Лизингтік қатынастар
КІРІСПЕ 2
I. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ .4
1.1. Лизингтің мәні, маңызы және қалыптасуы мен даму тарихы ...4
1.2. Лизинг операцияларының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың пайда болуы ... ... ... 12
II. ҚАЗАҚСТАНДА ЛИЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫН «АТФ ЛИЗИНГ» ФИРМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ ..16
2.1. Лизингтік төлемдерді есептеу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. «АТФ Лизинг» АҚ лизингтік операцияларын талдау 19
2.3. «АТФ Лизинг» технико.экономикалық көрсеткіші ... ... ... ... ...26
III. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДА ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды 37
Қолданылған әдебиеттер көздері: 39
I. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ .4
1.1. Лизингтің мәні, маңызы және қалыптасуы мен даму тарихы ...4
1.2. Лизинг операцияларының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың пайда болуы ... ... ... 12
II. ҚАЗАҚСТАНДА ЛИЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫН «АТФ ЛИЗИНГ» ФИРМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ ..16
2.1. Лизингтік төлемдерді есептеу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. «АТФ Лизинг» АҚ лизингтік операцияларын талдау 19
2.3. «АТФ Лизинг» технико.экономикалық көрсеткіші ... ... ... ... ...26
III. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДА ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды 37
Қолданылған әдебиеттер көздері: 39
Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы кәсіпкерлікті дамытудың негізгі проблемасы - қаржылық ресурстарға шектеулі қол жеткізерліктің болуы. Шағын және орта бизнесті қаржыландыру тәжірибесіне сәйкес қаржылық институттар құрал- жабдықтарды белгілі бір төлеммен, белгілі бір уақытқа пайдалануға мүмкіндік береді. Ол – лизинг болып табылады. Қазақстанның индустриялды- инновациялық даму стратегиясында негізгі қорларды жаңарту және еліміде өндірістік секторды дамытуды басты тапсырма ретінде қарастырудамыз.Бұл мәселелерді шешудің басты механизмі – лизинг.
Қазақстандағы құрал- жабдықтардың 80%- ға жуығы тозған және жақын арада жаңартуды талап ететін болғандықтан, лизинг операциясы біз үшін өте оптималды шешім болып отыр. Моральдық және физикалық тозған құрал –жабдықтармен сапалы, бәсекеге қабілетті өнім өндіру мүмкін емес. Біздің еліміз бірнеше жылдан кейін БТО – ға өтетін болғандықтан, біз жаңа құрал – жабдықтар, сапалы, бәсекеге қабілетті өнім деген мәселелерді кеңінен қарастыруымыз керек. Лизинг өтпелі экономикалы елдерде де, дамыған елдерде де кәсіпорындарды қаржыландырудың орта мерзімді және қысқа мерзімді көзі болып табылады.Ол лизинг алушының активтерін үлкейтудің тиімді әдісі, соның ішінде, жұмысбастылықпен қамтамассыз етуде, инновацияны енгізуде және осы елдерде бәсекелестікті дамытуда басты рөл атқаратын орта, шағын және қайта құрылған кәсіпорындар.
Елімізде лизингтік қызметпен айналысушыларға мемлекет көптеп қолдау жасауда. Лизингке әр түрлі салықтақ жеңілдіктер жасалған. Лизинг беруші негізгі құралдарды қаржылық лизингке беру мақсатында импорттталса және оны лизинг алушыға жалғаберген жағдайда қосымша құн салығынан босатылады. Осылайша, лизинг алушы құрал –жабдықтарды арзан бағамен импорттауға мүмкіндік алады.Тікелей өзі импорт жасайтын болса, онда қосымша құн салығы қосылады. Импорт кезінде қосымша құн салығы салынбайтын негізгі құрал тізімі тікелей Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітілген. Қаржылық лизинг бойынша сыйақылар да қосымша құн салығынан босатылады.
Сонымен қатар, лизинг инвестициялық қызмет болғандықтан, лизинг алушы негізгі құралдарды эксплуатациялау кезінде корпоративті табыс салығына байланысты инвестициялық салықтық преференцияларға ие болады.
Лизинг негізінде кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік қолдауды ЖАО «Казагрофинанс» және АҚ «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» жүзеге асырады.
ЖАО «Казагрофинанс» келесідей шарттарда агроөнеркәсіптік кешендегі лизингтің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырады: лизинг мерзімі 9 жылға дейін, жылдық сыйақы мөлшері 8%-ға дейін, аванстық төлем 20-50%- ды құрайды.Лизингке ауыл шаруашылық техникасы ұсынылады.
АҚ «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорында» лизинг мерзімі 5 жылға дейін, жылдық сыйақы мөлшері 10%-ға дейін, аванстық төлем объект құнынан 30 %-ды құрайды. Мұнда клиент құрал- жабдықты өзі таңдай алады немесе мүлік таңдау кезінде Қор қызметін тегін пайдалана алады.
Қазақстандағы құрал- жабдықтардың 80%- ға жуығы тозған және жақын арада жаңартуды талап ететін болғандықтан, лизинг операциясы біз үшін өте оптималды шешім болып отыр. Моральдық және физикалық тозған құрал –жабдықтармен сапалы, бәсекеге қабілетті өнім өндіру мүмкін емес. Біздің еліміз бірнеше жылдан кейін БТО – ға өтетін болғандықтан, біз жаңа құрал – жабдықтар, сапалы, бәсекеге қабілетті өнім деген мәселелерді кеңінен қарастыруымыз керек. Лизинг өтпелі экономикалы елдерде де, дамыған елдерде де кәсіпорындарды қаржыландырудың орта мерзімді және қысқа мерзімді көзі болып табылады.Ол лизинг алушының активтерін үлкейтудің тиімді әдісі, соның ішінде, жұмысбастылықпен қамтамассыз етуде, инновацияны енгізуде және осы елдерде бәсекелестікті дамытуда басты рөл атқаратын орта, шағын және қайта құрылған кәсіпорындар.
Елімізде лизингтік қызметпен айналысушыларға мемлекет көптеп қолдау жасауда. Лизингке әр түрлі салықтақ жеңілдіктер жасалған. Лизинг беруші негізгі құралдарды қаржылық лизингке беру мақсатында импорттталса және оны лизинг алушыға жалғаберген жағдайда қосымша құн салығынан босатылады. Осылайша, лизинг алушы құрал –жабдықтарды арзан бағамен импорттауға мүмкіндік алады.Тікелей өзі импорт жасайтын болса, онда қосымша құн салығы қосылады. Импорт кезінде қосымша құн салығы салынбайтын негізгі құрал тізімі тікелей Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітілген. Қаржылық лизинг бойынша сыйақылар да қосымша құн салығынан босатылады.
Сонымен қатар, лизинг инвестициялық қызмет болғандықтан, лизинг алушы негізгі құралдарды эксплуатациялау кезінде корпоративті табыс салығына байланысты инвестициялық салықтық преференцияларға ие болады.
Лизинг негізінде кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік қолдауды ЖАО «Казагрофинанс» және АҚ «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» жүзеге асырады.
ЖАО «Казагрофинанс» келесідей шарттарда агроөнеркәсіптік кешендегі лизингтің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырады: лизинг мерзімі 9 жылға дейін, жылдық сыйақы мөлшері 8%-ға дейін, аванстық төлем 20-50%- ды құрайды.Лизингке ауыл шаруашылық техникасы ұсынылады.
АҚ «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорында» лизинг мерзімі 5 жылға дейін, жылдық сыйақы мөлшері 10%-ға дейін, аванстық төлем объект құнынан 30 %-ды құрайды. Мұнда клиент құрал- жабдықты өзі таңдай алады немесе мүлік таңдау кезінде Қор қызметін тегін пайдалана алады.
1. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»- Алматы: Қазақ ун-ті, 2002 – 272б.
2. Оралбаева Ж.З. «Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру:. э.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис. авторефераты. – Алматы, 2005. – 26б.
3. Дунаев В.М., Мусин С.М., Оспанов М.Т. «Салық терминдерінің орысша-қазақша анықтама-сөздігі» - Алматы: «Познание» баспасы, 1996 жылы.
4. Толковый терминологический словарь-справочник «1000 терминов рыночной экономики по маркетингу» - Москва: «Инфоконт» баспасы, 1991 жыл.
5. «Мир финансов» журналы, 2004ж, №12
6. «Банки Казахстана» журналы, 2005ж, №9
7. «КазНУ хабаршысы», экономика сериясы, 2005ж, №3 (49)
8. Аскарова З.Б. «Развитие лизинга в Республике Казахстан: состояние, тенденций и перспективы (на примере транспортной отрасли)» Автореферат. Республика Казахстан, Алматы 2005ж.
9. Тагашев И.Е. «Организационно-экономические аспекты использования лизинга в сельском хозяйстве». Автореферат. Алматы 2004ж.
10. Смагулов А. «Организационно-экономический механизм и проблемы развития лизинга в Казахстане». Автореферат. Алматы 1998ж.
11. «Маркетинг товаров и услуг» журналы. 2006ж. №9 (55) қыркүйек.
12. Адилбек Смагулов «Лизинг»- Алматы: «Балауса» баспасы, 1996 – 176б.
13. Сагадиев К.А., Смагулов А.С., Мырзахметов А.И. «Лизинг в Казахстане: теория и практика» - Алматы: Агроуниверситет, Фонд Евразия, Учебно-консалтинговый центр «лизинг», 2000 – 202б.
2. Оралбаева Ж.З. «Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру:. э.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис. авторефераты. – Алматы, 2005. – 26б.
3. Дунаев В.М., Мусин С.М., Оспанов М.Т. «Салық терминдерінің орысша-қазақша анықтама-сөздігі» - Алматы: «Познание» баспасы, 1996 жылы.
4. Толковый терминологический словарь-справочник «1000 терминов рыночной экономики по маркетингу» - Москва: «Инфоконт» баспасы, 1991 жыл.
5. «Мир финансов» журналы, 2004ж, №12
6. «Банки Казахстана» журналы, 2005ж, №9
7. «КазНУ хабаршысы», экономика сериясы, 2005ж, №3 (49)
8. Аскарова З.Б. «Развитие лизинга в Республике Казахстан: состояние, тенденций и перспективы (на примере транспортной отрасли)» Автореферат. Республика Казахстан, Алматы 2005ж.
9. Тагашев И.Е. «Организационно-экономические аспекты использования лизинга в сельском хозяйстве». Автореферат. Алматы 2004ж.
10. Смагулов А. «Организационно-экономический механизм и проблемы развития лизинга в Казахстане». Автореферат. Алматы 1998ж.
11. «Маркетинг товаров и услуг» журналы. 2006ж. №9 (55) қыркүйек.
12. Адилбек Смагулов «Лизинг»- Алматы: «Балауса» баспасы, 1996 – 176б.
13. Сагадиев К.А., Смагулов А.С., Мырзахметов А.И. «Лизинг в Казахстане: теория и практика» - Алматы: Агроуниверситет, Фонд Евразия, Учебно-консалтинговый центр «лизинг», 2000 – 202б.
Мазмұны
КІРІСПЕ 2
I. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ .4
1.1. Лизингтің мәні, маңызы және қалыптасуы мен даму тарихы
...4
1.2. Лизинг операцияларының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың пайда болуы ... ... ... 12
II. ҚАЗАҚСТАНДА ЛИЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫН АТФ ЛИЗИНГ ФИРМАСЫ
НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ ..16
2.1. Лизингтік төлемдерді есептеу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. АТФ Лизинг АҚ лизингтік операцияларын талдау 19
2.3. АТФ Лизинг технико-экономикалық көрсеткіші ... ... ... ... ...26
III. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДА ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУДЫҢ
ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..30
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды 37
Қолданылған әдебиеттер көздері: 39
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы кәсіпкерлікті дамытудың негізгі
проблемасы - қаржылық ресурстарға шектеулі қол жеткізерліктің болуы. Шағын
және орта бизнесті қаржыландыру тәжірибесіне сәйкес қаржылық институттар
құрал- жабдықтарды белгілі бір төлеммен, белгілі бір уақытқа пайдалануға
мүмкіндік береді. Ол – лизинг болып табылады. Қазақстанның индустриялды-
инновациялық даму стратегиясында негізгі қорларды жаңарту және еліміде
өндірістік секторды дамытуды басты тапсырма ретінде қарастырудамыз.Бұл
мәселелерді шешудің басты механизмі – лизинг.
Қазақстандағы құрал- жабдықтардың 80%- ға жуығы тозған және жақын арада
жаңартуды талап ететін болғандықтан, лизинг операциясы біз үшін өте
оптималды шешім болып отыр. Моральдық және физикалық тозған құрал
–жабдықтармен сапалы, бәсекеге қабілетті өнім өндіру мүмкін емес. Біздің
еліміз бірнеше жылдан кейін БТО – ға өтетін болғандықтан, біз жаңа құрал –
жабдықтар, сапалы, бәсекеге қабілетті өнім деген мәселелерді кеңінен
қарастыруымыз керек. Лизинг өтпелі экономикалы елдерде де, дамыған елдерде
де кәсіпорындарды қаржыландырудың орта мерзімді және қысқа мерзімді көзі
болып табылады.Ол лизинг алушының активтерін үлкейтудің тиімді әдісі, соның
ішінде, жұмысбастылықпен қамтамассыз етуде, инновацияны енгізуде және осы
елдерде бәсекелестікті дамытуда басты рөл атқаратын орта, шағын және қайта
құрылған кәсіпорындар.
Елімізде лизингтік қызметпен айналысушыларға мемлекет көптеп қолдау
жасауда. Лизингке әр түрлі салықтақ жеңілдіктер жасалған. Лизинг беруші
негізгі құралдарды қаржылық лизингке беру мақсатында импорттталса және оны
лизинг алушыға жалғаберген жағдайда қосымша құн салығынан босатылады.
Осылайша, лизинг алушы құрал –жабдықтарды арзан бағамен импорттауға
мүмкіндік алады.Тікелей өзі импорт жасайтын болса, онда қосымша құн салығы
қосылады. Импорт кезінде қосымша құн салығы салынбайтын негізгі құрал
тізімі тікелей Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітілген. Қаржылық
лизинг бойынша сыйақылар да қосымша құн салығынан босатылады.
Сонымен қатар, лизинг инвестициялық қызмет болғандықтан, лизинг алушы
негізгі құралдарды эксплуатациялау кезінде корпоративті табыс салығына
байланысты инвестициялық салықтық преференцияларға ие болады.
Лизинг негізінде кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік қолдауды ЖАО
Казагрофинанс және АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры жүзеге асырады.
ЖАО Казагрофинанс келесідей шарттарда агроөнеркәсіптік кешендегі
лизингтің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырады: лизинг мерзімі 9 жылға
дейін, жылдық сыйақы мөлшері 8%-ға дейін, аванстық төлем 20-50%- ды
құрайды.Лизингке ауыл шаруашылық техникасы ұсынылады.
АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорында лизинг мерзімі 5 жылға дейін,
жылдық сыйақы мөлшері 10%-ға дейін, аванстық төлем объект құнынан 30 %-ды
құрайды. Мұнда клиент құрал- жабдықты өзі таңдай алады немесе мүлік таңдау
кезінде Қор қызметін тегін пайдалана алады.
Лизингтік келісімдерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін келесідей
банктербар: Альфа- Лизинг, Альянс – Лизинг, АТФ Лизинг, БТА лизинг,
Нур – инвест, Темірлизинг, Халық лизинг, Центрлизинг.
Қазіргі уақытта лизингтің үлесі жалпы инвестиция көлемінде ҚР негізгі
капиталының шамамен 1%-ын құрайды немесе 65 млн. АҚШ доллары.
Дамыған елдерде лизинг үлесінің жалпы инвестиция көлемінде негізгі
капиталдың 20-30 %-ын құраса, дамушы елдерде – 5-10 %.Егер лизингтің үлесі
жалпы инвестиция көлемінен 4 %-ға дейін өссе, онда жақындағы 3-4 жылда
лизингтік нарық көлемі 530 млн. АҚШ долларын құрайды. Берілген фактор
Қазақстанда лизингтік дамудың үлкен перспективаларына алып келеді.
Жалпы айтқанда лизингтік саланың дамуы бірнеше бағыттағы экономикалық
дамуға жағымды әсер етеді:
• Лизинг шағын және орта бизнес субьектісінің дамуына әсер етеді, яғни
өз негізгі құралдарын жаңартуға қосымша қаржысы болмаған жағдайда.
• Лизинг капитал салымдарының көлемін көбейтеді, себебі ол ұзақ мерзімді
қаржыландырудың бір түрі болып табылады.
• Лизинг қосымша қаржылық ресурстарды тарту көзі болғандықтан, негізгі
құралдарды жаңарту үрдісін жеделдетеді.
• Лизинг қаржылық қызмет нарығында қосымша бәсекелестікті тудырады.
Лизингтің пайда болуымен қаржыландыру бағасы төмендейді және қаржылық
қызмет көрсету нарығы кеңейеді.
• Лизинг өнімдерді өткізудің бір жолы болып табылады. Лизинг пайда
болғаннан кейін жергілікті өндіруші компаниялар үшін өнімдерін
өткізудің жаңа жолы ашылды.
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына
бірқатар мәселелер қойды. Олар: жоғары бәсекелестік жағдайға үйрену,
төлемдердің уақытылы жүрмеуі, тауарға бағаның жоғарылацынан өткізу
нарығының қысқаруы, қаржы ресурстарының шектеулілігі, шикізат
материалдарымен жабдықтаушыларды іздеудегі қиындықтар.
Осының ішінде ең басты проблемалардың бірі, негізгі құралдардың физикалық
және моралдық тозуы. Қазақстанның басты салаларының құрал жабдықтары
тозғандықтан біз шет елден жаңа техниканы алуға мәжбүрліміз. Ал ол үшін
бізге қаржы көздерін тапқан жөн.
Осы айтылған мәселелерді тиімді шешу жолы – лизинг.
Лизингтің теориялық негіздері
1.1. Лизингтің мәні, маңызы және қалыптасуы мен даму тарихы
Лизинг - бұл жаңа ұғым емес. Ол туралы ерте заманнан белгілі.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, лизинг американдықтардың жаңалығы, ХХ
ғасырдың 40 жылдарының басында Еуропаға мұхит арқылы американдық
кәсіпкерлер әкелді деп есептелді. Сонымен бірге ағылшын авторлары лизингтің
АҚШ-та шығуы туралы қарама-қайшылықтарды көрсетеді. Олардың айтуынша,
лизинг Англияда пайда болды, одан кейін көптеген өзгерулермен ХХ ғасырдың
ІІ жартысында Еуропаға жетті. Расындада, лизингтің көптеген түрлері орта
ғасырларда Еуропада көп пайдаланған. Джордж Вашингтонның күнделігінде XVIII
ғасырдың 90 жылдары кеме жүрерлік компания POTOMAC лизингтік
операциялардың жүргізуі туралы мәліметтер бар (америка президенті
компанияның қаржылық қызметіне қатынасты). ХІХ ғасырдың аяғынан бастап
лизингтің көмегімен тек сату көлемін ұлғайтып қана қоймай, сонымен бірге
Ноу-Хауды қорғау дамыды. ХХ ғасырдың басында автомобильдерді жалға беру
идеясы пайда болды, Алғашқы кезде бұл қызмет түрі Drive-Your-Self деп
аталған. Бұл сол кездегі жалға беретін компанияның аты болды. Ол компания
1918 жылы Чикагода Уолтер Джекобсон индустриалды жалға беру негізінде
қалыптастырған. 40-жылдары Чикагода сауда агенті Золли Фрэнк сол кезде әлі
жаңа лизингтің түрі – автомобильдерді ұзақ мерзімге жалға беру деген ойды
ұсынды. Жарты ғасырдан кейін автомобильдердің жиынтық табысы жылына 50
млрд. АҚШ долларын құраған.
Басқа мәліметтерге сүйенетін болсақ, тарихта лизингке ұқсас
операцияның б.э. 2000 жылдай бұрын ертедегі Вавильонда жасалғандығы белгілі
болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы
нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық
компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді.
Юнайтед Стейтс Лизинг корп. атты алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан-
Францискода (АҚШ) құрылған. Еуропада 1962 жылы Дойче лизинг ГМбХ деген
бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты. 1972
жылдан бері еуропа лизинг нарығы дамып келеді. Лизингтік қатынастардың кең
таралуына әсер еткен себептердің қатарына атақты экономист П. Самуэльсонның
Экономика деп аталатын еңбегіндегі, кәсіпорын неғұрлым тез қарқынмен
үлкен табыстарға қол жеткізген сайын, олардың капиталдарға деген
мұқтаждықтары да соғұрлым жоғарылайды делінетін экономика заңын мысал
ретінде келтіруге болады. Жалпы, лизингтік қатынастар – бұл лизинг
объектілерін пайдаланушыларды қажетті өндіріс құралдарымен дер кезінде және
тиімді түрде қамтамасз етуге бағытталған жалға беру, несиелік, саудалық
қатынастардың жиынтығы деп айтуға болады. Лизингтік қатынастардың
қалыптасуы туралы жазылған экономикалық әдебиеттерге шолу жасау
нәтижесінде, жұмыста әлемдік нарықтағы лизингтік қатынастардың қалыптасуы
мен дамуын олардың сипаттарындағы сапалық өзгерістерге және лизингтік
келісімдердің санының өсуіне байланысты, шартты түрде 5 кезеңге бөліп
қарастырылған және әрбір кезеңіне толық сипаттамалар берілген.
к
е
з
е
ң
д
е
р
Сурет № 1 - Әлемдік нарықтағы лизингтік қатынастардың даму кезеңдері
Ең алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан-Франциско қаласы
(Калифорния штаты) АҚШ-та пайда болды. Босх мырза Калифорниядағы азық-түлік
өндіретін фирманы басқарған. Әскери ведомстволардан түскен үлкен сұранысты
қанағаттандыру үшін оған өзінің автокөліктерін көбейту керек еді. Бірақ
фирманың капиталы оған артық ақша шығара алмады. Сонда Босх автокөліктерді
жалға алуды жөн көрді. Бұндай операцияның пайдалы екенін көріп және де
басқа фирмалар да автокөліктерді жалға алулары келетіндігін білгесін, Босх
жеке меншік U.S. Leasing фирмасын ашты. Оның негізгі капиталы 20 мың
доллар. Екі жылдан кейін бұл фирма машиналар мен құрал-жабдықтардың сомасы
3 млн. долларды құраған. Босх өзінің Boothe Leasing Corporation атты
екінші лизингтік фирмасын ашты. Оның негізгі капиталы 400 мың доллар еді.
Ал 1959 жылы лизингтік операциялардың жалпы сомасы 300 млн. долларды
құраған.
Әлемнің көптеген елдерінде лизингтік операция инвестициялық
бағытталғандығымен түсіндіріледі. Көп жағдайда лизингтік операцияны жалға
беру ретінде түсінеді. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан
ерекшеленеді. Лизинг алушы – бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал
жабдықты ғана емес, сонымен қатар меншік құқығына байланысты міндеттер
жүктеледі: мүлікке төлем, мүліктің кездейсоқ бүлінуіне байланысты өтемдер,
оларды сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуге төлемдер. Лизинг затына
меншік құқығы лизинг берушіде қалады.Лизинг алушы жалға алушы ретінде оны
пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді. Лизингке
алынған заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндеттерінен
босатпайды, сонымен бірге жалға алғанда екі жақты келісімшарт жасалады, ал
лизингтік операция кезінде екі немесе одан да көп жақты келісім шарт
жасалады
1.2. Лизинг операцияларының түрлері
Халықаралық тәжірибеде лизингтің 29 түрі кездеседі. Соның тек шұғыл
(оперативтік) және қаржылық лизинг операциялада жиі қолданылады, ал қалған
түрлері осы екеуінің өзге түрлері болып саналады.
1. Шұғыл (оперативтік) лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне
қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық
өтемеуін сипаттайды.
Шұғыл лизинг кезінде лизингтік компаниялар болашақтағы жалға алушыны
білмей құрал-жабдықтарды сатып алады. Сондықтан шұғыл лизингпен айналысатын
компаниялар инвестициялық тауарлар нарығының конъюктурасын жақсы білу
керек. Лизингтік бұл түрімен айналысатын компаниялар лизингке алынатын
объектіні сақтандырады және оның жөндеулерін және техникалық қызмет
көрсетулерімен қамтамасыз етеді. Лизингтік келісімнің аяқталуына байланысты
лизинг алушының келесідей құқықтары бар:
1) Келісімді одан әрі пайдалы шарттар негізінде ұзарту;
2) Лизинг берушіге құрал-жабдықты қайтару;
3) Лизинг берушіден құрал-жабдықты нарықтағы қазіргі бағасымен сатып алу;
Лизинг алушы шұғыл лизинг кезінде мүлік меншігімен байланысты
тәуекелділіктерді айналып өтуі мүмкін. Мысалы, моральдық тозу, сұраныстың
өзгеруімен байланысты рентабельділіктің төмендеуі, т.б. Сондықтан лизинг
алушы шұғыл лизингті келесі жағдайларда алады:
1) Болашақта болатын табыс лизингке алынған құрал-жабдықтың бастапқы құнын
жаппағанда;
2) Құрал-жабдық қысқа мерзімге керек болғанда (маусымдық жұмыстар және бір
реттік пайдалану);
3) Құрал-жабдықтардың арнайы техникалық қызмет көрсетулер керек болғанда;
4) Келісімнің объектілері ретінде жаңа немесе әлі пайдаланбаған құрал-
жабдық болғанда;
Шұғыл лизинг ауыл шаруашылығында, транспортта, кен өнеркәсібінде,
құрылыста, информацияны электрондық өңдеуде қолданылады.
2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады.
Қаржылық лизингтің төмендегідей сипаттары бар:
1) Үшінші жақтың қатысуы (келісімнің объектісі - өндіруші және
жабдықтаушы)
2) Жалға алынған негізгі мерзім ішінде келісім-шартты бұзуға болмайды
3) Лизингтік келісім мерзімінің ұзақтығы
4) Қаржылық лизинг кезінде келісім-шарт объектісі жоғарғы құнымен
ерекшелінеді.
Лизинг алушы лизинг берушіге өзінің таңдауын 6 айға дейін немесе келісім
мерзімінің аяқталуына дейінгі уақыт ішінде хабар беруі керек. Егер келісім-
шартта объектінің сатып алынатыны қарастырылса, онда екі жақ оның қалдық
құнын алдын-ылы есептеп алады. Жалпы, ол алғашқы құнының 1%-дан 10%-ға
дейінгі үлесін құрайды. Бұл лизинг берушіге құрал-жабдықтың барлық құнына
амортизацияларды аудару құқығын береді.
Шұғыл және қаржылық лизинг арасындағы айырмашылықты көп жағдайда
қаржылық лизингтің параметрлері мен қасиеттеріне байланысты ажыратады. Көп
мемлекеттердің заңдарында, соның ішнде біздің мемлекетімізде, қаржылық
лизингке салықтық жеңілдіктер талаптарын, сандық және сапалық критерийлерін
көрсетеді. Егер келісім қаржылық лизингтің критерийлеріне сәйкес келмесе
оны шұғыл лизинг деп санайды. Жалпы екі лизинг түрлерінің арасындағы
айырмашылық келесі кестеде көрсетілген:
Шұғыл лизинг Қаржылық лизинг
Қысқа және орта мерзімге жасалған Орта және ұзақ мерзімге жасалған
келісімге сәйкес келісімге сәйкес
Жалға берудің бірінші кезеңінде Бірінші кезеңде құрал-жабдықтардың
құрал-жабдықтардың жартылай толық амортизациясы немесе құнының
амортизациясы келісім-шарт үлкен үлесін алатын болса
мерзімінің аяқталғанынан кейін
құрал-жабдық қайтадан жалға берілуі
мүмкін
Лизингтік контрактідегі дәреже Лизингтік контрактіде лизинг
бойынша лизинг беруші берушінің техникалық қызмет көрсету
құрал-жабдықтардың жөндеу және басқа да қызметтеріне
жұмыстарына және сақтандыруға, байланысты міндеттерін қарастырмайды
техникалық қызметкөрсетуіне қатысуы
қарастырылады.
Келісім-шарттың жұмысын қалаған Келісі-шартты негізгі (базистік)
уақытыңызда тоқтатуыңызға болады мерзім ішінде жұмысын тоқтата
алмайсыз
Құрал-жабдықтарды өндіруші Банктер және олардың лизингтік
компаниялар және олардың лизингтік фирмалардың филиалдары ұсынады.
фирмалардың филиалдары, сауда
компаниялары ұсынады.
Инвестициялауға ұқсас. Капитал салымдарының ұзақ мерзімге
несиелеуіне ұқсас.
Лизинг беруші меншік иесінің және Лизинг алушы өзіне меншік иесінің
тәукелділік мәселесін құқықтық кейбір міндеттерін мойнына алады.
реттеу сияқты міндеттерді өз мойнынаОлар кездейсоқ жағдайдағы
алады. Жауапкершілігі және тәуекелділік, техникалық
кепілділігі кәдімгі жалға беру қызметкөрсетумен байланысты және
келісіміне негізделіп жасалады. т.б. бұл сату-сатып алу келісімінің
негізінде құқықтық реттеуге ұқсас
жасалады.
Кесте №1 - Лизингтің негізгі түрлері
Осы лизингтердің отандық және халықарлық тәжірибеде қолданылатын
мынадай түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты
сипатталды.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизинг – экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші
болып табылады.
Лизинг түрлерінің классификациясы
1. Келісім-шарттқа қатысушыларының құрамы бойынша
a. Тікелей
Үш жақты
b. Жанама
Көп жақты
2. Мүлік түріне байланысты
a. Жылжымайтын мүлік лизигі
b. Жылжитын мүлік лизингі
3. Өзін-өзі ақтау дәрежесіне байланысты
a. Толық ақтайтын
b. Жартылай ақтайтын
4. Амортизация талаптары бойынша
a. Толық амортизациямен
b. Толық емес амортизациямен
5. Қызмет көрсету көлеміне байланысты
a. Таза
b. Толық қызмет көрсету
c. Толық емес қызметкөрсету
6. Нарық секторына байланысты
a. Ішкі
экспорт
b. Сыртқы
импорт
7. Салықтық және амортизациялық төлемдерге байланысты
a. Действительный
b. фиктивный
8. Лизингтік төлемдерге байланысты
a. Ақшалай
b. Компенсациялық
c. Аралас
9. Заңды және жеке тұлғалардың лизингтік келісім-шартқа қатысуларына
байланысты төмендегідей бөлінеді:
a. Мемлекеттік органдар және кәсіпорындар
b. Муниципалдық (жергілікті) органдар
c. Жеке кәсіпкерлік (коммерциялық) фирмалар
d. Коммерциялық емес ұйымдар
e. Тұрғындар (азаматтар)
10. Атқаратын функцияларына байланысты лизингтік келісімдердің субъектілері
рнтінде келесілер болады:
a. Мүлікті сатушы – машиналар мен құрал-жабдықтарды өндіруші кәсіпорындар,
сауда кәсіпорындары, фирмалар.
b. Лизинг беруші – мүлік формасына байланыссыз лизингтік қызметтерді
атқаратын заңды тұлға. Оның 4 негізгі типі бар:
• Тәуелсіз лизингтік компаниялар
• Банктер мен банктермен байланысты фирмалар
• Құрал-жабдықтарды өндіруші фирмалардың лизингтік филиалдары
• Басқа да лизинг берушілер. Олардың инвестициялауды қаржыландыру
ресурстарының жеткілікті болуы керек. Мысалы, тәуелсіз брокерлер, олардың
негізгі мақсаты: лизингтік келісімге қызығушылық білдіретін жақтарды және
олар туралы мәліметтерді іздеу.
c. Лизинг алушы
d. Несие беруші
e. Гарант т.б.
2005 жылғы шілдедегі ҚР Қаржылық лизингі туралы заңына сәйкес лизингтің
негізгі үш түрі көрсетілген. Олар: оперативті, қаржылық, қайтарымды.
Аталған лизинг түрлерінің кең тараған түрлерін қарастырып өтейік.
Оперативті лизинг– бұл ағымдағы жал келісімі, әдетте мұндай келісім
мерзімі алынған мүліктің амортизация мерзімінен аз болып келеді. Сондықтан
келісім бойынша белгіленген жалдық төлем мүліктің толық құнын өтей алмайды,
нәтижесінде мүлікті бірнеше рет лизингке беруге тура келеді. Оперативті
лизингтің негізгі ерекшелігі – лизинг алушының келісімді мерзімінен бұрын
тоқтатуға мүмкіндігі бар. Сонымен бірге мұндай келісім мен алынған мүліктің
ағымдағы жөндеу жұмыстарын және орнату, тағы да басқа қызмет түрін көрсетуі
мүмкін. Сондықтан лизингтің бұл түрін кейде қызметтік деп атайды.
Оперативті лизинг объектілері болып тез ескіретін құрал – жабдықтар
(көшірме құралдары, әр түрлі оргтехникалар) кіреді. Жалпы оперативті лизинг
талаптары лизинг алушыға тиімді, өйткені лизинг алушының келісімді
мерзімінен бұрын тоқтату құқығы оған ескірген, тозған негізгі құралдарын
жаңа технологиялық құралдармен ауыстыруға мүмкіндік береді.
Кемшіліктері : басқа лизинг түрлеріне қарағанда айтарлықтай жоғары жалдық
төлем, алдын – ала аванс төлеу талабы, жалдық келісім шартта келісімді
мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда айып пұл төлеу туралы тармақтың болуы.
Қаржылық лизинг – ұзақ мерзімді келісім, мұнда жалдау төлемінің есебінен
мүліктің амортизациялық төлемдері толық төленеді. Мұнда келісімді
мерзімінен бұрын тоқтатуға болмайды, сондай – ақ мерзімдік төлемдер – сатып
алу, жеткізу шығындарын және пайданы қамтиды. Лизингтің бұл түрінде орнату,
жалдаушыға техникалық қызмет көрсету жалдаушыға жүктеледі. Бұл келісімнің
мерзімі біткенде, мүлікті жеңілдік бойынша немесе қалдық сомасы бойынша
сатып алу қарастырылған.
Оперативті лизингке қарағанда қаржылық лизинг мүлік иесінің тәуекелін
төмендетеді. Мәміле бойынша банктің ұзақ мерзімді келісімінің талаптарына
ұқсас, яғни алынған мүліктің толық құнын төлеу, мерзімдік төлемдер (негізгі
және пайыздық жағы, яғни мүлік құны мен пайда), келісімді орындай алмай
жатса, жалдаушыны банкрот деп жариялау құнының болуы және т. б . Қаржы
лизинг объктісіне тұрғын үй, өндірістің ұзақ мерзімді құралдары жатады.
Қаржы лизингі қайтарымды және іскерлік лизинг түрлерінің негізі болып
табылады.
Қайтарымды лизинг – екі келісімді білдіретін жүйеден тұрады. Мұнда құрал
– жабдық иесі өз мүлкін екінші жақ меншігіне сатады, сонымен бір мезгілде
сатып алушыдан ұзақ мерзімді жалға алу келісімін жасайды. Мұндағы сатып
алушыларретінде коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру, лизингтік
компаниялар болады. Мұндай операциялардың нәтижесінде құрал- жабдықтың иесі
ғана өзгереді, ал оны пайдаланушы бұрынғысынша өзгермейді. Инвестор шын
мәнінде оның бұрынғы иесін несиелендіреді, нәтижесінде мүлікке меншік
құқығын алады. Мұндай операциялар көбінесе кәсіпорын қаржылық жағдайын
тұрақтандыру мақсатында іскерлік құлдырау жағдайында қолданылады.
Іскерлік лизинг – лизингтік келісімде үшінші жақтың (инвестордың)
қатысуын қарастырады. Әдетте үшінші жақ банк, сақтандыру, инвестициялық
компаниялар болады. Бұл жағдайда лизингтік компания құрал – жабдықтарды
жалға алу туралы келісім шартқа алдын - ала қол қоя отырып, қарыздың бір
бөлігін төлеуді өз меншігіне алады. Алынған қарызды қамтамассыз етуші
болып, алынған мүлік жүреді және болашақта жалгерлік төлемдер, сәйкесінше
бір бөлігі жалгермен тікелей инвестицияға төленіп отырады. Сөйтіп лизингтік
фирма салық артықшылықтарын пайдаланады, яғни құрал – жабдықтардың
амортизациялық міндеттемелерін өтеу процесінде туындайтын қарыздар.
Лизингтің бұл формасының негізгі объектілері- жоғары бағалы активтер,
пайдалы қазба кен орындары, өндіруші салалардың құрал – жабдықтары және
т.б.
Тікелей лизинг – мұнда жалгер, лизингтік фирма мен сатып алу жөнінде
келісімге отырады, кейіннен жалға беру шартымен. Мұндай жалгерлік келісім
шарт көбінесе тікелей өндіруші фирмамен жасалады. Өз өнімдерін лизинг
арқылы ұсынатын ірі өндірушілер, яғни: IBM, XEROX, GATX, сондай ақ
авиациялық, кеме жасаушы және автокөлік жасаушы ірі компаниялар жатады.
Сублизинг – бұл лизингтің түрі алынған құрал – жабдықты лизинг алушы
(сублизинг беруші) үшінші жаққа береді (сублизинг алушыға) кәсіпкерлік
мақсатта уақытша пайдалануға, яғни сублизинг келісім шартымен, әр айда
төлеу міндетімен. ҚР Қаржылық лизингі туралы заңына сәйкес, құрал –
жабдықты сублизингке беру үшін жазбаша түрде лизинг берушінің келісімі
болуы қажет.
Халықаралық сублизинг, халықаралық лизингтің бір түрі болып табылады. Ол
да ҚР Қаржылық лизингі туралы заңымен реттеледі. Халықаралық сублизингтің
айрықша ерекшелігі болып, лизинг затының ҚР шекарасынан ары – бері лизинг
келісім шарты мерзімінде өтіп жүруі. Сублизингтің негізгі артықшылығы, ол
жалға беруші жалгерлік төлемдерді талап ету құқығына ие. Әдетте келісім
шартта ескертіледі, үшінші жақтың банкроттық жағдайында жалгерлік төлемдер
негізгі жалға берушіге жүктеледі.
Мазмұны мен әдіс түрлеріне байланысты халықаралық лизинг операциялары
келесі түрлерге бөлінеді.
1. Қаржы лизингі. Келісім шарт мерзімінде лизинг алушының лизингтік
төлемдерді төлеуін қарастырады. Олар жабдықтың толық құнын немесе оның
амортизациясының көп бөлігін өтеуге мүмкіндік береді.
2. Ағымдағы немесе оперативті лизинг. Қаржыға берілетін жабдықты сатып
алумен оның күтімі, қалпына байланысты шығындары бірлизингтік келісім
шарт мерзімінде лизингтік төлемнен көтермейді.
Оперативті лизингтің түрлері:
1. Толық көлемді лизинг. Келісім шартының барлық мерзімінде лизингтік
компания өзіне жабдықтардың барлық құнын қайтарып алады. Мұндағы кезеңдік
төлемдер жабдықтардың құнын өтеуге, табыс түсіру үшін белгілейді.
2. Жартылай төлемдер лизингі. Келісім шарттың мерзімінде лизингтік компания
лизинг жабдықтарының көмегімен дайындалған бұйымдарды жеткізушілер арқылы
жүзеге асыру.
3. Қайта қалпына келтірілетін лизинг. Лизинг алушының талабы бойынша
лизингтік жабдықтардың қазіргі заманғы үлгісімен ауыстыру.
4. Топтық лизинг. Үлестік қатысу негізінде лизинг беруші рөлінде заңды және
жеке тұлғаның қосылуы.
5. Жеткізіп берушіге берілетін лизинг. Лизинг алушының қолданылуы үшін
басқа адамдарға беру құқығы бар лизинг.
6. Қаржының қатысуымен жасалатын лизинг. Лизинг алушының қарызға беретін
жабдықтар 80%-ға дейін немесе берілетін ұзақ мерзімді несие алу немесе
кредиттік лизинг алуының міндеттемесін өзіне алу құқығы.
1.3. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың пайда болуы
Қазақстанда лизингтік қызмет нарығы 2000 жылдан бастап белсенді түрде
дамыды. Бұған байланысты лизингтік келісімдердің 100% мемлекеттің
қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиді. Ол компаниялардың құрылу
себептерінің бірі үкімет жасаған ауылды жердегі әлеуметтік мәселелерді шешу
бағдарламасы болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстанда қаржы нарығының бір
секторы – қаржылық лизинг. Егер 2000 жылы 5 лизингтік компания жұмыс
істесе, 2006 жылы олардың саны 20 болып, оның ішінде 15 белсенді түрде
жұмыс істейді. Лизинг күн сайын дамуда. 2003 лизинг көлемі 2002 жылмен
салыстырғанда 4 есе өссе, яғни 85 млн. АҚШ долларын құраған. 2004 жылдың
осы кезеңін қарастырсақ 3 есеге көбейген, яғни 150 млн. АҚШ долларын
құраған. Лизинг шаған және орта бизнес үшін жақсы мүмкіндіктер ашады:
келісім бойынша минималды лимит сомасы төмен, сонымен бірге лизингтің пайыз
мөлшерлемесі де төмендеуде.
Еліміздегі лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен даму ерекшеліктеріне
сипаттама беру үшін, жұмыста 2003 жылдың желтоқсан айында Қазақстандағы
лизинг: тәжірибе, мәселелер және даму болашағы деген тақырыпта болып өткен
дөңгелек столда болған пікір алмасулар нәтижесінде лизингтік бизнестің 15
жылдық тарихының шартты түрде анықталған кезеңдеріне арнайы кесте құрастыра
отырып талдаулар жасалған болатын.
Жылдар Кезеңдердің Қысқаша сипаттама
аралығы аты
І кезең Пайда болу Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды және
1989-1992 кезеңі кейбір коммерциялық банктер лизингтік
операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
ІІ кезең Баяулау кезеңіҚазақстанның ішкі нарығында экономикалық
1992-1994 дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің
қарқыны баяулай бастады. Бұл кезең
Қазақстандағы лизингтік бизнестің дамуына ең
жағымсыз кезең болды. 1992 жылдың 6 қаңтардағы
бағаның жаппай либерализациясынан кейін және
инфляцияның ұстаусыз жағдайында, сонымен бірге
банктердің пайыз мөлшерлемесінің күрт өсуі
көптеген маманданған лизингтік фирмалардың
жұмысын тоқтатты. Олар делдалдық және сауда
сияқты қызметтерге ауысты.
ІІІ кезең Жандану, қайтаЛизингтік қатынастарды мемлекеттік қолддау және
1995-2000 даму кезеңі ынталандыру дами бастады, яғни жандану кезеңі
деп айтуға болады. Сондықтан бұл кезеңді
мемлекеттік лизинг кезеңі деп те атауға болады.
Осы сала бойынша нормативтік-методикалық база
құрылды. Жаңа лизингтік компаниялар ашылды.
Атап айтсақ, Азия-Лизинг (1995ж, сәуір), АҚ
Кең дала (1995ж, қараша), АҚ Агро-Лизинг
(1995ж, желтоқсан), Central Asia Leasing
(1997ж, қараша). Банктерде лизингтік
келісімдерді жасауға қызуғышылық пайда болды.
ІҮ кезең Банктік Банктік лизингтік компанияларың құрылуымен
2000-2003 лизингкезеңі байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық
секторда қте тез қалыптасып, дами бастады.
Кесте №2 - Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму
кезеңдері
Бұл кестеде көрсетілген кезеңдерді 2004 жыл және одан жоғары жылдар деп
толықтыруға болады. Себебі, 2004 жылдың қаңтар айында Қаржылық лизинг
туралы ҚР-ның Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі.
Ондағы ең маңызды өзгерістердің бірі лизинг алушылардың лизинг бойынша
есептелінген сыйақы сомаларын толық көледе салық салынатын табыстан щегеру
құқығының берілуі және лизингке беру мақсатында сырттан әкелінетін
құрылғылардың импорты кезінде ҚҚС-нан босатылғандығы болып табылады. Яғни,
шетелдік тәжірибе көрсеткендей, лизингтік операцияларға салық салу тәртібі
бойынша енгізілген жеңілдіктер отандық лизингтік нарықтың дамуына оң ықпал
ететіндіктен, біз оны еліміздегі лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен
дамуының Ү кезеңі және лизингтік қатынастардың қарқынды дамуы мен лизинг
саласы бойынша Қазақстанның басқа мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастық
кезеңі деп атауды ұсынылған.
Қазіргі кезде Қазақстанда қаржыландыру көздеріне байланысты
концептуалдық жоспарда 4 негізгі лизингті ұйымдастырудың бағыттары
көрсетілген:
1. Мемлекеттік лизинг – мемлекеттің бюджетінің есебінен іске асырылатын
лизинг.
2. Коммуналдық (мунеципалдық) лизинг – бұл жергілікті бюджет есебінен
қаржыландырылатын лизинг.
3. Коммерциялық лизинг – лизингтік компаниялар және банктердің есебінен
немесе қарыз алған субъектінің қорларының есебінен толық
қардыландырылатын лизинг.
4. Аралас лизинг немесе мемлекет және коммерциялық компаниялардың белгілі
бір үлесінің қатысуымен болатын лизинг. Бұл кезде мемлекеттік және
жергілікті органдар: үкімет, министрліктер, ведомствалар, облыстық және
аудандық әкімшіліктер, не гарант ретінде, не лизингтік келісімнің белгілі
бір бөлігін бюджеттерінен қаржыландырады.
Қазақстан Республикасындағы лизингтік нарық көлемінің жыл сайын өсіп
отырғанына қарамастан, оның инвестиция мен жалпы ішкі өнім көлеміндегі
үлесінің басқа елдермен салыстырғанда өте төмен болуына экономиканың даму
деңгейіне де әсер етеді.
Көрсеткіштер Жылдар
2000 2001 2002 2003 2004
Лизингтік нарық 2,28 6,36 6,40 12,6 29,9
көлемі, млрд.т.
Негізгі қорларға 595,7 943,4 1100,0 1259,3 1530,6
салынған инвестиция,
млрд.т.
Инвестициядағы 0,38 0,67 0,59 1 1,9
лизингтің үлесі, %
Жалпы ішкі өнім, 2599,9 3256,3 3776,3 4449,8 5542,5
млрд.т.
Жалпы ішкі өнімдегі 0,09 0,19 0,2 0,3 0,5
лизингтің үлесі, %
Кесте №3 - Қазақстан Республикасындағы лизингтік нарық көлемі
Бұл суреттен көріп отырғанымыздай, лизингтік операциялардағы ауыл
шаруашылық техникаларының үлесінің басқа құрылғылармен салыстырғанда жоғары
болуын 2004 жылғы ҚР-ның Үкіметінің Лизинг негізінде ауыл шаруашылық
техникаларын несиелеу және Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу бойынша
кәсіпорындар үшін қажетті құрылғылар лизингін несиелеу деген бюджеттік
бағдарламаның қабылдануымен түсіндіруге болады.
Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру,
реттеу жолдарын дамыту, лизингтік келісімдердегі тәуекелділіктерді ескере
отырып лизингтік қатынастарды басқару мәселелері мен Қазақстандағы
лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдірудің нақты жолдарын
көрсетуге болады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, экономикалық қатынастардың
дамуының қазіргі кезеңінде лизингтік қатынастарды белсенді түрде пайдалану
қажеттіліктерін айтып қана қоймай, сонымен бірге, осы қатынастарды білікті
түрде басқаруға да өте көп көңіл бөлу керек. Соған байланысты, еліміздегі
лизингтік қатынастарды басқарудың бірнеше деңгейін қалыптастырудың
қажеттілігі бар. Оны келесі кестеден көруге болады:
ЛИЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ БАСҚАРУ
Мегадеңгей
Халықаралық
ұйымдар
деңгейінде
басқару
Лизингтік
қатынастарды
реттеу бойынша
ұсыныстар беру
арқылы
лизингтік
қатынастардың
дамуына қолайлы
жағдай жасау
Макродеңгей
Мемлекеттік
деңгейде басқару
Тұрақты құқықтық
базаны жасау
арқылы,
лизингтік
қатынастардың
дамуын
ынталандыру
Медиадеңгей
Лизингке беруші
субъектілер
деңгейінде
басқару
Лизингтік
қатынастардың
тиімді моделін
қалыптастыру
Микродеңгей
Лизингке алушы
субъектілер
деңгейінде
Лизинг объектісін
пайдалану арқылы
қажетті
тиімділікке қол
жеткізу
Сызба №2 - Лизингтік қатынастарды басқару деңгейлері
Қазақстанда лизингтік қатынастардың дамуын Альянс лизинг фирмасы
негізінде талдау
2.1. Лизингтік төлемдерді есептеу шарттары
Лизингтік келісімнің мысалы ретінде 2003 жылдың 2 желтоқсанда болған
Аксиом-Холдинг ЛТД (жабдықтаушы), ОАО Казкоммерцбанк (төлеуші), АО
Агро-Лизинг (келісімді жасаушы) және АО Корпорация Акцепт (алушы)
араларындағы келісім шартты аламыз. Келісім-шарттың пәні Аксиом Холдинг
ЛТД фирмасы бидайды тәулігіне 80 тонна ұсақтататын құрал-жабдықпен АО
Корпарация Акцепт жабдықтайды. Құрал-жабдықтың құны 980000 АҚШ долларын
құрайды. Лизингтік келісім-шарт бойынша банк лизинг объектісін беруге, ал
лизинг алушы банк контракт бойынша алған құрал-жабдықты уақытша қолдануға
алатыны туралы міндеттенеді. Құрал-жабдық банктің меншігі болып саналады.
Лизинг алушы құрал-жабдықты пайдаланғанда пайда болған жаңа тауар және
табыс оның меншігі болып табылады. Төменде ОАО Казкоммерцбанктің
қаржыландырылуымен Корпорация Акцепттің проектісі бойынша лизингтік
төлемдер методикасы:
Лизинг шарттары:
Құрал-жабдықтың келісімдік құны, USD 980000
Келісім-шарт мерзімі (жыл) 4
Лизинг бойынша төлем кезеңдерінің саны 14
Кезеңдегі күндер саны 90
Кедендік баждар 0,00%
ҚҚС ставкасы 20,0%
Қаржы министрлігінің пайыз мөлшерлемесе 7,0%
Банктің пайыз мөлшерлемесе 2,0%
Лизинг бойынша банктің комиссиондық ставкасы 0,50%
АҚ Агро-Лизингтің комиссиондық ставкасы 0,75%
Кедендік қызметтер 0,20%
Лизингтік төлемдердің құрамына төмендегілер кіреді:
• Құрал-жабдықтың құны
• Кедендік рәсімдеу
• Несие бойынша пайыздар
• Банкке немесе лизингтік компанияға сыйақы
• Төлемдердің барлық түрі бойынша ҚҚС
• Басқа да шығындар
Лизинг алушы банкке келесідей лизингтік төлемдерді төлейді:
1. қаржылық лизинг төлем ақысы – жалға берілген мүліктің құны
2. жалға беру төлемдері – несие ресурстарының төлемі, банкке қосымша
қызметіне төлейтін төлемақылар, банк пен лизингтік компанияларға
төленетін комиссиондық төлемдер.
3. Банк бюджетке төлейтін ҚҚС
Лизинг алушы банктен жалға алған құрал-жабдықтың құнын 15 маусым 2005
жылдан бастап төлейді. Одан кейін квартал сайын төлейді, яғни 15 наурыз, 15
маусым, 15 қыркүйек, 15 желтоқсан. ОАО Казкоммерцбанкте арнайы ашқан есеп
айырысу шотына лизинг алушы келесі төлемге, нақтырақ айтсақ 5 күнге дейін,
100% соммасындағы ақша құралдарын жинақтауға міндетті.
Банктің және лизинг алушының баланстарындағы құрал-жабдықтың құнын есептеу
Кезең-дКүні Банктің балансындағыЛизинг алушының
ер құрал-жабдықтың құнықұрал-жабдық құны
үшін төлейтін
төлемдері
1 15.03.2004 981 960.00 0,00
2 15.06.2004 981 960.00 0,00
3 15.09.2004 981 960.00 0,00
4 15.12.2004 981 960.00 0,00
5 15.03.2005 981 960.00 0,00
6 15.06.2005 981 960.00 130 928.00
7 15.09.2005 872 853.33 130 928.00
8 15.12.2005 763 746.67 130 928.00
9 15.03.2006 654 640.00 130 928.00
10 15.06.2006 545 533.33 130 928.00
11 15.09.2006 436 426.67 130 928.00
12 15.12.2006 327 320.00 130 928.00
13 15.03.2007 218 213.33 130 928.00
14 15.06.2007 109 106.67 130 928.00
Барлығы: 1 178 352.00
Банктің балансындағы Құрал-жабдықтың Кедендік баждар
құрал-жабдықтың құны = келісім-шарттағы + мен қызметтер
= 981,960
(ҚҚС есептелмегенде) құны
Лизинг алушының Банктің балансындағы
балансындағы құрал- = құрал-жабдықтың құны * 1,20 =
1,178,352
жабдықтың құны (ҚҚС есептелмегенде)
(ҚҚС есептелгенде)
Лизинг алушының Лизинг алушының Құрал-
жабдықтың 1,178,3529
құрал-жабдықтың = балансындағы құрал құнын
төлеудегі = 130,928$
құнын төлеуі жабдықтың бастапқы
кезеңдер саны
құны
Лизинг алушының
Банктің пайыз мөлшер Банктің балансындағы
Қаржы министрлігі Пайдала
лемесі бойынша қаржы = құрал-жабдықтың құны * гінің
пайыз * натын
министрлігіне төлейтін
мөлшерлемесі күндер
төлемі
саны360
АҚ Агро-Лизингке Банк балансындағы АҚ
Агро-Лизинг Пайдала
Комиссиондық = құрал-жабдықтың *
комисстондық пайыз * натын
төлемдер қалдық құны
мөлшерлемесі күндер
саны36
2. 2. Альянс Лизинг АҚ лизингтік операцияларын талдау
Қолайлы макроэкономикалық климат және қолайлы нормативтік климат. Бұл
екі талап Қазақстанда бар. Мемлекет тарапынан лизингтің дамуына толық көңіл
бөлінген. 2004 жылдағы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қаржы
лизингі туралы заң, Азаматтық кодекс, Азаматтық-Процесуалдық кодекс,
Салық кодексі сияқты заңдар, яғни лизинг азаматтық-құқықтық реттеледі.
Бірақ бұл заңдар әлі де көңіл толарлықтай емес. Сонымен бірге қазіргі
заманға сай нарық инфрақұрылымында лизингтік қызметтің аздығы, лизинг
туралы мәліметтерді алудағы қиыншылықтар, лизингтік операцияларды жүргізуде
қазіргі заманға сай ұйымдастыру технологиялары жеткіліксіз, оның ішінде
халықаралық деңгейде. Қазақстан әлі халықаралық Қаржылық лизинг
конвенциясына (1988ж) кірген жоқ. Лизингтік компаниялар өндірушілер
республикамыздың аймақтарының техникамен жабдықталуы туралы қажеттіліктерін
толық зерттемейді. Сондықтан шағын және орта бизнес субъектілерінің көбі
пайдалылығы мен тиімділігін біле бермейді. Басқа елдердің тәжірибесіне
сүйінсек, егер бизнес-жоспар сапалы болса, онда лизингтік операцияларға
қатысушылардың барлығына тиімді және тартымды болады. Бірақ қазір оны құру
көптеген компанияларға өте қиын.
Әртүрлі халықаралық ұйымдар үкіметтік емес ұйымдардың,
университеттердің, халықаралық агенттіктердің және жергілікті басқару
органдарының көмегімен арнайы Жобалар жасау арқылы елдегі лизингтік
қатынастардың дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып, лизингтік
қатынастарды мегадеңгейде басқаруда маңызды роль атқарады. Қазақстан
Республикасында халықаралық даму жөніндегі АҚШ Агенттігінің қаржылық
қолдауымен 2003 жылы лизингті дамыту бойынша Жоба өз қызметін бастады. Бұл
жобаның негізгі мақсаты лизингтік қатынастарды реттейтін заңдылықтарды
жетілдіру үшін мемлекеттік басқару органдарына және Парламентке ұсыныстар
беру, қаржылық және кәсіпкерлік орталарда лизинг туралы танымдылықты
жоғарылату және лизингтік сектордың ресурстық базасын кеңейту бойынша
көмектер жасау болып табылады. Қазіргі кезде осы Жобаның бірінші және
екінші кезеңі толық іске асырылған.Ал үшінші кезеңін іске асыру үшін
Халықаралық қаржылық корпорацияның инвестициялық департаментімен бірлесе
отырып, Орталық Азияда лизингті қаржыландыру Қорын құру бойынша жұмыстар
жүргізілуде. Лизингтік қатынастарды мегадеңгейде басқаруды дамыту үшін
шетелдік инвесторлар тартуға көбірек көңіл бөліну қажет.
Лизингтік қатынастарды басқарудың нарық талаптарына сәйкес келетін
тиімді технологиясые жасау үшін, ең алдымен мемлекет макродеңгейлік
қатынастарды реттеуші ретінде неғұрлым маңызды роль атқарады.еліміздегі
лизингтік қызметтер нарығының қалыптасқаннан бергі уақыт аралығында
лизингтік қатынастарды ұйымдастыратын және реттейтін бірнеше нормативтік
актілердің бекітілгені белгілі. Солардың негізінде лизингтік қызметтер
нарығын ұйымдастыру қағидаларын анықтайтын база құрылған. Бірақ лизингтік
қатынастарды дамыту бойынша елімізде қабылданған заңнамалық актілердің
қабылдау уақыттарын жасалған талдаулар, көптеген жағдайлада нарықтық
мемлекеттен реттеуші шараларды талап еткендігін көруге болады. Яғни,
бүгінгі күні мемлекет лизингтік қатынастарға заңнамалық базаның көмегімен
жеткілікті деңгейде реттеулер жүргізіп отырған жоқ. Сондықтан да, біз
қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастарды
мемлекеттік деңгейде басқарудың кейбір тетіктерін сапалық жағынан келесідей
бағыттар бойынша дамыту қажет:
1) Лизингтік қатынастарды әртүрлі келісім-шарттық қатынастардың
элементтерінен тұратын инвестициялау тетігі ретінде оның әлеуметтік
психологиялық аспектілерін түсіндіруге мүмкіндіктер беретін қосымша
заңнамалық (түсіндірмелік) нормативтік базаны қалыптастыру қажет. Ол
үшін лизингтік қатынастарға байланысты қазіргі уақытта жұмыс істеп
жатқан заңнамалық құжаттарды түсіндіретін төменгі деңгейдегі, яғни
әдістемелік нұсқаулар жасап, оларды қолданысқа енгізу керек.
2) Қазақстан Республикасында лизингтік қатынастарды құру қағидаларын
толық қалыптастыруға жауап беретін құқықтық реттеу тетіктерін жасау
және оларды нақты қолданысқа енгізу керек. Бұл жерде ең алдымен,
қаржылық лизинг деп аталатын жаңа тетікті қолдануға өту үшін
қажетті құқықтық базаны қалыптастыру керектігі туралы айта кеткен
жөн. Себебі, шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кейбір
объектілерді, әсіресе, құрылысты жүргізуде қажетті құрылғыларды
оперативті лизинг негізінде пайдалану қаржылық лизингке қарағанда
неғұрлым тиімді болып келеді. Сондықтан да қазіргі кезде лизингтік
қатынастарды оперативтік лизинг арқылы дамытуға көп көңіл бөлу керек.
Осы мақсат үшіноперативтік лизинг тетіктерін пайдалану қағидалары мен
тәртіптерін түсіндіретін және реттейтін заңнамалық актілер қабылдау
қажет.
3) Соңғы кездері еліміздегі лизингтік нарықтағы өзекті мәселелердің бірі
бұрын пайдаланылуда болған мүліктерді лизингке беру тәжірибесін
дамыту болып отыр. Жалпы бұл норма Қаржылық лизинг туралы Қазақстан
Республикасының Заңында қарастырылғанына қарамастан, қазіргі кезде
бұл нарық жұмыс істемей отыр. Сондықтан да, бүгінгі күні мемлекет
тарапынан осы сектордың жұмысын ынталандыру және белсендіру үшін
қосымша жеңілдік шарттар құру қажет. Себебі, елімізде қайталама
лизингтік нарықтың дамуы, өтімділігі неғұрлым жоғары лизинг
объектілерінің көптеген түрлерінің пайда болуына әсерін тигізеді.
4) Лизингке беруші субъектілердің қызметтеріне бақылау жасауды күшейту
мақсатында, олардың қызметтерін лицензиялау тәртібін қолдану қажет.
Бұл лизингтік қызметтер нарығын нақты жұмыс істемейтін лизингтік
компаниялардан тазартуға мүмкіндіктер береді.
Альянс Лизинг АҚ мемлекеттiк тiркеу (қайта тiркеу) туралы мəлiметтер
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Альянс Лизинг алғашқы
мемлекеттік тіркелген күні - 2002 жылдың 26 тамызы. Альянс Лизинг АҚ
қайта тіркелген күні - 2004 жылдың 07 маусымы. Алматы қаласының Əділет
Департаментімен берілген Заңды тұлғаны мемлекеттік қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
I. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ .4
1.1. Лизингтің мәні, маңызы және қалыптасуы мен даму тарихы
...4
1.2. Лизинг операцияларының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың пайда болуы ... ... ... 12
II. ҚАЗАҚСТАНДА ЛИЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫН АТФ ЛИЗИНГ ФИРМАСЫ
НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ ..16
2.1. Лизингтік төлемдерді есептеу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. АТФ Лизинг АҚ лизингтік операцияларын талдау 19
2.3. АТФ Лизинг технико-экономикалық көрсеткіші ... ... ... ... ...26
III. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДА ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУДЫҢ
ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..30
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды 37
Қолданылған әдебиеттер көздері: 39
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы кәсіпкерлікті дамытудың негізгі
проблемасы - қаржылық ресурстарға шектеулі қол жеткізерліктің болуы. Шағын
және орта бизнесті қаржыландыру тәжірибесіне сәйкес қаржылық институттар
құрал- жабдықтарды белгілі бір төлеммен, белгілі бір уақытқа пайдалануға
мүмкіндік береді. Ол – лизинг болып табылады. Қазақстанның индустриялды-
инновациялық даму стратегиясында негізгі қорларды жаңарту және еліміде
өндірістік секторды дамытуды басты тапсырма ретінде қарастырудамыз.Бұл
мәселелерді шешудің басты механизмі – лизинг.
Қазақстандағы құрал- жабдықтардың 80%- ға жуығы тозған және жақын арада
жаңартуды талап ететін болғандықтан, лизинг операциясы біз үшін өте
оптималды шешім болып отыр. Моральдық және физикалық тозған құрал
–жабдықтармен сапалы, бәсекеге қабілетті өнім өндіру мүмкін емес. Біздің
еліміз бірнеше жылдан кейін БТО – ға өтетін болғандықтан, біз жаңа құрал –
жабдықтар, сапалы, бәсекеге қабілетті өнім деген мәселелерді кеңінен
қарастыруымыз керек. Лизинг өтпелі экономикалы елдерде де, дамыған елдерде
де кәсіпорындарды қаржыландырудың орта мерзімді және қысқа мерзімді көзі
болып табылады.Ол лизинг алушының активтерін үлкейтудің тиімді әдісі, соның
ішінде, жұмысбастылықпен қамтамассыз етуде, инновацияны енгізуде және осы
елдерде бәсекелестікті дамытуда басты рөл атқаратын орта, шағын және қайта
құрылған кәсіпорындар.
Елімізде лизингтік қызметпен айналысушыларға мемлекет көптеп қолдау
жасауда. Лизингке әр түрлі салықтақ жеңілдіктер жасалған. Лизинг беруші
негізгі құралдарды қаржылық лизингке беру мақсатында импорттталса және оны
лизинг алушыға жалғаберген жағдайда қосымша құн салығынан босатылады.
Осылайша, лизинг алушы құрал –жабдықтарды арзан бағамен импорттауға
мүмкіндік алады.Тікелей өзі импорт жасайтын болса, онда қосымша құн салығы
қосылады. Импорт кезінде қосымша құн салығы салынбайтын негізгі құрал
тізімі тікелей Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітілген. Қаржылық
лизинг бойынша сыйақылар да қосымша құн салығынан босатылады.
Сонымен қатар, лизинг инвестициялық қызмет болғандықтан, лизинг алушы
негізгі құралдарды эксплуатациялау кезінде корпоративті табыс салығына
байланысты инвестициялық салықтық преференцияларға ие болады.
Лизинг негізінде кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік қолдауды ЖАО
Казагрофинанс және АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры жүзеге асырады.
ЖАО Казагрофинанс келесідей шарттарда агроөнеркәсіптік кешендегі
лизингтің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырады: лизинг мерзімі 9 жылға
дейін, жылдық сыйақы мөлшері 8%-ға дейін, аванстық төлем 20-50%- ды
құрайды.Лизингке ауыл шаруашылық техникасы ұсынылады.
АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорында лизинг мерзімі 5 жылға дейін,
жылдық сыйақы мөлшері 10%-ға дейін, аванстық төлем объект құнынан 30 %-ды
құрайды. Мұнда клиент құрал- жабдықты өзі таңдай алады немесе мүлік таңдау
кезінде Қор қызметін тегін пайдалана алады.
Лизингтік келісімдерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін келесідей
банктербар: Альфа- Лизинг, Альянс – Лизинг, АТФ Лизинг, БТА лизинг,
Нур – инвест, Темірлизинг, Халық лизинг, Центрлизинг.
Қазіргі уақытта лизингтің үлесі жалпы инвестиция көлемінде ҚР негізгі
капиталының шамамен 1%-ын құрайды немесе 65 млн. АҚШ доллары.
Дамыған елдерде лизинг үлесінің жалпы инвестиция көлемінде негізгі
капиталдың 20-30 %-ын құраса, дамушы елдерде – 5-10 %.Егер лизингтің үлесі
жалпы инвестиция көлемінен 4 %-ға дейін өссе, онда жақындағы 3-4 жылда
лизингтік нарық көлемі 530 млн. АҚШ долларын құрайды. Берілген фактор
Қазақстанда лизингтік дамудың үлкен перспективаларына алып келеді.
Жалпы айтқанда лизингтік саланың дамуы бірнеше бағыттағы экономикалық
дамуға жағымды әсер етеді:
• Лизинг шағын және орта бизнес субьектісінің дамуына әсер етеді, яғни
өз негізгі құралдарын жаңартуға қосымша қаржысы болмаған жағдайда.
• Лизинг капитал салымдарының көлемін көбейтеді, себебі ол ұзақ мерзімді
қаржыландырудың бір түрі болып табылады.
• Лизинг қосымша қаржылық ресурстарды тарту көзі болғандықтан, негізгі
құралдарды жаңарту үрдісін жеделдетеді.
• Лизинг қаржылық қызмет нарығында қосымша бәсекелестікті тудырады.
Лизингтің пайда болуымен қаржыландыру бағасы төмендейді және қаржылық
қызмет көрсету нарығы кеңейеді.
• Лизинг өнімдерді өткізудің бір жолы болып табылады. Лизинг пайда
болғаннан кейін жергілікті өндіруші компаниялар үшін өнімдерін
өткізудің жаңа жолы ашылды.
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына
бірқатар мәселелер қойды. Олар: жоғары бәсекелестік жағдайға үйрену,
төлемдердің уақытылы жүрмеуі, тауарға бағаның жоғарылацынан өткізу
нарығының қысқаруы, қаржы ресурстарының шектеулілігі, шикізат
материалдарымен жабдықтаушыларды іздеудегі қиындықтар.
Осының ішінде ең басты проблемалардың бірі, негізгі құралдардың физикалық
және моралдық тозуы. Қазақстанның басты салаларының құрал жабдықтары
тозғандықтан біз шет елден жаңа техниканы алуға мәжбүрліміз. Ал ол үшін
бізге қаржы көздерін тапқан жөн.
Осы айтылған мәселелерді тиімді шешу жолы – лизинг.
Лизингтің теориялық негіздері
1.1. Лизингтің мәні, маңызы және қалыптасуы мен даму тарихы
Лизинг - бұл жаңа ұғым емес. Ол туралы ерте заманнан белгілі.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, лизинг американдықтардың жаңалығы, ХХ
ғасырдың 40 жылдарының басында Еуропаға мұхит арқылы американдық
кәсіпкерлер әкелді деп есептелді. Сонымен бірге ағылшын авторлары лизингтің
АҚШ-та шығуы туралы қарама-қайшылықтарды көрсетеді. Олардың айтуынша,
лизинг Англияда пайда болды, одан кейін көптеген өзгерулермен ХХ ғасырдың
ІІ жартысында Еуропаға жетті. Расындада, лизингтің көптеген түрлері орта
ғасырларда Еуропада көп пайдаланған. Джордж Вашингтонның күнделігінде XVIII
ғасырдың 90 жылдары кеме жүрерлік компания POTOMAC лизингтік
операциялардың жүргізуі туралы мәліметтер бар (америка президенті
компанияның қаржылық қызметіне қатынасты). ХІХ ғасырдың аяғынан бастап
лизингтің көмегімен тек сату көлемін ұлғайтып қана қоймай, сонымен бірге
Ноу-Хауды қорғау дамыды. ХХ ғасырдың басында автомобильдерді жалға беру
идеясы пайда болды, Алғашқы кезде бұл қызмет түрі Drive-Your-Self деп
аталған. Бұл сол кездегі жалға беретін компанияның аты болды. Ол компания
1918 жылы Чикагода Уолтер Джекобсон индустриалды жалға беру негізінде
қалыптастырған. 40-жылдары Чикагода сауда агенті Золли Фрэнк сол кезде әлі
жаңа лизингтің түрі – автомобильдерді ұзақ мерзімге жалға беру деген ойды
ұсынды. Жарты ғасырдан кейін автомобильдердің жиынтық табысы жылына 50
млрд. АҚШ долларын құраған.
Басқа мәліметтерге сүйенетін болсақ, тарихта лизингке ұқсас
операцияның б.э. 2000 жылдай бұрын ертедегі Вавильонда жасалғандығы белгілі
болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы
нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық
компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді.
Юнайтед Стейтс Лизинг корп. атты алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан-
Францискода (АҚШ) құрылған. Еуропада 1962 жылы Дойче лизинг ГМбХ деген
бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты. 1972
жылдан бері еуропа лизинг нарығы дамып келеді. Лизингтік қатынастардың кең
таралуына әсер еткен себептердің қатарына атақты экономист П. Самуэльсонның
Экономика деп аталатын еңбегіндегі, кәсіпорын неғұрлым тез қарқынмен
үлкен табыстарға қол жеткізген сайын, олардың капиталдарға деген
мұқтаждықтары да соғұрлым жоғарылайды делінетін экономика заңын мысал
ретінде келтіруге болады. Жалпы, лизингтік қатынастар – бұл лизинг
объектілерін пайдаланушыларды қажетті өндіріс құралдарымен дер кезінде және
тиімді түрде қамтамасз етуге бағытталған жалға беру, несиелік, саудалық
қатынастардың жиынтығы деп айтуға болады. Лизингтік қатынастардың
қалыптасуы туралы жазылған экономикалық әдебиеттерге шолу жасау
нәтижесінде, жұмыста әлемдік нарықтағы лизингтік қатынастардың қалыптасуы
мен дамуын олардың сипаттарындағы сапалық өзгерістерге және лизингтік
келісімдердің санының өсуіне байланысты, шартты түрде 5 кезеңге бөліп
қарастырылған және әрбір кезеңіне толық сипаттамалар берілген.
к
е
з
е
ң
д
е
р
Сурет № 1 - Әлемдік нарықтағы лизингтік қатынастардың даму кезеңдері
Ең алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан-Франциско қаласы
(Калифорния штаты) АҚШ-та пайда болды. Босх мырза Калифорниядағы азық-түлік
өндіретін фирманы басқарған. Әскери ведомстволардан түскен үлкен сұранысты
қанағаттандыру үшін оған өзінің автокөліктерін көбейту керек еді. Бірақ
фирманың капиталы оған артық ақша шығара алмады. Сонда Босх автокөліктерді
жалға алуды жөн көрді. Бұндай операцияның пайдалы екенін көріп және де
басқа фирмалар да автокөліктерді жалға алулары келетіндігін білгесін, Босх
жеке меншік U.S. Leasing фирмасын ашты. Оның негізгі капиталы 20 мың
доллар. Екі жылдан кейін бұл фирма машиналар мен құрал-жабдықтардың сомасы
3 млн. долларды құраған. Босх өзінің Boothe Leasing Corporation атты
екінші лизингтік фирмасын ашты. Оның негізгі капиталы 400 мың доллар еді.
Ал 1959 жылы лизингтік операциялардың жалпы сомасы 300 млн. долларды
құраған.
Әлемнің көптеген елдерінде лизингтік операция инвестициялық
бағытталғандығымен түсіндіріледі. Көп жағдайда лизингтік операцияны жалға
беру ретінде түсінеді. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан
ерекшеленеді. Лизинг алушы – бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал
жабдықты ғана емес, сонымен қатар меншік құқығына байланысты міндеттер
жүктеледі: мүлікке төлем, мүліктің кездейсоқ бүлінуіне байланысты өтемдер,
оларды сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуге төлемдер. Лизинг затына
меншік құқығы лизинг берушіде қалады.Лизинг алушы жалға алушы ретінде оны
пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді. Лизингке
алынған заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндеттерінен
босатпайды, сонымен бірге жалға алғанда екі жақты келісімшарт жасалады, ал
лизингтік операция кезінде екі немесе одан да көп жақты келісім шарт
жасалады
1.2. Лизинг операцияларының түрлері
Халықаралық тәжірибеде лизингтің 29 түрі кездеседі. Соның тек шұғыл
(оперативтік) және қаржылық лизинг операциялада жиі қолданылады, ал қалған
түрлері осы екеуінің өзге түрлері болып саналады.
1. Шұғыл (оперативтік) лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне
қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық
өтемеуін сипаттайды.
Шұғыл лизинг кезінде лизингтік компаниялар болашақтағы жалға алушыны
білмей құрал-жабдықтарды сатып алады. Сондықтан шұғыл лизингпен айналысатын
компаниялар инвестициялық тауарлар нарығының конъюктурасын жақсы білу
керек. Лизингтік бұл түрімен айналысатын компаниялар лизингке алынатын
объектіні сақтандырады және оның жөндеулерін және техникалық қызмет
көрсетулерімен қамтамасыз етеді. Лизингтік келісімнің аяқталуына байланысты
лизинг алушының келесідей құқықтары бар:
1) Келісімді одан әрі пайдалы шарттар негізінде ұзарту;
2) Лизинг берушіге құрал-жабдықты қайтару;
3) Лизинг берушіден құрал-жабдықты нарықтағы қазіргі бағасымен сатып алу;
Лизинг алушы шұғыл лизинг кезінде мүлік меншігімен байланысты
тәуекелділіктерді айналып өтуі мүмкін. Мысалы, моральдық тозу, сұраныстың
өзгеруімен байланысты рентабельділіктің төмендеуі, т.б. Сондықтан лизинг
алушы шұғыл лизингті келесі жағдайларда алады:
1) Болашақта болатын табыс лизингке алынған құрал-жабдықтың бастапқы құнын
жаппағанда;
2) Құрал-жабдық қысқа мерзімге керек болғанда (маусымдық жұмыстар және бір
реттік пайдалану);
3) Құрал-жабдықтардың арнайы техникалық қызмет көрсетулер керек болғанда;
4) Келісімнің объектілері ретінде жаңа немесе әлі пайдаланбаған құрал-
жабдық болғанда;
Шұғыл лизинг ауыл шаруашылығында, транспортта, кен өнеркәсібінде,
құрылыста, информацияны электрондық өңдеуде қолданылады.
2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады.
Қаржылық лизингтің төмендегідей сипаттары бар:
1) Үшінші жақтың қатысуы (келісімнің объектісі - өндіруші және
жабдықтаушы)
2) Жалға алынған негізгі мерзім ішінде келісім-шартты бұзуға болмайды
3) Лизингтік келісім мерзімінің ұзақтығы
4) Қаржылық лизинг кезінде келісім-шарт объектісі жоғарғы құнымен
ерекшелінеді.
Лизинг алушы лизинг берушіге өзінің таңдауын 6 айға дейін немесе келісім
мерзімінің аяқталуына дейінгі уақыт ішінде хабар беруі керек. Егер келісім-
шартта объектінің сатып алынатыны қарастырылса, онда екі жақ оның қалдық
құнын алдын-ылы есептеп алады. Жалпы, ол алғашқы құнының 1%-дан 10%-ға
дейінгі үлесін құрайды. Бұл лизинг берушіге құрал-жабдықтың барлық құнына
амортизацияларды аудару құқығын береді.
Шұғыл және қаржылық лизинг арасындағы айырмашылықты көп жағдайда
қаржылық лизингтің параметрлері мен қасиеттеріне байланысты ажыратады. Көп
мемлекеттердің заңдарында, соның ішнде біздің мемлекетімізде, қаржылық
лизингке салықтық жеңілдіктер талаптарын, сандық және сапалық критерийлерін
көрсетеді. Егер келісім қаржылық лизингтің критерийлеріне сәйкес келмесе
оны шұғыл лизинг деп санайды. Жалпы екі лизинг түрлерінің арасындағы
айырмашылық келесі кестеде көрсетілген:
Шұғыл лизинг Қаржылық лизинг
Қысқа және орта мерзімге жасалған Орта және ұзақ мерзімге жасалған
келісімге сәйкес келісімге сәйкес
Жалға берудің бірінші кезеңінде Бірінші кезеңде құрал-жабдықтардың
құрал-жабдықтардың жартылай толық амортизациясы немесе құнының
амортизациясы келісім-шарт үлкен үлесін алатын болса
мерзімінің аяқталғанынан кейін
құрал-жабдық қайтадан жалға берілуі
мүмкін
Лизингтік контрактідегі дәреже Лизингтік контрактіде лизинг
бойынша лизинг беруші берушінің техникалық қызмет көрсету
құрал-жабдықтардың жөндеу және басқа да қызметтеріне
жұмыстарына және сақтандыруға, байланысты міндеттерін қарастырмайды
техникалық қызметкөрсетуіне қатысуы
қарастырылады.
Келісім-шарттың жұмысын қалаған Келісі-шартты негізгі (базистік)
уақытыңызда тоқтатуыңызға болады мерзім ішінде жұмысын тоқтата
алмайсыз
Құрал-жабдықтарды өндіруші Банктер және олардың лизингтік
компаниялар және олардың лизингтік фирмалардың филиалдары ұсынады.
фирмалардың филиалдары, сауда
компаниялары ұсынады.
Инвестициялауға ұқсас. Капитал салымдарының ұзақ мерзімге
несиелеуіне ұқсас.
Лизинг беруші меншік иесінің және Лизинг алушы өзіне меншік иесінің
тәукелділік мәселесін құқықтық кейбір міндеттерін мойнына алады.
реттеу сияқты міндеттерді өз мойнынаОлар кездейсоқ жағдайдағы
алады. Жауапкершілігі және тәуекелділік, техникалық
кепілділігі кәдімгі жалға беру қызметкөрсетумен байланысты және
келісіміне негізделіп жасалады. т.б. бұл сату-сатып алу келісімінің
негізінде құқықтық реттеуге ұқсас
жасалады.
Кесте №1 - Лизингтің негізгі түрлері
Осы лизингтердің отандық және халықарлық тәжірибеде қолданылатын
мынадай түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты
сипатталды.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизинг – экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші
болып табылады.
Лизинг түрлерінің классификациясы
1. Келісім-шарттқа қатысушыларының құрамы бойынша
a. Тікелей
Үш жақты
b. Жанама
Көп жақты
2. Мүлік түріне байланысты
a. Жылжымайтын мүлік лизигі
b. Жылжитын мүлік лизингі
3. Өзін-өзі ақтау дәрежесіне байланысты
a. Толық ақтайтын
b. Жартылай ақтайтын
4. Амортизация талаптары бойынша
a. Толық амортизациямен
b. Толық емес амортизациямен
5. Қызмет көрсету көлеміне байланысты
a. Таза
b. Толық қызмет көрсету
c. Толық емес қызметкөрсету
6. Нарық секторына байланысты
a. Ішкі
экспорт
b. Сыртқы
импорт
7. Салықтық және амортизациялық төлемдерге байланысты
a. Действительный
b. фиктивный
8. Лизингтік төлемдерге байланысты
a. Ақшалай
b. Компенсациялық
c. Аралас
9. Заңды және жеке тұлғалардың лизингтік келісім-шартқа қатысуларына
байланысты төмендегідей бөлінеді:
a. Мемлекеттік органдар және кәсіпорындар
b. Муниципалдық (жергілікті) органдар
c. Жеке кәсіпкерлік (коммерциялық) фирмалар
d. Коммерциялық емес ұйымдар
e. Тұрғындар (азаматтар)
10. Атқаратын функцияларына байланысты лизингтік келісімдердің субъектілері
рнтінде келесілер болады:
a. Мүлікті сатушы – машиналар мен құрал-жабдықтарды өндіруші кәсіпорындар,
сауда кәсіпорындары, фирмалар.
b. Лизинг беруші – мүлік формасына байланыссыз лизингтік қызметтерді
атқаратын заңды тұлға. Оның 4 негізгі типі бар:
• Тәуелсіз лизингтік компаниялар
• Банктер мен банктермен байланысты фирмалар
• Құрал-жабдықтарды өндіруші фирмалардың лизингтік филиалдары
• Басқа да лизинг берушілер. Олардың инвестициялауды қаржыландыру
ресурстарының жеткілікті болуы керек. Мысалы, тәуелсіз брокерлер, олардың
негізгі мақсаты: лизингтік келісімге қызығушылық білдіретін жақтарды және
олар туралы мәліметтерді іздеу.
c. Лизинг алушы
d. Несие беруші
e. Гарант т.б.
2005 жылғы шілдедегі ҚР Қаржылық лизингі туралы заңына сәйкес лизингтің
негізгі үш түрі көрсетілген. Олар: оперативті, қаржылық, қайтарымды.
Аталған лизинг түрлерінің кең тараған түрлерін қарастырып өтейік.
Оперативті лизинг– бұл ағымдағы жал келісімі, әдетте мұндай келісім
мерзімі алынған мүліктің амортизация мерзімінен аз болып келеді. Сондықтан
келісім бойынша белгіленген жалдық төлем мүліктің толық құнын өтей алмайды,
нәтижесінде мүлікті бірнеше рет лизингке беруге тура келеді. Оперативті
лизингтің негізгі ерекшелігі – лизинг алушының келісімді мерзімінен бұрын
тоқтатуға мүмкіндігі бар. Сонымен бірге мұндай келісім мен алынған мүліктің
ағымдағы жөндеу жұмыстарын және орнату, тағы да басқа қызмет түрін көрсетуі
мүмкін. Сондықтан лизингтің бұл түрін кейде қызметтік деп атайды.
Оперативті лизинг объектілері болып тез ескіретін құрал – жабдықтар
(көшірме құралдары, әр түрлі оргтехникалар) кіреді. Жалпы оперативті лизинг
талаптары лизинг алушыға тиімді, өйткені лизинг алушының келісімді
мерзімінен бұрын тоқтату құқығы оған ескірген, тозған негізгі құралдарын
жаңа технологиялық құралдармен ауыстыруға мүмкіндік береді.
Кемшіліктері : басқа лизинг түрлеріне қарағанда айтарлықтай жоғары жалдық
төлем, алдын – ала аванс төлеу талабы, жалдық келісім шартта келісімді
мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда айып пұл төлеу туралы тармақтың болуы.
Қаржылық лизинг – ұзақ мерзімді келісім, мұнда жалдау төлемінің есебінен
мүліктің амортизациялық төлемдері толық төленеді. Мұнда келісімді
мерзімінен бұрын тоқтатуға болмайды, сондай – ақ мерзімдік төлемдер – сатып
алу, жеткізу шығындарын және пайданы қамтиды. Лизингтің бұл түрінде орнату,
жалдаушыға техникалық қызмет көрсету жалдаушыға жүктеледі. Бұл келісімнің
мерзімі біткенде, мүлікті жеңілдік бойынша немесе қалдық сомасы бойынша
сатып алу қарастырылған.
Оперативті лизингке қарағанда қаржылық лизинг мүлік иесінің тәуекелін
төмендетеді. Мәміле бойынша банктің ұзақ мерзімді келісімінің талаптарына
ұқсас, яғни алынған мүліктің толық құнын төлеу, мерзімдік төлемдер (негізгі
және пайыздық жағы, яғни мүлік құны мен пайда), келісімді орындай алмай
жатса, жалдаушыны банкрот деп жариялау құнының болуы және т. б . Қаржы
лизинг объктісіне тұрғын үй, өндірістің ұзақ мерзімді құралдары жатады.
Қаржы лизингі қайтарымды және іскерлік лизинг түрлерінің негізі болып
табылады.
Қайтарымды лизинг – екі келісімді білдіретін жүйеден тұрады. Мұнда құрал
– жабдық иесі өз мүлкін екінші жақ меншігіне сатады, сонымен бір мезгілде
сатып алушыдан ұзақ мерзімді жалға алу келісімін жасайды. Мұндағы сатып
алушыларретінде коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру, лизингтік
компаниялар болады. Мұндай операциялардың нәтижесінде құрал- жабдықтың иесі
ғана өзгереді, ал оны пайдаланушы бұрынғысынша өзгермейді. Инвестор шын
мәнінде оның бұрынғы иесін несиелендіреді, нәтижесінде мүлікке меншік
құқығын алады. Мұндай операциялар көбінесе кәсіпорын қаржылық жағдайын
тұрақтандыру мақсатында іскерлік құлдырау жағдайында қолданылады.
Іскерлік лизинг – лизингтік келісімде үшінші жақтың (инвестордың)
қатысуын қарастырады. Әдетте үшінші жақ банк, сақтандыру, инвестициялық
компаниялар болады. Бұл жағдайда лизингтік компания құрал – жабдықтарды
жалға алу туралы келісім шартқа алдын - ала қол қоя отырып, қарыздың бір
бөлігін төлеуді өз меншігіне алады. Алынған қарызды қамтамассыз етуші
болып, алынған мүлік жүреді және болашақта жалгерлік төлемдер, сәйкесінше
бір бөлігі жалгермен тікелей инвестицияға төленіп отырады. Сөйтіп лизингтік
фирма салық артықшылықтарын пайдаланады, яғни құрал – жабдықтардың
амортизациялық міндеттемелерін өтеу процесінде туындайтын қарыздар.
Лизингтің бұл формасының негізгі объектілері- жоғары бағалы активтер,
пайдалы қазба кен орындары, өндіруші салалардың құрал – жабдықтары және
т.б.
Тікелей лизинг – мұнда жалгер, лизингтік фирма мен сатып алу жөнінде
келісімге отырады, кейіннен жалға беру шартымен. Мұндай жалгерлік келісім
шарт көбінесе тікелей өндіруші фирмамен жасалады. Өз өнімдерін лизинг
арқылы ұсынатын ірі өндірушілер, яғни: IBM, XEROX, GATX, сондай ақ
авиациялық, кеме жасаушы және автокөлік жасаушы ірі компаниялар жатады.
Сублизинг – бұл лизингтің түрі алынған құрал – жабдықты лизинг алушы
(сублизинг беруші) үшінші жаққа береді (сублизинг алушыға) кәсіпкерлік
мақсатта уақытша пайдалануға, яғни сублизинг келісім шартымен, әр айда
төлеу міндетімен. ҚР Қаржылық лизингі туралы заңына сәйкес, құрал –
жабдықты сублизингке беру үшін жазбаша түрде лизинг берушінің келісімі
болуы қажет.
Халықаралық сублизинг, халықаралық лизингтің бір түрі болып табылады. Ол
да ҚР Қаржылық лизингі туралы заңымен реттеледі. Халықаралық сублизингтің
айрықша ерекшелігі болып, лизинг затының ҚР шекарасынан ары – бері лизинг
келісім шарты мерзімінде өтіп жүруі. Сублизингтің негізгі артықшылығы, ол
жалға беруші жалгерлік төлемдерді талап ету құқығына ие. Әдетте келісім
шартта ескертіледі, үшінші жақтың банкроттық жағдайында жалгерлік төлемдер
негізгі жалға берушіге жүктеледі.
Мазмұны мен әдіс түрлеріне байланысты халықаралық лизинг операциялары
келесі түрлерге бөлінеді.
1. Қаржы лизингі. Келісім шарт мерзімінде лизинг алушының лизингтік
төлемдерді төлеуін қарастырады. Олар жабдықтың толық құнын немесе оның
амортизациясының көп бөлігін өтеуге мүмкіндік береді.
2. Ағымдағы немесе оперативті лизинг. Қаржыға берілетін жабдықты сатып
алумен оның күтімі, қалпына байланысты шығындары бірлизингтік келісім
шарт мерзімінде лизингтік төлемнен көтермейді.
Оперативті лизингтің түрлері:
1. Толық көлемді лизинг. Келісім шартының барлық мерзімінде лизингтік
компания өзіне жабдықтардың барлық құнын қайтарып алады. Мұндағы кезеңдік
төлемдер жабдықтардың құнын өтеуге, табыс түсіру үшін белгілейді.
2. Жартылай төлемдер лизингі. Келісім шарттың мерзімінде лизингтік компания
лизинг жабдықтарының көмегімен дайындалған бұйымдарды жеткізушілер арқылы
жүзеге асыру.
3. Қайта қалпына келтірілетін лизинг. Лизинг алушының талабы бойынша
лизингтік жабдықтардың қазіргі заманғы үлгісімен ауыстыру.
4. Топтық лизинг. Үлестік қатысу негізінде лизинг беруші рөлінде заңды және
жеке тұлғаның қосылуы.
5. Жеткізіп берушіге берілетін лизинг. Лизинг алушының қолданылуы үшін
басқа адамдарға беру құқығы бар лизинг.
6. Қаржының қатысуымен жасалатын лизинг. Лизинг алушының қарызға беретін
жабдықтар 80%-ға дейін немесе берілетін ұзақ мерзімді несие алу немесе
кредиттік лизинг алуының міндеттемесін өзіне алу құқығы.
1.3. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың пайда болуы
Қазақстанда лизингтік қызмет нарығы 2000 жылдан бастап белсенді түрде
дамыды. Бұған байланысты лизингтік келісімдердің 100% мемлекеттің
қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиді. Ол компаниялардың құрылу
себептерінің бірі үкімет жасаған ауылды жердегі әлеуметтік мәселелерді шешу
бағдарламасы болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстанда қаржы нарығының бір
секторы – қаржылық лизинг. Егер 2000 жылы 5 лизингтік компания жұмыс
істесе, 2006 жылы олардың саны 20 болып, оның ішінде 15 белсенді түрде
жұмыс істейді. Лизинг күн сайын дамуда. 2003 лизинг көлемі 2002 жылмен
салыстырғанда 4 есе өссе, яғни 85 млн. АҚШ долларын құраған. 2004 жылдың
осы кезеңін қарастырсақ 3 есеге көбейген, яғни 150 млн. АҚШ долларын
құраған. Лизинг шаған және орта бизнес үшін жақсы мүмкіндіктер ашады:
келісім бойынша минималды лимит сомасы төмен, сонымен бірге лизингтің пайыз
мөлшерлемесі де төмендеуде.
Еліміздегі лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен даму ерекшеліктеріне
сипаттама беру үшін, жұмыста 2003 жылдың желтоқсан айында Қазақстандағы
лизинг: тәжірибе, мәселелер және даму болашағы деген тақырыпта болып өткен
дөңгелек столда болған пікір алмасулар нәтижесінде лизингтік бизнестің 15
жылдық тарихының шартты түрде анықталған кезеңдеріне арнайы кесте құрастыра
отырып талдаулар жасалған болатын.
Жылдар Кезеңдердің Қысқаша сипаттама
аралығы аты
І кезең Пайда болу Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды және
1989-1992 кезеңі кейбір коммерциялық банктер лизингтік
операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
ІІ кезең Баяулау кезеңіҚазақстанның ішкі нарығында экономикалық
1992-1994 дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің
қарқыны баяулай бастады. Бұл кезең
Қазақстандағы лизингтік бизнестің дамуына ең
жағымсыз кезең болды. 1992 жылдың 6 қаңтардағы
бағаның жаппай либерализациясынан кейін және
инфляцияның ұстаусыз жағдайында, сонымен бірге
банктердің пайыз мөлшерлемесінің күрт өсуі
көптеген маманданған лизингтік фирмалардың
жұмысын тоқтатты. Олар делдалдық және сауда
сияқты қызметтерге ауысты.
ІІІ кезең Жандану, қайтаЛизингтік қатынастарды мемлекеттік қолддау және
1995-2000 даму кезеңі ынталандыру дами бастады, яғни жандану кезеңі
деп айтуға болады. Сондықтан бұл кезеңді
мемлекеттік лизинг кезеңі деп те атауға болады.
Осы сала бойынша нормативтік-методикалық база
құрылды. Жаңа лизингтік компаниялар ашылды.
Атап айтсақ, Азия-Лизинг (1995ж, сәуір), АҚ
Кең дала (1995ж, қараша), АҚ Агро-Лизинг
(1995ж, желтоқсан), Central Asia Leasing
(1997ж, қараша). Банктерде лизингтік
келісімдерді жасауға қызуғышылық пайда болды.
ІҮ кезең Банктік Банктік лизингтік компанияларың құрылуымен
2000-2003 лизингкезеңі байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық
секторда қте тез қалыптасып, дами бастады.
Кесте №2 - Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму
кезеңдері
Бұл кестеде көрсетілген кезеңдерді 2004 жыл және одан жоғары жылдар деп
толықтыруға болады. Себебі, 2004 жылдың қаңтар айында Қаржылық лизинг
туралы ҚР-ның Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі.
Ондағы ең маңызды өзгерістердің бірі лизинг алушылардың лизинг бойынша
есептелінген сыйақы сомаларын толық көледе салық салынатын табыстан щегеру
құқығының берілуі және лизингке беру мақсатында сырттан әкелінетін
құрылғылардың импорты кезінде ҚҚС-нан босатылғандығы болып табылады. Яғни,
шетелдік тәжірибе көрсеткендей, лизингтік операцияларға салық салу тәртібі
бойынша енгізілген жеңілдіктер отандық лизингтік нарықтың дамуына оң ықпал
ететіндіктен, біз оны еліміздегі лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен
дамуының Ү кезеңі және лизингтік қатынастардың қарқынды дамуы мен лизинг
саласы бойынша Қазақстанның басқа мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастық
кезеңі деп атауды ұсынылған.
Қазіргі кезде Қазақстанда қаржыландыру көздеріне байланысты
концептуалдық жоспарда 4 негізгі лизингті ұйымдастырудың бағыттары
көрсетілген:
1. Мемлекеттік лизинг – мемлекеттің бюджетінің есебінен іске асырылатын
лизинг.
2. Коммуналдық (мунеципалдық) лизинг – бұл жергілікті бюджет есебінен
қаржыландырылатын лизинг.
3. Коммерциялық лизинг – лизингтік компаниялар және банктердің есебінен
немесе қарыз алған субъектінің қорларының есебінен толық
қардыландырылатын лизинг.
4. Аралас лизинг немесе мемлекет және коммерциялық компаниялардың белгілі
бір үлесінің қатысуымен болатын лизинг. Бұл кезде мемлекеттік және
жергілікті органдар: үкімет, министрліктер, ведомствалар, облыстық және
аудандық әкімшіліктер, не гарант ретінде, не лизингтік келісімнің белгілі
бір бөлігін бюджеттерінен қаржыландырады.
Қазақстан Республикасындағы лизингтік нарық көлемінің жыл сайын өсіп
отырғанына қарамастан, оның инвестиция мен жалпы ішкі өнім көлеміндегі
үлесінің басқа елдермен салыстырғанда өте төмен болуына экономиканың даму
деңгейіне де әсер етеді.
Көрсеткіштер Жылдар
2000 2001 2002 2003 2004
Лизингтік нарық 2,28 6,36 6,40 12,6 29,9
көлемі, млрд.т.
Негізгі қорларға 595,7 943,4 1100,0 1259,3 1530,6
салынған инвестиция,
млрд.т.
Инвестициядағы 0,38 0,67 0,59 1 1,9
лизингтің үлесі, %
Жалпы ішкі өнім, 2599,9 3256,3 3776,3 4449,8 5542,5
млрд.т.
Жалпы ішкі өнімдегі 0,09 0,19 0,2 0,3 0,5
лизингтің үлесі, %
Кесте №3 - Қазақстан Республикасындағы лизингтік нарық көлемі
Бұл суреттен көріп отырғанымыздай, лизингтік операциялардағы ауыл
шаруашылық техникаларының үлесінің басқа құрылғылармен салыстырғанда жоғары
болуын 2004 жылғы ҚР-ның Үкіметінің Лизинг негізінде ауыл шаруашылық
техникаларын несиелеу және Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу бойынша
кәсіпорындар үшін қажетті құрылғылар лизингін несиелеу деген бюджеттік
бағдарламаның қабылдануымен түсіндіруге болады.
Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру,
реттеу жолдарын дамыту, лизингтік келісімдердегі тәуекелділіктерді ескере
отырып лизингтік қатынастарды басқару мәселелері мен Қазақстандағы
лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдірудің нақты жолдарын
көрсетуге болады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, экономикалық қатынастардың
дамуының қазіргі кезеңінде лизингтік қатынастарды белсенді түрде пайдалану
қажеттіліктерін айтып қана қоймай, сонымен бірге, осы қатынастарды білікті
түрде басқаруға да өте көп көңіл бөлу керек. Соған байланысты, еліміздегі
лизингтік қатынастарды басқарудың бірнеше деңгейін қалыптастырудың
қажеттілігі бар. Оны келесі кестеден көруге болады:
ЛИЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ БАСҚАРУ
Мегадеңгей
Халықаралық
ұйымдар
деңгейінде
басқару
Лизингтік
қатынастарды
реттеу бойынша
ұсыныстар беру
арқылы
лизингтік
қатынастардың
дамуына қолайлы
жағдай жасау
Макродеңгей
Мемлекеттік
деңгейде басқару
Тұрақты құқықтық
базаны жасау
арқылы,
лизингтік
қатынастардың
дамуын
ынталандыру
Медиадеңгей
Лизингке беруші
субъектілер
деңгейінде
басқару
Лизингтік
қатынастардың
тиімді моделін
қалыптастыру
Микродеңгей
Лизингке алушы
субъектілер
деңгейінде
Лизинг объектісін
пайдалану арқылы
қажетті
тиімділікке қол
жеткізу
Сызба №2 - Лизингтік қатынастарды басқару деңгейлері
Қазақстанда лизингтік қатынастардың дамуын Альянс лизинг фирмасы
негізінде талдау
2.1. Лизингтік төлемдерді есептеу шарттары
Лизингтік келісімнің мысалы ретінде 2003 жылдың 2 желтоқсанда болған
Аксиом-Холдинг ЛТД (жабдықтаушы), ОАО Казкоммерцбанк (төлеуші), АО
Агро-Лизинг (келісімді жасаушы) және АО Корпорация Акцепт (алушы)
араларындағы келісім шартты аламыз. Келісім-шарттың пәні Аксиом Холдинг
ЛТД фирмасы бидайды тәулігіне 80 тонна ұсақтататын құрал-жабдықпен АО
Корпарация Акцепт жабдықтайды. Құрал-жабдықтың құны 980000 АҚШ долларын
құрайды. Лизингтік келісім-шарт бойынша банк лизинг объектісін беруге, ал
лизинг алушы банк контракт бойынша алған құрал-жабдықты уақытша қолдануға
алатыны туралы міндеттенеді. Құрал-жабдық банктің меншігі болып саналады.
Лизинг алушы құрал-жабдықты пайдаланғанда пайда болған жаңа тауар және
табыс оның меншігі болып табылады. Төменде ОАО Казкоммерцбанктің
қаржыландырылуымен Корпорация Акцепттің проектісі бойынша лизингтік
төлемдер методикасы:
Лизинг шарттары:
Құрал-жабдықтың келісімдік құны, USD 980000
Келісім-шарт мерзімі (жыл) 4
Лизинг бойынша төлем кезеңдерінің саны 14
Кезеңдегі күндер саны 90
Кедендік баждар 0,00%
ҚҚС ставкасы 20,0%
Қаржы министрлігінің пайыз мөлшерлемесе 7,0%
Банктің пайыз мөлшерлемесе 2,0%
Лизинг бойынша банктің комиссиондық ставкасы 0,50%
АҚ Агро-Лизингтің комиссиондық ставкасы 0,75%
Кедендік қызметтер 0,20%
Лизингтік төлемдердің құрамына төмендегілер кіреді:
• Құрал-жабдықтың құны
• Кедендік рәсімдеу
• Несие бойынша пайыздар
• Банкке немесе лизингтік компанияға сыйақы
• Төлемдердің барлық түрі бойынша ҚҚС
• Басқа да шығындар
Лизинг алушы банкке келесідей лизингтік төлемдерді төлейді:
1. қаржылық лизинг төлем ақысы – жалға берілген мүліктің құны
2. жалға беру төлемдері – несие ресурстарының төлемі, банкке қосымша
қызметіне төлейтін төлемақылар, банк пен лизингтік компанияларға
төленетін комиссиондық төлемдер.
3. Банк бюджетке төлейтін ҚҚС
Лизинг алушы банктен жалға алған құрал-жабдықтың құнын 15 маусым 2005
жылдан бастап төлейді. Одан кейін квартал сайын төлейді, яғни 15 наурыз, 15
маусым, 15 қыркүйек, 15 желтоқсан. ОАО Казкоммерцбанкте арнайы ашқан есеп
айырысу шотына лизинг алушы келесі төлемге, нақтырақ айтсақ 5 күнге дейін,
100% соммасындағы ақша құралдарын жинақтауға міндетті.
Банктің және лизинг алушының баланстарындағы құрал-жабдықтың құнын есептеу
Кезең-дКүні Банктің балансындағыЛизинг алушының
ер құрал-жабдықтың құнықұрал-жабдық құны
үшін төлейтін
төлемдері
1 15.03.2004 981 960.00 0,00
2 15.06.2004 981 960.00 0,00
3 15.09.2004 981 960.00 0,00
4 15.12.2004 981 960.00 0,00
5 15.03.2005 981 960.00 0,00
6 15.06.2005 981 960.00 130 928.00
7 15.09.2005 872 853.33 130 928.00
8 15.12.2005 763 746.67 130 928.00
9 15.03.2006 654 640.00 130 928.00
10 15.06.2006 545 533.33 130 928.00
11 15.09.2006 436 426.67 130 928.00
12 15.12.2006 327 320.00 130 928.00
13 15.03.2007 218 213.33 130 928.00
14 15.06.2007 109 106.67 130 928.00
Барлығы: 1 178 352.00
Банктің балансындағы Құрал-жабдықтың Кедендік баждар
құрал-жабдықтың құны = келісім-шарттағы + мен қызметтер
= 981,960
(ҚҚС есептелмегенде) құны
Лизинг алушының Банктің балансындағы
балансындағы құрал- = құрал-жабдықтың құны * 1,20 =
1,178,352
жабдықтың құны (ҚҚС есептелмегенде)
(ҚҚС есептелгенде)
Лизинг алушының Лизинг алушының Құрал-
жабдықтың 1,178,3529
құрал-жабдықтың = балансындағы құрал құнын
төлеудегі = 130,928$
құнын төлеуі жабдықтың бастапқы
кезеңдер саны
құны
Лизинг алушының
Банктің пайыз мөлшер Банктің балансындағы
Қаржы министрлігі Пайдала
лемесі бойынша қаржы = құрал-жабдықтың құны * гінің
пайыз * натын
министрлігіне төлейтін
мөлшерлемесі күндер
төлемі
саны360
АҚ Агро-Лизингке Банк балансындағы АҚ
Агро-Лизинг Пайдала
Комиссиондық = құрал-жабдықтың *
комисстондық пайыз * натын
төлемдер қалдық құны
мөлшерлемесі күндер
саны36
2. 2. Альянс Лизинг АҚ лизингтік операцияларын талдау
Қолайлы макроэкономикалық климат және қолайлы нормативтік климат. Бұл
екі талап Қазақстанда бар. Мемлекет тарапынан лизингтің дамуына толық көңіл
бөлінген. 2004 жылдағы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қаржы
лизингі туралы заң, Азаматтық кодекс, Азаматтық-Процесуалдық кодекс,
Салық кодексі сияқты заңдар, яғни лизинг азаматтық-құқықтық реттеледі.
Бірақ бұл заңдар әлі де көңіл толарлықтай емес. Сонымен бірге қазіргі
заманға сай нарық инфрақұрылымында лизингтік қызметтің аздығы, лизинг
туралы мәліметтерді алудағы қиыншылықтар, лизингтік операцияларды жүргізуде
қазіргі заманға сай ұйымдастыру технологиялары жеткіліксіз, оның ішінде
халықаралық деңгейде. Қазақстан әлі халықаралық Қаржылық лизинг
конвенциясына (1988ж) кірген жоқ. Лизингтік компаниялар өндірушілер
республикамыздың аймақтарының техникамен жабдықталуы туралы қажеттіліктерін
толық зерттемейді. Сондықтан шағын және орта бизнес субъектілерінің көбі
пайдалылығы мен тиімділігін біле бермейді. Басқа елдердің тәжірибесіне
сүйінсек, егер бизнес-жоспар сапалы болса, онда лизингтік операцияларға
қатысушылардың барлығына тиімді және тартымды болады. Бірақ қазір оны құру
көптеген компанияларға өте қиын.
Әртүрлі халықаралық ұйымдар үкіметтік емес ұйымдардың,
университеттердің, халықаралық агенттіктердің және жергілікті басқару
органдарының көмегімен арнайы Жобалар жасау арқылы елдегі лизингтік
қатынастардың дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып, лизингтік
қатынастарды мегадеңгейде басқаруда маңызды роль атқарады. Қазақстан
Республикасында халықаралық даму жөніндегі АҚШ Агенттігінің қаржылық
қолдауымен 2003 жылы лизингті дамыту бойынша Жоба өз қызметін бастады. Бұл
жобаның негізгі мақсаты лизингтік қатынастарды реттейтін заңдылықтарды
жетілдіру үшін мемлекеттік басқару органдарына және Парламентке ұсыныстар
беру, қаржылық және кәсіпкерлік орталарда лизинг туралы танымдылықты
жоғарылату және лизингтік сектордың ресурстық базасын кеңейту бойынша
көмектер жасау болып табылады. Қазіргі кезде осы Жобаның бірінші және
екінші кезеңі толық іске асырылған.Ал үшінші кезеңін іске асыру үшін
Халықаралық қаржылық корпорацияның инвестициялық департаментімен бірлесе
отырып, Орталық Азияда лизингті қаржыландыру Қорын құру бойынша жұмыстар
жүргізілуде. Лизингтік қатынастарды мегадеңгейде басқаруды дамыту үшін
шетелдік инвесторлар тартуға көбірек көңіл бөліну қажет.
Лизингтік қатынастарды басқарудың нарық талаптарына сәйкес келетін
тиімді технологиясые жасау үшін, ең алдымен мемлекет макродеңгейлік
қатынастарды реттеуші ретінде неғұрлым маңызды роль атқарады.еліміздегі
лизингтік қызметтер нарығының қалыптасқаннан бергі уақыт аралығында
лизингтік қатынастарды ұйымдастыратын және реттейтін бірнеше нормативтік
актілердің бекітілгені белгілі. Солардың негізінде лизингтік қызметтер
нарығын ұйымдастыру қағидаларын анықтайтын база құрылған. Бірақ лизингтік
қатынастарды дамыту бойынша елімізде қабылданған заңнамалық актілердің
қабылдау уақыттарын жасалған талдаулар, көптеген жағдайлада нарықтық
мемлекеттен реттеуші шараларды талап еткендігін көруге болады. Яғни,
бүгінгі күні мемлекет лизингтік қатынастарға заңнамалық базаның көмегімен
жеткілікті деңгейде реттеулер жүргізіп отырған жоқ. Сондықтан да, біз
қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастарды
мемлекеттік деңгейде басқарудың кейбір тетіктерін сапалық жағынан келесідей
бағыттар бойынша дамыту қажет:
1) Лизингтік қатынастарды әртүрлі келісім-шарттық қатынастардың
элементтерінен тұратын инвестициялау тетігі ретінде оның әлеуметтік
психологиялық аспектілерін түсіндіруге мүмкіндіктер беретін қосымша
заңнамалық (түсіндірмелік) нормативтік базаны қалыптастыру қажет. Ол
үшін лизингтік қатынастарға байланысты қазіргі уақытта жұмыс істеп
жатқан заңнамалық құжаттарды түсіндіретін төменгі деңгейдегі, яғни
әдістемелік нұсқаулар жасап, оларды қолданысқа енгізу керек.
2) Қазақстан Республикасында лизингтік қатынастарды құру қағидаларын
толық қалыптастыруға жауап беретін құқықтық реттеу тетіктерін жасау
және оларды нақты қолданысқа енгізу керек. Бұл жерде ең алдымен,
қаржылық лизинг деп аталатын жаңа тетікті қолдануға өту үшін
қажетті құқықтық базаны қалыптастыру керектігі туралы айта кеткен
жөн. Себебі, шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кейбір
объектілерді, әсіресе, құрылысты жүргізуде қажетті құрылғыларды
оперативті лизинг негізінде пайдалану қаржылық лизингке қарағанда
неғұрлым тиімді болып келеді. Сондықтан да қазіргі кезде лизингтік
қатынастарды оперативтік лизинг арқылы дамытуға көп көңіл бөлу керек.
Осы мақсат үшіноперативтік лизинг тетіктерін пайдалану қағидалары мен
тәртіптерін түсіндіретін және реттейтін заңнамалық актілер қабылдау
қажет.
3) Соңғы кездері еліміздегі лизингтік нарықтағы өзекті мәселелердің бірі
бұрын пайдаланылуда болған мүліктерді лизингке беру тәжірибесін
дамыту болып отыр. Жалпы бұл норма Қаржылық лизинг туралы Қазақстан
Республикасының Заңында қарастырылғанына қарамастан, қазіргі кезде
бұл нарық жұмыс істемей отыр. Сондықтан да, бүгінгі күні мемлекет
тарапынан осы сектордың жұмысын ынталандыру және белсендіру үшін
қосымша жеңілдік шарттар құру қажет. Себебі, елімізде қайталама
лизингтік нарықтың дамуы, өтімділігі неғұрлым жоғары лизинг
объектілерінің көптеген түрлерінің пайда болуына әсерін тигізеді.
4) Лизингке беруші субъектілердің қызметтеріне бақылау жасауды күшейту
мақсатында, олардың қызметтерін лицензиялау тәртібін қолдану қажет.
Бұл лизингтік қызметтер нарығын нақты жұмыс істемейтін лизингтік
компаниялардан тазартуға мүмкіндіктер береді.
Альянс Лизинг АҚ мемлекеттiк тiркеу (қайта тiркеу) туралы мəлiметтер
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Альянс Лизинг алғашқы
мемлекеттік тіркелген күні - 2002 жылдың 26 тамызы. Альянс Лизинг АҚ
қайта тіркелген күні - 2004 жылдың 07 маусымы. Алматы қаласының Əділет
Департаментімен берілген Заңды тұлғаны мемлекеттік қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz