Материалдық емес активтердің есебі туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы... ..
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ..
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп саясаты ... ... ... ... ... ..
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы... ..
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ..
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп саясаты ... ... ... ... ... ..
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нарықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерінің тез әрі қарқынды түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарлататын құрал ретінде ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану экономикалық қатынатарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады. Айналымдағы емес құралдардың құрамында материалдық емес активтердің болуы ұйымның нарықтық құнын ұлғайтады, инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады, қиянатшыл бәсекелестіктен қорғайды, сыртқы және ішкі нарықта бәсекелестіктердің артықшылықтарын қамтамасыз етеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен, есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі - материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.Қазақстан Республикасының есеп жүйесіне материалдық емес активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56 бұйрығымен енгізілді. Бұған дейін материалдық емес активтердің бар болуы жалған капитал ретінде саналды. Соның көмегімен табысты азайту мақсатында фирманың меншік иелері шығындарды өзгерте алады. Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктің бар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып келеді.Жұмыстың мақсаты – ұйымдағы материалдық емес активтердің есебі мен аудитін зерттеу.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен, есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі - материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.Қазақстан Республикасының есеп жүйесіне материалдық емес активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56 бұйрығымен енгізілді. Бұған дейін материалдық емес активтердің бар болуы жалған капитал ретінде саналды. Соның көмегімен табысты азайту мақсатында фирманың меншік иелері шығындарды өзгерте алады. Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктің бар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып келеді.Жұмыстың мақсаты – ұйымдағы материалдық емес активтердің есебі мен аудитін зерттеу.
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г., Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау /Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет
2. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-басылым – Минск: 000 «Новое знание», 2000. – 688с.
3. Баймуханова С.Б., Балапанова Ж., Бухгалтерлік есеп. Алматы - 2001ж.- 236б.
4. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері / Оқулық, ЖШС «Таугуль-Принт». Алматы – 2006.–535 бет.
5. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. Алматы Экономика. 2006. – 264 бет.
6. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. –Алматы: Экономика. 2006.- 255бет.
7. Назарова В.Л. Шаруашылықтың субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. –Алматы: Экономика. 2005.- 325бет.
8. Рахимбекова. Қаржылық есеп. –Алматы: Экономика. 2005 .- 286 бет.
9. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005. – 400 бет.
10. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. –Алматы: Ұлағат 2005.- 278бет.
11. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті: 20047-229 бет.
12. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Москва:Финансы и статистика, 2003.-496с.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмит О.И. Бухгалтерский учет на предприятии.-Алматы: Центраудит-Казахстан.-200.-335с.
14. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Москва «Аудит» : ЮНИТИ, 1998.-783с.
15. Нурахметова Л. Различия НМА в учете по КСБУ и МСФО// Бухучет на практике №6 (43), июнь 2007год.
16. Материалы конференции «Переход на Международные стандарты финансовой отчетности в Республике Казахстан», проведенной 19 сентября 2003г. В городе Алматы// ББ МСФО; №9, 2003
17. Қазақстан Республикасының Заңы, 2007 жылғы ақпанның 28-і. №234-ІІІ, Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы – Алматы: «Издательство LEM», 2008.
18. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
19. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары № 28 ҚБЕС «Материалдық емес активтердің есебі»
20. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары №38 «Материалдық емес активтер»
2. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-басылым – Минск: 000 «Новое знание», 2000. – 688с.
3. Баймуханова С.Б., Балапанова Ж., Бухгалтерлік есеп. Алматы - 2001ж.- 236б.
4. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері / Оқулық, ЖШС «Таугуль-Принт». Алматы – 2006.–535 бет.
5. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. Алматы Экономика. 2006. – 264 бет.
6. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. –Алматы: Экономика. 2006.- 255бет.
7. Назарова В.Л. Шаруашылықтың субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. –Алматы: Экономика. 2005.- 325бет.
8. Рахимбекова. Қаржылық есеп. –Алматы: Экономика. 2005 .- 286 бет.
9. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005. – 400 бет.
10. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. –Алматы: Ұлағат 2005.- 278бет.
11. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті: 20047-229 бет.
12. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Москва:Финансы и статистика, 2003.-496с.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмит О.И. Бухгалтерский учет на предприятии.-Алматы: Центраудит-Казахстан.-200.-335с.
14. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Москва «Аудит» : ЮНИТИ, 1998.-783с.
15. Нурахметова Л. Различия НМА в учете по КСБУ и МСФО// Бухучет на практике №6 (43), июнь 2007год.
16. Материалы конференции «Переход на Международные стандарты финансовой отчетности в Республике Казахстан», проведенной 19 сентября 2003г. В городе Алматы// ББ МСФО; №9, 2003
17. Қазақстан Республикасының Заңы, 2007 жылғы ақпанның 28-і. №234-ІІІ, Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы – Алматы: «Издательство LEM», 2008.
18. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
19. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары № 28 ҚБЕС «Материалдық емес активтердің есебі»
20. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары №38 «Материалдық емес активтер»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы...
..
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ..
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп
саясаты ... ... ... ... ... ..
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерінің тез әрі қарқынды
түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және
қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда
бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарлататын құрал ретінде
ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану
экономикалық қатынатарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады.
Айналымдағы емес құралдардың құрамында материалдық емес активтердің болуы
ұйымның нарықтық құнын ұлғайтады, инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады,
қиянатшыл бәсекелестіктен қорғайды, сыртқы және ішкі нарықта
бәсекелестіктердің артықшылықтарын қамтамасыз етеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта
бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен,
есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген
мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес
активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес
активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің
теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер
зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес
активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай
бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар
тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы
және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың
тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі -
материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың
қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі
жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.Қазақстан Республикасының есеп
жүйесіне материалдық емес активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56
бұйрығымен енгізілді. Бұған дейін материалдық емес активтердің бар
болуы жалған капитал ретінде саналды. Соның көмегімен табысты азайту
мақсатында фирманың меншік иелері шығындарды өзгерте алады. Бухгалтерлік
есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық
көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына бірінші шенді рөл
атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктің бар болуы
жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып
келеді.Жұмыстың мақсаты – ұйымдағы материалдық емес активтердің есебі мен
аудитін зерттеу.
Зерттеудің міндеті:
- материалдық емес активтердің сыныптамасын, мәселелерін, бағалануын,
қағидаларын қарастыру;
- олардың келіп түсуі мен шығуының, амортизациясының есебін анықтау
болып табылады.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы
Соңғы кездерде кәсіпорындардың мүліктерінде материалдық емес
активтердің үлесі өсуде. Бұл көбінесе үлкен технологиялық
өзгерістермен, активті инновациялық қызметпен, бәсеке күрестің күшеюімен,
ішкі және әлемдік нарыққа танылуға талаптанумен, халықаралық және
қаржылық нарықтың күрделенуімен интеграциялануымен байланысты.
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойында
пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға,
әкімшілік мақсатта және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи
нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға
болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан
субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді былай анықтауға болады: егерде оларды
жалға берсе, сатса, айырбастаса; егерде оны қолданудан болашақта
экономикалық олжа алып келетін активтерге жатқызуға болса.
Кәсіпорын материалдық емес активтерді басқарады, егерде оларда
материалдық емес активтерді қолданудан күтілетін экономикалық пайда алу
құқығы бар болса.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеті мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін болашақ экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай
туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің
де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Кең мағынада ноу-хау техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген , белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім - шарттарда ,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық
құқықтар мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтердің
анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу-хау
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы
түрінде көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алынатын
лицензиялар мен патенттерден ноу-хаудың өзгешелігі, ол әдетте,
субъектінің жарғылық капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі
ретінде саналуы мүмкін. Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны
құрылтайшылар немесе қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен
анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған
материалдық емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс
әкелетін, ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің
өнімін болашақ кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізаттармен,
материалдармен және қызметтермен жабдықтау туралы, бәсекелестері және
тағысы тағылар туралы мәліметтер жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына
жатқызылады.Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес
активтер болып есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы
кезеңіндегі шығындар мен кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру
шығындары кірмеуге тиіс. Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын,
кеңесшілерге төленген ақы, кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау,
банктерде шоттарды ашу және т.б. шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды падалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл
топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге
асырушы заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы
құқықтық заңдармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар
таңбасын қалай пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға
пайдалануға тыйым сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз
жасау, қолдану, әкелу, сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс
енгізу тағы басқа осы іспеттес әрекет жасаса, онда ол тауар иесінің
құқықтарына қол сұғу болып есептеледі.
Таңдалар сөз түрінде, көркем-сурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: ол кез - келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ
мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар , мемлекеттердің ресми аттары,
халықаралық немесе үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе
қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау , кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және
басқа да айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас
деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді.
Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны жаңылыстыратын элеметтері бар,
қоғамдық мүдделер мен адамгершілік принциптеріне қайшы келетін тауар
таңбалары да тіркелмейді.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай
істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын
қоса және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауардың шыққан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банкілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің
әрекет етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған
өнімдер арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын Беларусь
(тракторлары), Зенит (фототауарлары), Новоя заря (парфюмериясы), Лада
(автомобильдері), Рахат (конфеттері), Слава және Чайка (сағаттары)
және тағы басқа тауарлық белгілерімен бұйымдарды шығарушылар өздерінің
сенімді де іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар шетелге өнім
шығарушы кәсіпорын тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын
қорғаға да қамқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы
ұқсас немесе дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындырмауы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауардың жасанды таңбалары өте жиі кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың
сипаттау мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның
өте қымбат тұратын активі болып табылады, себебі кәсіпорын оны сата алады
немесе жарғылық капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді.
Бірақ ол үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде
кәсіпорынның тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн,
сатып алу құны, нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар
таңбаларын өзіндік құны арқылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған
тауар таңбасын немесе тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу
құнымен, ал жарғылық капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын
нарықтық құнмен есепке алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық құнын
анықтау үшін арнайы есептеулер жүргізу керек.
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу
орындарының атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қарым - қатынастары
1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және тауарлар
шығарылған жерлердің атауы туралы Қазақстан Республикасының Заңымен
реттеледі.
Қолдану құқығымен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт
(көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін,
процесін немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның
жүзеге асырылуына тиым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және
пайдаланатын құқық болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің
аумағында ғана жүреді. Патенттің қызмет мерзімі ұлттық заңдармен
белгіленеді. Сонымен қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар
сатып алумен шұғылданатын тұлғаларға берілген құжат саналады. Патент
берілгенде патенттік алым ұсталынады. Патентті алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
беріледі. Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе
екеуінің қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері
Қазақстан Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда
ол жаңа өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі
өнеркәсіптік әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына
түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсіпте қолдануға болатындығы
мойындалады. Өндірістік үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде
мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен
еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің
авторы болып есептеледі. Өндірістік үлгілерге патент Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тізіліміне тіркелген соң беріледі.
Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиат) өнеркәсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа тұлғаларға да бере алады, ал соңғысы
лицензияларға төлемдер беріп тұруға және келісімде қарастырылған
басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетті. Өндірістік үлгілердің
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі.
Лицензия ( еркін, құқық деген латын сөздерінен алынған) – қандайда
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты.
Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
Субъект бойынша :
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер:
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет көрсету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) - мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі біртұтас технологислық
кешенге кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетін) – белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін ,
санын немесе салығын алуға беріледі;
- операциондық – валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операцияларын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты - берілген мерзім шектелмеген;
- уақытша - белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы(территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына фирма бағасы (гудвилл) , интеллектуалдық меншік
және тағы басқалары кіреді.
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі
баланстық қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы
айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындарының немесе олардың құрлымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдың пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың баланстық құнымен емес,
аукционда, кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның
өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық
қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі Фирма бағасын құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артық бағаға сатылуы
оның біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жанама саясаты,
бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстардың ашылуы, жоғары несиелік
рейтингі , қызметкерлерінің машықтығының жоғары болуы, геогорафиялық
орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты
байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында
жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып
отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана
көрініс табатындығын көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдың сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалаумен тікелей байланысты болып келеді [13].
Материалдық емес активті бағалау. Бағалау - бұл басқа әдістерден
кәсіпкерлік және бухгалтерлік жоғары қателік тәуекелділігімен
ерекшеленетін бухгалтерлік есеп әдісінің элементі, барлық қаржылық
есептілік көрсеткіштерінің құндылық, ақшалай өлшемінің тәсілі. Мүлікті
бағалауға өндірістің нақты шығындары салынады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активті ескере отырып
бас бухгалтер бірнеше сұрақтарға тап болады.
- материалдық емес актив болып не танылады;
- материалдық емес активті бағалаудың қандай әдісін таңдау керек.
- бағалауда қателік тәуекелділігін қалай азайтуға болады;
- керек жағдайда қандай аргументтермен бағалаудың дұрыстығын дәлелдеуге
болады;
- есеп саясатында материалдық емес активтерді бағалау әдісін таңдауын
қалай дәйектейді.
Бухгалтерлік есеп теориясында мүлікті бағалаудың бірнеше түрлері
белгілі:
- сатып алу құны , яғни нақты құны ;
- сату жойылу құны;
- бастапқы құны;
- нарықтық құны;
- қалпына келтіру құны;
- номиналды құн;
- қалдық құны ( қаржылық және экономикалық мақсатқа);
- құқықтық құны ( баланстың активті статьялары үшін) және т.б [3].
Материалдық емес активтерді бағалауды таңдағанда бас бухгалтер
28 БЕС Материалдық емес актив есебін басшылыққа ала алады.
28 БЕС 14, 15 параграфтарына сәйкес материалдық емес актив ретінде мына
жағдайда танылады:
- берілген активпен тікелей байланысты субъектіде болашақта күтілетін
экономикалық табасты алу мүмкіндігі жоғары болса;
- активтің құнын дұрыс, шынайы анықтауға болса;
- материалдық емес актив тану кезінде бастапқы құн бойынша
бағаланады.
Бастапқы құнның түсінкемесі 28 БЕС Материалдық емес актив есебінің
8 параграфында беріледі. Бастапқы құн – бұл төленген ақшаның немесе
олардың эквиваленттерінің сомасы немесе материалдық емес активтерді алу
немесе құру кезіндегі өзге компенсациялардың ағымдағы бағасының құны.
- материалдық емес активтің бастапқы құнының өзгеруі материалдық емес
активтерді сырт жақтан алып келуіне немесе субъектінің өзімен құрылуына
байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда, материалдық емес активтердің
құны олардың шығу көзіне байланысты, яғни:
- материалдық емес активтің жарғылық капиталының үлесіне қосқанда,
олардың бастапқы құны заңды тұлғалардың құрылтайшылары келісілген ақшалай
бағалануды білдіреді. Мұндай үлестің бағалануы тәуелсіз аудиторлармен
расталуы керек:
- егерде материалдық емес активті заңды және жеке тұлғалардан
ақыға алса, онда олардың бастапқы құны болып кәсіпорынның оларды алуға
кеткен нақты шығындар сомасы болып табылады. Оның құрамына:
- жасалған сату-сатып алу келісімі бойынша кәсіпорынмен төленетін
сомалар;
- материалдық емес активтерді алумен байланысты ақпараттық және
консультациялық қызметтер үшін басқа кәсіпорындармен төленген сома;
- делдал кәсіпорындармен төленетін сыйақылар, олар арқылы материалдық
емес активтер алынады;
- материалдық емес активтерді қолдануға жарамды жағдайға дейін
жеткізу бойынша және сатып алумен тікелей байланысы өзге де шығындар;
- материалдық емес активтер өзге кәсіпорындардан, ұйымдардан,
тұлғалардан өтеусіз алынғанда, олардың құны келісілген баға бойынша немесе
эксперттік жолмен анықталған кірістелген баға болып табылады;
- егерде материалдық емес активтер басқа ұқсамайтын мүлікке
айырбасталып алынса, онда оның бастапқы құны айырбасқа алынған активтің
алынған және төленген ақша сомасына түзетілген сату құны бойынша
анықталады. Ұқсас активке немесе ұқсас активке қатысу үлесіне
айырбастау негізінде алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны
айырбасталған активтің баланстық құны бойынша анықталады. Мұндай айырбас
табыс алып келмейтін келісім болып саналады.
- субъектінің өзімен құрылған материалдық емес активтердің бастапқы
құны нақты тура шығындар сомасы мен материалдық емес активтердің
анықтамасы мен тану критерилеріне материалдық емес статьяның сәйкестік
кезеңінен бастап активті тағайындалуы бойынша қолдануға дайындау және
құруға парасатты негізде таратылған үстеме шығындар сомасы бойынша
танылады. Материалдық емес активтің анықтамасы мен тану критерилеріне
сәйкестік кезеңіне дейін материалдық емес статьяны құруға кеткен
шығындар активтің бастапқы құнына кірмейді және осы шығындар жасалған
кезеңнің шығындары деп танылады.
- шығындар есебі материалдық емес активтер объектілерін құруға және
енгізуге, техникалық құжаттамаларды дайындауға, тәжірибелі үлгілерді
дайындауға, ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік
жұмыстарды күту және рәсімдеуге салынған ақшалай кетулерді ұйғарады. Бұл
шығындар статьялардың қиықтарында құжаттамалық түрде расталуы керек:
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
жүргізуге кеткен шығындар;
- теореялық зерттемелерге, арнай әдебиеттерді оқып тануға,
патенттік және ақпараттық ізденістерді жүргізуге кеткен шығындар;
- эксперементтерді жүргізуге, статистикалық көрсеткіштер жинауға
кеткен шығындар;
- техникалық құжаттаманы дайындауға кеткен шығындар;
- техникалық проекті орындауға кеткен шығындар;
- дизайнға кеткен шығындар;
- тәжірибелі үлгілерді дайындауға кеткен шығындар;
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
рәсімдеу және қызмет көрсетуге кеткен шығындар;
- маркетингке кеткен шығындар;
- берілген объектіні құруға және қосуға байланысты іс-сапарға кеткен
шығындар және басқа да шығыстар;
- жоғарыда айтылған әрбір статья экономикалық элементтер бойынша
бөлулерге жатады: материалдық шығындар; қызметкерлердің жалақысын төлеу;
мемлекетке және бюджеттен тыс қорларға аударымдар және басқа да
шығындар;
- материалдық емес активтер біріншіден, интеллектуалдық қызмет
нәтижесі ретінде құқық негізінде (авторлық объектілер және оларға ұқсас
авторлық құқықтар, өндірістік меншік объектілері және басқа да
интеллектуалдық меншік объектілері), екіншіден, заңды тұлғаның құрылу
фактісімен байланысты құрылатын құқық негізінде (ұйымдастыру шығындары),
үшіншіден, мемлекеттік органдар меншігі құқығы негізінде пайда болуы
мүмкін (жер учаскілері, су ресурстары);
- айтылғандармен сәйкес ақыға алынған мүлікті бағалау оны
сатыпалуға кеткен нақты өндірістік шығындардың қосындысы жолымен; өтеусіз
алынған мүлік;
- кіріске алынған күніне нарықтық құны бойынша; ұйымның өзімен
өндірілген мүлік – оны құру құны бойынша жүргізіледі;
- 28 БЕС Материалдық емес активтер параграф 28–ке сәйкес
материалдық емес актив пен байланысты кейінгі шығындар, олар жасалған
есептік кезеңнің шығыстары ретінде танылуы керек, тек егерде олар:
- бұл шығындар активтердің ұлғайуына көмектесетін дәлелдемелердің
болмауы;
- және бұл шығындар өзгертіле алмайды және берілген активке үлкен
шынайылық дәрежесімен жатқызыла алмайды.
Берілген шарттарды орындау барысында материалдық емес активтер мен
байланысты кейінгі шығындар оның баланстық құнына енгізіледі.
- материалдық емес активтердің бастапқы құны амортизация есептеу
жолымен және оны өндірістің ұстап қалуларына қосу арқылы немесе басқа
көздердің шоттарына есептен шығару арқылы жүргізіледі.
Бастапқы танудан кейінгі бағалау. Материалдық емес актив бастапқы
танудан кейін оның қайта бағалау күнгі әділ құнын білдіретін қайта
бағаланатын сома минус кез келген кейіннен жинақталған амортизация және кез
келген кейіннен жинақталған құнсызданудан болған залалдарды білдіретін
қайта бағалау сомасы бойынша есепке алынуға тиіс. Осы Стандартқа сәйкес
қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік нарыққа сілтеме жасау
арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің баланстық құны мен оның
әділ құны арасында елеулі айырмашылықтың болуының алдын алу үшін барынша
тұрақты жүргізілуге тиіс [18].
1.2 Материалдық емес ативтердің есебінің ерекшеліктері
Қазақстандық стандарттар бойынша кәсіпорындарда материалдық емес
активтердің есебі 28 БЕС Материалдық емес активтердің есебі сәйкес
жүргізіледі. Материалдық емес активтердің есебі халықаралық қаржылық
есептілік стандартына сәйкес 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС-мен
басқарылады.
Кәсіпорындар белгілі бір критерилерге жауап беретін шарты негізінде
ғана материалдық емес активтерді тану керек. Мұндай критерилерге мыналар
жатады:
1. Материалдық емес активтерді қолданудан кәсіпорындар болашақта
экономикалық табысты алуына сенімінің болуы.
2. Материалдық емес активтердің құны сенімді, дұрыс бағалануы мүмкін.
Бұл талаптар кәсіпорынның ішінде құрылған және алынған
материалдық емес активтерге қолданылады. Басқа жағдайда оған кеткен
шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылуы керек. Бірақ бұл
объект кәсіпорындардың бірігуі негізінде алынса, онда ол гудвилл құнына
кіреді.
Материалдық емес активтерді тану оларды құру немесе алумен (ақыға,
несиеге) байланысты.
Сатып алу кезінде теңестірілген материалдық емес активтер мен
міндеттемелерді тану үшін сатып алушы тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді таниды. Егерде материалдық емес активтердің
құны дұрыс бағаланбаса, онда бұл актив жеке танылмайды, гудвиллге
енгізіледі.
Материалдық емес активтердің бастапқы құнына кіреді:
- Сатып алу бағасы;
- Импорттық баждар;
- Алу құнына кіретін қайтарылмайтын салық;
- Заңды қызмет көрсетулерге төлем;
-Тағайындалуы бойынша қолдануға активті дайындаумен тікелей байланысты
шығындар;
- Артық төлеуді қайтару және жеңілдіктер сияқты шегерімдер.
Егерде материалдық емес активтер үшін төлем мерзімі несиенің қалыпты
мерзімінен жоғары болса, онда активті алудың нақты құны біржолғы төлеу
кезінде оның бағасына тең деп саналады.
Кейбір кездерде материалдық емес актив ақысыз немесе мемлекеттік
субсидия арқылы номиналды қарсы ұсынуға алына алады. Бұл материалдық емес
активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы
мүмкін, мысалы;
- әуежайға қону;
- радио және телехабарларды тарату құқығы;
- импорттық лицензиялар немесе квоталар;
- немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары.
20-Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы
ақпаратты ашу Халықаралық стандартына сәйкес ұйым алғаш рет материалдық
емес активті де, субсидияны да әділ құны бойынша тануға құқылы. Егер ұйым
активті әділ құны бойынша алғаш рет тануды қаламаса, ол оны алғаш рет
номиналды сомасы бойынша (20 IAS Халықаралық стандартымен рұқсат етілген
есепке алудың басқа тәртібіне сәйкес), бұған қоса, активті мақсатына сәйкес
пайдалану үшін әзірлеуге жұмсалған кез келген шығындарды таниды.
Мысал. Шетелдік кәсіпорындар мен Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімдер жолы бойынша қазақстандық кәсіпорынның өнімін өндіруге
лицензиялық келісімді берген кезде лицензиялық келісімді осы салада активті
нарықтың болуымен бағалауға болады.
Егерде материалдық емес активтер айырбасталатын болса, онда олар
айырбасталған активтің төленген ақша қаражаттар сомасына немесе олардың
элементтеріне түзетілген әділ құны бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтер ұқсас әділ құны бар басқа материалдық емес
активтерге айырбасқа алына алады (яғни коммерциялық негізде емес) немесе
алынған не берілген активтердің әділ құны сенімді бағалана алмайды. Мұндай
жағдайда табыс та, шығын да мәміле жасау барысында танылмайды. Бұл
жағдайда жаңа активтің бастапқы құны болып, берілген активтің баланстық
құны болып табылады.
Егер материалдық емес активтер басқа материалдық емес активтерге
коммерциялық мақсатпен айырбасқа алынса, онда алынған материалдық емес
активтердің нақты құны оның әділ құнына тең болып алынады. Ескі
активтің баланстық құны мен жаңа материалдық емес активтердің анықталған
нақты құны айырбастау операциясынан табыс пен шығынды қалыптастырады.
Егерде материалдық емес активтер қорлық құралдарға айырбасталса, онда
бұл активтердің баланстық құны берілетін үлестік қаржылық құралдардың
әділ құнына сәйкес келеді.
Егерде материалдық емес активтер бизнестің бірігуі кезінде алынса,
онда ол сатып алу күніне әділ құны бойынша ескеріледі.
Бағалану пікірінің негізінде жеке тану мақсатында материалдық емес
активтердің әділ құны жеткілікті түрде шынайы бағаланудың шешімі
қабылдануы тиіс.
Әділ құнның ең сенімді бағалануын ағымдағы нарықтық баға қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар, әділ құнды бағалаудың негізін жақында жасалған
келісімнің бағасы құра алады. Материалдық емес активтердің ерекше
объектілерін сату мен сатып алуға үнемі қатысты кәсіпорындар әдетте
материалдық емес активтердің әділ құнын бағалаудың балама әдістерін
қолданады.
Олар әділ құнды дисконтталған түсім, нарық үлесі, операциялық
табыстар негізінде бағалайды.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді құра алады. Мұнда материалдық
емес активтерді тану бойынша 38 ХҚЕС шарттарын басшылыққа алу қажет.
Кейбір жағдайда шығындар болашақ экономикалық табыстар алу мақсатында
жасалады, бірақ ол 38 ХҚЕС- та аталған тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді құруға алып келмейді. Егер шығындар бар болатын
болса, бірақ ешқандай материалдық емес активтер құрылмаса немесе алынбаса,
онда бұл шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылады.
Бастапқы ұстап қалулар алдын ала төлеуді қоса алғанда, келесідей
шығындардан құралады:
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді ұйымдастыруға
кеткен шығындар;
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді меңгеруге нарыққа
жаңа өніммен шығу, жаңа процесті қосуға кеткен шығындар;
- қызметкерлерді оқытуға кеткен шығындар;
- нарықта қызмет көрсету мен тауарлардың өтуіне және жарнамаға
кеткен шығындар .
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі
Материалдық емес активтерді есепке алу ережелері батыстың есепке алу
тәжірибесіндегі аса бір күрделі және біржақты шешімін таба қоймайтын
мәселелердің бірі болып табылады.
Бухгалтерлік есепке алу тұрғысынан алып қарағанда гудвилл дегеніміз
компаниялардың бірігуі немесе бір-біріне енуі кезінде туындап отыратын
сатып алынып жатқан компания үшін төленіп отырған баға мен соның дербес
есепке алу бірліктеріне бөлініп отырған активтерінің бағалық нарықтық
құнының арасындағы айырма. Гудвилл компанияны тұтастай сатып-сатып алған
жағдайда ғана белгіленуі мүмкін, себебі оны дербес есепке алу бірлігі
ретінде бөлектеуге болмайды және ол компанияның өзге материалдық және
материалдық емес активтерімен үйлескен түрде ғана орын алады. Бұл
объектінің пайда болу себептері әртүрлі болып келеді, мысалы, тиімді
жарнама саясаты, айрықша әсері бар өткізу жүйесі, бәсекелестерін басып
озатын басқарушылар командасының болуы, жоғары несиелік рейтинг,
жеткізушілермен тұрақты, тиімді байланыстардың болуы және т.б. Яғни
гудвилл компанияның бүкіл қызмет ету мерзімі бойы орын алады, алайда
есептілікте тек сату кезінде ғана көрсетіледі, себебі бұл жағдайда оның
объективті ақпаратқа, яғни фирма сол бойынша сатып алынып жатқан бағаға
негізделумен соған берілген баға пайда болады. Гудвилл бірнеше кезеңмен
бағаланады.
1-кезең. Келешек кезеңдердің пайдасын анықтау. Қарапайым жағдайда бұл
үшін компанияның соңғы 3-5 жыл ішіндегі есептілігі алынады және сол
кезеңдердегі пайданың жиынынан орташа арифметикалық шама шығарылады.
2-кезең. Сол сала үшін қалыпты болып келетін табыстылық деңгейін
анықтау. Табыстылық пайданың орташа есеппен алғандағы саладағы компаниялар
бойынша активтердің баланстық құнына қатысы ретінде анықталады.
3-кезең. Қалыпты табыстылық деңгейі жағдайындағы гипотетикалық сатып
алынып отырған фирманы анықтау. Бұл активтердің баланстық құнын орташа
салалық табыстылық деңгейіне көбейту арқылы жүзеге асырылады.
4-кезең. Сол фирманың есептік пайдасының соның келесі есепке алу
кезеңіндегі пайдасының есептік гипотетикалық деңгейінен асу мөлшерін
анықтау. Фирманың өткен кезеңіне негізделумен анықталған соның табыстылығы
мен активтерінің құнын біле отырып оның келесі есептік кезеңдегі пайдасының
бағалық көрсеткіші (соларды көбейтумен) анықталады. Осы шамадан 3-кезеңде
алынған гипотетикалық табыс алынып тасталады.
5-кезең. Гудвилді есептеу. Шын мәніне келсек, бұл компания табысының
өзінің мөлшері 4-кезеңде анықталған қалыпты деңгейден асуымен анықталады
деген жағдайдың сандық бейнесі болып табылады.
Бұл көрсеткіш гудвилдің бар-жоғын анықтайтын факторлардың әсер етуінің
ұзақтылығымен белгіленеді. Компанияның пайдасының қалыпты деңгейден асу
мөлшерін, соның сақталып отыратын жылдарының бағалық санын біле отырып
гудвилдің өзін де пайданың бірнеше кезең бойғы қалыпты деңгейден асуының
қазіргі кездегі құнын есептеп шығуға болады.
Шетелдік есепке алу тәжірибесінде гудвилді шығынға жазудың төрт әдісі
бар:
1. Актив ретінде есепке алынады және пайдалы пайдалану мерзімі бойы
шығынға жазылып отырады. Шығынға жазу кезеңі 40 жыл (АҚШ) және бес жыл (ЕО)
мерзіммен шектелген.
2. Меншікті капитал мен пайданың есебінен сатып алынған жағдайда дереу
түрде шығынға жазылады. Абайлылық ұстанымына сәйкес, гудвилді актив ретінде
санауға болмайды деп есептеледі, себебі ол менеджментті бақылаудан тыс
қалып отырады, компания жойылған жағдайда оның құны болмайды, ал пайдалы
өмірдің кезеңін анықтау мүмкін емес.
3. Тұрақты актив ретінде есепке алынады, тозбайды, құнын анық және
елеулі мөлшерде жоғалтқан жағдайда ғана шығынға жазылады. Сатып алынған
гудвилл құнын жоймайды деп есептеледі, себебі қалыпты басқару кезінде
кәсіпорынның қызметі тиісті деңгейде сақталып отыруы тиіс. Гудвилдің жойылу
құны (артынша сату кезінде) соған сәйкес соның бастапқы құнына тең болатын
болады, ал демек, тозуын есептеуге арналған база жоқ деген сөз. Сонымен
қатар, бизнесті жақсы күйінде ұстап отыруға жұмсалатын шығындар шығындарға
жатқызылған, ал егер олар тозатын болса, бұл қосарланған шотқа әкеп
соқтыратын болады.
4. Меншікті капиталға ілініп тұрған дебет ретінде есепке алынады.
Гудвилл әдеттегі мағынасында актив болып табылмайды, оның объективті
құны жоқ деп есептеледі, және мұндай көзқарас бір жағынан оның ерекшелігін
көрсетуге мүмкіндік берсе, ал екінші жағынан пайдаланушыға гудвилл ұғымын
өз бетінше түсінуге мүмкіндік береді.
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ
2.1 ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің нарықтағы орны
мен есеп саясаты
Қазақстан Республикасының бизнесінде инвесторлардың, тапсырыс
берушілердің, салушылардың қызметінің жандандырылуына байланысты құрлым
ұйымдарында бухгалтерлік есеп ақпараттарының шынайылығы мен тәуелсіз
бақылауға сұраныс өсуде.
Нарықтық қатынастарға өтудің бірінші жылдарында тек сұраныс пен
ұсыныстың сәйкестігі ғана құрлыстың құнын анықтайды және құрылған
нормативтік базаның еш қажеттілігі болмайды деген ойлар пайда болды.
Алайда тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі сипаттағы инвестициялар,
капиталдандыру немесе ағымдағы шығыстар бұрын құрастырылған ережелер
бойынша мұқият құжаттамалық толтыруларды және есепті талап етеді.
Бұл этапта құрлыс Қазақстан Республикасының қызметтерінің ішінде
көшбасшылық орын алады.
Құрлыс өзін өзі асып түсті, қайта құрудың басында біздің осындай
жетістіктерге жетуімізге ешкім сенген жоқ. Қазір барлығында анық өсуді
көруге болады, бірақ сонымен қатар, мектепке дейінгі мекмелердің,
ауруханалардың, емханалардың құрлысында біраз төмендеуді көруге болады.
Жыл сайын құрлыс қызметін атқаратын мемлекеттік және шетелдік
ұйымдалдың саны азаюда. Жұмыстың көп бөлігін жекеменшік ұйымдар атқарады,
2006 жылы 291622 млн. теңгеге жұмыс орындалған, ал мемлекеттік ұйымдар
жекеменшік ұйымдар мен шетелдік ұйымдармен салыстырғанда жұмыстың аз
бөлігін 6383 млн. тг. орындады.
ТемірКаркас ЖШС Қазақстан Республикасының құрлыс нарығында аса
көрнекті орын алуда. Оның басты жетістіктерінің бірі- қуатты өндірістік
потенциалында және жоғары квалификацияланған мамандардың болуында. Бұл
қазіргі кездің талаптарының кез келген деңгейінде құрлыс-мантаждық
өндірістің кез-келген күрделілігін орындауға мүмкіндік береді.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 27.12.1994ж.
қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне, 22.04.1998ж.
қабылданған Қазақстан Республикасының Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
серіктестіктер туралы Заңына сәйкес тіркелінеді және Заңды тұлға болып
табылады және 31.01.2006ж қабылданған Қазақстан Республикасының Шағын
кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес шағын кәсіпкерлік субъектісі ретінде
қызмет атқарады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Серіктестік шағын
кәсіпкерліктің тұлғасы болып табылады.
- Серіктестіктің барлық қызметкерлерінің орта жылдық саны, соның
ішінде келісім шарттар және мердігерлік шарттар бойынша , Серіктестіктің
филиалдарының , өкілдіктерінің және басқа оқшау бөлімшелерінің
қызметкерлері бойынша елу адамнан аспауы тиіс;
- Активтердің жалпы құны жылына орта есеппен көрсеткішінің алпыс мың
айлық есесіне дейін.
Серіктестіктің қызмет мерзімі – шектеусіз.
Серіктестік табыстар алу және оның Қатысушысын тұрақты табыстармен
қамтамасыз ету мақсатында құрылады.
ҚР заңдарына сәйкес Серіктестіктің қызметінің мәні қызметтің келесі
түрлерін жүзеге асыру болып табылады:
Құрылыс қызметтері; құрылыс материалдарын сату және жеткізу; жобалау
іздестірушілік, құрылыс құрастыру жұиыстары мен іске қосу реттеу жұмыстары;
халыққа тұрмыстық қызмет көрсету; көтерме, бөлшек сауда; фирмалық
жекеменшік тауарлар мен делдалдық сауда саттық дүкендерін құру; халық
тұтынатын тауарлар өндіру және сату, пісірме, құрылыс цехтарын ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасында және шетелдерде әр түрлі мүлікті иемдену және
иеліктен шығару, құрылыс салушы немесе жалгердің құқықтарымен жер
тілімдерін алу; Қазақстан Республикасының заңндарымен тыйым салынбаған
басқа да қызметтермен айналысады.
Басқарудың жоғарғы органы болып Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес және кәсіпорынның Жарғысына сәйкес қызмет атқаратын Құрылтайшы
болып табылады.
Есептік жұмыстың көлемі бухгалтерлік есепті директордың
өзімен жүргізуге мүмкіндік береді және ол барлық бухгалтерлік құжаттарға
қол қоюға құқылы.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жеке компьютерлерді қолдану
арқылы автоматтандырылған әдіспен жеңілдетілген түрде жүргізіледі.
Бухгалтерлік құжаттардың барлық түрлері офисте 3 жыл
сақталады, кейін архивке беріледі де тағы 2 жыл сақталады. Сөйтіп барлық
құжаттар 5 жыл сақталады.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігі заңды тұлға болып
табылады және өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасы
негізінде және өзінің жарғысына сәйкес атқарады. Серіктестік қаржылық-
шаруашылық қызметін еркін мүліктік, эқономикалық және қаржылық
негізінде жүргізеді. Серіктестікте еркін баланс, өзінің атауы көрсетілген
мөртаңбасы, ағымдағы және басқа да банктік шоттар бар.
Серіктестіктің есебінде есептік кезең 1 күнтізбелік жылды 1
қаңтардан 31 желтоқсанға дейінгі уақытты құрайды.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы Заңына сәйкес ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің басшылары бухгалтерлік есептің орындалуын қамтамасыз
етеді.
Бухгалтерлік есептілікті жүргізу ТемірКаркас жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі бухгалтерлік қызметімен іске асырады.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бухгалтерлік
есебі 1С: Бухгалтерия бағдарламасымен қамтамасыз ету базасы негізінде
автоматтандырылған әдіспен жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңының 10 бабына сәйкес
бухгалтерлік есеп регистрлерінің құрамы және ішкі бухгалтерлік
құжаттамалар Серіктестіктің басшыларывның рұқсаты бар тұлғаларға және
Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған біліктілігіне сәйкес
мемлекеттік органдардың қызметтік тұлғаларына ғана көрсетіледі. Есептік
бухгалтерлік ақпараттарға доступ бар аудиторлар мен басқа да тұлғалар
Серіктестіктің басшыларының рұқсатынсыз көрсетілген ақпаратты жаймауға
міндетті және бұл ақпаратты өз мүддесінде қолдануға құқықтары жоқ.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігіншоттар жоспатын
жүргізудің біртұтас жүйесімен қамтамасыз ету үшін, серіктестіктің
қатысушысымен бекітілген бухгалтерлік есептің жұмыс істейтін шоттар
жоспары қолданылады. ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
бухгалтерлік есептің жұмыс істейтін шотар жоспары Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрінің 23.05.2007 жылғы №185 Бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспарын бекіту туралы жарлығына сәйкес
құрастырылған.
Құжаттардың уақытылы және сапалы толтырылуына , оларда көрсетілген
мәліметтердің сенімділігіне бухгалтерлік есепте мәліметтерді көрсетіге
құжаттардың уақытылы берілуіне құжатта қол қоятын тұлғалар жауап береді.
Қаржылық есептілікті құрастыру мақсаты - қолданушыларға
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайы
туралы сенімді және уақытылы ақпарат беру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы...
..
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ..
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп
саясаты ... ... ... ... ... ..
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерінің тез әрі қарқынды
түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және
қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда
бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарлататын құрал ретінде
ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану
экономикалық қатынатарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады.
Айналымдағы емес құралдардың құрамында материалдық емес активтердің болуы
ұйымның нарықтық құнын ұлғайтады, инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады,
қиянатшыл бәсекелестіктен қорғайды, сыртқы және ішкі нарықта
бәсекелестіктердің артықшылықтарын қамтамасыз етеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта
бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен,
есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген
мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес
активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес
активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің
теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер
зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес
активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай
бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар
тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы
және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың
тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі -
материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың
қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі
жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.Қазақстан Республикасының есеп
жүйесіне материалдық емес активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56
бұйрығымен енгізілді. Бұған дейін материалдық емес активтердің бар
болуы жалған капитал ретінде саналды. Соның көмегімен табысты азайту
мақсатында фирманың меншік иелері шығындарды өзгерте алады. Бухгалтерлік
есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық
көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына бірінші шенді рөл
атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктің бар болуы
жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып
келеді.Жұмыстың мақсаты – ұйымдағы материалдық емес активтердің есебі мен
аудитін зерттеу.
Зерттеудің міндеті:
- материалдық емес активтердің сыныптамасын, мәселелерін, бағалануын,
қағидаларын қарастыру;
- олардың келіп түсуі мен шығуының, амортизациясының есебін анықтау
болып табылады.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы
Соңғы кездерде кәсіпорындардың мүліктерінде материалдық емес
активтердің үлесі өсуде. Бұл көбінесе үлкен технологиялық
өзгерістермен, активті инновациялық қызметпен, бәсеке күрестің күшеюімен,
ішкі және әлемдік нарыққа танылуға талаптанумен, халықаралық және
қаржылық нарықтың күрделенуімен интеграциялануымен байланысты.
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойында
пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға,
әкімшілік мақсатта және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи
нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға
болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан
субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді былай анықтауға болады: егерде оларды
жалға берсе, сатса, айырбастаса; егерде оны қолданудан болашақта
экономикалық олжа алып келетін активтерге жатқызуға болса.
Кәсіпорын материалдық емес активтерді басқарады, егерде оларда
материалдық емес активтерді қолданудан күтілетін экономикалық пайда алу
құқығы бар болса.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеті мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін болашақ экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай
туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің
де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Кең мағынада ноу-хау техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген , белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім - шарттарда ,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық
құқықтар мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтердің
анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу-хау
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы
түрінде көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алынатын
лицензиялар мен патенттерден ноу-хаудың өзгешелігі, ол әдетте,
субъектінің жарғылық капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі
ретінде саналуы мүмкін. Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны
құрылтайшылар немесе қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен
анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған
материалдық емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс
әкелетін, ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің
өнімін болашақ кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізаттармен,
материалдармен және қызметтермен жабдықтау туралы, бәсекелестері және
тағысы тағылар туралы мәліметтер жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына
жатқызылады.Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес
активтер болып есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы
кезеңіндегі шығындар мен кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру
шығындары кірмеуге тиіс. Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын,
кеңесшілерге төленген ақы, кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау,
банктерде шоттарды ашу және т.б. шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды падалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл
топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге
асырушы заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы
құқықтық заңдармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар
таңбасын қалай пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға
пайдалануға тыйым сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз
жасау, қолдану, әкелу, сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс
енгізу тағы басқа осы іспеттес әрекет жасаса, онда ол тауар иесінің
құқықтарына қол сұғу болып есептеледі.
Таңдалар сөз түрінде, көркем-сурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: ол кез - келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ
мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар , мемлекеттердің ресми аттары,
халықаралық немесе үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе
қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау , кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және
басқа да айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас
деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді.
Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны жаңылыстыратын элеметтері бар,
қоғамдық мүдделер мен адамгершілік принциптеріне қайшы келетін тауар
таңбалары да тіркелмейді.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай
істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын
қоса және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауардың шыққан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банкілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің
әрекет етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған
өнімдер арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын Беларусь
(тракторлары), Зенит (фототауарлары), Новоя заря (парфюмериясы), Лада
(автомобильдері), Рахат (конфеттері), Слава және Чайка (сағаттары)
және тағы басқа тауарлық белгілерімен бұйымдарды шығарушылар өздерінің
сенімді де іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар шетелге өнім
шығарушы кәсіпорын тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын
қорғаға да қамқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы
ұқсас немесе дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындырмауы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауардың жасанды таңбалары өте жиі кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың
сипаттау мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның
өте қымбат тұратын активі болып табылады, себебі кәсіпорын оны сата алады
немесе жарғылық капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді.
Бірақ ол үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде
кәсіпорынның тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн,
сатып алу құны, нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар
таңбаларын өзіндік құны арқылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған
тауар таңбасын немесе тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу
құнымен, ал жарғылық капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын
нарықтық құнмен есепке алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық құнын
анықтау үшін арнайы есептеулер жүргізу керек.
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу
орындарының атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қарым - қатынастары
1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және тауарлар
шығарылған жерлердің атауы туралы Қазақстан Республикасының Заңымен
реттеледі.
Қолдану құқығымен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт
(көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін,
процесін немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның
жүзеге асырылуына тиым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және
пайдаланатын құқық болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің
аумағында ғана жүреді. Патенттің қызмет мерзімі ұлттық заңдармен
белгіленеді. Сонымен қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар
сатып алумен шұғылданатын тұлғаларға берілген құжат саналады. Патент
берілгенде патенттік алым ұсталынады. Патентті алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
беріледі. Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе
екеуінің қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері
Қазақстан Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда
ол жаңа өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі
өнеркәсіптік әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына
түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсіпте қолдануға болатындығы
мойындалады. Өндірістік үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде
мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен
еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің
авторы болып есептеледі. Өндірістік үлгілерге патент Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тізіліміне тіркелген соң беріледі.
Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиат) өнеркәсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа тұлғаларға да бере алады, ал соңғысы
лицензияларға төлемдер беріп тұруға және келісімде қарастырылған
басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетті. Өндірістік үлгілердің
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі.
Лицензия ( еркін, құқық деген латын сөздерінен алынған) – қандайда
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты.
Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
Субъект бойынша :
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер:
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет көрсету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) - мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі біртұтас технологислық
кешенге кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетін) – белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін ,
санын немесе салығын алуға беріледі;
- операциондық – валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операцияларын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты - берілген мерзім шектелмеген;
- уақытша - белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы(территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына фирма бағасы (гудвилл) , интеллектуалдық меншік
және тағы басқалары кіреді.
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі
баланстық қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы
айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындарының немесе олардың құрлымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдың пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың баланстық құнымен емес,
аукционда, кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның
өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық
қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі Фирма бағасын құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артық бағаға сатылуы
оның біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жанама саясаты,
бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстардың ашылуы, жоғары несиелік
рейтингі , қызметкерлерінің машықтығының жоғары болуы, геогорафиялық
орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты
байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында
жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып
отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана
көрініс табатындығын көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдың сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалаумен тікелей байланысты болып келеді [13].
Материалдық емес активті бағалау. Бағалау - бұл басқа әдістерден
кәсіпкерлік және бухгалтерлік жоғары қателік тәуекелділігімен
ерекшеленетін бухгалтерлік есеп әдісінің элементі, барлық қаржылық
есептілік көрсеткіштерінің құндылық, ақшалай өлшемінің тәсілі. Мүлікті
бағалауға өндірістің нақты шығындары салынады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активті ескере отырып
бас бухгалтер бірнеше сұрақтарға тап болады.
- материалдық емес актив болып не танылады;
- материалдық емес активті бағалаудың қандай әдісін таңдау керек.
- бағалауда қателік тәуекелділігін қалай азайтуға болады;
- керек жағдайда қандай аргументтермен бағалаудың дұрыстығын дәлелдеуге
болады;
- есеп саясатында материалдық емес активтерді бағалау әдісін таңдауын
қалай дәйектейді.
Бухгалтерлік есеп теориясында мүлікті бағалаудың бірнеше түрлері
белгілі:
- сатып алу құны , яғни нақты құны ;
- сату жойылу құны;
- бастапқы құны;
- нарықтық құны;
- қалпына келтіру құны;
- номиналды құн;
- қалдық құны ( қаржылық және экономикалық мақсатқа);
- құқықтық құны ( баланстың активті статьялары үшін) және т.б [3].
Материалдық емес активтерді бағалауды таңдағанда бас бухгалтер
28 БЕС Материалдық емес актив есебін басшылыққа ала алады.
28 БЕС 14, 15 параграфтарына сәйкес материалдық емес актив ретінде мына
жағдайда танылады:
- берілген активпен тікелей байланысты субъектіде болашақта күтілетін
экономикалық табасты алу мүмкіндігі жоғары болса;
- активтің құнын дұрыс, шынайы анықтауға болса;
- материалдық емес актив тану кезінде бастапқы құн бойынша
бағаланады.
Бастапқы құнның түсінкемесі 28 БЕС Материалдық емес актив есебінің
8 параграфында беріледі. Бастапқы құн – бұл төленген ақшаның немесе
олардың эквиваленттерінің сомасы немесе материалдық емес активтерді алу
немесе құру кезіндегі өзге компенсациялардың ағымдағы бағасының құны.
- материалдық емес активтің бастапқы құнының өзгеруі материалдық емес
активтерді сырт жақтан алып келуіне немесе субъектінің өзімен құрылуына
байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда, материалдық емес активтердің
құны олардың шығу көзіне байланысты, яғни:
- материалдық емес активтің жарғылық капиталының үлесіне қосқанда,
олардың бастапқы құны заңды тұлғалардың құрылтайшылары келісілген ақшалай
бағалануды білдіреді. Мұндай үлестің бағалануы тәуелсіз аудиторлармен
расталуы керек:
- егерде материалдық емес активті заңды және жеке тұлғалардан
ақыға алса, онда олардың бастапқы құны болып кәсіпорынның оларды алуға
кеткен нақты шығындар сомасы болып табылады. Оның құрамына:
- жасалған сату-сатып алу келісімі бойынша кәсіпорынмен төленетін
сомалар;
- материалдық емес активтерді алумен байланысты ақпараттық және
консультациялық қызметтер үшін басқа кәсіпорындармен төленген сома;
- делдал кәсіпорындармен төленетін сыйақылар, олар арқылы материалдық
емес активтер алынады;
- материалдық емес активтерді қолдануға жарамды жағдайға дейін
жеткізу бойынша және сатып алумен тікелей байланысы өзге де шығындар;
- материалдық емес активтер өзге кәсіпорындардан, ұйымдардан,
тұлғалардан өтеусіз алынғанда, олардың құны келісілген баға бойынша немесе
эксперттік жолмен анықталған кірістелген баға болып табылады;
- егерде материалдық емес активтер басқа ұқсамайтын мүлікке
айырбасталып алынса, онда оның бастапқы құны айырбасқа алынған активтің
алынған және төленген ақша сомасына түзетілген сату құны бойынша
анықталады. Ұқсас активке немесе ұқсас активке қатысу үлесіне
айырбастау негізінде алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны
айырбасталған активтің баланстық құны бойынша анықталады. Мұндай айырбас
табыс алып келмейтін келісім болып саналады.
- субъектінің өзімен құрылған материалдық емес активтердің бастапқы
құны нақты тура шығындар сомасы мен материалдық емес активтердің
анықтамасы мен тану критерилеріне материалдық емес статьяның сәйкестік
кезеңінен бастап активті тағайындалуы бойынша қолдануға дайындау және
құруға парасатты негізде таратылған үстеме шығындар сомасы бойынша
танылады. Материалдық емес активтің анықтамасы мен тану критерилеріне
сәйкестік кезеңіне дейін материалдық емес статьяны құруға кеткен
шығындар активтің бастапқы құнына кірмейді және осы шығындар жасалған
кезеңнің шығындары деп танылады.
- шығындар есебі материалдық емес активтер объектілерін құруға және
енгізуге, техникалық құжаттамаларды дайындауға, тәжірибелі үлгілерді
дайындауға, ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік
жұмыстарды күту және рәсімдеуге салынған ақшалай кетулерді ұйғарады. Бұл
шығындар статьялардың қиықтарында құжаттамалық түрде расталуы керек:
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
жүргізуге кеткен шығындар;
- теореялық зерттемелерге, арнай әдебиеттерді оқып тануға,
патенттік және ақпараттық ізденістерді жүргізуге кеткен шығындар;
- эксперементтерді жүргізуге, статистикалық көрсеткіштер жинауға
кеткен шығындар;
- техникалық құжаттаманы дайындауға кеткен шығындар;
- техникалық проекті орындауға кеткен шығындар;
- дизайнға кеткен шығындар;
- тәжірибелі үлгілерді дайындауға кеткен шығындар;
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
рәсімдеу және қызмет көрсетуге кеткен шығындар;
- маркетингке кеткен шығындар;
- берілген объектіні құруға және қосуға байланысты іс-сапарға кеткен
шығындар және басқа да шығыстар;
- жоғарыда айтылған әрбір статья экономикалық элементтер бойынша
бөлулерге жатады: материалдық шығындар; қызметкерлердің жалақысын төлеу;
мемлекетке және бюджеттен тыс қорларға аударымдар және басқа да
шығындар;
- материалдық емес активтер біріншіден, интеллектуалдық қызмет
нәтижесі ретінде құқық негізінде (авторлық объектілер және оларға ұқсас
авторлық құқықтар, өндірістік меншік объектілері және басқа да
интеллектуалдық меншік объектілері), екіншіден, заңды тұлғаның құрылу
фактісімен байланысты құрылатын құқық негізінде (ұйымдастыру шығындары),
үшіншіден, мемлекеттік органдар меншігі құқығы негізінде пайда болуы
мүмкін (жер учаскілері, су ресурстары);
- айтылғандармен сәйкес ақыға алынған мүлікті бағалау оны
сатыпалуға кеткен нақты өндірістік шығындардың қосындысы жолымен; өтеусіз
алынған мүлік;
- кіріске алынған күніне нарықтық құны бойынша; ұйымның өзімен
өндірілген мүлік – оны құру құны бойынша жүргізіледі;
- 28 БЕС Материалдық емес активтер параграф 28–ке сәйкес
материалдық емес актив пен байланысты кейінгі шығындар, олар жасалған
есептік кезеңнің шығыстары ретінде танылуы керек, тек егерде олар:
- бұл шығындар активтердің ұлғайуына көмектесетін дәлелдемелердің
болмауы;
- және бұл шығындар өзгертіле алмайды және берілген активке үлкен
шынайылық дәрежесімен жатқызыла алмайды.
Берілген шарттарды орындау барысында материалдық емес активтер мен
байланысты кейінгі шығындар оның баланстық құнына енгізіледі.
- материалдық емес активтердің бастапқы құны амортизация есептеу
жолымен және оны өндірістің ұстап қалуларына қосу арқылы немесе басқа
көздердің шоттарына есептен шығару арқылы жүргізіледі.
Бастапқы танудан кейінгі бағалау. Материалдық емес актив бастапқы
танудан кейін оның қайта бағалау күнгі әділ құнын білдіретін қайта
бағаланатын сома минус кез келген кейіннен жинақталған амортизация және кез
келген кейіннен жинақталған құнсызданудан болған залалдарды білдіретін
қайта бағалау сомасы бойынша есепке алынуға тиіс. Осы Стандартқа сәйкес
қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік нарыққа сілтеме жасау
арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің баланстық құны мен оның
әділ құны арасында елеулі айырмашылықтың болуының алдын алу үшін барынша
тұрақты жүргізілуге тиіс [18].
1.2 Материалдық емес ативтердің есебінің ерекшеліктері
Қазақстандық стандарттар бойынша кәсіпорындарда материалдық емес
активтердің есебі 28 БЕС Материалдық емес активтердің есебі сәйкес
жүргізіледі. Материалдық емес активтердің есебі халықаралық қаржылық
есептілік стандартына сәйкес 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС-мен
басқарылады.
Кәсіпорындар белгілі бір критерилерге жауап беретін шарты негізінде
ғана материалдық емес активтерді тану керек. Мұндай критерилерге мыналар
жатады:
1. Материалдық емес активтерді қолданудан кәсіпорындар болашақта
экономикалық табысты алуына сенімінің болуы.
2. Материалдық емес активтердің құны сенімді, дұрыс бағалануы мүмкін.
Бұл талаптар кәсіпорынның ішінде құрылған және алынған
материалдық емес активтерге қолданылады. Басқа жағдайда оған кеткен
шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылуы керек. Бірақ бұл
объект кәсіпорындардың бірігуі негізінде алынса, онда ол гудвилл құнына
кіреді.
Материалдық емес активтерді тану оларды құру немесе алумен (ақыға,
несиеге) байланысты.
Сатып алу кезінде теңестірілген материалдық емес активтер мен
міндеттемелерді тану үшін сатып алушы тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді таниды. Егерде материалдық емес активтердің
құны дұрыс бағаланбаса, онда бұл актив жеке танылмайды, гудвиллге
енгізіледі.
Материалдық емес активтердің бастапқы құнына кіреді:
- Сатып алу бағасы;
- Импорттық баждар;
- Алу құнына кіретін қайтарылмайтын салық;
- Заңды қызмет көрсетулерге төлем;
-Тағайындалуы бойынша қолдануға активті дайындаумен тікелей байланысты
шығындар;
- Артық төлеуді қайтару және жеңілдіктер сияқты шегерімдер.
Егерде материалдық емес активтер үшін төлем мерзімі несиенің қалыпты
мерзімінен жоғары болса, онда активті алудың нақты құны біржолғы төлеу
кезінде оның бағасына тең деп саналады.
Кейбір кездерде материалдық емес актив ақысыз немесе мемлекеттік
субсидия арқылы номиналды қарсы ұсынуға алына алады. Бұл материалдық емес
активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы
мүмкін, мысалы;
- әуежайға қону;
- радио және телехабарларды тарату құқығы;
- импорттық лицензиялар немесе квоталар;
- немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары.
20-Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы
ақпаратты ашу Халықаралық стандартына сәйкес ұйым алғаш рет материалдық
емес активті де, субсидияны да әділ құны бойынша тануға құқылы. Егер ұйым
активті әділ құны бойынша алғаш рет тануды қаламаса, ол оны алғаш рет
номиналды сомасы бойынша (20 IAS Халықаралық стандартымен рұқсат етілген
есепке алудың басқа тәртібіне сәйкес), бұған қоса, активті мақсатына сәйкес
пайдалану үшін әзірлеуге жұмсалған кез келген шығындарды таниды.
Мысал. Шетелдік кәсіпорындар мен Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімдер жолы бойынша қазақстандық кәсіпорынның өнімін өндіруге
лицензиялық келісімді берген кезде лицензиялық келісімді осы салада активті
нарықтың болуымен бағалауға болады.
Егерде материалдық емес активтер айырбасталатын болса, онда олар
айырбасталған активтің төленген ақша қаражаттар сомасына немесе олардың
элементтеріне түзетілген әділ құны бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтер ұқсас әділ құны бар басқа материалдық емес
активтерге айырбасқа алына алады (яғни коммерциялық негізде емес) немесе
алынған не берілген активтердің әділ құны сенімді бағалана алмайды. Мұндай
жағдайда табыс та, шығын да мәміле жасау барысында танылмайды. Бұл
жағдайда жаңа активтің бастапқы құны болып, берілген активтің баланстық
құны болып табылады.
Егер материалдық емес активтер басқа материалдық емес активтерге
коммерциялық мақсатпен айырбасқа алынса, онда алынған материалдық емес
активтердің нақты құны оның әділ құнына тең болып алынады. Ескі
активтің баланстық құны мен жаңа материалдық емес активтердің анықталған
нақты құны айырбастау операциясынан табыс пен шығынды қалыптастырады.
Егерде материалдық емес активтер қорлық құралдарға айырбасталса, онда
бұл активтердің баланстық құны берілетін үлестік қаржылық құралдардың
әділ құнына сәйкес келеді.
Егерде материалдық емес активтер бизнестің бірігуі кезінде алынса,
онда ол сатып алу күніне әділ құны бойынша ескеріледі.
Бағалану пікірінің негізінде жеке тану мақсатында материалдық емес
активтердің әділ құны жеткілікті түрде шынайы бағаланудың шешімі
қабылдануы тиіс.
Әділ құнның ең сенімді бағалануын ағымдағы нарықтық баға қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар, әділ құнды бағалаудың негізін жақында жасалған
келісімнің бағасы құра алады. Материалдық емес активтердің ерекше
объектілерін сату мен сатып алуға үнемі қатысты кәсіпорындар әдетте
материалдық емес активтердің әділ құнын бағалаудың балама әдістерін
қолданады.
Олар әділ құнды дисконтталған түсім, нарық үлесі, операциялық
табыстар негізінде бағалайды.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді құра алады. Мұнда материалдық
емес активтерді тану бойынша 38 ХҚЕС шарттарын басшылыққа алу қажет.
Кейбір жағдайда шығындар болашақ экономикалық табыстар алу мақсатында
жасалады, бірақ ол 38 ХҚЕС- та аталған тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді құруға алып келмейді. Егер шығындар бар болатын
болса, бірақ ешқандай материалдық емес активтер құрылмаса немесе алынбаса,
онда бұл шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылады.
Бастапқы ұстап қалулар алдын ала төлеуді қоса алғанда, келесідей
шығындардан құралады:
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді ұйымдастыруға
кеткен шығындар;
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді меңгеруге нарыққа
жаңа өніммен шығу, жаңа процесті қосуға кеткен шығындар;
- қызметкерлерді оқытуға кеткен шығындар;
- нарықта қызмет көрсету мен тауарлардың өтуіне және жарнамаға
кеткен шығындар .
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі
Материалдық емес активтерді есепке алу ережелері батыстың есепке алу
тәжірибесіндегі аса бір күрделі және біржақты шешімін таба қоймайтын
мәселелердің бірі болып табылады.
Бухгалтерлік есепке алу тұрғысынан алып қарағанда гудвилл дегеніміз
компаниялардың бірігуі немесе бір-біріне енуі кезінде туындап отыратын
сатып алынып жатқан компания үшін төленіп отырған баға мен соның дербес
есепке алу бірліктеріне бөлініп отырған активтерінің бағалық нарықтық
құнының арасындағы айырма. Гудвилл компанияны тұтастай сатып-сатып алған
жағдайда ғана белгіленуі мүмкін, себебі оны дербес есепке алу бірлігі
ретінде бөлектеуге болмайды және ол компанияның өзге материалдық және
материалдық емес активтерімен үйлескен түрде ғана орын алады. Бұл
объектінің пайда болу себептері әртүрлі болып келеді, мысалы, тиімді
жарнама саясаты, айрықша әсері бар өткізу жүйесі, бәсекелестерін басып
озатын басқарушылар командасының болуы, жоғары несиелік рейтинг,
жеткізушілермен тұрақты, тиімді байланыстардың болуы және т.б. Яғни
гудвилл компанияның бүкіл қызмет ету мерзімі бойы орын алады, алайда
есептілікте тек сату кезінде ғана көрсетіледі, себебі бұл жағдайда оның
объективті ақпаратқа, яғни фирма сол бойынша сатып алынып жатқан бағаға
негізделумен соған берілген баға пайда болады. Гудвилл бірнеше кезеңмен
бағаланады.
1-кезең. Келешек кезеңдердің пайдасын анықтау. Қарапайым жағдайда бұл
үшін компанияның соңғы 3-5 жыл ішіндегі есептілігі алынады және сол
кезеңдердегі пайданың жиынынан орташа арифметикалық шама шығарылады.
2-кезең. Сол сала үшін қалыпты болып келетін табыстылық деңгейін
анықтау. Табыстылық пайданың орташа есеппен алғандағы саладағы компаниялар
бойынша активтердің баланстық құнына қатысы ретінде анықталады.
3-кезең. Қалыпты табыстылық деңгейі жағдайындағы гипотетикалық сатып
алынып отырған фирманы анықтау. Бұл активтердің баланстық құнын орташа
салалық табыстылық деңгейіне көбейту арқылы жүзеге асырылады.
4-кезең. Сол фирманың есептік пайдасының соның келесі есепке алу
кезеңіндегі пайдасының есептік гипотетикалық деңгейінен асу мөлшерін
анықтау. Фирманың өткен кезеңіне негізделумен анықталған соның табыстылығы
мен активтерінің құнын біле отырып оның келесі есептік кезеңдегі пайдасының
бағалық көрсеткіші (соларды көбейтумен) анықталады. Осы шамадан 3-кезеңде
алынған гипотетикалық табыс алынып тасталады.
5-кезең. Гудвилді есептеу. Шын мәніне келсек, бұл компания табысының
өзінің мөлшері 4-кезеңде анықталған қалыпты деңгейден асуымен анықталады
деген жағдайдың сандық бейнесі болып табылады.
Бұл көрсеткіш гудвилдің бар-жоғын анықтайтын факторлардың әсер етуінің
ұзақтылығымен белгіленеді. Компанияның пайдасының қалыпты деңгейден асу
мөлшерін, соның сақталып отыратын жылдарының бағалық санын біле отырып
гудвилдің өзін де пайданың бірнеше кезең бойғы қалыпты деңгейден асуының
қазіргі кездегі құнын есептеп шығуға болады.
Шетелдік есепке алу тәжірибесінде гудвилді шығынға жазудың төрт әдісі
бар:
1. Актив ретінде есепке алынады және пайдалы пайдалану мерзімі бойы
шығынға жазылып отырады. Шығынға жазу кезеңі 40 жыл (АҚШ) және бес жыл (ЕО)
мерзіммен шектелген.
2. Меншікті капитал мен пайданың есебінен сатып алынған жағдайда дереу
түрде шығынға жазылады. Абайлылық ұстанымына сәйкес, гудвилді актив ретінде
санауға болмайды деп есептеледі, себебі ол менеджментті бақылаудан тыс
қалып отырады, компания жойылған жағдайда оның құны болмайды, ал пайдалы
өмірдің кезеңін анықтау мүмкін емес.
3. Тұрақты актив ретінде есепке алынады, тозбайды, құнын анық және
елеулі мөлшерде жоғалтқан жағдайда ғана шығынға жазылады. Сатып алынған
гудвилл құнын жоймайды деп есептеледі, себебі қалыпты басқару кезінде
кәсіпорынның қызметі тиісті деңгейде сақталып отыруы тиіс. Гудвилдің жойылу
құны (артынша сату кезінде) соған сәйкес соның бастапқы құнына тең болатын
болады, ал демек, тозуын есептеуге арналған база жоқ деген сөз. Сонымен
қатар, бизнесті жақсы күйінде ұстап отыруға жұмсалатын шығындар шығындарға
жатқызылған, ал егер олар тозатын болса, бұл қосарланған шотқа әкеп
соқтыратын болады.
4. Меншікті капиталға ілініп тұрған дебет ретінде есепке алынады.
Гудвилл әдеттегі мағынасында актив болып табылмайды, оның объективті
құны жоқ деп есептеледі, және мұндай көзқарас бір жағынан оның ерекшелігін
көрсетуге мүмкіндік берсе, ал екінші жағынан пайдаланушыға гудвилл ұғымын
өз бетінше түсінуге мүмкіндік береді.
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ
2.1 ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің нарықтағы орны
мен есеп саясаты
Қазақстан Республикасының бизнесінде инвесторлардың, тапсырыс
берушілердің, салушылардың қызметінің жандандырылуына байланысты құрлым
ұйымдарында бухгалтерлік есеп ақпараттарының шынайылығы мен тәуелсіз
бақылауға сұраныс өсуде.
Нарықтық қатынастарға өтудің бірінші жылдарында тек сұраныс пен
ұсыныстың сәйкестігі ғана құрлыстың құнын анықтайды және құрылған
нормативтік базаның еш қажеттілігі болмайды деген ойлар пайда болды.
Алайда тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі сипаттағы инвестициялар,
капиталдандыру немесе ағымдағы шығыстар бұрын құрастырылған ережелер
бойынша мұқият құжаттамалық толтыруларды және есепті талап етеді.
Бұл этапта құрлыс Қазақстан Республикасының қызметтерінің ішінде
көшбасшылық орын алады.
Құрлыс өзін өзі асып түсті, қайта құрудың басында біздің осындай
жетістіктерге жетуімізге ешкім сенген жоқ. Қазір барлығында анық өсуді
көруге болады, бірақ сонымен қатар, мектепке дейінгі мекмелердің,
ауруханалардың, емханалардың құрлысында біраз төмендеуді көруге болады.
Жыл сайын құрлыс қызметін атқаратын мемлекеттік және шетелдік
ұйымдалдың саны азаюда. Жұмыстың көп бөлігін жекеменшік ұйымдар атқарады,
2006 жылы 291622 млн. теңгеге жұмыс орындалған, ал мемлекеттік ұйымдар
жекеменшік ұйымдар мен шетелдік ұйымдармен салыстырғанда жұмыстың аз
бөлігін 6383 млн. тг. орындады.
ТемірКаркас ЖШС Қазақстан Республикасының құрлыс нарығында аса
көрнекті орын алуда. Оның басты жетістіктерінің бірі- қуатты өндірістік
потенциалында және жоғары квалификацияланған мамандардың болуында. Бұл
қазіргі кездің талаптарының кез келген деңгейінде құрлыс-мантаждық
өндірістің кез-келген күрделілігін орындауға мүмкіндік береді.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 27.12.1994ж.
қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне, 22.04.1998ж.
қабылданған Қазақстан Республикасының Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
серіктестіктер туралы Заңына сәйкес тіркелінеді және Заңды тұлға болып
табылады және 31.01.2006ж қабылданған Қазақстан Республикасының Шағын
кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес шағын кәсіпкерлік субъектісі ретінде
қызмет атқарады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Серіктестік шағын
кәсіпкерліктің тұлғасы болып табылады.
- Серіктестіктің барлық қызметкерлерінің орта жылдық саны, соның
ішінде келісім шарттар және мердігерлік шарттар бойынша , Серіктестіктің
филиалдарының , өкілдіктерінің және басқа оқшау бөлімшелерінің
қызметкерлері бойынша елу адамнан аспауы тиіс;
- Активтердің жалпы құны жылына орта есеппен көрсеткішінің алпыс мың
айлық есесіне дейін.
Серіктестіктің қызмет мерзімі – шектеусіз.
Серіктестік табыстар алу және оның Қатысушысын тұрақты табыстармен
қамтамасыз ету мақсатында құрылады.
ҚР заңдарына сәйкес Серіктестіктің қызметінің мәні қызметтің келесі
түрлерін жүзеге асыру болып табылады:
Құрылыс қызметтері; құрылыс материалдарын сату және жеткізу; жобалау
іздестірушілік, құрылыс құрастыру жұиыстары мен іске қосу реттеу жұмыстары;
халыққа тұрмыстық қызмет көрсету; көтерме, бөлшек сауда; фирмалық
жекеменшік тауарлар мен делдалдық сауда саттық дүкендерін құру; халық
тұтынатын тауарлар өндіру және сату, пісірме, құрылыс цехтарын ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасында және шетелдерде әр түрлі мүлікті иемдену және
иеліктен шығару, құрылыс салушы немесе жалгердің құқықтарымен жер
тілімдерін алу; Қазақстан Республикасының заңндарымен тыйым салынбаған
басқа да қызметтермен айналысады.
Басқарудың жоғарғы органы болып Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес және кәсіпорынның Жарғысына сәйкес қызмет атқаратын Құрылтайшы
болып табылады.
Есептік жұмыстың көлемі бухгалтерлік есепті директордың
өзімен жүргізуге мүмкіндік береді және ол барлық бухгалтерлік құжаттарға
қол қоюға құқылы.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жеке компьютерлерді қолдану
арқылы автоматтандырылған әдіспен жеңілдетілген түрде жүргізіледі.
Бухгалтерлік құжаттардың барлық түрлері офисте 3 жыл
сақталады, кейін архивке беріледі де тағы 2 жыл сақталады. Сөйтіп барлық
құжаттар 5 жыл сақталады.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігі заңды тұлға болып
табылады және өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасы
негізінде және өзінің жарғысына сәйкес атқарады. Серіктестік қаржылық-
шаруашылық қызметін еркін мүліктік, эқономикалық және қаржылық
негізінде жүргізеді. Серіктестікте еркін баланс, өзінің атауы көрсетілген
мөртаңбасы, ағымдағы және басқа да банктік шоттар бар.
Серіктестіктің есебінде есептік кезең 1 күнтізбелік жылды 1
қаңтардан 31 желтоқсанға дейінгі уақытты құрайды.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы Заңына сәйкес ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің басшылары бухгалтерлік есептің орындалуын қамтамасыз
етеді.
Бухгалтерлік есептілікті жүргізу ТемірКаркас жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі бухгалтерлік қызметімен іске асырады.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бухгалтерлік
есебі 1С: Бухгалтерия бағдарламасымен қамтамасыз ету базасы негізінде
автоматтандырылған әдіспен жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңының 10 бабына сәйкес
бухгалтерлік есеп регистрлерінің құрамы және ішкі бухгалтерлік
құжаттамалар Серіктестіктің басшыларывның рұқсаты бар тұлғаларға және
Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған біліктілігіне сәйкес
мемлекеттік органдардың қызметтік тұлғаларына ғана көрсетіледі. Есептік
бухгалтерлік ақпараттарға доступ бар аудиторлар мен басқа да тұлғалар
Серіктестіктің басшыларының рұқсатынсыз көрсетілген ақпаратты жаймауға
міндетті және бұл ақпаратты өз мүддесінде қолдануға құқықтары жоқ.
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігіншоттар жоспатын
жүргізудің біртұтас жүйесімен қамтамасыз ету үшін, серіктестіктің
қатысушысымен бекітілген бухгалтерлік есептің жұмыс істейтін шоттар
жоспары қолданылады. ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
бухгалтерлік есептің жұмыс істейтін шотар жоспары Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрінің 23.05.2007 жылғы №185 Бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспарын бекіту туралы жарлығына сәйкес
құрастырылған.
Құжаттардың уақытылы және сапалы толтырылуына , оларда көрсетілген
мәліметтердің сенімділігіне бухгалтерлік есепте мәліметтерді көрсетіге
құжаттардың уақытылы берілуіне құжатта қол қоятын тұлғалар жауап береді.
Қаржылық есептілікті құрастыру мақсаты - қолданушыларға
ТемірКаркас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайы
туралы сенімді және уақытылы ақпарат беру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz