Демократия туралы ұғым және оның белгілері

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Демократия деген сөз гректің «демос» -халық және «кратос»- деген сөздерден тұрады, яғни халық билігі деген мағна білдіреді .

Қазір бұл сөз бірінеше мағнада қолданылады:

Мемлекет тұрпаты мен жалпы саяси жүйесі
Мүшелерінің теңдігіне басқару органдары мерзімді сайлану және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау принциптеріне негізделген кез келген ұйымның ұйымдастыру түрі,
қоғамдық құрылымның мұраты және оған сәйкес көзқарастар.

Демократияның көпшілік таныған біріңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі ойшылдар оны әртүрлі түсіндірген оның үстінде әртүрлі елдерде олардың ұлттық тарихи және тағы басқа ерешеліктеріне байланысты демократия сан түрлі рең алуы мүмкін. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп түрлігіне қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Ондай белгелерге төмендегілер жатады.

Халықтың заң жүзіндегі мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы саналуы. Ол мемлекет ұйымдастырушы, конституциялық биліктің халыққа тән екендігін көз жеткізеді. Ол жоғры органдарға өз өкілдерін сайлайды және жүйелі түрде ауыстырып отырады. Бірталай мемлекеттерде халықтың бастамасымен және референдум арқылы зағдар жетілдіреді және қабылданады. Сондықтан АҚШ тың президенті А. Линкольн демократияға «халық үшін халық сайлаған халық билігін» жатқызады.
халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдайтеңдікболған жерде ғана болады. Б. з. б. V ғасырда өмір сүрген гректің атақшы тарихшысы Геродот сол кездің өзінде демократия деп теңдіккке негізделген мемлекетті айтады деген болатын. Теңдік барлық салада -халық жиналысында, мемлекеттік істерге қатысуда, заң шығаруда, оны орындауда және т. т. болуға тиіс.

Демократиялық принцпке жүйелі түрде мемлекеттің негізгі органдарын сайлау жатады. Ең алдымен жоғарғы заң органы сайланбалы болуға тиіс. Одан соң төменгі өзін- өзі басқаратын органдарға дейін сайланбалы болған бұрыс.

Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманда демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жатады. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау онымен санасу керектігі мойындалды.

Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени, идеологиялық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр түрлі демократиялық елдерде қалыпасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады.

Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқықтық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.

Демократиялық мемлекеттіңең бірінші түріне Афины республикасы жатады. Ол б. з. б. V ғасырда пайда болды. Оның жоғарғы билік ұдайы ұшақырылып тұратын халық кеңесінің қолында еді. Ол мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына байланысты барлық мәселелерді шешетін. Халық кеңесіне 20 жасқа жетке афиналық әрбір азамат қатыса алатын. Бірақ онда толық құқықты азаматтар көп болған жоқ. Құлдардың, әйелдердің, басқа қалалардан Афинаға көшіп келгендердің құқығы болған жоқ.

Афины мемлекеттік құрлысының үшінші маңызды демократиялық органын он бөлімнен тұратын халық сотын құрды. Істің қандай бөлімінде қаралатындығы сот болатын күні жеребе арқылы шешілетін. Бұл пара алушылық сияқты зиянды әдеттерде жол бере бермейді.

Оың үстінде сот мәжілістері ашық жүршізілетін. Ол да сотты әділ жүргізуге кепілдік ететін. Заңдылықтар халық жиналысында қабылданатын. Афинының азаматтары өзін еркін санайды. Себебі, олар жеке адамдарға емес, заңға бағынады олар соғыс кезінде болсын, бейбі шақта болсын мемлекетке қызметететін.

Антикалық демократия тура демократияға жатады. Әрбір еркін азамат мемлекеттік билеуге қатысуға құқықтық және міндетті болатын. Сондықан адам мен мемлекеттің арасында қазіргідей пария, парламент, бюрокатия сияқтылар болған жоқ.

Афинылық демократи Периклдің (б. з. б 490-429) басшылық еткен дәуірінде гүлденіп өркендеді. Бұл кез афинылық демократияның алтын ғасыры болып саналды. Шынында да, асқан саясаткер, кереме шешен, білімді білгір Перкил халық көсемі болып есептеледі және тиранияға қарсы тұрды. Ол орта және ұсақ жер иелерін демократияның тірегі ретінде саналып, оларды қолдады.

Ол өлгеннен кейінгі жылдары саяси және экономикалық теңдік ретінде бұзылып, жойыла бастады. Азаматтардың мүлік теңсіздігі ұлғайды, әдеп-ғұрып бүлініп, көпшілік тарапында азшылыққа бассыздық, зорлық-зомбылық көбейді. Осының бәрі демократиялық принциптерді әлсіретіп, төмендетті.

Б. з. б 322 жылы афинылық демократия құлап, қала Македонияға тәуелді болып қалды. Афиныда демократиялық басқару түрі сақталып, бірақ халық кеңесі шын мәнінде биліктен айрылды.

Афиныдағы сияқты демократиялық мемлекет Ежелгі Римде де болады. Мұнда демократия одан әрі дамиды. Институционалдық және әлеуеттік билік бөлінді. Басы бос, саяси тең құқы жоқ төменгі топтың адамдары мен ақсүйектері арасындағы дау-жанжалдың нәтижесінде халықтық трибунат деп аталған, халық билгін білдіретін жаңа орган пайда болды. Соның арқасында адамзат тарихында бірінші болып биліктің аралас түрі дүниеге келді.

Аристотель демократияны жалпы халықтың игілігн ойлап, ұстамды, ұтымды, баянды шешім қабылдай алмайтын тобырдың билігі деп сипаттады. Демократия барлық адамдарды теңестіреді стихиялы шешім қабылдатады, қызмет адамдардың қабілетіне, біліміне қарай емес жеребемен қойдырады деп Платон да жақтырмады. Сондықтан ол демократияға жақсыдан нашарлау, жаманнан тәуірлеу биліктің түрі деп қарады. Дегенмен, антикалық демократияны саятшылар, тарихшылар ғасырлар бойы зейін қойып зерттеп, оған сүйеніп, жүгніп келді. Ежелгі грек, Рим демократиясының нышандары жаңа тарихқа енді. Заңның үстемдігі, заң алдындағы барлық азаматтарды теңдігі, саяси құқықтардың теңдігі және т. б. сиқты антикалық дәуірде бастау алып қалыпасқан ұғымдар қазір демократиялық үрдістің ажырамас бөліктерін айналды.

Жаңа дәуірдегі демократияның классикалық теориясы да антикалық идеялардан бастау алды. Бірақ оның өзіндік ерекшеліктері бар. Оның өзгешеліктері ең алдымен барлық адамдар тең, бәрі де саяси шешімдер қабылдауға қатыу керек деген тезиске байланысты. Оны «қоғамдық келісім» деген еңбегінде Ж. Ж. Руссо жан жақты қарастырды. Оның ойынща, саяси процеске тартылғанда өз бетінше саналы іс-әрекет жасайтын, ақылды адамдар қосылғанда жаңа сапа пайда болады. Олар жинақталып ортақ игілік идеясын ойлап тапты. Бұл идея саясаттың басшы принцпіне айналады және ортақ ерік, жігер, қайрат негізінде қалыптасады. Адамдар не жақсы не жаман екенін бірігіп анықтайды. Бәрі бас қосқан пікір сайыстан кейін нашар жақтары алынып тасталады, жақсылыққа жету жолдары іздестіріледі. Сөйтіп, жалпы жұрттың ықтиярын, көзқарастарын жинап, топтастырылып ортақ игілікке жетудің шешіін қабылдайды.

Либералдық принцпке халықтың, көпшіліктің орнына жеке адам алға тартылады. Жеке адам мен халық орын ауыстырада. Тұлғалар билікке таласады, халық дауыс береді. Саяси процесте тұңғыш рет саяси жетекші мәселесі көтеріледі. Қоғамның экономикалық саласында да, саяси саласында да еркін бәсеке пайда болды. Саяси өмір шеңберінде жеке бәсекелестік партиялар немесе әлеуметтік топтар, кейін келе әр түрлі топтардың жалпы мақсатқа жету үшін жасаған бірліктерінің түрінде жүргізілетін болды.

Мұндай жағдайда халыққа екі-ақ қызмет атқаруға тура келді: 1) Саяси серкелердің, басшылардың сайлау; 2) олардың орынан алу. Бұл теория бойынша орнына сайлау арқылы. Сайлаушылар мен олардың сайлаған өкілдерінің арақатынастары жөнінде екі түрлі көзқарас бар. Біріншісі-депутаттарға қатал талап-тілекті қоюды көздейді. Екіншісі- мұны дұрыс санамайды. Себебі, олардың ойлауынша, өмірдің барлық жағдайларына аманат беру мүмкін емес. Оның үстінде, сайлаушы өз ауданы, облысына қарасты мәселелерді аманат етеді, ал парламенттегі саясатшы тұтас халық, ел мүддесін ойлау керек.

Алуан түрліліктің элеметтері демократияның классикалық теориясына қалаушылардың еңбектеріне байқалған. Оған ең алдымен Дж. Локк пен Ш. Л. Ментескье атап көрсеткен биліктердің тармақталу теориясы кіреді.

Демократияның алуан түрлілік теориясы саяси процеске барлық азаматтардың тікелей қатысу теориясы бас тартты. Демократияның антикалық және классикалық теорияларына жеке азамат бас кейіпкер болатын. Енді сол дауыс беруге ғана қатысады. Өкілдік демократия оны шешімдер қабылдаудан ығысады. Яғни, азамат саяси процестердің негізгі тұлғасы болуына қалады.

Демократияның төбе топтар (элйитарық) теориясына жоғарыда көрсетілген теорияға ұқсас. Ол халықтың саясаттан шеттілуімен келіседі. Сонымен қатар саяси шешімдерді аз ғана, санаулы адамдар қабылдайды дейді.

Жоғарыда аталған теориядан басқа демократияның маркистік теориясы бар. Ол Руссоның ұжымдық теориясына ұқсас. Бірақ маркистер демократияның таптық мәніне баса көңіл бөлді.

Францияның саясатшысы М. Рокар «ақпараттық демократия» деген тұжырымдаманы шығарды. Оның ойынша, қазіргі демократия сайланған адамдар, ақпарт құралдары және сайлаушылар арасындағы өзара байланыс негізінде құралады. Халық өзінің