Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары
Мазмұны
Кіріспе
1тарау. Әл.Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. XI.XIV ғ.ғ. түркі ғұламаларының психологиялық
идеялары.
(Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Жүйнеки, К. Иассауи,
Р. Хорезми, Ж. Қоршы, С. Сараи). . . . . . . . . . . . . . . . .
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл.Фарабидің ғылыми көзқарастары.
2.1. Әл.Фарабидің психологиялық ой.пікірлері. . . . . . . . .
«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат» ның маңызды проблемалары (әлеуметтік психология). . . . . . . . . . . . .
Әл.Фарабидің музыка жайлы толғаныстары. . . . . . . . . . .
Әл.Фарабидің медецина саласындағы көзқарастары. . . .
Әл.Фарабидің педагогикалық көзқарастары. . . . . . . . . . .
2.2. Әл.Фарабидің ғылыми салалары туралы ой.пікірлері.
Фараби ғылымдарының шығу төркіні туралы. . . . . . .
Әл.Фарабидің таным процесстеріне көңіл аударуы. . . . .
Әбу Насыр Әл.Фарабидің интелекті сөзінің мағынасы
жайындағы пайымдамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Фараби шәкірттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... . .
Қорытындылаған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . ... ... ... . . .
Кіріспе
1тарау. Әл.Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. XI.XIV ғ.ғ. түркі ғұламаларының психологиялық
идеялары.
(Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Жүйнеки, К. Иассауи,
Р. Хорезми, Ж. Қоршы, С. Сараи). . . . . . . . . . . . . . . . .
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл.Фарабидің ғылыми көзқарастары.
2.1. Әл.Фарабидің психологиялық ой.пікірлері. . . . . . . . .
«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат» ның маңызды проблемалары (әлеуметтік психология). . . . . . . . . . . . .
Әл.Фарабидің музыка жайлы толғаныстары. . . . . . . . . . .
Әл.Фарабидің медецина саласындағы көзқарастары. . . .
Әл.Фарабидің педагогикалық көзқарастары. . . . . . . . . . .
2.2. Әл.Фарабидің ғылыми салалары туралы ой.пікірлері.
Фараби ғылымдарының шығу төркіні туралы. . . . . . .
Әл.Фарабидің таным процесстеріне көңіл аударуы. . . . .
Әбу Насыр Әл.Фарабидің интелекті сөзінің мағынасы
жайындағы пайымдамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Фараби шәкірттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... . .
Қорытындылаған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . ... ... ... . . .
І. Кіріспе.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы бар.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп, ғылымның бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихында маңызды орын алады.
Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары ұшан теңіз болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны қастерлеп бағалай білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы міндеті.
Осы кездегі өрені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға талай елдің, талай ұрпақтың талдау өкілдері қатысты. Орта ғасырда азамат білімінің молайып, ақыл парасатының жетіліуіне орасан зор еңбек сіңірген ғұламалардың бірі-Қазақстан топырағынан шыққан данышпан перзент Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) болды.
Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орынын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл жағдайды білімпаздар өте ертеден – ақ аңғарған сияқты. Сондықтан болуы керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынынан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы тілінде жажылған:
1. Ибн Әл-Надим 995 ж.
2. Әль-Байхаки 1169 ж.
3. Ибн Әл-Кифти 1248
4. Хаджи Халифа 1667
5. Латын тілінде жазылған Венике 1448
6. Камерариус 1638
7. Француз тілінде жазған Козегартен 1844
8. Генрих Зутер 4902 ж.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы бар.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп, ғылымның бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихында маңызды орын алады.
Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары ұшан теңіз болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны қастерлеп бағалай білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы міндеті.
Осы кездегі өрені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға талай елдің, талай ұрпақтың талдау өкілдері қатысты. Орта ғасырда азамат білімінің молайып, ақыл парасатының жетіліуіне орасан зор еңбек сіңірген ғұламалардың бірі-Қазақстан топырағынан шыққан данышпан перзент Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) болды.
Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орынын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл жағдайды білімпаздар өте ертеден – ақ аңғарған сияқты. Сондықтан болуы керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынынан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы тілінде жажылған:
1. Ибн Әл-Надим 995 ж.
2. Әль-Байхаки 1169 ж.
3. Ибн Әл-Кифти 1248
4. Хаджи Халифа 1667
5. Латын тілінде жазылған Венике 1448
6. Камерариус 1638
7. Француз тілінде жазған Козегартен 1844
8. Генрих Зутер 4902 ж.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Әл-Фараби А. Көбесов «Қазақстан» баспасы
Алматы 1971 43-54 бет, 147-161 бет
2. Көне түрік жазба мұралар тарихы. Нүсіпова О. Н
Алматы 2004, 31-41 бет
3. А. Манашов «Әл-Фараби және Абай»
Алматы 1994, 39-53 бет
4. Е. Жәнібеков «Әл-Фарабидің физикалық көзқарастары»
Алматы 1993, 5-6-7 беттері
5. Әдебиет теориясы жайлы материал Н. Келімбетов
«Ежелгі дәуір әдебиеті» Алматы 1991, 117-123 беттер
6. Қ. Жарықбаев. Қазақ психологиясын тарихы
Алматы 1996, 21-46 беттер
7. Әл-Фараби. Саяси трактаттар.
Алматы «Ғылым» 1975
8. Ә. Дәрісәлиев. Қазақ даласының жұлдыздары
Алматы 1995, «Рауан» 12-22 бет
9. Әл-Фараби. Адам жанының бөлшектері мен күштері туралы «Бұл күштер менбөлшектер қалайша бірегей жанға айналады». Философиялық трактаттар Алматы 1973, 283-302 беттер
10. Қазақ тәлім тәрбиесі. Алматы 1995 «Санат» Қ. Жарықбаев. С. Қалиев 87-144 беттер
11. Философиялық трактаттар Алматы 1973
19-36 беттер, 219-222 беттер
12. Фараби және ғылым. Қазақ совет энциклопедиясы, Алматы 1973
13. А. Манашов. Фараби санаты. Білім және еңбек журналы, 1967, №2
14. А. Манашов Өнер мен ғылымның тоғысқан шұғыласы.
(Фараби)-Жұлдыз, 1975, №9.
15. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар Алматы. Ғылым, 1978 ж.
16. Қ. Жарықбаев. Әл-Фараби (Библиографиялық көрсеткіш), Алматы 1977 ж.
17. М. М. Хайруллаев. Әбу Насыр Әл-Фараби, 1982
18. А. Көбесов Білім және еңбек. 1970, №5
19. Әл-Фараби Әлеуметтік – этикалық трактаттар. Алматы 1975
20. Педогогические наследие Әл-Фараби. Алматы, 1989 А. Кубесов.
21. А Көбесов. Сөнбес жұлдыздар. Алматы, 1973
22. Қазақ инциклопедиясы. Әл-Фараби 2 том, 1971.
23. Әл-Фараби Историкр-философские трактаты, Алматы, 1985.
24. Әл-Фараби Логическиетрактаты. Алматы 1975.
25. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) средневековый
тюркский ученый-энциклопедист Кн.(1,3); 2(1,3,4)
4(1-4); Кн. 4ч 11(1-5,7,8); 12(4).
26. В.В. Чистов, Алматы 2001, Психология в афоризмах и
народных изречениях.
27. Қ. Жарықбаев Әл-Фараби Библиографиялық көрсеткіш
(І-кітап) Алматы «Қазақстан» 1975
екінші кітап. Алматы 1975
28. Әл-Фараби Научное творчество сб. Статей М. 1975
Әл – Фарабидің психология саласында жазған еңбектері:
1. Жанның мәні туралы.
2. Түс көру туралы сөз.
3. Жан туралы.
4. Ақыл және ұғым.
5. Жасөспірімнің ақыры туралы кітап.
6. Ересектердің ақылы туралы кітап.
7. Темперамент туралы.
1. Әл-Фараби А. Көбесов «Қазақстан» баспасы
Алматы 1971 43-54 бет, 147-161 бет
2. Көне түрік жазба мұралар тарихы. Нүсіпова О. Н
Алматы 2004, 31-41 бет
3. А. Манашов «Әл-Фараби және Абай»
Алматы 1994, 39-53 бет
4. Е. Жәнібеков «Әл-Фарабидің физикалық көзқарастары»
Алматы 1993, 5-6-7 беттері
5. Әдебиет теориясы жайлы материал Н. Келімбетов
«Ежелгі дәуір әдебиеті» Алматы 1991, 117-123 беттер
6. Қ. Жарықбаев. Қазақ психологиясын тарихы
Алматы 1996, 21-46 беттер
7. Әл-Фараби. Саяси трактаттар.
Алматы «Ғылым» 1975
8. Ә. Дәрісәлиев. Қазақ даласының жұлдыздары
Алматы 1995, «Рауан» 12-22 бет
9. Әл-Фараби. Адам жанының бөлшектері мен күштері туралы «Бұл күштер менбөлшектер қалайша бірегей жанға айналады». Философиялық трактаттар Алматы 1973, 283-302 беттер
10. Қазақ тәлім тәрбиесі. Алматы 1995 «Санат» Қ. Жарықбаев. С. Қалиев 87-144 беттер
11. Философиялық трактаттар Алматы 1973
19-36 беттер, 219-222 беттер
12. Фараби және ғылым. Қазақ совет энциклопедиясы, Алматы 1973
13. А. Манашов. Фараби санаты. Білім және еңбек журналы, 1967, №2
14. А. Манашов Өнер мен ғылымның тоғысқан шұғыласы.
(Фараби)-Жұлдыз, 1975, №9.
15. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар Алматы. Ғылым, 1978 ж.
16. Қ. Жарықбаев. Әл-Фараби (Библиографиялық көрсеткіш), Алматы 1977 ж.
17. М. М. Хайруллаев. Әбу Насыр Әл-Фараби, 1982
18. А. Көбесов Білім және еңбек. 1970, №5
19. Әл-Фараби Әлеуметтік – этикалық трактаттар. Алматы 1975
20. Педогогические наследие Әл-Фараби. Алматы, 1989 А. Кубесов.
21. А Көбесов. Сөнбес жұлдыздар. Алматы, 1973
22. Қазақ инциклопедиясы. Әл-Фараби 2 том, 1971.
23. Әл-Фараби Историкр-философские трактаты, Алматы, 1985.
24. Әл-Фараби Логическиетрактаты. Алматы 1975.
25. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) средневековый
тюркский ученый-энциклопедист Кн.(1,3); 2(1,3,4)
4(1-4); Кн. 4ч 11(1-5,7,8); 12(4).
26. В.В. Чистов, Алматы 2001, Психология в афоризмах и
народных изречениях.
27. Қ. Жарықбаев Әл-Фараби Библиографиялық көрсеткіш
(І-кітап) Алматы «Қазақстан» 1975
екінші кітап. Алматы 1975
28. Әл-Фараби Научное творчество сб. Статей М. 1975
Әл – Фарабидің психология саласында жазған еңбектері:
1. Жанның мәні туралы.
2. Түс көру туралы сөз.
3. Жан туралы.
4. Ақыл және ұғым.
5. Жасөспірімнің ақыры туралы кітап.
6. Ересектердің ақылы туралы кітап.
7. Темперамент туралы.
Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары
Мазмұны
Кіріспе
1тарау. Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
1.2. XI-XIV ғ.ғ. түркі ғұламаларының психологиялық
идеялары.
(Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Жүйнеки, К. Иассауи,
Р. Хорезми, Ж. Қоршы, С. Сараи). . . . . . . . . . . . . . . . .
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылыми көзқарастары.
2.1. Әл-Фарабидің психологиялық ой-пікірлері. . . . . . . . .
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат ның маңызды
проблемалары (әлеуметтік психология). . . . . . . . . . . . .
Әл-Фарабидің музыка жайлы толғаныстары. . . . . . . . . . .
Әл-Фарабидің медецина саласындағы көзқарастары. . . .
Әл-Фарабидің педагогикалық көзқарастары. . . . . . . . . . .
2.2. Әл-Фарабидің ғылыми салалары туралы ой-пікірлері.
Фараби ғылымдарының шығу төркіні туралы. . . . . . .
Әл-Фарабидің таным процесстеріне көңіл аударуы. . . . .
Әбу Насыр Әл-Фарабидің интелекті сөзінің мағынасы
жайындағы пайымдамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .
2.3. Фараби шәкірттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
... ... ... . .
Қорытындылаған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . ... ... ... . . .
І. Кіріспе.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын
дейтін ғылымның өз қағидасы бар.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп, ғылымның бүгіні мен ертеңін
танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихында маңызды орын алады.
Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары ұшан теңіз
болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға
ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны қастерлеп бағалай
білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы міндеті.
Осы кездегі өрені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға талай
елдің, талай ұрпақтың талдау өкілдері қатысты. Орта ғасырда азамат
білімінің молайып, ақыл парасатының жетіліуіне орасан зор еңбек сіңірген
ғұламалардың бірі-Қазақстан топырағынан шыққан данышпан перзент Әбу Насыр
Әл-Фараби (870-950) болды.
Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орынын
анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл
жағдайды білімпаздар өте ертеден – ақ аңғарған сияқты. Сондықтан болуы
керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынынан шыққан оқымыстылар Фараби
мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы
тілінде жажылған:
1. Ибн Әл-Надим 995 ж.
2. Әль-Байхаки 1169 ж.
3. Ибн Әл-Кифти 1248
4. Хаджи Халифа 1667
5. Латын тілінде жазылған Венике 1448
6. Камерариус 1638
7. Француз тілінде жазған Козегартен 1844
8. Генрих Зутер 4902 ж.
10. А.Сайылы мен Члкен 1950
11. С.Н. Григорян.12. Хайруллаев 1963 ж.
Қуанрлық бір жай, кейінгі кезде Москваның шығыс зерттеушілері Фараби
еңбектерін зерттеу, орыс тілінде аудару жұмыстарын тиянақты түрде қолға
алып отыр. Фарабидің Евклид Негіздерінің бірінші және бесінші
кітіаптарына түсініктеме, Ғылымдардың шығуы, Зиялы қаланың тұрғындары
туралы кітап, Мәселелердің түпкі мәні деген тәрізді бірсыпыра
шығармалары орыс тілінде жарық көрді. Фараби мұраларына басқа шет елдерде
де көп мән берілуде. Бұл тұрғыда Америкалық ғалым Николас Решер
көзқарастары айтуға тұрарлық еңбек. Николас Решер АҚШ-тың Питтсбург
университетінің профессоры. Ол көптен бері Фараби және оның шәкірттерінің
ғылыми мұраларын зерттеумен айналысып келеді. Николас Решер ұзақ іздеудің
нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде Фарабидің аннотацияланған
библиографиясы деп аталатын Фарабиді зерттеушілер үшін құнды еңбегін
жариялады. Мұнда 1000 жыл бойында Фараби жөнінде кім не жазды, Фараби
шығармалары қай тілге аударылды, оның мұрасы жайындағы алдағы уақыттарда
қолға алынбақ жұмыстар жөнінде айтылып, мәселелер қойылды. Николас Решер
кітаптың кіріспесінде былай дейді (ағылшын тілінен аударылды):
Әбу Насыр Мұхаммед Ибн Махамед Ибн Тархан Ибн Ұзлақ
Әл – Фараби Түркістандағы Фараб (Отырар) қаласында 870 жылдары туған.
Медицина мен фиолософиядан Бағдатта білім алған, ғалымдар Несториан
мен Әбу-Бишер Матта Ибн Юниске шәкірт болған, сонан кейін ғалам және сопы
(мұсылман мистігі) ретінде өмір сүрген, көбінесе Алепподада тұрған. Әл-
Фараби, әсіресе, Аристотельдің (комментаторы) түсіруші ретінде әйгілі,
арабтар оны Екінші ұстаз, яғни бірінші ұзтаз – Аристотельдің ізбасары деп
атайды. Ол Аристотельдің логикалық шығармасы Органонға және ішінде
Птолемейдің Алмагесі бар әр түрлі гректің және философиялық еңбектеріне
түсініктемелер жазған. Оның үстіне Әл-Фараби ғылымының сан-саласы бойынша
өз тарапынан да дербес трактаттар жазды, оның музыка және саяси философия
жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Фараби үлкен беделге және атаққа ие
болып тұрып, 950 жылы Дамаскіде қайтыс болды.
Фараби мұсылмандардың аса ірі бес – алты философтарының бірі.
Маймонидің (Орта ғасырдағы еврей философы – А. К.) айтуынша Фараби
еңбектерінің ортағасырдағы еврей ойының дамуы үшін үлкен маңызы болса
керек. Оның үстіне бір топ еңбегі орта ғасырларда латын тіліне аударылды,
осы арқылы Фараби ағартушыларының (француз ағартушылар А. К.) еңбектеріне
тікелей және оның еңбектеріне цитаттар келтірілген басқа авторларға жанама
түрде әсер етті.
Фарабиді зерттеу ісіне неміс ғалымдарының еңбек сіңіргенін айтуымыз
керек. Морис Штейншнейдер, Фридрих Диететичи, Генрих Зутер, Карл
Броккельмандардың Фараби мұраларын игеруде айтарлықтай үлес қосқандығы
белгілі.
Республикадағы Мәдини мұра бағдарламасына сәйкес, қазіргі кезде
шашырап жатқан рухани байлықтарымызды жинақтап алуымыз керек. Осы орайда Әл-
Фараби бабамыздың қолда бар еңбектерңн талдап, таразылап игілікке жарату
осы күннің өзекті мәселелерінің бірі екені күмәнсіз.
Зерттеу мақсаты: Әл – Фарабидің психологиялық көзқарастарын
талдау.
Зерттеу міндеттері:
1. Әл-Фарабиге дейінгі психологиялық ой-пікірлерді қарастыру:
2. Әл-Фарабидің психолгиялық салаларына қосқан үлесін айқындау;
3. Әбу Насыр Әл-Фарабидің әлемдік ғылымға қосқан үлесін нақтылау
Зерттеу объектісі: Түрік ғалымдарының еңбектері.
Зерттеу мәні: Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
Зерттеу болжамы: Егерде әлемнің екінші ұстазы Әл-Фарабидің
психологиялық пайымдаулары, жалпы ғылым туралы көзқарастарын ғылыми тұрғыда
талдаса, ол психология ғылымының қалыптасу тарихына өзіндік үлес болып
табылады.
Біздің мақсатымыз, қолда бар материалдарға, мұраларға сүйене отырып,
ұлы ғалымның ғылым мен өнердегі қол жеткен табыстарының, мұраларының кейбір
қырларын көршілікке түсінікті түрде таныту. Сондықтан да біз көбінесе
Фарабидің өзінің таза ғылыми еңбектерінде оның ішінде психологиялық
көзқарастарында келтірілген деректерге сүйенеміз.
1.тарау. Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары
Қазақ халқына психологиялық ой-пікір мәдениеттің тарихы көне ғасырлар
қойнауынан басталды. Халқымыздың жалпы даму тарихына сүйене отырып, біз
психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуына басты үш кезеңге бөліп
қарастырамыз.
Бірінші кезең – психологиялық ой – пікірлердің ішкі бастау, түп
төркіндері, басы VII-VIII ғ. Басталатын түркі тектес халықтардың бәріне
ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңдері. Бұлар халықтық
психология, Орхан Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ж.
Баласағұн т.б. ғұламалардың тағылымдары. Екінші кезең – Қазақ
хандығы басталып, Қазан төңкерісіне дейін психологиялық ой-пікірдің даму
жағдайы. Үшінші кезең – психологиялық ғылымның Қазақстанда өкіметі
жылдарында даму тарихы.
VI ғ. Жетісу, Қытай, Орта Азияны мекен еткен ру-тайпалар бірігіп,
Түрік қағанаты деген үлкен мемлекет құрды. Солардың бірі Күлтегін, Білге
қаған, Тоныкөк дастандары, Құлпытасқа жазылған ескерткіштер. Орхан-Енисей
жазбалары деп те аталады. Бұлардың ааторы Иоллығ-Тегін дейтін шежіренші
екендігі мәләм болып отыр, бірақ қайда туып, қашан қайтыс болғандығы
жөнінде еш мағұлмат жоқ. Шамамен VIII ғ. Орта шенінде өмір сүрген болуы
керек. Жазба ескерткіштердің мазмұнын ақарағанда оның да өз заманында
білімді адамдардың бірі болғаны байқалады. Білге қаған інісі Күлтегін
қайтыс болғаннан кейін (731ж) оны өмірлік есте қалдыру үшін шет жұрттан
шеберлер алдырып, Қожа Сайдан ойпатына үлкен ескерткіш орнатады да, мұндағы
өсиет сөздері өз ағайыны Иоллығ – Тегінге жаздырады, кейіннен Білге қаған
қайтыс болып, інісінің қасына жерленеді. Осы ескерткіштің мәтінін жазған да
Иоллығ-Тегін.
Тасқа жазылған дастандардың тәлім-тәрбиелік идеясымен аралас рухани
мұратының бірі Қорқыт ата тағылымдары. VII-IX ғ.ғ. төңірегінде Сырдарияның
орта және төменгі бойын Жайлаған Оғыз – Қыпшақ тайпаларының мемлекеті
болды. Оғыздар арасынан шыққан әйгілі күйші, музыкант, жыр алыбы, аңыз
кейіпкері ұзақ өмір сүріп, жазмышқа қарсы күресіп, адамның мәңгі жасауын
арман етіп өткен кемеңгер ғұлама Қорқыт еді. Өлім қатері, одан құтылу
туралы өзінің асыл ойлары мен тебіреністерін қобыздың зарлы әуеніне қосқан
Қорқыт туралы аңыз жырлар, бізге жеткен Қорқыт ата кітабы. Қорқыт есімі
көшпелі қазақ жұртының арасында ерте заманнан – ақ қастерленіп келеді.
Сондықтанда халқымыз:
Жыраудың үлкен пікірі-Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы, ақын асқан ата.
Таңқалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тарқанда,-
деп тегін жырламаған.
Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жанымен қоса тәннің шығуына,
елі мен жерін жан – тәнімен сүйіп, оны қасықтай қаны қалғанша жаудан
қорғайтын жау жүрек батыр болғанын аңсайды. Отбасы, ошақ қасының, үй іші
тыныс тіршілігінің берекесі, ұрпақ тәрбиесінің әйел жұртының кескін
қабілетімен қатар, әдепті көрегенді, адамгершілік, иманжүзділік
қасиеттерімен де тікелеі байланысып жатады. Осыған орай Қорқыт ата
әйелдердің төрт түріне берген сипаттамасы психология жағынан ерекше көңіл
аударады. Мәселен әйелдердің бір тобы отбасының тірегі, үйдің құты,
қонақжай, үрім бұтақтары өсіп - өнген жандар болса; екіншісі- ынсапсыз,
қанғатсыз; үшіншісі-саудыр салақ, өсекшіл келеді дейді.
1.2. XI-XIVғ.ғ. түрік ғұламаларының психологиялық пікірлері
(Ж. Баласағұн, М. Қашқари А. Жүйнеки, К. Иассуи, Ж. Хоршы,
С. Сараи).
XI-XIV ғ.ғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысыннан бастап,
Шығысында Қашқарияға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойында түрік тайпасының
Қарахан мемлекеті өмір сүрді (астанасы Баласағұн қалас). Алғашқы –
феодалдық түрік мемлектінде экономикалық, әлеуметтік, саяси-
мәдени, ғылым-білім мәселелері жақсы жолға қойылған еді. Мұндағы ақын
жазушылар, ғұлама ғалымдар, сәулетші құрылысшылар, сол кездегі түрік
мәдениетінің дамуына зор үлес қосты. Осылардың арасында бұрынғы Кеңес
одағын мекендеген түркі тектес халықтардың тәлім – тәрбиелік пікірлерінің
игі бастау, түп-төркіні болып табылатын рухани мұралардың ішіндегі
қомақтысы Жүсіп Баласағұнидің (ХІ ғ.) Құтты білік атты шығармасы. Бұл
дидактикалық және этикалық жанрда жазылған шығарма. Құтты білік түрік
сөздері. Мұның біріншісі Құтты сөзі құт, бақыт, құтты деген
мағынаны, екіншісі-білік яғни білім, кітап деген мағынаны білдіреді.
Дастанның мазмұнын ұғыну қиынға соқпайды, ол көркем қарапайым тілмен
жазылған. Жазылу стилі жағынан ол араб-парсы поэзиясымен, әсіресе
Фирдоусидің атақты Шахнамасымен үндес. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік
түркі тілінде жазуы, сөйтіп оның өз ана тілін аса қадір тұтып, құрметтеуі
ерекшк атап өтуді қажет ететін жайт. Осы еңбектің оқырман назарын ерекше
аударатын тағы бір ерекшелігі мұнда адам психологиясының түрлі жақтарын
көрсететін, қызықты деректердің (кісінің көңіл-күйі, қайғы-қасіреті, қуаныш-
сүйініші т.б.) молдығы.
Баласағұндық Жүсіптің маральдік – этикалықпсихологиялық қағидалары
Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімімен сабақтасып жатды. Өйткені аталмыш дастанда
адамдардың тәрбиелеу мемлекттік көздейтіннегізгі шығармалардың бірі,
зұлымдық барып тұрған әлеуметтік ауру, оны оқу-тәрбие арқылы ғана жоюға
болады, адамдардың жақсы қылықтары мен қасиеттерін жетілдіре берсе қоғамды
да мемлекетті де жақсартуға болады деп көрсетіледі.
М. Қашқари
Ілік орта ғасырлық Қазақстанда Құтты білікке тәлім тәрбиелікке
мағынасы жағынан үндес басқа туындылар да болған. Олардың қатарына М.
Қашқари, А. Жүйенеки, Қожа Ахмет Иассауилардың (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) шығармаларын
жатқызуға болады. М. Қашқари түріктер әлемінің ең биік қазыналы жеріне
орналасқанын айта келіп, олардың психологиялық ерекшеліктерін былайша
сипаттайды: олар көрікті, өңдері ұнамды, жүздері мейірімді, әдепті,
үлкендерді құрметтей білетін кішіпейіл, уәделерінде берік тұратын мәрт,
ашық, жарқын жандар.
М. Қашқари Түрік этносы жайында зор мақтаныш сезімімен айтады. Олардың ата
мекнін, отанына өзінің шығу тегіне деген патриоттық сезімі, этностық сана-
сезімі қаншалықты биік деңгейде болғанын жақсы байқауға болады. Жақсы
киімің болса өзің ки, Ұлым менен үгіт үйрен, тәлім ал, Ел ішінде білім
тарт, ғалым бол, Ата-анаңды тыңда, сөзін жерге тастама, т.б. іспеттес
имандылық мазмұндығын тәліми сөздердің психологиялық астары терең, бұларда
адамның ойлауы мен адамның жүріс тұрысы, қасиеттері жан жақты сөз болады.
А. Жүйнеки қазіргі Түркістан маңындағы Жүйнек қыстағынан шыққан.
Ахмет Жүйнекидің Хибатул хакайық атты еңбегі барлық түркі тілдес
халықтарға отақ дүние болып табылатын осы шығарма бұрынғы дастандар мен
салыстырғанда өзінің бұқаралық яғни кедей-кепшіктің мұң – мұқтажын
көрсетумен ерекшеленді.
Қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының көне Испиджаб, қазіргі сайран
жерінде дүниеге келген Қожа Ахмет Иассауи (ХІІ ғ.ғ.) алғашқы ғылым білімді
жергілікті ғұлама шайқы Арыстан бабдан алады,есейе келе Бұхарадағы Жүсіп
Хамадидің сопылық білімін тереңдетіп, сопы ретінде Иассы (Түркістан)
қаласына келіп, Иассауишілік діни тақуалары ағымның негізін салады. Шыңғыс
хан мұрагерлері осынау ұлан – ғайыр өлкеде Алтын Орда дейтін мемлекет
құрды, астанасы Еділ сағасындағы Сарай қаласы болды. Бұл кезде мәдениет пен
әдебиеттің, рухани өмірдің ірі өкілдері – Р.Хорезми. Сарай, Құбыт, Рабғұзи
т.б. болды. Осы қала ғұламаларының бірі Реванда Хорезмидің Сырдария
сағасында Сығанақ қаласында жазған Махаббат нам деген шығармасы бізге
жеткен.
Алтын Орда мемлекетінің XIV ғ. мәдениетінің көрнекі өкілдерінің
біріне қазақ жерінің Қамысты деген мекенінде дүниеге келген Сайф Сариды
жатқызуға болады. Шығармасында көптеген көркем бейнелі, тәліми сипаттағы
нақыл ұлағат сөздер кездеседі.
Жамал Қарши (1230-1315)
Орта Азия мен Қазақстандағы орта ғасырдағы ғұламалары туралы еңбек
жажған, Жетісулық тарихшы. Ол сөз өнерінің білгірі. Осы кездегі ұлы
ойшылдардың көзқарастарына қысқаша шолу жасай келіп түйіндейтініміз: барлық
Шығыс сондай-ақ түркілі қоғамдық ой-пікір даму тарихында ежелден
қалыптасқан дәстүр. Бұл адамның ішкі жан дүниесін зерттеуге үңілу оның
психологиялық мінез-құлықтық, адамгершілік, имандылық, өнегелік
қасиеттеріне ерекше назар аудару марольдік жағынан тазарту секілді
түсініктердің негізгі құндылықтары деп есептелген, бұлардағы жұрттың
руханилыққа жетелейтінін кезінде Шәкәрім қажы айтқан.
Түркі ғұламаларының ішінде Әл-Фараби мұралары ерекше орын алатыны
белгілі.
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылыми көз қарастары .
2.1. Әл-Фарабидің психолгиялық ой-пікірлері.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің өмір сүрген заман Шығыс әлемінде бүкіл араб
халифатында ғылым мен білімнің дәуірлеп тұрған кезі еді. Ұлы ғұламаның
балалық, жігіттік шақтары өткен қазақ даласы, әсіресе Оңтүстік өлкесі сол
кездері үлкен мәдени орталықтардың бірі болатын. Тарих бізге ІХ-Х ғ.ғ.
арасында отырар қаласы (бұрынғы Фараб) Таяу және Орта Шығысқа баратын үлкен
сауда жолы атақты Жібек жолының бойында орналасқан дейді. Ол сондай-ақ өнер-
білімнің, мәдениет пен әдебиеттің өркендеп өскен кезінде көптеген ғұлама
ғалымдар шыққан үлкен шаһар болғаны жайлы сыр шертеді. Фарабидің аты әлемге
жайылған ғалым болуына осындай құнарлы ортаның себі тигендігіне күмандауға
болмайды.
VIII-XII ғ.ғ. философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін
халықтардың екіншісіне тиген еді. Осы кездері Плотон мен Аристотельдің
Гален мен Архимедтің еңбектері Орта Азиядан Индияға, одан сонау Испаниядағы
Переней түбегіне дейін араб тіліне сан рет аударылып, көшіріліп
түсіндіріліп жатты. Бұл жайт Орта және Таяу Шығыс елдерінде физика,
матиматика, медицина, химия, астрономия т.б. жаратылыстану ғылымдарының
дами түсуіне, бұлар Шығыс философиясы мен мәдениеттің қалыптасуына зор әсер
етті. Ғалымдар өз зерттеулерінде табиғат сырларының заңдылықтарын тәжірибе
жүзінде ашуға талпынды, Платоннан гөрі Аристотель іліміне ден қойып оны
әрмен қарай дамыта түсті. Орта ғасырлық Шығыс философиясында сол кезде
басты үш бағыт болды. Мұның біріншісі ортодекстік Ислам (Халифатындағы
үстем таптардың идеологиясы), екіншісі – неоплатондық ағым (суфизм),
үшіншісі препатетизм немесе аристотелизм, яғни Аристотельдің жолын
қуушылар. Соңғы қоғамның прогрессивтік топтарының көзқарасын бейнелейді.
Осы ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық мәселелерді зерттеуде алдымен
табиғаттану заңдарына жүгінеді, прогреске қатысты мәселелердің бәрін
табиғат заңдарынан іздейді. Осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі Әл-Фараби
болды. Оның ғылыми – матаериалистік идеялары, әсіресе оның таным мәселесі
мен логика ғылымы туралы айтқандарында, сондай-ақ адамның жан қуаттарының
әр-қилы жақтарын түсіндіруде ерекше байқалды. Кезінде ол болжам жасап,
айтпаған ғылым-білім саласы кемде-кем. Мәселен, тек психолгия саласында
ғана жеті еңбек Жанның мәні туралы, Түс көру туралы сөз, Жан туралы,
Ақыл және ұғым, Жас өспірімдердің ақылы туралы кітап, Ересектердің
ақылы туралы кітап, Темперамент туралы жазған екен. Бірақ бұлардың
біздің заманымызға жетпеген. Оның жан дүниесі туралы толғаныс тебіреністері
бізге басқа еңбектерінде Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы
трактат, Азаматтық саясат, Даналық таңба тастар, Бақыт жолын сілтеу,
Мәселелердің мәні т.б. арқылы біршама мәлім болып отыр.
Психология үшін іргелі мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара
қатынасы, бұл екеуінің бір бірімен жайлы мәселеде Фараби өзін ол кездегі
ғылыми ой-пікірдің биігінен көрсете білді. Ол жанның мәңгі өлмейтіндігін
уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, (Жан тәннен бұрын пайда
болады, жан мәңгі бақи өлмейді деген қате түсінік) деп түйді. Оның
пікірінше жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан тәннің тірлік
қасиеті, адамда қатарынан екі жан болмайды, адамның тәні де, жаны да
өткінші, уақытша.
Жан тәннің дамуына, оның біртіндеп қалыптасып жетіліуіне әсер етіп
отырады. Жанның дамуы үшін тәннің саулығы қажет. Тән саулығы жоқ жерде, жан
саулығы жоқ. Шыққан жан еш уақытта қайтып келмейді, бір денеден екінші
денеге көшіп те жүрмейді, бірақ көңілі мен рухы кіршіксіз таза, көзі ашық
оқыған адамның жаны мәңгі бақи өмір сүреді де надан, залым, зымиян адамның
жаны өшіп кетіп отырады. Қасиетті Платон мен Аристотель сынды екі
философтың көзқарастарының орталығы туралы деген үшінші трактатта,
Аристотель мен Платонның ғылыми көзқарастары бірдей болды деп есептеген
жаңа платоншылардың ізінше Әл-Фараби осы екі философтың көзқарастарының
бірдейлігін дәлелдеуге таныстырды. Бұл арада ол бір жағынан Платон кейбір
көзқарастарын Аристотель арасына салуға тырысса, екінші жағынан
Аристотельді, әсіресе идеялар теориясы туралы мәселеде, Платонның ізіне
салады.Бірақ Әл-Фараби заманында Платон мен Аристотель арасындапікір
алалығы жоқ дейтін тұжырыммен келіспеген ғалымдар да болды. Екі философтың
көзқарастарының ортақтығы туралы трактат сол ғалымдарға берілген өзіндік
бір жауап болатын.
Фараби адам жанының табиғатын қазіргң термин бойынша
(психикалыққұбылыстары – Қ. Жарықбаев) тәннің құбылысына орайлас
түсіндіруге тырысады. Тәннің де жанның да иесі жүрек, бұған мидың да қатысы
бар. Бірақ тәннің басқа мүшелері сияқты ми да жүрекке бағынышты. Жүрек
тіршілік тірегі. Ол қан айналымы мен қимыл қозғалыстың орталығы. Жүрекпен
байланыспайтын мүше жоқ. Ми да жүректен қорек алып сонан кейін ғана адамның
жан дүниесін басқарады. Жан туралы ілімде Фараби ұстазы Аристотельдің
ықпалында болды. Ұлы грек ойшыл сөзінің Жан туралы еңбегінде өсімдіктерде
жануарларда, адамдарда үш түрлі жан болды десе, Фараби жанның адам мен
жануарда болатын түрлеріне ғана ерекше мән берді. Мұның бірі қозғалатын
қуат бүкіл тірі организмге ортақ.
Ал танып-білу қуаты жануарлар мен адамдарға ғана тән, бұталар сияқты
дүниені түйсіне, сезіне алуға қабілетті. Өсімдіктерде мұндай қабілет жоқ.
Сондықтан да олар бұл топқа кірмейді.
Адамда ең алдымен қоректену қуаты пайда болады. Бұл оның тәні, яғни
өсіп-өнуге негіз болатын дене бітімі. Адамның танып білу қуаты да екіге
бөлінеді. Мұның біріншісі сыртқы жан немесе түсініктену қуаты деп аталады.
Мұндай қабілет сыртқы дүние заттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер
етуінен пайда болады. Сыртқы жан қуаты 5 бөлінеді
Олар: көру, есту, дәм, иіс, тері, түйсіктер.
Екіншісі ішкі жан қуаты. Бұларға еске түсіру, талпыну қабілеттері
жатады. Адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған қуат – оның ақыл парасаты.
Яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті. Фараби Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы туралы трактат дейтін еңбегінде жан құбылыстың әр түрлі
көріністеріне қысқаша сипаттама береді. Қиял-адамға аса қажетті жан
қуаты. Ол екі түрлі міндет атқарады. Біріншіден, мұнда сыртқы дүние
заттарының бейнелері өңделіп, сұрыпталады, бірі екіншісіне қосылып, одан
жаңа бейнелер жасалады. Екіншіден ой ойлауға материал жинастырады, түсінік
пен екеуі адам ойлауының терең, жан – жақты орманды болуға жәрдем береді.
Ол түс көру құбылысын қиялмен байланысты түсіндіреді. Түс көру адамның ояу
кезіндегі шындықты көрген, білген, естіген, нәрселердің мидағы бейнесі.
Ұйқы кезінде мұндай бейнелер адам ырқынан тыс жүріп жатады, бұл қиялдың
енжар көріністері. Фарабидің түс көру тұжырымдарының қазіргі ғылыми
психологиясын айтқандарымен үндесіп жатқаны жақсы байқалады. Ғұлама
ғалымның тану процестері екі басқыштан тұратындығын айтады.Оның біріншісі
сезімдік кезең. Бұған тұсінік қабылдау, ес процестері жатады.
Түсінік дүние танудың алғашқы көзі бірінші баспалдағы. Адамның есі
мен елестің сапалы, әр нәтижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына
байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді, бұл танымның екінші басқышы, оның ең жоғарғы сатысы.
Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы адамзатқа тән құбылыс, ал тіл
болса әр ұлттың, халықтың өзіндік өрнегі.
Фараби эмоция, сезім процестерін жан қуатының дербес көрінісі деп
санамайды. Бұлар психиканың қолға түрлендіре бояу береді, оларды қозғалысқа
итермелейді. Жан қуаттары туралы ілімдерде Фараби адамның ерік жігер, қажыр
қайратында жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына
қатысты пікірлерін де жол жөнекей сөз етеді. Ол ізгі қала ондағы адамдардың
күшті қажыр қайратын да жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұлардың этика
ғылымына қатысты пікірлерінде жол жөнекей сөз етеді.
Фараби танымының бірінші басқышы түйсіктер табиғатын дұрыс
түсіндірмегенімен ойлауға келгендежаңсақ түсінікке жол береді.
Ол ойлау материядан тыс тұрған ерекше рухани күштің әмірімен туып
отырады дейді. Бірақ оның түйсік, қабылдау қиял, процестерін сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының денедегі түрлі бейнелеуі деуі-ғылыми тұрғыдан
өте байсалды түсінік еді. Мысалы, көз айна тәріздес нәрсе, ол сырқы
дүниенің сәулеті түсіп отырған ағаш саңылау.
Көру түйсігі көзге зат әсер еткенде ғана пайда болады. Егер көзден
зат кетсе, онда түйсік тумайды, құлақ ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана
естиді. Сезім мүшелерінің қай-қайсында, адамды сыртқы дүниемен байланысқа
түсіретін аспап. Көру түйсігі көзден шыққан шырақтың нәтижесі, көзге зат
әсер етпей-ақ түйсік пайда болады дейтін Платон пікірімен фараби
келіспейді. Қараңқы зат та, оның бояуы да анық көрінбейді- деп, жаздыол,
көзге сырттан күшті әсер түскенде ғана адамда түйсік пайда болады. Бұл
жнрде ғұлама психологияның іргелі теориялық қисыны, бейнелеу теориясының
төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психологиялық барыстардың бәрінде де дене
мүшелерінде болып жататын белгілі бір материалдық физиологиялық
құбылыстармен байланысты қарайды.
Фараби жан қуаттарының басты түрлеріне сипаттама бере келіп,
психологияның бұдан басқа да іргелі проблемалары жөнінде сөз қозғайды.
Мәселен, ол психиканың қалайша дамып жетілгендігі жайлы мәселеге де ерекшк
мән береді.
Жан айрықша сапада тұрған қасиет. Жандар мен адамның тән құрылыстың
өзгешелігіне қарай олардың жан қуаттары да өзгеше болады. Материалдық
элементтердің қосындысынан жануар психикасы түзелген. Осы элементтердің ең
жоғарғы қосындысынан барып адам психикасы пайда болған.
Адам жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. Оның жануарлардан негізгі
айырмасы ақыл парасаты, сөйлей алу қабілеті, өнермен, белгілі кәсіппен
айналысуы. Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды, оның бар
тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам тілек талпынысымен мұң-
мұқтажымен жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан ол басқа адамдармен
қарым-қатынасқа түседі. өйткені, жекелеген адамның тәні де жаны да
ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып,
жетілгендігі жөнінде де, қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын
оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да, өсіп отырады. Мұның бәрі оның
тіршілік қажетінен туындайды.
Мәселен балада ең алдымен өсіп-өну қуаты пайда болады. Бұл оның дене
бітімінің қалыптасуына да үлкен роль атқарады.Ана құрсағында-ақ тән
түйсігі, біртіндеп, дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың түрін, пішінін
түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие
үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше әрекеттену, өзіндік
белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік имандылық қасиеттері де
оның өмірден алатын тәжірибесінен, үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды.
Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым не ақниетті болып келмейді, мұның
бәрі жүре пайда болады.
Фрабидің адамның жан қуаттары, жеке дара өзгешеліктері жайлы айтқан
пікірлері де көңілге қонарлықтай. Бұлар адамның жеке өмірсүру
тәжірибесінен, оның дене бітімінен, өзіндік белсенділігінен туындап жатады,
яғни бір-бірінен тән жөнінен қандай өзгеше болса да, жан жөнінен де сондай
өзгеше болады, яғни жан қуаты біреуде мол, біреуде аз мөлшерде келеді, бұл
жағдай оның темпераментіне де байланысты, тәнді жетілдіруге болатыны сияқты
жанды да жаттығулар арқылы жетілдіреді.
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатының маңызды
мәселелері.
Фарабидің психологияның түрлі салалары жайлы айтқан салиқалы
пікірлері, сондай-ақ психологиялық терминдерінің жүйесін жасағандығы жайлы
мәселе өз алдына бір төбе. Әл-Фараби Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары жайындағы трактатында қала адамдарыныңәр-түрлі топтарына жеке-
жеке сипаттама беріп, бұларды қоғамдық психологияның негізгі категориялары
ретінде ұсынып, талдау жасайды.
Адам қоғамның ажырамас бөлігі. Ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды,
өйткені белгілі бір топтың мүшесі. Адам өмір сүру үшін көптеген нәрсеге
мұқтаж болады. Мұның бәрін ол жалғыз өзі жасай алмайды, сондықтан да одл
басқалармен қарым-қатынасқа түсуі қажет. Адам өсе келіп, түрлі топтарға,
ұйымдарға бірігеді. Осы ұйымдардың бірі толық, екіншісі толымсыз, яғни
толық емес қоғам деп атайды. Толық қоғам үшке бөлінеді. Олар: үлкен, орта,
кіші. Үлкен қоғам- жер бетін мекендеуші барлық адамдардың қауымдастығы.
Орта халыққа белгілі бір халық бірігеді. Ал, кіші қоғам шағын қоғамға
жекеленген қалалардың тұрғындарыондағы көшелер мен жеке үй тұрғындары
кіреді. Мұндай қоғамның ең шағын түріне отбасы, үйелмендер жатады.
Ғұлама қайырымды, қайырымсыз қала тұрғындары, ондағы жекеленген
топтардың әлеументтік жағдайын, атап айтқанда олардың нендей кәсіппен
айналысатындығын, тұрмыс-салтын, өмір сүру ерекшеліктерін, оларға тиісті
құдылықтарын көрсетпекші болады. Сөйтіп, Әл-Фараби әр алуан топтың өкілдері
туралы сөз қозғап, қоғамдықпсихологияның іргелі мәселелерін күн тәртібінде
тұңғыш қойған Шығыс ғұламасы.
Адамдар деп жазады Фараби - бақытты болу үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін
өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі
бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған халқы ізгі халық болады.
Сол сияқты халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, бір-біріне көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді. Ол ізгі каланы ауру-сырқауы жоқ
адаммен салыстырады. Тән мүшелерінің бірімен-бірі тығыз байланыста
болатындығы және олардың белгілі тәртіппен денеден орын алатындығысияқты
байланыта болады. Ізгі бақыт туралы білетін байлыққа рахаттандыру,
құмарлыққа ерік беру , мансап пен сый-құрметке еліру. Бұлардың барлығы
надан қалалар үшін бақыт болып есептелінеді. Фараби надан қала
тұрғындарының дүниетанымын әлеументтік жағдайын, айналысатын кәсібіне,
талғам-тілнгіне қарай бірнеше топқа бөлінеді. Олар : қажеттілік, айырбас,
опсыздық пен бақытсыздық, атаққұмар, билікқұмар және бетімен кеткендер.
Мәселен, ол қажеттілік қаласы тұрғындарының, ондағы кедей шаруалар мен қала
кедейлеріне жылы лебіз білдіріп, оларды адамдар мен қала әкімдерінің
қанауына түсіп отыр дейді. Қажеттілік қаласының тұрғындары ауыл шаруашылығы
жұмыстарының сан-саласымен, сондай-ақ аң аулаумен, қолөнері сияқты т.б.
еңбек түрлерімен шұғылданады. Осындай қаланың тұрғындары аса еңбекқор
келеді, олар тек өздеріне керекті, пайдалы нәрсені ғана өндіруге тырысады
және еңбек үстінде олар бір-біріне көмектесіп ынтымақтасып отырады. Осы
қаланың өкілдері кей кезде ұрлықпен айналысады. Бұған итермелеуші олардың
күнкөріс тауқыметін тартуы , сондықтан да Фараби бұларды ұрлық жасады деп
сөгіп, айыптамайды, өйткені тұрмыс адамның адамгершілік нормаларын, мінез-
құлық сапаларын белгілейді. Қажеттілік қаласының тұрғындары жеке бастарының
баюын көздемейді, байлықта бір-бірінен асыруды қажет деп те таппайды.
Осыған орай қажеттілік қаласы адамдарының мінез-құлқы жақсы жағынан көрініп
отырады.
Айырбас қаласының тұрғындары байлыққа ерекше құмар келеді. Олар
саудамен айналысады, сауда жүрген жерде ұрлық та, зорлық-зомбылық та
кездеседі. Осы қаланың тұрғындары,-ауқатты, олар баю жолында бір-біріне
көмектесуге тырысады. Олар ұрлықты күн көру үшін емес, тек жеке басын
байыту үшін жасайды. Бұл өз күшімен еш нәрсе өндірмейді, адал еңбекті
білмейді, тек алыпсатарлықпен айналысып баюды ғана көздейтін өсімқорлар мен
саудагерлер көпестер.
Опасыздық пен бақытсыздық қаласының тұрғындары да белгілі бір
әлеуметтік топ болып табылады. Ождансыздар мен бейбақтар қауымының
адамдары, - деп жазады ол, - жан рақатын ішіп жеуде азғындық қылықтарымен
айналысуы деп түсінеді, қысқасы, олар тек көңіл көтеру мен түрлі еңбекке
бой ұрып, сезімі мен ойын сонымен былғайтындар болып табылады. Бұлар
өмірден тек рақат пен ермек іздейді де, пайдалы еңбекпен айналыспайды.
Мұндай қала Ірі феодалдар, олардың бала – шағалары, бос белбеу ұлдары мен
сыңылаңдаған бикештері өмір сүреді.
Надан қалалардың әр түрлерін Фараби басқа еңбектерінде де жол-жөнекей
айтып отырады. Мәселен, Азаттық саясат ол ұжымшыл, қайырымды қалалармен
бірге бұзылып, сараң, қайырымсыз қалалардың да болатынын ескертеді. Бұл
қалалардың тұрғындары туралы айтқанда ол түрлі әлеуметтік топтардың
психологиясын көрсетеді. Мәселен ұжымшыл қаладағы адамдар бас бостандығын
сүйеді, бір-бірімен тең өмір сүруді, бірі екіншісінен артық тұруды
көздейтінін әңгімелейді. Осы қала оның басшысы тұрғындардың талап-тілегіне
орай сайланып отырады, олар өз еркімен некелеседі. Адамдардың дүниеге келу,
өсіп-жетілуі, яғни тәрбиелеуінің бәрі-бәрі де табиғи жағдай үйлесімімен
жүріп жатады, түрлі топтардың өкілдері бір-бірімен ынтымақты өмір сүруді,
мұндай ғалымдарға, өнер иелеріне, ақындарға т.б. зиялы қауымының өкілдеріне
барлық жағдай жасалған.
Ол қарапайм қала тұрғындарды пайдаланатын игіліктерге ғылым
негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу, әр түрлі әлеуметтік топтардың бір-
бірімен тату-тәтті өмір сүруді т.б. жатқызады.
Қайырымды қала тұрғындарының басым көпшілігі әлеуметтік жағдайлары
төмен төмен сатыда тұрған адамдар. Бұлар бірнеше топқа бөлінеді. Мұның
біріншісіне кедей – кепшіктер жатады. Олар ерекше қамқорлықты қажет ететін
адамдар. Олардың мұң-мұқтажын қанағаттандыруды үнемі естен шығармау керек.
Егер ол құр босқа мүләйімсімей кедейлігін келсе оған көмектесіп, тауын
шаппай ерекше ілтипат жасау керек. Қайырымды қала тұрғындарының қатарына ол
мерідесе шәкірттерін де жатқызады. Кейбір шәкірттер-деп, жазды Фараби,
білім алуды өздерінің қара басының қамы үшін пайдаланғысы келеді. Бұл өте
жаман қылық. Мұндай шәкірттердің ісіне сын көзбен қарап, теріс мінездерін
алдымен өздеріне түзеттіру қажет. Ал, мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір
қиындықсыз қонады, оларды оқытып тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек.
Ұстаздың жәрдем беріп көмектесетіні де осындай шәкірттер. Қайырымды қала
тұрғындарының келесі тобына әлеуметтік жағдайы барша жұрттан
жоғарытұратындар (қала бастығы, оның әр түрлі жәрдемшілері мен серіктері
т.б.) жатады. Бұлардың жақсы қылығы болса мадақтап, әділдігін жұртқа айтып
отыру керек.
Ал қала бастығының кемшілігін тікелей айтпай, жанамалап, өсиет, уағыз
түрінде, мақал-мәтелдер арқылы салыстыра, яғни астарлы әсем сөздермен-ақ
мінез-құлқындағы кемшіліктерін түзетуге болады.
Осылайша әр топтағы адамдардың психологиялық өзгешеліктері туралы айта
келіп, Фараби былайша түйіндейд; адам өз өмірінің қожасы; сондықтан да ол
өз бақытын өзі жасауы тиіс. Бұл үшін ло нәрсеге де ұқыптылықпен қарап,
жиған-тергендерін орынсыз шашпай кез-келген адамға кім көрінгенге сыр шашып
сене бермей, өзінің мақсат мүдделерітуралы тек нағыз достарыменен ғана
сырласып отырулары тиіс. Осылайша өмір сүрген адам ғана өзіне де, өзінің
қаласына да қиянат етпей, ар-ожданы таза адам болып табылады.
Қайырымды қала тұрғындарының әр түрлі әлеуметтік тобына осылайша баға
беру арқылы Әл-Фараби қоғамдық психологияның іргелі проблемалары жайлы өз
көзқарасын білдірген еді.ол адамзат қоғамның алдымен от басынан, соннан соң
әр түрлі топтар мен қауымдастықтан тұратынын айтты. Фараби осы топтардың
жақсы-жаман, бақытты-бақытсыз болу ондағылардың өздеріне байланысты екенін,
топтану адамдардың жәй біріге салуынан емес, сайып келгенде, адамдардың
өмір сүру қажеттілігінен туындайтындығын көрсетті. Ұлы ағартушы Фараби
адамды тек оқу-білім арқылы жақсартуға, жетілдіретүсуге болады. Мұның өзі
барша халықққа бірдей, ортақ нәрсе деп түсінеді. Ол өмір сүрген феодалдық
қоғамның неше түрлі әділетсіздігіне күйіне келіп, баланың ізгі қоғам
надандарсыз, маскүнемдерсіз, азғындарсыз, зорлықшыларсыз, қанаушыларсыз
болатындығын, оны білімді, мәдениетті, әділ билеушілер басқаратынын, мұндай
қоғам азаматтық жарқын, бақытты болашағы болатындығы, сөйтіп келешекте тең
құқылы адамдардың қауымы орнайтындығын тебірене жырлап, армандады. Ол
адамдардың бір-бірімен теңсіздігін, олардың білімінң жоқтығынан, осы жолда
тіпті білім мен дінді үйлестіріп пайдаланса дұрыс болатынын айтты фарабидің
әлеуметтік психологияға байланысты айтқан осынау пікірлері қазіргі ғылыми
психологияның қағидаларымен үндесіп жатқандығы аталмыш мәселелерінің Шығыс
әлемінде, күн тәртібіне алғаш қойылуы ғылыми жұртшылықты қайран қалдыратыны
даусыз.
Әл-Фарабидің музыка жайлы толғаныстар.
Фараби шығармаларындағы психологиялық тұрғыдан маңызды ғылыми
проблемалардың бірі – оның музыка жайлы толғаныстары. Ол өз еңбектерінде,
әсіресе Музыканың үлкен кітабында музыка әуенінің адам сезімдеріне
қалайша әсер ететіндігі, оның жағымды, жағымсыз көңіл-күйлерін қалайша
туғызытындығы, адамның сұлулық талғамы яғни әсемдік пен ұсқынсыздықты,
көріксіздікті
бағалай алуы, музыканың адам ағзасын бір қалыпты күйге келтіруі жайлы сөз
қозғайды, эстетикалық толғам мен этикалық түсініктің тығыз айналыстылығын
айтады.
Музыканың ең негізгі мақсаты адамның эстетикалық қажеттерін
қанағаттандыру. Бұл поэзияға да ортақ қасиет, өйткені поэтикалық тіл мен
музыка тілі бір-біріне етене қабысқан кезде ғана музыканың әсерлігі арта
түседі. Өзін қоршаған ортаның әсемдік сырларына үңілу, содан рухани нәр
алу, нәзік сезімдерді образдар арқылы паш ету адамға ғана тән қасиет. ән
адам жанының нәзік қырларын бейнелейтін тамаша, адамзатпен бірге жасасып
келе жатқан жан серігі, өмір сырын бейнелейтін жанды тарих. Тән ауырғанда
көңілдің күрт төмендеуі табиғи құбылыс.
Музыка адамды қиындыққа шыңдауға, ауыр еңбекке төзуге көмек береді,
шаршап-шалдығуды ұмыту үшін ән салу қажет, ал ән және оған қатысты нәрселер
сезіммен, қиял мен санамен бірдей байланысты болады, - деп түйіндейді
ойшыл. ән салудың түрлері осындай сан алуан. Мәселн, романсты, жоқтауды
мұңды лирикалықшығарманы (элегияны) тудыруға қажетті қабілеттен төгілмелі,
өлеңді термелеп, тақпақтап айту немесе өлеңнің басқа түріне бейімділік әр
түрлі болады. Музыканың үлкен кітабында Фараби оның ерне түрі бар екенін
айтады. Біріншісі адамда жай ғана рақат сезімін тудырады. Екіншісі құмарлық
пен іңкәрлікті тудырады. Үшіншісі қиялды оятып,санада небір ғажайып
бейнелердің тоғысуына жағдай жасайды. Осы үш жәйтке ие болған мүзыка
кемеліне келген музыка болады, мұндайда ол бізге әсер етеді. Музыканы
қабылдауда қатысатын түйсіктер табиғи және табиғи емес болып екіге
бөлінеді. Табиғи жағдайда музыка адамға рақат таптырады. Табиғи емес
жағдайда музыкалық түйсік көңіл құмарлығын онша қондыра алмайды.
Фараби түйсігінде, ғылым, өнер, музыка атауларының бәрі-бәрі зор
дарын, арнаулы қабілет, өлшеусіз еңбек етудің жемісі. Дарындылық ақыл-
парсат, қиял қиюлана келіп отырса ғана нағыз өнер туындайды. Ол адамды
ақиқатқа жетелейді. ән мен музыка үшін туыстан болатын қасиеттер мен қатар
оқып-үйрену, жаттығудың маңызы өте зор. Мәселен, шәкірт алдымен ұстазының
әсерлі әуенді күйді тудырған қимылына еліктеуге тырысады. Ол сондай-ақ
өзінің естіген-көргенін айнытпай қайталауы тиіс. Музыкалық әуенді жадында
берік сақтап, қиялына берік қондыра алатындай, оны бұлжытпай қайталай
алатындай қабілетке жеткеннен кейін, ол үлгіні қажет етпейтін болады.
Музыка шығармашылық жан-жақты ізденіп жаттығу, оның түрлерін бір-бірімен
салыстыра, әуендерді талдап ажыратып әрбір тонның (саздың, үннің) дыбыстың
әсерін мұқият бағалай, зерттей білу қажет. Шәкірт өз бетінше жаңа әуен
шығару дәрежесіне жеткенше мұндай жаттығуды үздіксіз жүргізе беруге тиіс.
Ұлы ғұламаның музыка ғылымы туралы айтқандарына қысқа түрде психикалық
талдау жасай келіп, төмендегенше түйін жасауға болады:
1. Музыка – адамның жан дүниесіне көркемдік жағынан әсер етуді
таптырмайтын құрал;
2. музыкалық әуендер жақсы мінез-құлық нормаларын, адамның армандары мен
мұраттарын қалыптастыруға елеулі роль атқарады;
3. ән мен музыка адамда көркем, эстетикалық сезімдерді туғызу арқылы,
кісінің өзін-өзі тәрбиеленуіне бойдағы нашар қасиеттерден арылуына ықпал
етеді;
4. музыкалық туыстан болатын қасиеттермен қатар, өлшеусіз еңбек пен
үздіксіз жаттығу мен дайындықтың жемісі,
5. музыка теориясының негізгі принциптерін танып-білуде адамның есту
түйсіктерін дамыту елеулі роль атқарады.
Әл-Фарабидің медицина саласындағы көзқарастары.
Әл-Фараби медицина саласында да өз мәнін күні бүгінге дейін жоймаған
көптеген еңбектер жазды. Оның: Адамның дене мүшелері хақында, Аристотель
мен Галинге қарсы айтылған деу хақында, Аристотель мен Галеннің арасындағы
дәнекер, Түс көру туралы сөз т.б. трактаттарында медициналық психологияның
біраз мәселелері сөз болады. Фараби түйіндерінің бұл жердегі негізгі
арқауы: адам нәтижелі еңбек етіп, дұрыс дем алып, жақсы өмір сүру үшін тән
саулығына ерекше назар аудару қажет, яғни тәні саудың жаны сау дей келіп,
тәнді емдеу Гиппократтың сөзімен айтқанда өмірді ұзартатын болса, жанды
емдеу одан да жақсы нәтижеге жеткізуі тиіс, ғұлама адамның психологиялық,
әсіресе физиологиялық әрекетіне тәннің, дененің жеке мүшелерінің (аяқ, қол
т.б.) атқарылатын қызметіне, әсіресе жүйке саласының әрекетіне жеке мән
береді. Ол тән мен жанның әрекеті үшін аяқ пен қолдың бірлескен қызметін
атай келе бүкіл организмді басқаруда жүрек басшылық етеді дейді. Ол аяқ пен
қолдың организмдегі орнын дұрыс көрсеткенімен физиологиялық, психологиялық
процесстердегі мидің ролі туралы дәйекті пікір айта аламын. Мұның себебі,
әрине, сол кездегі ғылым дамуының, әсіресе физиологияның жеткіліксіз дамуы,
яғни ми құрылымы туралы деректердің болмауыда екені анық. Оның пікірінше,
жүрек тіршілік атаулының, денсаулықтың, өмір сүрудің негізгі арқауы.
Ғұламаның науқастың көңіл-күйін арттыру, сөйтіп оның зардаптарын
азайту жайлы айтқандарының яғни қазіргі ғылым тілімен айтқанда, оның
психотеропевтік, психопрофилактикалықтұрғыдан жасаған түйіндерінің мәні
ерекше. Ол адамды хирургиялық жолмен (сою, күйдіру т.б.) емдеуден кейінгі
сөзбен сендіру, иландыру әдістерімен емдеуге ерекше мән береді, кейбір
дәргерлердің адамның көңіл-күйін, психологиялық ерекшеліктеріне жете
білмейтіндігін, тіпті мұнымен жөнді санаспайтындығына қынжылады. Ғылымның
пікірінше дәрігердің медицина өнеріне жетілуі, біріншіден, адам ағзаларының
ерекшеліктерін білуден, екіншіден денсаулық өлшемін (критерийін) анықтап,
оны дұрыс сақтап, егер бұзыла қалса, қалпына келтіруге қолданылатын
шараларды білуден, үшіншіден, аурудың түрлерін, оны тудыратын себептерді,
кеселді жоятын тәсілдері дұрыс айырудан, төртіншіден, сау адам мен
науқастың психологиясын салыстырып қараудан, бесіншіден, ауруға берілетін
дәрі – дәрмектің режимін белгілі жүйеден түсіруден, алтыншыдан, науқаспен,
оның жақындарымен байыппен тілдес, сөйлесе білу өнерне машықтана білуден
көрінуі тиіс. Ғұлама-ғалым жаратылыстану ғалымдарының ішіндегі ең
себеліліерінің бірі медицинаныадамның өмір сүру, тіршілік қасиеттеріне
жақындата түсуді ойластырған. Сондықтанда оны Шығыс әлемінде медидциналық
психологияның іргетасын алғаш қалаған әмбебап ғылым деп айтуымызға әбден
болады.
Әл-Фарабидің педогогикалық көзқарастары.
Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан
ұлы бабамыздың педагогикалық мұрасы да телегей-теңіздей мол дүние. Данышпан
ойшыл өз еңбектерінің көпшілік ұстаздық тұрғыдан тәлім-тәрбиелік мақсатқа
ойластыра жазған. Оның арифметика, геометрия, астрономия, музыка
ғылымдарының педогогикалық, яғни тәрбиелік ғылымдар дейтін жүзеге жатқызуы
да, сондай-ақ педогогика, әдістеме мәселелеріжөнінде арнаулы еңбектер жазуы
да жоғарыда айтқанымыздың жақсы айғағы. Оның оқу-білім, тәлім-тәрби
мәселелері жайлы айтқан пікірлерінің құятын үлкен бір арнасы адам атаулыны
гуманистік, ізгілік қасиеттерге баулу мәселесіне келіп тіреледі. Адам деген
ардақты атты лайықпен алып жүруден артық бақыттылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1тарау. Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
1.2. XI-XIV ғ.ғ. түркі ғұламаларының психологиялық
идеялары.
(Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Жүйнеки, К. Иассауи,
Р. Хорезми, Ж. Қоршы, С. Сараи). . . . . . . . . . . . . . . . .
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылыми көзқарастары.
2.1. Әл-Фарабидің психологиялық ой-пікірлері. . . . . . . . .
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат ның маңызды
проблемалары (әлеуметтік психология). . . . . . . . . . . . .
Әл-Фарабидің музыка жайлы толғаныстары. . . . . . . . . . .
Әл-Фарабидің медецина саласындағы көзқарастары. . . .
Әл-Фарабидің педагогикалық көзқарастары. . . . . . . . . . .
2.2. Әл-Фарабидің ғылыми салалары туралы ой-пікірлері.
Фараби ғылымдарының шығу төркіні туралы. . . . . . .
Әл-Фарабидің таным процесстеріне көңіл аударуы. . . . .
Әбу Насыр Әл-Фарабидің интелекті сөзінің мағынасы
жайындағы пайымдамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .
2.3. Фараби шәкірттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
... ... ... . .
Қорытындылаған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . ... ... ... . . .
І. Кіріспе.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын
дейтін ғылымның өз қағидасы бар.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп, ғылымның бүгіні мен ертеңін
танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихында маңызды орын алады.
Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары ұшан теңіз
болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға
ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны қастерлеп бағалай
білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы міндеті.
Осы кездегі өрені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға талай
елдің, талай ұрпақтың талдау өкілдері қатысты. Орта ғасырда азамат
білімінің молайып, ақыл парасатының жетіліуіне орасан зор еңбек сіңірген
ғұламалардың бірі-Қазақстан топырағынан шыққан данышпан перзент Әбу Насыр
Әл-Фараби (870-950) болды.
Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орынын
анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл
жағдайды білімпаздар өте ертеден – ақ аңғарған сияқты. Сондықтан болуы
керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынынан шыққан оқымыстылар Фараби
мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы
тілінде жажылған:
1. Ибн Әл-Надим 995 ж.
2. Әль-Байхаки 1169 ж.
3. Ибн Әл-Кифти 1248
4. Хаджи Халифа 1667
5. Латын тілінде жазылған Венике 1448
6. Камерариус 1638
7. Француз тілінде жазған Козегартен 1844
8. Генрих Зутер 4902 ж.
10. А.Сайылы мен Члкен 1950
11. С.Н. Григорян.12. Хайруллаев 1963 ж.
Қуанрлық бір жай, кейінгі кезде Москваның шығыс зерттеушілері Фараби
еңбектерін зерттеу, орыс тілінде аудару жұмыстарын тиянақты түрде қолға
алып отыр. Фарабидің Евклид Негіздерінің бірінші және бесінші
кітіаптарына түсініктеме, Ғылымдардың шығуы, Зиялы қаланың тұрғындары
туралы кітап, Мәселелердің түпкі мәні деген тәрізді бірсыпыра
шығармалары орыс тілінде жарық көрді. Фараби мұраларына басқа шет елдерде
де көп мән берілуде. Бұл тұрғыда Америкалық ғалым Николас Решер
көзқарастары айтуға тұрарлық еңбек. Николас Решер АҚШ-тың Питтсбург
университетінің профессоры. Ол көптен бері Фараби және оның шәкірттерінің
ғылыми мұраларын зерттеумен айналысып келеді. Николас Решер ұзақ іздеудің
нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде Фарабидің аннотацияланған
библиографиясы деп аталатын Фарабиді зерттеушілер үшін құнды еңбегін
жариялады. Мұнда 1000 жыл бойында Фараби жөнінде кім не жазды, Фараби
шығармалары қай тілге аударылды, оның мұрасы жайындағы алдағы уақыттарда
қолға алынбақ жұмыстар жөнінде айтылып, мәселелер қойылды. Николас Решер
кітаптың кіріспесінде былай дейді (ағылшын тілінен аударылды):
Әбу Насыр Мұхаммед Ибн Махамед Ибн Тархан Ибн Ұзлақ
Әл – Фараби Түркістандағы Фараб (Отырар) қаласында 870 жылдары туған.
Медицина мен фиолософиядан Бағдатта білім алған, ғалымдар Несториан
мен Әбу-Бишер Матта Ибн Юниске шәкірт болған, сонан кейін ғалам және сопы
(мұсылман мистігі) ретінде өмір сүрген, көбінесе Алепподада тұрған. Әл-
Фараби, әсіресе, Аристотельдің (комментаторы) түсіруші ретінде әйгілі,
арабтар оны Екінші ұстаз, яғни бірінші ұзтаз – Аристотельдің ізбасары деп
атайды. Ол Аристотельдің логикалық шығармасы Органонға және ішінде
Птолемейдің Алмагесі бар әр түрлі гректің және философиялық еңбектеріне
түсініктемелер жазған. Оның үстіне Әл-Фараби ғылымының сан-саласы бойынша
өз тарапынан да дербес трактаттар жазды, оның музыка және саяси философия
жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Фараби үлкен беделге және атаққа ие
болып тұрып, 950 жылы Дамаскіде қайтыс болды.
Фараби мұсылмандардың аса ірі бес – алты философтарының бірі.
Маймонидің (Орта ғасырдағы еврей философы – А. К.) айтуынша Фараби
еңбектерінің ортағасырдағы еврей ойының дамуы үшін үлкен маңызы болса
керек. Оның үстіне бір топ еңбегі орта ғасырларда латын тіліне аударылды,
осы арқылы Фараби ағартушыларының (француз ағартушылар А. К.) еңбектеріне
тікелей және оның еңбектеріне цитаттар келтірілген басқа авторларға жанама
түрде әсер етті.
Фарабиді зерттеу ісіне неміс ғалымдарының еңбек сіңіргенін айтуымыз
керек. Морис Штейншнейдер, Фридрих Диететичи, Генрих Зутер, Карл
Броккельмандардың Фараби мұраларын игеруде айтарлықтай үлес қосқандығы
белгілі.
Республикадағы Мәдини мұра бағдарламасына сәйкес, қазіргі кезде
шашырап жатқан рухани байлықтарымызды жинақтап алуымыз керек. Осы орайда Әл-
Фараби бабамыздың қолда бар еңбектерңн талдап, таразылап игілікке жарату
осы күннің өзекті мәселелерінің бірі екені күмәнсіз.
Зерттеу мақсаты: Әл – Фарабидің психологиялық көзқарастарын
талдау.
Зерттеу міндеттері:
1. Әл-Фарабиге дейінгі психологиялық ой-пікірлерді қарастыру:
2. Әл-Фарабидің психолгиялық салаларына қосқан үлесін айқындау;
3. Әбу Насыр Әл-Фарабидің әлемдік ғылымға қосқан үлесін нақтылау
Зерттеу объектісі: Түрік ғалымдарының еңбектері.
Зерттеу мәні: Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
Зерттеу болжамы: Егерде әлемнің екінші ұстазы Әл-Фарабидің
психологиялық пайымдаулары, жалпы ғылым туралы көзқарастарын ғылыми тұрғыда
талдаса, ол психология ғылымының қалыптасу тарихына өзіндік үлес болып
табылады.
Біздің мақсатымыз, қолда бар материалдарға, мұраларға сүйене отырып,
ұлы ғалымның ғылым мен өнердегі қол жеткен табыстарының, мұраларының кейбір
қырларын көршілікке түсінікті түрде таныту. Сондықтан да біз көбінесе
Фарабидің өзінің таза ғылыми еңбектерінде оның ішінде психологиялық
көзқарастарында келтірілген деректерге сүйенеміз.
1.тарау. Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары
Қазақ халқына психологиялық ой-пікір мәдениеттің тарихы көне ғасырлар
қойнауынан басталды. Халқымыздың жалпы даму тарихына сүйене отырып, біз
психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуына басты үш кезеңге бөліп
қарастырамыз.
Бірінші кезең – психологиялық ой – пікірлердің ішкі бастау, түп
төркіндері, басы VII-VIII ғ. Басталатын түркі тектес халықтардың бәріне
ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңдері. Бұлар халықтық
психология, Орхан Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ж.
Баласағұн т.б. ғұламалардың тағылымдары. Екінші кезең – Қазақ
хандығы басталып, Қазан төңкерісіне дейін психологиялық ой-пікірдің даму
жағдайы. Үшінші кезең – психологиялық ғылымның Қазақстанда өкіметі
жылдарында даму тарихы.
VI ғ. Жетісу, Қытай, Орта Азияны мекен еткен ру-тайпалар бірігіп,
Түрік қағанаты деген үлкен мемлекет құрды. Солардың бірі Күлтегін, Білге
қаған, Тоныкөк дастандары, Құлпытасқа жазылған ескерткіштер. Орхан-Енисей
жазбалары деп те аталады. Бұлардың ааторы Иоллығ-Тегін дейтін шежіренші
екендігі мәләм болып отыр, бірақ қайда туып, қашан қайтыс болғандығы
жөнінде еш мағұлмат жоқ. Шамамен VIII ғ. Орта шенінде өмір сүрген болуы
керек. Жазба ескерткіштердің мазмұнын ақарағанда оның да өз заманында
білімді адамдардың бірі болғаны байқалады. Білге қаған інісі Күлтегін
қайтыс болғаннан кейін (731ж) оны өмірлік есте қалдыру үшін шет жұрттан
шеберлер алдырып, Қожа Сайдан ойпатына үлкен ескерткіш орнатады да, мұндағы
өсиет сөздері өз ағайыны Иоллығ – Тегінге жаздырады, кейіннен Білге қаған
қайтыс болып, інісінің қасына жерленеді. Осы ескерткіштің мәтінін жазған да
Иоллығ-Тегін.
Тасқа жазылған дастандардың тәлім-тәрбиелік идеясымен аралас рухани
мұратының бірі Қорқыт ата тағылымдары. VII-IX ғ.ғ. төңірегінде Сырдарияның
орта және төменгі бойын Жайлаған Оғыз – Қыпшақ тайпаларының мемлекеті
болды. Оғыздар арасынан шыққан әйгілі күйші, музыкант, жыр алыбы, аңыз
кейіпкері ұзақ өмір сүріп, жазмышқа қарсы күресіп, адамның мәңгі жасауын
арман етіп өткен кемеңгер ғұлама Қорқыт еді. Өлім қатері, одан құтылу
туралы өзінің асыл ойлары мен тебіреністерін қобыздың зарлы әуеніне қосқан
Қорқыт туралы аңыз жырлар, бізге жеткен Қорқыт ата кітабы. Қорқыт есімі
көшпелі қазақ жұртының арасында ерте заманнан – ақ қастерленіп келеді.
Сондықтанда халқымыз:
Жыраудың үлкен пікірі-Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы, ақын асқан ата.
Таңқалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тарқанда,-
деп тегін жырламаған.
Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жанымен қоса тәннің шығуына,
елі мен жерін жан – тәнімен сүйіп, оны қасықтай қаны қалғанша жаудан
қорғайтын жау жүрек батыр болғанын аңсайды. Отбасы, ошақ қасының, үй іші
тыныс тіршілігінің берекесі, ұрпақ тәрбиесінің әйел жұртының кескін
қабілетімен қатар, әдепті көрегенді, адамгершілік, иманжүзділік
қасиеттерімен де тікелеі байланысып жатады. Осыған орай Қорқыт ата
әйелдердің төрт түріне берген сипаттамасы психология жағынан ерекше көңіл
аударады. Мәселен әйелдердің бір тобы отбасының тірегі, үйдің құты,
қонақжай, үрім бұтақтары өсіп - өнген жандар болса; екіншісі- ынсапсыз,
қанғатсыз; үшіншісі-саудыр салақ, өсекшіл келеді дейді.
1.2. XI-XIVғ.ғ. түрік ғұламаларының психологиялық пікірлері
(Ж. Баласағұн, М. Қашқари А. Жүйнеки, К. Иассуи, Ж. Хоршы,
С. Сараи).
XI-XIV ғ.ғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысыннан бастап,
Шығысында Қашқарияға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойында түрік тайпасының
Қарахан мемлекеті өмір сүрді (астанасы Баласағұн қалас). Алғашқы –
феодалдық түрік мемлектінде экономикалық, әлеуметтік, саяси-
мәдени, ғылым-білім мәселелері жақсы жолға қойылған еді. Мұндағы ақын
жазушылар, ғұлама ғалымдар, сәулетші құрылысшылар, сол кездегі түрік
мәдениетінің дамуына зор үлес қосты. Осылардың арасында бұрынғы Кеңес
одағын мекендеген түркі тектес халықтардың тәлім – тәрбиелік пікірлерінің
игі бастау, түп-төркіні болып табылатын рухани мұралардың ішіндегі
қомақтысы Жүсіп Баласағұнидің (ХІ ғ.) Құтты білік атты шығармасы. Бұл
дидактикалық және этикалық жанрда жазылған шығарма. Құтты білік түрік
сөздері. Мұның біріншісі Құтты сөзі құт, бақыт, құтты деген
мағынаны, екіншісі-білік яғни білім, кітап деген мағынаны білдіреді.
Дастанның мазмұнын ұғыну қиынға соқпайды, ол көркем қарапайым тілмен
жазылған. Жазылу стилі жағынан ол араб-парсы поэзиясымен, әсіресе
Фирдоусидің атақты Шахнамасымен үндес. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік
түркі тілінде жазуы, сөйтіп оның өз ана тілін аса қадір тұтып, құрметтеуі
ерекшк атап өтуді қажет ететін жайт. Осы еңбектің оқырман назарын ерекше
аударатын тағы бір ерекшелігі мұнда адам психологиясының түрлі жақтарын
көрсететін, қызықты деректердің (кісінің көңіл-күйі, қайғы-қасіреті, қуаныш-
сүйініші т.б.) молдығы.
Баласағұндық Жүсіптің маральдік – этикалықпсихологиялық қағидалары
Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімімен сабақтасып жатды. Өйткені аталмыш дастанда
адамдардың тәрбиелеу мемлекттік көздейтіннегізгі шығармалардың бірі,
зұлымдық барып тұрған әлеуметтік ауру, оны оқу-тәрбие арқылы ғана жоюға
болады, адамдардың жақсы қылықтары мен қасиеттерін жетілдіре берсе қоғамды
да мемлекетті де жақсартуға болады деп көрсетіледі.
М. Қашқари
Ілік орта ғасырлық Қазақстанда Құтты білікке тәлім тәрбиелікке
мағынасы жағынан үндес басқа туындылар да болған. Олардың қатарына М.
Қашқари, А. Жүйенеки, Қожа Ахмет Иассауилардың (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) шығармаларын
жатқызуға болады. М. Қашқари түріктер әлемінің ең биік қазыналы жеріне
орналасқанын айта келіп, олардың психологиялық ерекшеліктерін былайша
сипаттайды: олар көрікті, өңдері ұнамды, жүздері мейірімді, әдепті,
үлкендерді құрметтей білетін кішіпейіл, уәделерінде берік тұратын мәрт,
ашық, жарқын жандар.
М. Қашқари Түрік этносы жайында зор мақтаныш сезімімен айтады. Олардың ата
мекнін, отанына өзінің шығу тегіне деген патриоттық сезімі, этностық сана-
сезімі қаншалықты биік деңгейде болғанын жақсы байқауға болады. Жақсы
киімің болса өзің ки, Ұлым менен үгіт үйрен, тәлім ал, Ел ішінде білім
тарт, ғалым бол, Ата-анаңды тыңда, сөзін жерге тастама, т.б. іспеттес
имандылық мазмұндығын тәліми сөздердің психологиялық астары терең, бұларда
адамның ойлауы мен адамның жүріс тұрысы, қасиеттері жан жақты сөз болады.
А. Жүйнеки қазіргі Түркістан маңындағы Жүйнек қыстағынан шыққан.
Ахмет Жүйнекидің Хибатул хакайық атты еңбегі барлық түркі тілдес
халықтарға отақ дүние болып табылатын осы шығарма бұрынғы дастандар мен
салыстырғанда өзінің бұқаралық яғни кедей-кепшіктің мұң – мұқтажын
көрсетумен ерекшеленді.
Қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының көне Испиджаб, қазіргі сайран
жерінде дүниеге келген Қожа Ахмет Иассауи (ХІІ ғ.ғ.) алғашқы ғылым білімді
жергілікті ғұлама шайқы Арыстан бабдан алады,есейе келе Бұхарадағы Жүсіп
Хамадидің сопылық білімін тереңдетіп, сопы ретінде Иассы (Түркістан)
қаласына келіп, Иассауишілік діни тақуалары ағымның негізін салады. Шыңғыс
хан мұрагерлері осынау ұлан – ғайыр өлкеде Алтын Орда дейтін мемлекет
құрды, астанасы Еділ сағасындағы Сарай қаласы болды. Бұл кезде мәдениет пен
әдебиеттің, рухани өмірдің ірі өкілдері – Р.Хорезми. Сарай, Құбыт, Рабғұзи
т.б. болды. Осы қала ғұламаларының бірі Реванда Хорезмидің Сырдария
сағасында Сығанақ қаласында жазған Махаббат нам деген шығармасы бізге
жеткен.
Алтын Орда мемлекетінің XIV ғ. мәдениетінің көрнекі өкілдерінің
біріне қазақ жерінің Қамысты деген мекенінде дүниеге келген Сайф Сариды
жатқызуға болады. Шығармасында көптеген көркем бейнелі, тәліми сипаттағы
нақыл ұлағат сөздер кездеседі.
Жамал Қарши (1230-1315)
Орта Азия мен Қазақстандағы орта ғасырдағы ғұламалары туралы еңбек
жажған, Жетісулық тарихшы. Ол сөз өнерінің білгірі. Осы кездегі ұлы
ойшылдардың көзқарастарына қысқаша шолу жасай келіп түйіндейтініміз: барлық
Шығыс сондай-ақ түркілі қоғамдық ой-пікір даму тарихында ежелден
қалыптасқан дәстүр. Бұл адамның ішкі жан дүниесін зерттеуге үңілу оның
психологиялық мінез-құлықтық, адамгершілік, имандылық, өнегелік
қасиеттеріне ерекше назар аудару марольдік жағынан тазарту секілді
түсініктердің негізгі құндылықтары деп есептелген, бұлардағы жұрттың
руханилыққа жетелейтінін кезінде Шәкәрім қажы айтқан.
Түркі ғұламаларының ішінде Әл-Фараби мұралары ерекше орын алатыны
белгілі.
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылыми көз қарастары .
2.1. Әл-Фарабидің психолгиялық ой-пікірлері.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің өмір сүрген заман Шығыс әлемінде бүкіл араб
халифатында ғылым мен білімнің дәуірлеп тұрған кезі еді. Ұлы ғұламаның
балалық, жігіттік шақтары өткен қазақ даласы, әсіресе Оңтүстік өлкесі сол
кездері үлкен мәдени орталықтардың бірі болатын. Тарих бізге ІХ-Х ғ.ғ.
арасында отырар қаласы (бұрынғы Фараб) Таяу және Орта Шығысқа баратын үлкен
сауда жолы атақты Жібек жолының бойында орналасқан дейді. Ол сондай-ақ өнер-
білімнің, мәдениет пен әдебиеттің өркендеп өскен кезінде көптеген ғұлама
ғалымдар шыққан үлкен шаһар болғаны жайлы сыр шертеді. Фарабидің аты әлемге
жайылған ғалым болуына осындай құнарлы ортаның себі тигендігіне күмандауға
болмайды.
VIII-XII ғ.ғ. философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін
халықтардың екіншісіне тиген еді. Осы кездері Плотон мен Аристотельдің
Гален мен Архимедтің еңбектері Орта Азиядан Индияға, одан сонау Испаниядағы
Переней түбегіне дейін араб тіліне сан рет аударылып, көшіріліп
түсіндіріліп жатты. Бұл жайт Орта және Таяу Шығыс елдерінде физика,
матиматика, медицина, химия, астрономия т.б. жаратылыстану ғылымдарының
дами түсуіне, бұлар Шығыс философиясы мен мәдениеттің қалыптасуына зор әсер
етті. Ғалымдар өз зерттеулерінде табиғат сырларының заңдылықтарын тәжірибе
жүзінде ашуға талпынды, Платоннан гөрі Аристотель іліміне ден қойып оны
әрмен қарай дамыта түсті. Орта ғасырлық Шығыс философиясында сол кезде
басты үш бағыт болды. Мұның біріншісі ортодекстік Ислам (Халифатындағы
үстем таптардың идеологиясы), екіншісі – неоплатондық ағым (суфизм),
үшіншісі препатетизм немесе аристотелизм, яғни Аристотельдің жолын
қуушылар. Соңғы қоғамның прогрессивтік топтарының көзқарасын бейнелейді.
Осы ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық мәселелерді зерттеуде алдымен
табиғаттану заңдарына жүгінеді, прогреске қатысты мәселелердің бәрін
табиғат заңдарынан іздейді. Осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі Әл-Фараби
болды. Оның ғылыми – матаериалистік идеялары, әсіресе оның таным мәселесі
мен логика ғылымы туралы айтқандарында, сондай-ақ адамның жан қуаттарының
әр-қилы жақтарын түсіндіруде ерекше байқалды. Кезінде ол болжам жасап,
айтпаған ғылым-білім саласы кемде-кем. Мәселен, тек психолгия саласында
ғана жеті еңбек Жанның мәні туралы, Түс көру туралы сөз, Жан туралы,
Ақыл және ұғым, Жас өспірімдердің ақылы туралы кітап, Ересектердің
ақылы туралы кітап, Темперамент туралы жазған екен. Бірақ бұлардың
біздің заманымызға жетпеген. Оның жан дүниесі туралы толғаныс тебіреністері
бізге басқа еңбектерінде Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы
трактат, Азаматтық саясат, Даналық таңба тастар, Бақыт жолын сілтеу,
Мәселелердің мәні т.б. арқылы біршама мәлім болып отыр.
Психология үшін іргелі мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара
қатынасы, бұл екеуінің бір бірімен жайлы мәселеде Фараби өзін ол кездегі
ғылыми ой-пікірдің биігінен көрсете білді. Ол жанның мәңгі өлмейтіндігін
уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, (Жан тәннен бұрын пайда
болады, жан мәңгі бақи өлмейді деген қате түсінік) деп түйді. Оның
пікірінше жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан тәннің тірлік
қасиеті, адамда қатарынан екі жан болмайды, адамның тәні де, жаны да
өткінші, уақытша.
Жан тәннің дамуына, оның біртіндеп қалыптасып жетіліуіне әсер етіп
отырады. Жанның дамуы үшін тәннің саулығы қажет. Тән саулығы жоқ жерде, жан
саулығы жоқ. Шыққан жан еш уақытта қайтып келмейді, бір денеден екінші
денеге көшіп те жүрмейді, бірақ көңілі мен рухы кіршіксіз таза, көзі ашық
оқыған адамның жаны мәңгі бақи өмір сүреді де надан, залым, зымиян адамның
жаны өшіп кетіп отырады. Қасиетті Платон мен Аристотель сынды екі
философтың көзқарастарының орталығы туралы деген үшінші трактатта,
Аристотель мен Платонның ғылыми көзқарастары бірдей болды деп есептеген
жаңа платоншылардың ізінше Әл-Фараби осы екі философтың көзқарастарының
бірдейлігін дәлелдеуге таныстырды. Бұл арада ол бір жағынан Платон кейбір
көзқарастарын Аристотель арасына салуға тырысса, екінші жағынан
Аристотельді, әсіресе идеялар теориясы туралы мәселеде, Платонның ізіне
салады.Бірақ Әл-Фараби заманында Платон мен Аристотель арасындапікір
алалығы жоқ дейтін тұжырыммен келіспеген ғалымдар да болды. Екі философтың
көзқарастарының ортақтығы туралы трактат сол ғалымдарға берілген өзіндік
бір жауап болатын.
Фараби адам жанының табиғатын қазіргң термин бойынша
(психикалыққұбылыстары – Қ. Жарықбаев) тәннің құбылысына орайлас
түсіндіруге тырысады. Тәннің де жанның да иесі жүрек, бұған мидың да қатысы
бар. Бірақ тәннің басқа мүшелері сияқты ми да жүрекке бағынышты. Жүрек
тіршілік тірегі. Ол қан айналымы мен қимыл қозғалыстың орталығы. Жүрекпен
байланыспайтын мүше жоқ. Ми да жүректен қорек алып сонан кейін ғана адамның
жан дүниесін басқарады. Жан туралы ілімде Фараби ұстазы Аристотельдің
ықпалында болды. Ұлы грек ойшыл сөзінің Жан туралы еңбегінде өсімдіктерде
жануарларда, адамдарда үш түрлі жан болды десе, Фараби жанның адам мен
жануарда болатын түрлеріне ғана ерекше мән берді. Мұның бірі қозғалатын
қуат бүкіл тірі организмге ортақ.
Ал танып-білу қуаты жануарлар мен адамдарға ғана тән, бұталар сияқты
дүниені түйсіне, сезіне алуға қабілетті. Өсімдіктерде мұндай қабілет жоқ.
Сондықтан да олар бұл топқа кірмейді.
Адамда ең алдымен қоректену қуаты пайда болады. Бұл оның тәні, яғни
өсіп-өнуге негіз болатын дене бітімі. Адамның танып білу қуаты да екіге
бөлінеді. Мұның біріншісі сыртқы жан немесе түсініктену қуаты деп аталады.
Мұндай қабілет сыртқы дүние заттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер
етуінен пайда болады. Сыртқы жан қуаты 5 бөлінеді
Олар: көру, есту, дәм, иіс, тері, түйсіктер.
Екіншісі ішкі жан қуаты. Бұларға еске түсіру, талпыну қабілеттері
жатады. Адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған қуат – оның ақыл парасаты.
Яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті. Фараби Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы туралы трактат дейтін еңбегінде жан құбылыстың әр түрлі
көріністеріне қысқаша сипаттама береді. Қиял-адамға аса қажетті жан
қуаты. Ол екі түрлі міндет атқарады. Біріншіден, мұнда сыртқы дүние
заттарының бейнелері өңделіп, сұрыпталады, бірі екіншісіне қосылып, одан
жаңа бейнелер жасалады. Екіншіден ой ойлауға материал жинастырады, түсінік
пен екеуі адам ойлауының терең, жан – жақты орманды болуға жәрдем береді.
Ол түс көру құбылысын қиялмен байланысты түсіндіреді. Түс көру адамның ояу
кезіндегі шындықты көрген, білген, естіген, нәрселердің мидағы бейнесі.
Ұйқы кезінде мұндай бейнелер адам ырқынан тыс жүріп жатады, бұл қиялдың
енжар көріністері. Фарабидің түс көру тұжырымдарының қазіргі ғылыми
психологиясын айтқандарымен үндесіп жатқаны жақсы байқалады. Ғұлама
ғалымның тану процестері екі басқыштан тұратындығын айтады.Оның біріншісі
сезімдік кезең. Бұған тұсінік қабылдау, ес процестері жатады.
Түсінік дүние танудың алғашқы көзі бірінші баспалдағы. Адамның есі
мен елестің сапалы, әр нәтижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына
байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді, бұл танымның екінші басқышы, оның ең жоғарғы сатысы.
Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы адамзатқа тән құбылыс, ал тіл
болса әр ұлттың, халықтың өзіндік өрнегі.
Фараби эмоция, сезім процестерін жан қуатының дербес көрінісі деп
санамайды. Бұлар психиканың қолға түрлендіре бояу береді, оларды қозғалысқа
итермелейді. Жан қуаттары туралы ілімдерде Фараби адамның ерік жігер, қажыр
қайратында жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына
қатысты пікірлерін де жол жөнекей сөз етеді. Ол ізгі қала ондағы адамдардың
күшті қажыр қайратын да жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұлардың этика
ғылымына қатысты пікірлерінде жол жөнекей сөз етеді.
Фараби танымының бірінші басқышы түйсіктер табиғатын дұрыс
түсіндірмегенімен ойлауға келгендежаңсақ түсінікке жол береді.
Ол ойлау материядан тыс тұрған ерекше рухани күштің әмірімен туып
отырады дейді. Бірақ оның түйсік, қабылдау қиял, процестерін сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының денедегі түрлі бейнелеуі деуі-ғылыми тұрғыдан
өте байсалды түсінік еді. Мысалы, көз айна тәріздес нәрсе, ол сырқы
дүниенің сәулеті түсіп отырған ағаш саңылау.
Көру түйсігі көзге зат әсер еткенде ғана пайда болады. Егер көзден
зат кетсе, онда түйсік тумайды, құлақ ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана
естиді. Сезім мүшелерінің қай-қайсында, адамды сыртқы дүниемен байланысқа
түсіретін аспап. Көру түйсігі көзден шыққан шырақтың нәтижесі, көзге зат
әсер етпей-ақ түйсік пайда болады дейтін Платон пікірімен фараби
келіспейді. Қараңқы зат та, оның бояуы да анық көрінбейді- деп, жаздыол,
көзге сырттан күшті әсер түскенде ғана адамда түйсік пайда болады. Бұл
жнрде ғұлама психологияның іргелі теориялық қисыны, бейнелеу теориясының
төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психологиялық барыстардың бәрінде де дене
мүшелерінде болып жататын белгілі бір материалдық физиологиялық
құбылыстармен байланысты қарайды.
Фараби жан қуаттарының басты түрлеріне сипаттама бере келіп,
психологияның бұдан басқа да іргелі проблемалары жөнінде сөз қозғайды.
Мәселен, ол психиканың қалайша дамып жетілгендігі жайлы мәселеге де ерекшк
мән береді.
Жан айрықша сапада тұрған қасиет. Жандар мен адамның тән құрылыстың
өзгешелігіне қарай олардың жан қуаттары да өзгеше болады. Материалдық
элементтердің қосындысынан жануар психикасы түзелген. Осы элементтердің ең
жоғарғы қосындысынан барып адам психикасы пайда болған.
Адам жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. Оның жануарлардан негізгі
айырмасы ақыл парасаты, сөйлей алу қабілеті, өнермен, белгілі кәсіппен
айналысуы. Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды, оның бар
тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам тілек талпынысымен мұң-
мұқтажымен жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан ол басқа адамдармен
қарым-қатынасқа түседі. өйткені, жекелеген адамның тәні де жаны да
ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып,
жетілгендігі жөнінде де, қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын
оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да, өсіп отырады. Мұның бәрі оның
тіршілік қажетінен туындайды.
Мәселен балада ең алдымен өсіп-өну қуаты пайда болады. Бұл оның дене
бітімінің қалыптасуына да үлкен роль атқарады.Ана құрсағында-ақ тән
түйсігі, біртіндеп, дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың түрін, пішінін
түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие
үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше әрекеттену, өзіндік
белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік имандылық қасиеттері де
оның өмірден алатын тәжірибесінен, үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды.
Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым не ақниетті болып келмейді, мұның
бәрі жүре пайда болады.
Фрабидің адамның жан қуаттары, жеке дара өзгешеліктері жайлы айтқан
пікірлері де көңілге қонарлықтай. Бұлар адамның жеке өмірсүру
тәжірибесінен, оның дене бітімінен, өзіндік белсенділігінен туындап жатады,
яғни бір-бірінен тән жөнінен қандай өзгеше болса да, жан жөнінен де сондай
өзгеше болады, яғни жан қуаты біреуде мол, біреуде аз мөлшерде келеді, бұл
жағдай оның темпераментіне де байланысты, тәнді жетілдіруге болатыны сияқты
жанды да жаттығулар арқылы жетілдіреді.
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатының маңызды
мәселелері.
Фарабидің психологияның түрлі салалары жайлы айтқан салиқалы
пікірлері, сондай-ақ психологиялық терминдерінің жүйесін жасағандығы жайлы
мәселе өз алдына бір төбе. Әл-Фараби Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары жайындағы трактатында қала адамдарыныңәр-түрлі топтарына жеке-
жеке сипаттама беріп, бұларды қоғамдық психологияның негізгі категориялары
ретінде ұсынып, талдау жасайды.
Адам қоғамның ажырамас бөлігі. Ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды,
өйткені белгілі бір топтың мүшесі. Адам өмір сүру үшін көптеген нәрсеге
мұқтаж болады. Мұның бәрін ол жалғыз өзі жасай алмайды, сондықтан да одл
басқалармен қарым-қатынасқа түсуі қажет. Адам өсе келіп, түрлі топтарға,
ұйымдарға бірігеді. Осы ұйымдардың бірі толық, екіншісі толымсыз, яғни
толық емес қоғам деп атайды. Толық қоғам үшке бөлінеді. Олар: үлкен, орта,
кіші. Үлкен қоғам- жер бетін мекендеуші барлық адамдардың қауымдастығы.
Орта халыққа белгілі бір халық бірігеді. Ал, кіші қоғам шағын қоғамға
жекеленген қалалардың тұрғындарыондағы көшелер мен жеке үй тұрғындары
кіреді. Мұндай қоғамның ең шағын түріне отбасы, үйелмендер жатады.
Ғұлама қайырымды, қайырымсыз қала тұрғындары, ондағы жекеленген
топтардың әлеументтік жағдайын, атап айтқанда олардың нендей кәсіппен
айналысатындығын, тұрмыс-салтын, өмір сүру ерекшеліктерін, оларға тиісті
құдылықтарын көрсетпекші болады. Сөйтіп, Әл-Фараби әр алуан топтың өкілдері
туралы сөз қозғап, қоғамдықпсихологияның іргелі мәселелерін күн тәртібінде
тұңғыш қойған Шығыс ғұламасы.
Адамдар деп жазады Фараби - бақытты болу үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін
өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі
бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған халқы ізгі халық болады.
Сол сияқты халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, бір-біріне көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді. Ол ізгі каланы ауру-сырқауы жоқ
адаммен салыстырады. Тән мүшелерінің бірімен-бірі тығыз байланыста
болатындығы және олардың белгілі тәртіппен денеден орын алатындығысияқты
байланыта болады. Ізгі бақыт туралы білетін байлыққа рахаттандыру,
құмарлыққа ерік беру , мансап пен сый-құрметке еліру. Бұлардың барлығы
надан қалалар үшін бақыт болып есептелінеді. Фараби надан қала
тұрғындарының дүниетанымын әлеументтік жағдайын, айналысатын кәсібіне,
талғам-тілнгіне қарай бірнеше топқа бөлінеді. Олар : қажеттілік, айырбас,
опсыздық пен бақытсыздық, атаққұмар, билікқұмар және бетімен кеткендер.
Мәселен, ол қажеттілік қаласы тұрғындарының, ондағы кедей шаруалар мен қала
кедейлеріне жылы лебіз білдіріп, оларды адамдар мен қала әкімдерінің
қанауына түсіп отыр дейді. Қажеттілік қаласының тұрғындары ауыл шаруашылығы
жұмыстарының сан-саласымен, сондай-ақ аң аулаумен, қолөнері сияқты т.б.
еңбек түрлерімен шұғылданады. Осындай қаланың тұрғындары аса еңбекқор
келеді, олар тек өздеріне керекті, пайдалы нәрсені ғана өндіруге тырысады
және еңбек үстінде олар бір-біріне көмектесіп ынтымақтасып отырады. Осы
қаланың өкілдері кей кезде ұрлықпен айналысады. Бұған итермелеуші олардың
күнкөріс тауқыметін тартуы , сондықтан да Фараби бұларды ұрлық жасады деп
сөгіп, айыптамайды, өйткені тұрмыс адамның адамгершілік нормаларын, мінез-
құлық сапаларын белгілейді. Қажеттілік қаласының тұрғындары жеке бастарының
баюын көздемейді, байлықта бір-бірінен асыруды қажет деп те таппайды.
Осыған орай қажеттілік қаласы адамдарының мінез-құлқы жақсы жағынан көрініп
отырады.
Айырбас қаласының тұрғындары байлыққа ерекше құмар келеді. Олар
саудамен айналысады, сауда жүрген жерде ұрлық та, зорлық-зомбылық та
кездеседі. Осы қаланың тұрғындары,-ауқатты, олар баю жолында бір-біріне
көмектесуге тырысады. Олар ұрлықты күн көру үшін емес, тек жеке басын
байыту үшін жасайды. Бұл өз күшімен еш нәрсе өндірмейді, адал еңбекті
білмейді, тек алыпсатарлықпен айналысып баюды ғана көздейтін өсімқорлар мен
саудагерлер көпестер.
Опасыздық пен бақытсыздық қаласының тұрғындары да белгілі бір
әлеуметтік топ болып табылады. Ождансыздар мен бейбақтар қауымының
адамдары, - деп жазады ол, - жан рақатын ішіп жеуде азғындық қылықтарымен
айналысуы деп түсінеді, қысқасы, олар тек көңіл көтеру мен түрлі еңбекке
бой ұрып, сезімі мен ойын сонымен былғайтындар болып табылады. Бұлар
өмірден тек рақат пен ермек іздейді де, пайдалы еңбекпен айналыспайды.
Мұндай қала Ірі феодалдар, олардың бала – шағалары, бос белбеу ұлдары мен
сыңылаңдаған бикештері өмір сүреді.
Надан қалалардың әр түрлерін Фараби басқа еңбектерінде де жол-жөнекей
айтып отырады. Мәселен, Азаттық саясат ол ұжымшыл, қайырымды қалалармен
бірге бұзылып, сараң, қайырымсыз қалалардың да болатынын ескертеді. Бұл
қалалардың тұрғындары туралы айтқанда ол түрлі әлеуметтік топтардың
психологиясын көрсетеді. Мәселен ұжымшыл қаладағы адамдар бас бостандығын
сүйеді, бір-бірімен тең өмір сүруді, бірі екіншісінен артық тұруды
көздейтінін әңгімелейді. Осы қала оның басшысы тұрғындардың талап-тілегіне
орай сайланып отырады, олар өз еркімен некелеседі. Адамдардың дүниеге келу,
өсіп-жетілуі, яғни тәрбиелеуінің бәрі-бәрі де табиғи жағдай үйлесімімен
жүріп жатады, түрлі топтардың өкілдері бір-бірімен ынтымақты өмір сүруді,
мұндай ғалымдарға, өнер иелеріне, ақындарға т.б. зиялы қауымының өкілдеріне
барлық жағдай жасалған.
Ол қарапайм қала тұрғындарды пайдаланатын игіліктерге ғылым
негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу, әр түрлі әлеуметтік топтардың бір-
бірімен тату-тәтті өмір сүруді т.б. жатқызады.
Қайырымды қала тұрғындарының басым көпшілігі әлеуметтік жағдайлары
төмен төмен сатыда тұрған адамдар. Бұлар бірнеше топқа бөлінеді. Мұның
біріншісіне кедей – кепшіктер жатады. Олар ерекше қамқорлықты қажет ететін
адамдар. Олардың мұң-мұқтажын қанағаттандыруды үнемі естен шығармау керек.
Егер ол құр босқа мүләйімсімей кедейлігін келсе оған көмектесіп, тауын
шаппай ерекше ілтипат жасау керек. Қайырымды қала тұрғындарының қатарына ол
мерідесе шәкірттерін де жатқызады. Кейбір шәкірттер-деп, жазды Фараби,
білім алуды өздерінің қара басының қамы үшін пайдаланғысы келеді. Бұл өте
жаман қылық. Мұндай шәкірттердің ісіне сын көзбен қарап, теріс мінездерін
алдымен өздеріне түзеттіру қажет. Ал, мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір
қиындықсыз қонады, оларды оқытып тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек.
Ұстаздың жәрдем беріп көмектесетіні де осындай шәкірттер. Қайырымды қала
тұрғындарының келесі тобына әлеуметтік жағдайы барша жұрттан
жоғарытұратындар (қала бастығы, оның әр түрлі жәрдемшілері мен серіктері
т.б.) жатады. Бұлардың жақсы қылығы болса мадақтап, әділдігін жұртқа айтып
отыру керек.
Ал қала бастығының кемшілігін тікелей айтпай, жанамалап, өсиет, уағыз
түрінде, мақал-мәтелдер арқылы салыстыра, яғни астарлы әсем сөздермен-ақ
мінез-құлқындағы кемшіліктерін түзетуге болады.
Осылайша әр топтағы адамдардың психологиялық өзгешеліктері туралы айта
келіп, Фараби былайша түйіндейд; адам өз өмірінің қожасы; сондықтан да ол
өз бақытын өзі жасауы тиіс. Бұл үшін ло нәрсеге де ұқыптылықпен қарап,
жиған-тергендерін орынсыз шашпай кез-келген адамға кім көрінгенге сыр шашып
сене бермей, өзінің мақсат мүдделерітуралы тек нағыз достарыменен ғана
сырласып отырулары тиіс. Осылайша өмір сүрген адам ғана өзіне де, өзінің
қаласына да қиянат етпей, ар-ожданы таза адам болып табылады.
Қайырымды қала тұрғындарының әр түрлі әлеуметтік тобына осылайша баға
беру арқылы Әл-Фараби қоғамдық психологияның іргелі проблемалары жайлы өз
көзқарасын білдірген еді.ол адамзат қоғамның алдымен от басынан, соннан соң
әр түрлі топтар мен қауымдастықтан тұратынын айтты. Фараби осы топтардың
жақсы-жаман, бақытты-бақытсыз болу ондағылардың өздеріне байланысты екенін,
топтану адамдардың жәй біріге салуынан емес, сайып келгенде, адамдардың
өмір сүру қажеттілігінен туындайтындығын көрсетті. Ұлы ағартушы Фараби
адамды тек оқу-білім арқылы жақсартуға, жетілдіретүсуге болады. Мұның өзі
барша халықққа бірдей, ортақ нәрсе деп түсінеді. Ол өмір сүрген феодалдық
қоғамның неше түрлі әділетсіздігіне күйіне келіп, баланың ізгі қоғам
надандарсыз, маскүнемдерсіз, азғындарсыз, зорлықшыларсыз, қанаушыларсыз
болатындығын, оны білімді, мәдениетті, әділ билеушілер басқаратынын, мұндай
қоғам азаматтық жарқын, бақытты болашағы болатындығы, сөйтіп келешекте тең
құқылы адамдардың қауымы орнайтындығын тебірене жырлап, армандады. Ол
адамдардың бір-бірімен теңсіздігін, олардың білімінң жоқтығынан, осы жолда
тіпті білім мен дінді үйлестіріп пайдаланса дұрыс болатынын айтты фарабидің
әлеуметтік психологияға байланысты айтқан осынау пікірлері қазіргі ғылыми
психологияның қағидаларымен үндесіп жатқандығы аталмыш мәселелерінің Шығыс
әлемінде, күн тәртібіне алғаш қойылуы ғылыми жұртшылықты қайран қалдыратыны
даусыз.
Әл-Фарабидің музыка жайлы толғаныстар.
Фараби шығармаларындағы психологиялық тұрғыдан маңызды ғылыми
проблемалардың бірі – оның музыка жайлы толғаныстары. Ол өз еңбектерінде,
әсіресе Музыканың үлкен кітабында музыка әуенінің адам сезімдеріне
қалайша әсер ететіндігі, оның жағымды, жағымсыз көңіл-күйлерін қалайша
туғызытындығы, адамның сұлулық талғамы яғни әсемдік пен ұсқынсыздықты,
көріксіздікті
бағалай алуы, музыканың адам ағзасын бір қалыпты күйге келтіруі жайлы сөз
қозғайды, эстетикалық толғам мен этикалық түсініктің тығыз айналыстылығын
айтады.
Музыканың ең негізгі мақсаты адамның эстетикалық қажеттерін
қанағаттандыру. Бұл поэзияға да ортақ қасиет, өйткені поэтикалық тіл мен
музыка тілі бір-біріне етене қабысқан кезде ғана музыканың әсерлігі арта
түседі. Өзін қоршаған ортаның әсемдік сырларына үңілу, содан рухани нәр
алу, нәзік сезімдерді образдар арқылы паш ету адамға ғана тән қасиет. ән
адам жанының нәзік қырларын бейнелейтін тамаша, адамзатпен бірге жасасып
келе жатқан жан серігі, өмір сырын бейнелейтін жанды тарих. Тән ауырғанда
көңілдің күрт төмендеуі табиғи құбылыс.
Музыка адамды қиындыққа шыңдауға, ауыр еңбекке төзуге көмек береді,
шаршап-шалдығуды ұмыту үшін ән салу қажет, ал ән және оған қатысты нәрселер
сезіммен, қиял мен санамен бірдей байланысты болады, - деп түйіндейді
ойшыл. ән салудың түрлері осындай сан алуан. Мәселн, романсты, жоқтауды
мұңды лирикалықшығарманы (элегияны) тудыруға қажетті қабілеттен төгілмелі,
өлеңді термелеп, тақпақтап айту немесе өлеңнің басқа түріне бейімділік әр
түрлі болады. Музыканың үлкен кітабында Фараби оның ерне түрі бар екенін
айтады. Біріншісі адамда жай ғана рақат сезімін тудырады. Екіншісі құмарлық
пен іңкәрлікті тудырады. Үшіншісі қиялды оятып,санада небір ғажайып
бейнелердің тоғысуына жағдай жасайды. Осы үш жәйтке ие болған мүзыка
кемеліне келген музыка болады, мұндайда ол бізге әсер етеді. Музыканы
қабылдауда қатысатын түйсіктер табиғи және табиғи емес болып екіге
бөлінеді. Табиғи жағдайда музыка адамға рақат таптырады. Табиғи емес
жағдайда музыкалық түйсік көңіл құмарлығын онша қондыра алмайды.
Фараби түйсігінде, ғылым, өнер, музыка атауларының бәрі-бәрі зор
дарын, арнаулы қабілет, өлшеусіз еңбек етудің жемісі. Дарындылық ақыл-
парсат, қиял қиюлана келіп отырса ғана нағыз өнер туындайды. Ол адамды
ақиқатқа жетелейді. ән мен музыка үшін туыстан болатын қасиеттер мен қатар
оқып-үйрену, жаттығудың маңызы өте зор. Мәселен, шәкірт алдымен ұстазының
әсерлі әуенді күйді тудырған қимылына еліктеуге тырысады. Ол сондай-ақ
өзінің естіген-көргенін айнытпай қайталауы тиіс. Музыкалық әуенді жадында
берік сақтап, қиялына берік қондыра алатындай, оны бұлжытпай қайталай
алатындай қабілетке жеткеннен кейін, ол үлгіні қажет етпейтін болады.
Музыка шығармашылық жан-жақты ізденіп жаттығу, оның түрлерін бір-бірімен
салыстыра, әуендерді талдап ажыратып әрбір тонның (саздың, үннің) дыбыстың
әсерін мұқият бағалай, зерттей білу қажет. Шәкірт өз бетінше жаңа әуен
шығару дәрежесіне жеткенше мұндай жаттығуды үздіксіз жүргізе беруге тиіс.
Ұлы ғұламаның музыка ғылымы туралы айтқандарына қысқа түрде психикалық
талдау жасай келіп, төмендегенше түйін жасауға болады:
1. Музыка – адамның жан дүниесіне көркемдік жағынан әсер етуді
таптырмайтын құрал;
2. музыкалық әуендер жақсы мінез-құлық нормаларын, адамның армандары мен
мұраттарын қалыптастыруға елеулі роль атқарады;
3. ән мен музыка адамда көркем, эстетикалық сезімдерді туғызу арқылы,
кісінің өзін-өзі тәрбиеленуіне бойдағы нашар қасиеттерден арылуына ықпал
етеді;
4. музыкалық туыстан болатын қасиеттермен қатар, өлшеусіз еңбек пен
үздіксіз жаттығу мен дайындықтың жемісі,
5. музыка теориясының негізгі принциптерін танып-білуде адамның есту
түйсіктерін дамыту елеулі роль атқарады.
Әл-Фарабидің медицина саласындағы көзқарастары.
Әл-Фараби медицина саласында да өз мәнін күні бүгінге дейін жоймаған
көптеген еңбектер жазды. Оның: Адамның дене мүшелері хақында, Аристотель
мен Галинге қарсы айтылған деу хақында, Аристотель мен Галеннің арасындағы
дәнекер, Түс көру туралы сөз т.б. трактаттарында медициналық психологияның
біраз мәселелері сөз болады. Фараби түйіндерінің бұл жердегі негізгі
арқауы: адам нәтижелі еңбек етіп, дұрыс дем алып, жақсы өмір сүру үшін тән
саулығына ерекше назар аудару қажет, яғни тәні саудың жаны сау дей келіп,
тәнді емдеу Гиппократтың сөзімен айтқанда өмірді ұзартатын болса, жанды
емдеу одан да жақсы нәтижеге жеткізуі тиіс, ғұлама адамның психологиялық,
әсіресе физиологиялық әрекетіне тәннің, дененің жеке мүшелерінің (аяқ, қол
т.б.) атқарылатын қызметіне, әсіресе жүйке саласының әрекетіне жеке мән
береді. Ол тән мен жанның әрекеті үшін аяқ пен қолдың бірлескен қызметін
атай келе бүкіл организмді басқаруда жүрек басшылық етеді дейді. Ол аяқ пен
қолдың организмдегі орнын дұрыс көрсеткенімен физиологиялық, психологиялық
процесстердегі мидің ролі туралы дәйекті пікір айта аламын. Мұның себебі,
әрине, сол кездегі ғылым дамуының, әсіресе физиологияның жеткіліксіз дамуы,
яғни ми құрылымы туралы деректердің болмауыда екені анық. Оның пікірінше,
жүрек тіршілік атаулының, денсаулықтың, өмір сүрудің негізгі арқауы.
Ғұламаның науқастың көңіл-күйін арттыру, сөйтіп оның зардаптарын
азайту жайлы айтқандарының яғни қазіргі ғылым тілімен айтқанда, оның
психотеропевтік, психопрофилактикалықтұрғыдан жасаған түйіндерінің мәні
ерекше. Ол адамды хирургиялық жолмен (сою, күйдіру т.б.) емдеуден кейінгі
сөзбен сендіру, иландыру әдістерімен емдеуге ерекше мән береді, кейбір
дәргерлердің адамның көңіл-күйін, психологиялық ерекшеліктеріне жете
білмейтіндігін, тіпті мұнымен жөнді санаспайтындығына қынжылады. Ғылымның
пікірінше дәрігердің медицина өнеріне жетілуі, біріншіден, адам ағзаларының
ерекшеліктерін білуден, екіншіден денсаулық өлшемін (критерийін) анықтап,
оны дұрыс сақтап, егер бұзыла қалса, қалпына келтіруге қолданылатын
шараларды білуден, үшіншіден, аурудың түрлерін, оны тудыратын себептерді,
кеселді жоятын тәсілдері дұрыс айырудан, төртіншіден, сау адам мен
науқастың психологиясын салыстырып қараудан, бесіншіден, ауруға берілетін
дәрі – дәрмектің режимін белгілі жүйеден түсіруден, алтыншыдан, науқаспен,
оның жақындарымен байыппен тілдес, сөйлесе білу өнерне машықтана білуден
көрінуі тиіс. Ғұлама-ғалым жаратылыстану ғалымдарының ішіндегі ең
себеліліерінің бірі медицинаныадамның өмір сүру, тіршілік қасиеттеріне
жақындата түсуді ойластырған. Сондықтанда оны Шығыс әлемінде медидциналық
психологияның іргетасын алғаш қалаған әмбебап ғылым деп айтуымызға әбден
болады.
Әл-Фарабидің педогогикалық көзқарастары.
Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан
ұлы бабамыздың педагогикалық мұрасы да телегей-теңіздей мол дүние. Данышпан
ойшыл өз еңбектерінің көпшілік ұстаздық тұрғыдан тәлім-тәрбиелік мақсатқа
ойластыра жазған. Оның арифметика, геометрия, астрономия, музыка
ғылымдарының педогогикалық, яғни тәрбиелік ғылымдар дейтін жүзеге жатқызуы
да, сондай-ақ педогогика, әдістеме мәселелеріжөнінде арнаулы еңбектер жазуы
да жоғарыда айтқанымыздың жақсы айғағы. Оның оқу-білім, тәлім-тәрби
мәселелері жайлы айтқан пікірлерінің құятын үлкен бір арнасы адам атаулыны
гуманистік, ізгілік қасиеттерге баулу мәселесіне келіп тіреледі. Адам деген
ардақты атты лайықпен алып жүруден артық бақыттылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz