмет процестерінде сату үшін арналмайды.Материалдық емес активтердің
бас айырмашылығы, олар сезілмейді.
2.Көп тараған материалдық емес активтерге келесілер жатады:
-патенттер.
-авторлық құқық.
-франшизалар.
-сауда маркалары.
-ұйымдастыру шығындары.
-гудвилл.
Айырбасқа жататын материалдық емес активтер – бұл фирмалардың басқа
активтер мен тәуелсіз материалдық емес активтер.Мысалы:
1. Патент – бұл заңды түрде мойындалатын және тіркелген екенін құқық
патенттік құқық несие келесі мүмкіндіктерді береді:басқа тұлғаның
қатысуынсыз патент үлесін бұйым,процесс немесе қызметті пайдалануға.
2. Өнеркәсіп дизелді тіркеу патентке ұқсас өндірілетін бұйымдардың
формасына үлгілеріне қолданылады.Патент функциясы ол өнеркәсіптік дизелді
тіркеу сыртьқы түрлерін қорғайды.
3. Авторлық құқық – бұл заң мен берілетін көркем әдебиет, музыка
және т.б. шығармалардың авторларына берілетін қоғамның формасы.
4. Сауда маркалары немесе сауда аттары – бұл өнімнің немесе қызметтің
немесе компанияға берілетін аттарын символдары немесе басқа да анықтамалары
идентификациялық олар иеленуді негіздеу үшін тіркелуі мүмкін.
5. Франшизалар – олар меншік органдарына беріледі.Мемлекеттік меншікті
пайдалану құқығын иелену үшін немесе коммуналды қызметті көрсету құқығын
иелену үшін және арнайы қыэметті пайдалану құқығын иелену үшін шаруашылық
субъектілерден беріледі.
6. Арендалық меншікті басқару – бұл арендаға мемлекеттік меншіктің
жақсартылуын құны аренда туралы шаруашылық келісім шарт бойынша.
Мысалы: арендалық меншікті жақсарту арендалық мүліктердің Дт
жатқызылуы операциялық меншікте жақсарту материалдық емес актив болып
топтастырылады.Егер аренлалық мүлік арендаторға да жатпаса арендалық
мнешікті жақсарту аренданың ішінде немесе жақсартудың меншігінде
амортизациялануы керек,бұл қай кезең қысқартылуына байланысты.
7. Айырбасқа жататын идеялармен материалдық емес а ктивтер кей бір
материалдық емес активтар екі арнайы сипатқа ие болады, олар ұзақ мерзімді
аванстық төлемдер болып табылады және басқа жаққа сатуға мүмкіндік беретін
несие ешқандай құқық бермейді. Мұндай материалдық емес активтер бөлек
идеяға және айырбассқа жатпайды.
8. Ұйымдық шығындар – бұл шығындар қызметті ұйымдардың барысында
орындалады.
3 Материалдық емес активтерді бағалау- алу барысында материалдық емес
активтерді алу құны бойынша бағаланады,алу құнына активті алумен
байланысқан барлық шығындар жатады. Алу құны-бұл алынған активтердің және
барлық төлемдердің ағымды нарықтық құны.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтау.
Пайдалану мерзімі арасында келесі фактор анықталуы керек:
1)матери алды пайдалану мерзімін шектеуге мүмкіндігі бар заңды
реттеуші және келісім шартты ережелер.2)Пайдалану мерзімін өзгертуге
мүмкіндігі бар жақсарту мен өзгерту үшін жағдайлар.3)пайдалану мерзімін
азайтуға мүмкіндігі бар тозу сұраныс жаңа басқа экономикалық
факторлар.4)Күтілетін жұмыс мерзіміне және қызметтің тобына сәйкес келетін
қызмет мерзімі.5)Материалдық емес активтердің бәсекелес қабілеттілігі
шектеуге мүмкіндігі бар және басқа да компаниялардың субъектілерінің
күтілетін іс-әрекеті. 6)Материалдық емес активтен комплекске келетін басқа
да активтердің пайдалану мерзімі.
Материалдық емес активтерді есептен шығару.
Материалдық емес активтің құны активті пайдалану мерзімінің ішінде
жүйелі түрде есептен шығару керек.Бұл жерде тура әдіс орын алады және
материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін кезең сайын қарастыру
керек,бірақ ешбір жағдайда олардың толық кезеңі 40 жылдан аспау керек.
Материалдық емес активтердің қаржыландырылуы.
Материалдық емес активтер пайдалану кезең ішінде келесі жағдайлар
болуы мүмкін. Оның ағымдық баланстық құны экономикалық пайдадан көбірек
болуы мүмкін.Мұндай жағдайда олармен құнды есептен шығару керек және
шығынды мойындау керек. Бұл активтерден құнды азайтады.
Сату,айырбастау немесе басқа да есптен шығару барысында материалдық
емес активтер амортизациясы құнын есептен шығару керек, бұл жерден есептен
шығару нәтижесінде пайда немесе шығынды көрсету керек.
4.Іскерлік репутация(гудвилл)-бұл көп тараған және маңызды анықталған,
көп тараған материалдық емес активтер болып табылады.
Іскерлік репутация фирманың жағымды сипаты пайда болғанда табылатын
құндылық.Ол табысты көтереді.
Іскерлік репутацияның концептуалдық негізі.
Іскерлік репутация фирманың кәдімгі көрсетілетін ортаның болашақ
құнның көрсеткіштің күтілетін құндылығын есептеу үшін іскерлік репутацияны
келесі түрде қарастыруға болады.Фирманың шынайы алу бағасынан
иденфикациядан таза активтің әділетті нақты құны арасындағы айырмашылық.
Іскерлік репутацияны бағалау.
Алу құны мен әділетті нарықтың құн және айырбас операциясын журргізу
күшіне міндеттемелер арасындағы айырмашылық және актив түрінде мойындалу
керек.
Қосымша пайда әдісі.
Фирманың құнын есептеудің маңызды әдісінің бірі оның пайда алу
қабілеттілігінің бағалануы болып табылады. Бұл әдіс қосымша пайда әдісі деп
аталады.
Болашақ пайданы анықтау.
Табыстың деңгейін анықтау.
Пайданы анықтау.
Қосымша пайданы анықтау.
Гудвилді есептеу.
Жағымсыз іскерлік репутация.
Егер алынған таза активтің әділеттілігінің таза құны фирманың сату
құнына артатын болса,онда мұны фирма үшін, бұл пайданы операция
болғандықтан тең бағасы және алынған активтердің әділетті құн арасындағы
айырмашылық іскерлік репутацияның суммасы деп аталады және жағымсыз
болады.Басқаша жағымсыз іскерлік репутация деп аталады.
Іскерлік репутацияның амортизациясы көп тараған бухгалтерлік саяси
іскерлік репутацияның пайдалану мерзімі ішінде есептен шығару болып
табылады. Бірақ амортизацияның кезеңі 20 жылдан аспау керек.
5.Ғылыми зерттеулерге және даярлауға жұмсалған шығындар.
ХЕС 38-де зерттеулер мен даярлауға келесі анықтамалар берілген.
1. Зерттеу -бұл жаңа ғылыми және техникалық ғылымды алу үмітіне
бағытталған жоспарлы ізденістер.Бұндай ізденістер нақты мақсатқа немесе
қолданысқа бағытталуы мүмкін.
2. Даярлау – бұл ғылыми зерттеу ізденістерінің немесе басқа
ғылымдардың нәтижелерін жаңа немесе жаңартылған материалдарды, приборларды,
өнімді, процестерді, жүйелерді немесе қызметтерді жоспарлауға немесе
даярлауға ауыстыру.
Даярлауға жататындар: түсініктер,зерттеулер өнімін даярлау және
тексеру, ұқсас өнімдерін құрастыру. Сонымен қатар пилоттық кәсіпорындарды
пайдалану. Бұл дамытуға бар өнімге кезеңділік өзгерістерді енгізу жатпайды.
Ол нарықты немесе нарықтағы тауарларды тексеру, зерттеу болуы мүмкін.
Материалдық емес активтерге жататын қызметтердің түрлерін топтастыру.
1.Зерттеуге жататын қызметтің түрларі.
А) жаңа білімді алуға мақсатталған лабараториялық зерттеулер.
Б) жаңа зерттеулер табыстарды немесе басқа білімдерді іздеу.
В) болашақ өнімді немесе өндірістік варианттарды даярлау немесе
түсініктеме беру.
Даярлауға жататын қызметтердің түрлері.
Г) өнім өндірісін даярлау үшін немесе балама тәсілдер үшін жолдарды
іздеу мақсаттарымен тексеру,жүргізу.
Д) өндіріске дейінгі модельдерді және ұқсас өнімдерді
даярлау,құрастыру және тексеру.
Е) құралдарды, шаблондарды,құймалы формаларды және матрицаларды
даярлау, соның ішінде жаңа технология.
Ғылыми зерттеулер мен даярлауға жатқызылатын қызметтердің түрлері.
А) коммерциялық өндірістің ертелік этапында инженерлік-технологиялық
аяқтау.
Б)өндіріс уақыты ішінде сапасын бақылау, соның ішінде өнімді
күнделікті тексеру.
В)өндіріс уақыты ішінде сынықтарды іздеу және жою.
Г)өнімге, өндірістік сызықтарға, қайта өңдеу өндіріске және басқа
процестерге күнделікті және кезеңдік өзгерістерді ненгізу.
Д) клинеттің талаптары мен қажеттіліктеріне бар мүмкіндіктерді
бейімдеу.
Е)құрамның, шаблонның,құймалы форманың және матрицалардың күнделікті
даярлануы.
Ж)құрылыспен, қайта көшумен, жабдықты енгізумен байланысатын құрылыс
техника және құрылымдар ғылыми зерттеудің және даярлаудың нақты жобасы үшін
арналған құралдар мен жабдықтар.
ҒЗД-ға жұмсалған шығындарды есептен шығару тәртібі, зерттеулер мен
даярлауға жұмсалған шығындар шығысқа өндірістік кезеңге есептен шығарылуы
керек.Даярлауға жұмсалған шығындар келесі жағдайлар орын алғанда болашақ
кезеңнің шығындарына ұзартылуы керек.
А) өнім немесе процесс нақты анықталған және шығындар өлшенуі мүмкін.
Б)өнімнің немесе процестің техникалық негізі бекітілген.
В)кәсіпорынның әкімшілігі өнімді немесе процестерді нарыққа өткізуін,
өндіруін және пайдалануын білдіртті.
Г)өнім немесе роцесс үшін болашақ нарық анықталады немесе ішкі
қолданыс үшін оның маңызы анықталады.
Д(жобаны аяқтау үшін ресссссурстар бар.
6.Бағдарламалық қамтамасыз етуге жұмсалған шығындар.
Комплекстік бағдарламалық қамтамассыз етуге жұмсалған шығынның
капитализациясы.Компюьтерлік бағдарламалық қамтамасыз етудің дамуы,сату
үшін немесе арендаға беру үшін немесе қолдану үшін арналаған,ол жұмсалған
шығынның үлкен бірлігін құрайды.Есеп барысында негізгі сұрақ бағдарламалық
қамтамасыз ету пакеттерін жақсарту барысында орын алған шығын,дардың
қайсысы есептен шығарылуы керек.
Негізгі ережелері:
1.Сату үшін немесе арендаға беру үшін арналған компьютерлік
бағдарламалық қамтамасыз етуді даярлауға жұмсалған барлық
шығындар,жұмсалған шығындар болып табылады және есептен шығарылуы керек.
2.Техникалық-экономикалық қызмет көрсетуді жүргізу үшін өндірілген
өнімнің үлгісін өңдеу үшін жұмсалған шығындар капитализациялануы керек. Бұл
шығындарға тауарлы материалдық қорларды жүргізу үшін кодтау және тексеру
жатқызылады.
Бағдарламалық қамтамасыз етуге жұмсалған шығындардың амортизациялануы
(капитализацияланған).
Амортизацияның жылдық сомасы шығындардан бағдарламалық қамтамасыз ету
негізінде есептелінеді және келесі көрсеткіштерден арту керек.
1.Бағдарламалық қамтамасыз етуді сатудан түскен шынайы,жалллллпы табыс
коэфициенті бөлінген оның пайдалану мерзімі ішінде бағдарламалық қамтамасыз
етуден күтілетін және шынайы жалпы табысқа.
2.Бағдарламалық қамтамасыз етудің пайдалану мерзімі ішінде
амортизацияның бірқалыпты әдісін қолданып анықталады.
2. .Материалдық емес активтердің есебі және олардың амортизациясы
2.1.Материалдық емес активтерді бағалау
Материалдық емес активтер дегеніміз –белгілі бір табиғи пішіні жоқ,
бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын, субъектіге үнемі ұзақ уақыт
бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтер.Бұл активтерді анықтауға болады,
субъектпен бақыланады және оларды қолданудан субъект болашақта экономикалық
пайда табуды күтеді.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер оны жалға
беруге,сатуға ,алмастыруға болатын болса; егер оны қолданудан күтілген
болашақ экономикалық пайданы берілген активке қатыстыратын болса.
Субьект материалдық емес активтерді бақылайды, егер оны
пайдаланғаннан түсетін экономикалық пайдаға құқығы бар болса.
Материалдық емес активтермен байланысты экономикалық пайда
алынады, егер: болашақта экономикалық пайданы көбейтуде материалдық емес
активтердің рөлі анықталса; бұл активті қолдануға субъекттің талабымен
бейімділігі бар болса, субъектке күтілген экономикалық пайда алуға болатын,
қаржылық, адекватты техникалық және басқа да ресурстар бар болса.
Табыс алу үшін материалдық емес активтер әр қашанда қайта
қарастырылуы керек, егер материалдық емес активтерді қолданудан табыс
таппасақ, онда оның бағасын бірден шығынға шығару керек.Негізгі құралдарға
қарағанда материалдық емес активтері стандартқа сәйкес сақтауға болмайды.
Мысалы. 2006 жыл соңына қарай бағдарламалық қамтамасыз ету $ 50
болды. Кәсіпорын бұл бағдарламаны қолданбағандықтан, оны пайдаланудан
ешқандай пайда алмады.Сондықтан бұл бағдарламасын шығынға шығару керек.
Кезең шығындары $ 50
Бағдарламамен қамтамасыз ету
$ 50
Материалдық емес активтердің жеке мағынасы жоқ болғандықтан, ол
материалдық та материалдық емес активтер құрамына кіруі мүмкін.
Мысал.Кәсіпорын технологиялық құралмен басқарылатын компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етілген.Бұл бағдарлама құралдар құрамындағы
негізгі құрал немесе материалдық актив екенін анықтау үшін бұл бағдарлама
құралдың негізгі бөлігі ме, әлде олай емес пе соны дұрыс анықтау керек.Тек
осыдан кейін компания бағдарлама қайда және қалай есептелетінін пайымдау
арқылы анықтауға болады:не негізгі құралдар құрамында, не материалдық
активтер құрамында.
Кейбір материалдық емес активтер мынадай заттарда ұсталады:
компьютерлік бағдарламалар қамтамасыз ету – дискетте, фильм – лентада,
заңды құжаттама(лицензия),патент – қағазда. Бұл жағдайда материалдық емес
активтердің критерия мен анықтамаларына сәйкес активтердің мағынасын
анықтай алмайтын және қосымша элементтер болып табылатын дискета, лента,
қағазды емес компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етілуі,фильм, заң
құжатаматексеріледі.
Келесі міндеттемелер бойынша материалдық емес активтерді анықтауға
болады:
1.Идентификация.
Патент, тауарлық белгі сияқты фирманың басқа активтерінен бөлек
кейбір материалдық емес активтердің идентифициялануы мүмкін, басқаларының
бөлек иденцифиялануы мүмкін емес, керісінше материалдық емес активтердің
бағасы басқа фирмалар активтерінің қарым – қатынастарынан алынады, бұл
материалдық емес активтерге мысал ретінде жұмысшылар маман деңгейі немесе
клиенттердің сенімділігі негізінде қалыптасатын гудвилл бола алады.
2.Иемдену түрі.
Материалдық емес активтер топта, бизне – комбинирования
қорытындысында немесе кәсіпорын ішінде жасалған, бөлек алынуы мүмкін.
3.Күтілген кезеңдегі заттың көрсетілуі.
Бұл период экономикалық немесе адамдықфакторымен байланысты
заңдармен немесе келісім шартпен шектелуі мүмкін. Сонымен қатар период
шексіз немесе анықталмаған болуы мүмкін.
4.Барлық кәсіпорындардың бөлектелінуі.
Мысал.Кәсіпорындардың бөлінбейтін және сатылатын немесе оның негізгі
бөлігі болатын қайтарылмай берілетін жеке меншік құқығы.
Субъект негізделген және анықталған ұсынысты пайдалану арқылы
болашақта экономикалық пайда табуды бағалайды.
Активті қолданудан болашақта күтетін экономикалық пайданың объектті
дәлелі ретінде, актив қызметінің пайдалы уақытында болатын, мүмкін
экономикалық жағдайларды басшылықтың бағалуы болады.
Материалдық емес активтерге мыналар жатады: лицензиялық
келісімдер,компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету,патенттер, авторлық
құқықтар,тауарлық белгіден алынған,қызмет көрсету белгісі,фирмалық
атаулар;конструкторлы – тәжірибелік жұмыстарғажұмсалған шығындар;
материалдық емес активтердің критерияларын қанағаттандыратын және басқалар.
Материалдық емес активтерді 4 топқа бөлуге болады:
1.Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер.Бұл топқа “ноу
-хау”, өндірістік ақпараттарды пайдалануға болатын құқықтар, ақпарат базасы
және ЭЕМнің бағдарламалық қамтамасыз етілуі, микросхеманың интегралды
технологиясы,анықталған формуланы пайдалану, тауардың сыртқы бейнесі немесе
технологиялар, өндірістік үлгілер, сервитуттар және т.б.
”Ноу -хау”- өндірістік тәжірибеде және де басқаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару
жүйесінде алатын орны
1.2 Есеп саясаты
1.3 Материалдық емес активтердің түсінігі және анықтамалары
2. .Материалдық емес активтердің есебі және олардың амортизациясы
2.1.Материалдық емес активтерді бағалау
2.2.Материалдық емес активтердің түсу және шығу есебі
2.3.Материалдық емес активтердің инвентаризациясы
2.4.Еесеп берудегі материалдық емес активтердің ашылуы
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ АУДИТТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
3.2 Аудит мәліметінің көздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымша
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған
қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын
бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын
нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр.
Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне
талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Қазіргі таңда кез келген кәсіпорынды басқару жүйесінде бухгалтерлік
есеп маңызды роль атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және
басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды,
айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп
шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің
негізінде құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың
талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне
есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны
сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін бағаламай кетпеуге болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдалынады.
Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте,
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің жүйесін жақсы
білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік
және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және
басқа нормативтік актілерін, қатаң сақтаулары керек.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтерге негізгі құрамына
берілетін анықтама жатады,яғни ұзақ мерзім ішінде пайдалану үшін алынды
және қызмет процестерінде сату үшін арналмайды.Материалдық емес активтердің
бас айырмашылығы, олар сезілмейді.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні,
оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын
айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән
субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Талдау процесі, соның ішінде қаржылық талдау, мекеменің өндірісті-
шаруашылық қызметін аналитико-синтетикалық үш кезеңдік зерттеумен
негізделген:
• Өндірістің нәтижелілігін анықтайтын маңызды факторлар жүйесін бақылау
мен тіркеу кезеңі;
• Математикалық, графикалық, матрицалық үлгі түріндегі маңызды факторлар
арасындағы өзара байланысты сипаттауға, табуға және олардың даму
заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеліп отырған жүйені
абстракциялық үлгілеу кезеңі;
• Айтарлықтай экономикалық жолмен көзделген мақсаттарға жетуге мүмкіндік
беретін басқарушылық рационалды шешімдерді жетілдіру кезеңі.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “ Материалдық емес
активтердің аудиті мен талдауы” тақырыбы таңдалды.
Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару
жүйесінде алатын орны
Шаруашылық есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен
міндеттері.
Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы. меншіктің әр гүрлі нысандарын пай-далану, шетелдік
әріптестердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық
стандарттарға қарай бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен
мәнінің алдағы уақытта да арта тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысгы уш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикэлық есеп терден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзегө асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз
етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару
қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы,
шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында,
ендірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып
алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым
түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен қубылыстарды әртурлі елшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызмет-керлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп ушін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жумыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген
сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процесгерін олар
жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру
және т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының урдістері. жумыс
күшінің қозғалысы, тауарлар, багалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы
туралы ақпараттарды қогамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және
жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жуйесйндегі статистика -бухгалтерлік есеп
пен жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық
жағымен байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондайақ ақшалай түрде
шаруашылық фәктілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара
байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті. өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан уздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша
қаражаттарының, есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б.
қозғалысы туралы кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және
қужаттарда жазуды талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз қужатпен
немесе құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен ресімделеді,
яғни соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік
белгіленеді, демек құжат заңдьіқ күшке ие болады.
Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-
техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ есептің
барлық уш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бутін жүйе ретінде
пай-далану сана кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді
басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. жұмыстар
орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын
бағалаукз мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтыры
отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықтауға және бөсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Шаруашылық есеп - бүл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан
түрлі болатыны соншалық. тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін
әртүрлі өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшеуіштердің үш түрі: натуралды,
еңбектік. ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Натуралды елшеуіштер еселте бір тектес обьектілерді керсету үшін
пайдаланылады. Олар санымен (дана), салмағымен (кг, тн), үзындығымен (м,
см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, өлшем бірлігін таңдау
ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.
Натуралды өлшеуіштер материапдық қундылық (шикізаттар мен материалдар,
негізгі қуралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ
орындалган қүрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т.
км) есепке алу үшін қажет. Бүл өлшеуіштерді материалдық құндылықтарды
әртүрлі сүрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы қүндылықтардың
сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді пайдалану шектелген, өйткені опарды
біріктіру мүмкін емес.
Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жүмсалған еңбек санын өлшеу үшін
пайдаланады. Бүл әдетте жұмыс уақыты-ның бірлігі (жұмыс құні, сағат,
минут). Бірақ көптеген жағдайларда еңбектік өлшеуіштерді өндірім
нормаларын, еңбек өнімділік есепке алу үшін натуралды өлшеуіштермен
үштастыра қолданды. Жалақыны - дүрыс есептеу үшін бүлардың маңызы зор
болмақ.
Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай қүндық бағада
(ақшалай өлшемде - теңгемен немесе басқа вялютамен) көрсетуге және
жинақтауға қызмет етеді.
Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның
көмегімен кәсіпорынның мүліктік қүқықтарының көлемі. бұрын натуралды және
еңбектік өлшеуіш-ермен вліиенген шыкындары анықтапады, сметалар, өндіріс-пк
тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.
Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді
қундылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.
Бухгалтерлік осеп - басқарудың аса маңызды функция-ларының бірі.
Нсірықтық экономикасы дамыған елдерде оны бизнеспң, кәсіпкерліктің ісі деп
санайды.
Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай
больт ұйымдастырылуы керек.
ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен осеп беру туралы Ережеге
сәйкес:
- жедел басшылық ету мен басқаруға, сондай-ақ
инвесторлардың, жеткізушілердің, сатып алушылардың. кредиторлардың, салық
және банк органдарының пайдалануынз қажетті шаруашылық процестері мен
кәсіпорындәрдың, мекемелердің қызмет нәтижелері турәлы толық және шынайы
ақпараттарды қалыптастыру;
- мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және
қаржылық ресурсгардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға
сәйкес жүмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржы-шаруашыпық қызметіндегі жағымсыз қүбыпыстар жайында мерзімді
ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру
бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.
Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол
мынадай талаптарка сай болуы тиіс:
1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық
етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар
шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б.
ушін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпәратты өңдеу және
алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен
салыстырымдылығы белгіленген керсеткіштердің есеп деректерімен
байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуынә мерзімді
бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық
деректер дүрыс, дәл есептелген, тиісті қужаттармен негізделген болу
керектігін аңғартады. Олар жумыстагы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ,
кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге
тиісті. Сонда гана шаруашылықты бзсқару кезінде оның деректерін қолданудан
пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті
барлық көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолымен алуды қамтамасыз етуі тиіс.
Бұған есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа
ауыс-тыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру
мүмкіндік жасайды. Мүның барлығы басқару аппаратын қысқартуға
бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін
үжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін
пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту
жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.
1.2 Есеп саясаты.
Қазакстанның бухгалтерлік есеп стандартгарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында баскдрушылык пен кдржылык есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен кдғидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалықбазасына,
олардың шешетін мівдетгемелерінің күрделілі гіне, басқарушы
қызметкерлердіңбіліктілігіне карап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндык. өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған корытынды шолу
фактілері кәсіпорыннын есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын
тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-күқықтык құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал калған барлық
құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
кабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылықка алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрактылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен
мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына еткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне карамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатынын, басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен каптастыру.
Ол есеп процесініңбарлықтараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалык, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында енімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалык деп осы әдістердің синтетикалык шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің калай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет түрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару қүрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылықахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рүқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен тандап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорыннын, өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау — бухгалтерлік
есептің №6- шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі кұралдар объектісінің бастапқы
құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері — олардың өзара
келісімі бойынша; тегін берілген объектілер — эксперттік жолмен немесе алыс-
беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған
объектілерін — нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесіде алынған
объектілер — ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі қуралдың амортизациясы — бухгалтерлік есептің №6-шы
"Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: кұнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу
сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); кұнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятитівтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған
кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың
қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың
бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады;
негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін
пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды
пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою құны —
есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында
алынған запас бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың
құнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі қуралдарды жөндеу — жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөдеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі
шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы — әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шыгыстары — кезеңдері нақты анықталмаған
жағдайда, кезең барысында ол енімнің (жұмыстың, қызметгің) өзіндік
құнына жатқызынуы мүмкін, немесе басқа да кездерінің есебінен (тау-
кен дайындық жұмыстарына кеткен шығыңдарына, жаңа өнім түрін игеруге
кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы
мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың
_ барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін
кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдагы шыгыстар мен төлем резервтері — кәсіпорын қандай резервтерді
және кдндай көлемде құруды және олардың пайдадану тәртібін анықтап өзі
шешеді (кезекті демалысқа ақы телеу резервтері, кеп жылғы сіңірген еңбегі
үшін марапаттау шығыстары, маусымдык, салаларда дайындык жұмыстарын
жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері — кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын
шығындарын өзі тандай алады;
-Қаржылық, инвестиция — кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құңцарынан
алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс
ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
тандайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану — №5 "Табыс" деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде
танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі бойынша бағаланады;
экономикалық, олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу
ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар,
кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша — субъектінің сатып алушыға меншік қүқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген
деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша — есептік құнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу кезіндегі
жасалган және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген
деңгейде анықталады;
- дивидентгер, пайыздар түріндегі табыстар — пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша кдтынастық негізде танылуы тиіс;
роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы
тиіс; диввдендтер акционерлер оны алу құкын белгілеген жағдайда ғана
танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі
бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін
әзірлеген кезде келесідей мәселелер қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік
есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының) бірін колдануы
мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына карап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
нақты өзіндік
құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын алг кұрылған жөндеу корына
жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін тандау, кәсіпорынның қай
салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе ендіріске
есептен шығарылатын). материалдық ресурстарының нақты езіндік құнын анықтау
тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген кұны бойынша әдісін,
ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұксастырылған) әдісін
таңдайды. Шаруашылық жұргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана
таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы
тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде
пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай келетін
үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау
мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың
Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы,
құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шыгындар мен өнімнің өзіндік қунын калькуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығыңдарды
жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі
қызметінің сипатына байланысты өзіндік қүнның калькуляциялауы мен өндіріске
кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстык, немесе бөлістік
әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін тандай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- устеме шыгыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 "Тауарлы-
материалдық запастардың" бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік үсыныстамасында үстеме шығыстарын күрайтын шығындар тізіміне
өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар мен
өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және
күтіп үстау шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары
және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының
құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі
жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібі де
көрсетіледі: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының
нормативтік деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-пар
етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану арқылы жанама
шығындары таратылады, мысалға, бұйымның түтыну қасиетін және оның өңдеу
шығысынан алынған күрделендірілген коэффицирнттері бойынша;
- муліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетгі түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бүл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің құнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
тандай алады, олардын. тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыкка ала отырып, ездеріне пайдаланатын шотгарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржынық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шотгарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шотгарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық
номенклатуралык, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді.
Бұл кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
Бірақ ол жағдайда, ол шотгардың Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының
ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылык нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық белімше ретінде, езінде бухгалтерияны үстау керек пе,
жоқ, әлде келісім-шарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе;
бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп
персоналдарының саны қандай болуы керек, кандай бөлімдер қажет (есеп
айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштьиығы
қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дүрыс ұйымдастырылуына қажетгі
жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін,
ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген
Қүрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, баланска дейінгі есеп
жұмьюының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген коэффицирнттері
бойынша;
- муліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетгі түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бүл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің құнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
тандай алады, олардын. тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыкка ала отырып, ездеріне пайдаланатын шотгарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржынық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шотгарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шотгарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық
номенклатуралык, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді.
Бұл кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
Бірақ ол жағдайда, ол шотгардың Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының
ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылык нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық белімше ретінде, езінде бухгалтерияны үстау керек пе,
жоқ, әлде келісім-шарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе;
бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп
персоналдарының саны қандай болуы керек, кандай бөлімдер қажет (есеп
айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштьиығы
қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дүрыс ұйымдастырылуына қажетгі
жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін,
ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген
Қүрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, баланска дейінгі есеп
жұмьюының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау жүйесінің
қандай болуын және олардың басты элементтерін анықтап, олардың ішінен
алғашқы есептік құжатгарды жасап және рәсімдеп отыратын жауапты тұлғаларды
белгілеп бөліп отыруын, олардын есеп қызметіне дер кезінде берілуін және
т.б. осы сиякты мәселелерін шешеді. Әрбір қызметкерлердің жауап беретін
аясы мен міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және тандау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен кағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын ушін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын кұрудың негізгі қағидалары мен талаптары № 1БЕС жан-
жакты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен
бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша),
кәсіпорын езінің кез жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды
кездейтін болса, яғни ез қызметін тоқгату жөнінде ниетінің жоқтығын
біддірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады,
кәсіпорын езі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсіліи жүйелі
пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік
кдғидасын сактағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашынық
фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықгалған
(белгіленген) қағидасын ұстағаны болып табылады. Бұдан басқа, мынадай
талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығыменж көрсету;
- сақгық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылык мазмұнын, яғни шаруашылық
қызметінің барлық фактілерін есепте керсетілуін қамтамасыз ету керек, демек
оның тек құкыктык негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық
ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылықсыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және синтетикалық,
аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- ұйымдылық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет
масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің колайлылығын білдіреді.
Аталған кағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік
саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығынен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
1.3 Материалдық емес активтердің түсінігі және анықтамалары.
1.Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтерге негізгі құрамына
берілетін анықтама жатады,яғни ұзақ мерзім ішінде пайдалану үшін алынды
және қызмет процестерінде сату үшін арналмайды.Материалдық емес активтердің
бас айырмашылығы, олар сезілмейді.
2.Көп тараған материалдық емес активтерге келесілер жатады:
-патенттер.
-авторлық құқық.
-франшизалар.
-сауда маркалары.
-ұйымдастыру шығындары.
-гудвилл.
Айырбасқа жататын материалдық емес активтер – бұл фирмалардың басқа
активтер мен тәуелсіз материалдық емес активтер.Мысалы:
1. Патент – бұл заңды түрде мойындалатын және тіркелген екенін құқық
патенттік құқық несие келесі мүмкіндіктерді береді:басқа тұлғаның
қатысуынсыз патент үлесін бұйым,процесс немесе қызметті пайдалануға.
2. Өнеркәсіп дизелді тіркеу патентке ұқсас өндірілетін бұйымдардың
формасына үлгілеріне қолданылады.Патент функциясы ол өнеркәсіптік дизелді
тіркеу сыртьқы түрлерін қорғайды.
3. Авторлық құқық – бұл заң мен берілетін көркем әдебиет, музыка
және т.б. шығармалардың авторларына берілетін қоғамның формасы.
4. Сауда маркалары немесе сауда аттары – бұл өнімнің немесе қызметтің
немесе компанияға берілетін аттарын символдары немесе басқа да анықтамалары
идентификациялық олар иеленуді негіздеу үшін тіркелуі мүмкін.
5. Франшизалар – олар меншік органдарына беріледі.Мемлекеттік меншікті
пайдалану құқығын иелену үшін немесе коммуналды қызметті көрсету құқығын
иелену үшін және арнайы қыэметті пайдалану құқығын иелену үшін шаруашылық
субъектілерден беріледі.
6. Арендалық меншікті басқару – бұл арендаға мемлекеттік меншіктің
жақсартылуын құны аренда туралы шаруашылық келісім шарт бойынша.
Мысалы: арендалық меншікті жақсарту арендалық мүліктердің Дт
жатқызылуы операциялық меншікте жақсарту материалдық емес актив болып
топтастырылады.Егер аренлалық мүлік арендаторға да жатпаса арендалық
мнешікті жақсарту аренданың ішінде немесе жақсартудың меншігінде
амортизациялануы керек,бұл қай кезең қысқартылуына байланысты.
7. Айырбасқа жататын идеялармен материалдық емес а ктивтер кей бір
материалдық емес активтар екі арнайы сипатқа ие болады, олар ұзақ мерзімді
аванстық төлемдер болып табылады және басқа жаққа сатуға мүмкіндік беретін
несие ешқандай құқық бермейді. Мұндай материалдық емес активтер бөлек
идеяға және айырбассқа жатпайды.
8. Ұйымдық шығындар – бұл шығындар қызметті ұйымдардың барысында
орындалады.
3 Материалдық емес активтерді бағалау- алу барысында материалдық емес
активтерді алу құны бойынша бағаланады,алу құнына активті алумен
байланысқан барлық шығындар жатады. Алу құны-бұл алынған активтердің және
барлық төлемдердің ағымды нарықтық құны.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтау.
Пайдалану мерзімі арасында келесі фактор анықталуы керек:
1)матери алды пайдалану мерзімін шектеуге мүмкіндігі бар заңды
реттеуші және келісім шартты ережелер.2)Пайдалану мерзімін өзгертуге
мүмкіндігі бар жақсарту мен өзгерту үшін жағдайлар.3)пайдалану мерзімін
азайтуға мүмкіндігі бар тозу сұраныс жаңа басқа экономикалық
факторлар.4)Күтілетін жұмыс мерзіміне және қызметтің тобына сәйкес келетін
қызмет мерзімі.5)Материалдық емес активтердің бәсекелес қабілеттілігі
шектеуге мүмкіндігі бар және басқа да компаниялардың субъектілерінің
күтілетін іс-әрекеті. 6)Материалдық емес активтен комплекске келетін басқа
да активтердің пайдалану мерзімі.
Материалдық емес активтерді есептен шығару.
Материалдық емес активтің құны активті пайдалану мерзімінің ішінде
жүйелі түрде есептен шығару керек.Бұл жерде тура әдіс орын алады және
материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін кезең сайын қарастыру
керек,бірақ ешбір жағдайда олардың толық кезеңі 40 жылдан аспау керек.
Материалдық емес активтердің қаржыландырылуы.
Материалдық емес активтер пайдалану кезең ішінде келесі жағдайлар
болуы мүмкін. Оның ағымдық баланстық құны экономикалық пайдадан көбірек
болуы мүмкін.Мұндай жағдайда олармен құнды есептен шығару керек және
шығынды мойындау керек. Бұл активтерден құнды азайтады.
Сату,айырбастау немесе басқа да есптен шығару барысында материалдық
емес активтер амортизациясы құнын есептен шығару керек, бұл жерден есептен
шығару нәтижесінде пайда немесе шығынды көрсету керек.
4.Іскерлік репутация(гудвилл)-бұл көп тараған және маңызды анықталған,
көп тараған материалдық емес активтер болып табылады.
Іскерлік репутация фирманың жағымды сипаты пайда болғанда табылатын
құндылық.Ол табысты көтереді.
Іскерлік репутацияның концептуалдық негізі.
Іскерлік репутация фирманың кәдімгі көрсетілетін ортаның болашақ
құнның көрсеткіштің күтілетін құндылығын есептеу үшін іскерлік репутацияны
келесі түрде қарастыруға болады.Фирманың шынайы алу бағасынан
иденфикациядан таза активтің әділетті нақты құны арасындағы айырмашылық.
Іскерлік репутацияны бағалау.
Алу құны мен әділетті нарықтың құн және айырбас операциясын журргізу
күшіне міндеттемелер арасындағы айырмашылық және актив түрінде мойындалу
керек.
Қосымша пайда әдісі.
Фирманың құнын есептеудің маңызды әдісінің бірі оның пайда алу
қабілеттілігінің бағалануы болып табылады. Бұл әдіс қосымша пайда әдісі деп
аталады.
Болашақ пайданы анықтау.
Табыстың деңгейін анықтау.
Пайданы анықтау.
Қосымша пайданы анықтау.
Гудвилді есептеу.
Жағымсыз іскерлік репутация.
Егер алынған таза активтің әділеттілігінің таза құны фирманың сату
құнына артатын болса,онда мұны фирма үшін, бұл пайданы операция
болғандықтан тең бағасы және алынған активтердің әділетті құн арасындағы
айырмашылық іскерлік репутацияның суммасы деп аталады және жағымсыз
болады.Басқаша жағымсыз іскерлік репутация деп аталады.
Іскерлік репутацияның амортизациясы көп тараған бухгалтерлік саяси
іскерлік репутацияның пайдалану мерзімі ішінде есептен шығару болып
табылады. Бірақ амортизацияның кезеңі 20 жылдан аспау керек.
5.Ғылыми зерттеулерге және даярлауға жұмсалған шығындар.
ХЕС 38-де зерттеулер мен даярлауға келесі анықтамалар берілген.
1. Зерттеу -бұл жаңа ғылыми және техникалық ғылымды алу үмітіне
бағытталған жоспарлы ізденістер.Бұндай ізденістер нақты мақсатқа немесе
қолданысқа бағытталуы мүмкін.
2. Даярлау – бұл ғылыми зерттеу ізденістерінің немесе басқа
ғылымдардың нәтижелерін жаңа немесе жаңартылған материалдарды, приборларды,
өнімді, процестерді, жүйелерді немесе қызметтерді жоспарлауға немесе
даярлауға ауыстыру.
Даярлауға жататындар: түсініктер,зерттеулер өнімін даярлау және
тексеру, ұқсас өнімдерін құрастыру. Сонымен қатар пилоттық кәсіпорындарды
пайдалану. Бұл дамытуға бар өнімге кезеңділік өзгерістерді енгізу жатпайды.
Ол нарықты немесе нарықтағы тауарларды тексеру, зерттеу болуы мүмкін.
Материалдық емес активтерге жататын қызметтердің түрлерін топтастыру.
1.Зерттеуге жататын қызметтің түрларі.
А) жаңа білімді алуға мақсатталған лабараториялық зерттеулер.
Б) жаңа зерттеулер табыстарды немесе басқа білімдерді іздеу.
В) болашақ өнімді немесе өндірістік варианттарды даярлау немесе
түсініктеме беру.
Даярлауға жататын қызметтердің түрлері.
Г) өнім өндірісін даярлау үшін немесе балама тәсілдер үшін жолдарды
іздеу мақсаттарымен тексеру,жүргізу.
Д) өндіріске дейінгі модельдерді және ұқсас өнімдерді
даярлау,құрастыру және тексеру.
Е) құралдарды, шаблондарды,құймалы формаларды және матрицаларды
даярлау, соның ішінде жаңа технология.
Ғылыми зерттеулер мен даярлауға жатқызылатын қызметтердің түрлері.
А) коммерциялық өндірістің ертелік этапында инженерлік-технологиялық
аяқтау.
Б)өндіріс уақыты ішінде сапасын бақылау, соның ішінде өнімді
күнделікті тексеру.
В)өндіріс уақыты ішінде сынықтарды іздеу және жою.
Г)өнімге, өндірістік сызықтарға, қайта өңдеу өндіріске және басқа
процестерге күнделікті және кезеңдік өзгерістерді ненгізу.
Д) клинеттің талаптары мен қажеттіліктеріне бар мүмкіндіктерді
бейімдеу.
Е)құрамның, шаблонның,құймалы форманың және матрицалардың күнделікті
даярлануы.
Ж)құрылыспен, қайта көшумен, жабдықты енгізумен байланысатын құрылыс
техника және құрылымдар ғылыми зерттеудің және даярлаудың нақты жобасы үшін
арналған құралдар мен жабдықтар.
ҒЗД-ға жұмсалған шығындарды есептен шығару тәртібі, зерттеулер мен
даярлауға жұмсалған шығындар шығысқа өндірістік кезеңге есептен шығарылуы
керек.Даярлауға жұмсалған шығындар келесі жағдайлар орын алғанда болашақ
кезеңнің шығындарына ұзартылуы керек.
А) өнім немесе процесс нақты анықталған және шығындар өлшенуі мүмкін.
Б)өнімнің немесе процестің техникалық негізі бекітілген.
В)кәсіпорынның әкімшілігі өнімді немесе процестерді нарыққа өткізуін,
өндіруін және пайдалануын білдіртті.
Г)өнім немесе роцесс үшін болашақ нарық анықталады немесе ішкі
қолданыс үшін оның маңызы анықталады.
Д(жобаны аяқтау үшін ресссссурстар бар.
6.Бағдарламалық қамтамасыз етуге жұмсалған шығындар.
Комплекстік бағдарламалық қамтамассыз етуге жұмсалған шығынның
капитализациясы.Компюьтерлік бағдарламалық қамтамасыз етудің дамуы,сату
үшін немесе арендаға беру үшін немесе қолдану үшін арналаған,ол жұмсалған
шығынның үлкен бірлігін құрайды.Есеп барысында негізгі сұрақ бағдарламалық
қамтамасыз ету пакеттерін жақсарту барысында орын алған шығын,дардың
қайсысы есептен шығарылуы керек.
Негізгі ережелері:
1.Сату үшін немесе арендаға беру үшін арналған компьютерлік
бағдарламалық қамтамасыз етуді даярлауға жұмсалған барлық
шығындар,жұмсалған шығындар болып табылады және есептен шығарылуы керек.
2.Техникалық-экономикалық қызмет көрсетуді жүргізу үшін өндірілген
өнімнің үлгісін өңдеу үшін жұмсалған шығындар капитализациялануы керек. Бұл
шығындарға тауарлы материалдық қорларды жүргізу үшін кодтау және тексеру
жатқызылады.
Бағдарламалық қамтамасыз етуге жұмсалған шығындардың амортизациялануы
(капитализацияланған).
Амортизацияның жылдық сомасы шығындардан бағдарламалық қамтамасыз ету
негізінде есептелінеді және келесі көрсеткіштерден арту керек.
1.Бағдарламалық қамтамасыз етуді сатудан түскен шынайы,жалллллпы табыс
коэфициенті бөлінген оның пайдалану мерзімі ішінде бағдарламалық қамтамасыз
етуден күтілетін және шынайы жалпы табысқа.
2.Бағдарламалық қамтамасыз етудің пайдалану мерзімі ішінде
амортизацияның бірқалыпты әдісін қолданып анықталады.
2. .Материалдық емес активтердің есебі және олардың амортизациясы
2.1.Материалдық емес активтерді бағалау
Материалдық емес активтер дегеніміз –белгілі бір табиғи пішіні жоқ,
бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын, субъектіге үнемі ұзақ уақыт
бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтер.Бұл активтерді анықтауға болады,
субъектпен бақыланады және оларды қолданудан субъект болашақта экономикалық
пайда табуды күтеді.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер оны жалға
беруге,сатуға ,алмастыруға болатын болса; егер оны қолданудан күтілген
болашақ экономикалық пайданы берілген активке қатыстыратын болса.
Субьект материалдық емес активтерді бақылайды, егер оны
пайдаланғаннан түсетін экономикалық пайдаға құқығы бар болса.
Материалдық емес активтермен байланысты экономикалық пайда
алынады, егер: болашақта экономикалық пайданы көбейтуде материалдық емес
активтердің рөлі анықталса; бұл активті қолдануға субъекттің талабымен
бейімділігі бар болса, субъектке күтілген экономикалық пайда алуға болатын,
қаржылық, адекватты техникалық және басқа да ресурстар бар болса.
Табыс алу үшін материалдық емес активтер әр қашанда қайта
қарастырылуы керек, егер материалдық емес активтерді қолданудан табыс
таппасақ, онда оның бағасын бірден шығынға шығару керек.Негізгі құралдарға
қарағанда материалдық емес активтері стандартқа сәйкес сақтауға болмайды.
Мысалы. 2006 жыл соңына қарай бағдарламалық қамтамасыз ету $ 50
болды. Кәсіпорын бұл бағдарламаны қолданбағандықтан, оны пайдаланудан
ешқандай пайда алмады.Сондықтан бұл бағдарламасын шығынға шығару керек.
Кезең шығындары $ 50
Бағдарламамен қамтамасыз ету
$ 50
Материалдық емес активтердің жеке мағынасы жоқ болғандықтан, ол
материалдық та материалдық емес активтер құрамына кіруі мүмкін.
Мысал.Кәсіпорын технологиялық құралмен басқарылатын компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етілген.Бұл бағдарлама құралдар құрамындағы
негізгі құрал немесе материалдық актив екенін анықтау үшін бұл бағдарлама
құралдың негізгі бөлігі ме, әлде олай емес пе соны дұрыс анықтау керек.Тек
осыдан кейін компания бағдарлама қайда және қалай есептелетінін пайымдау
арқылы анықтауға болады:не негізгі құралдар құрамында, не материалдық
активтер құрамында.
Кейбір материалдық емес активтер мынадай заттарда ұсталады:
компьютерлік бағдарламалар қамтамасыз ету – дискетте, фильм – лентада,
заңды құжаттама(лицензия),патент – қағазда. Бұл жағдайда материалдық емес
активтердің критерия мен анықтамаларына сәйкес активтердің мағынасын
анықтай алмайтын және қосымша элементтер болып табылатын дискета, лента,
қағазды емес компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етілуі,фильм, заң
құжатаматексеріледі.
Келесі міндеттемелер бойынша материалдық емес активтерді анықтауға
болады:
1.Идентификация.
Патент, тауарлық белгі сияқты фирманың басқа активтерінен бөлек
кейбір материалдық емес активтердің идентифициялануы мүмкін, басқаларының
бөлек иденцифиялануы мүмкін емес, керісінше материалдық емес активтердің
бағасы басқа фирмалар активтерінің қарым – қатынастарынан алынады, бұл
материалдық емес активтерге мысал ретінде жұмысшылар маман деңгейі немесе
клиенттердің сенімділігі негізінде қалыптасатын гудвилл бола алады.
2.Иемдену түрі.
Материалдық емес активтер топта, бизне – комбинирования
қорытындысында немесе кәсіпорын ішінде жасалған, бөлек алынуы мүмкін.
3.Күтілген кезеңдегі заттың көрсетілуі.
Бұл период экономикалық немесе адамдықфакторымен байланысты
заңдармен немесе келісім шартпен шектелуі мүмкін. Сонымен қатар период
шексіз немесе анықталмаған болуы мүмкін.
4.Барлық кәсіпорындардың бөлектелінуі.
Мысал.Кәсіпорындардың бөлінбейтін және сатылатын немесе оның негізгі
бөлігі болатын қайтарылмай берілетін жеке меншік құқығы.
Субъект негізделген және анықталған ұсынысты пайдалану арқылы
болашақта экономикалық пайда табуды бағалайды.
Активті қолданудан болашақта күтетін экономикалық пайданың объектті
дәлелі ретінде, актив қызметінің пайдалы уақытында болатын, мүмкін
экономикалық жағдайларды басшылықтың бағалуы болады.
Материалдық емес активтерге мыналар жатады: лицензиялық
келісімдер,компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету,патенттер, авторлық
құқықтар,тауарлық белгіден алынған,қызмет көрсету белгісі,фирмалық
атаулар;конструкторлы – тәжірибелік жұмыстарғажұмсалған шығындар;
материалдық емес активтердің критерияларын қанағаттандыратын және басқалар.
Материалдық емес активтерді 4 топқа бөлуге болады:
1.Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер.Бұл топқа “ноу
-хау”, өндірістік ақпараттарды пайдалануға болатын құқықтар, ақпарат базасы
және ЭЕМнің бағдарламалық қамтамасыз етілуі, микросхеманың интегралды
технологиясы,анықталған формуланы пайдалану, тауардың сыртқы бейнесі немесе
технологиялар, өндірістік үлгілер, сервитуттар және т.б.
”Ноу -хау”- өндірістік тәжірибеде және де басқаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz