Англияның үндістандағы отарлық саясаты
Кіріспе
І . тарау. Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы.
1.1. Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары және Британияның жаулаушылық саясаты.
1.2. Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп, қанау тәсілдері.
ІІ . Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу тарихынан.
2.1. Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі.
2.2. Тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алуы.
ІІІ . тарау. «Англияның Үндістандағы отарлық саясаты» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі қолданылған сабақ үлгісі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
І . тарау. Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы.
1.1. Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары және Британияның жаулаушылық саясаты.
1.2. Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп, қанау тәсілдері.
ІІ . Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу тарихынан.
2.1. Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі.
2.2. Тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алуы.
ІІІ . тарау. «Англияның Үндістандағы отарлық саясаты» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі қолданылған сабақ үлгісі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз. Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып үйрету. «Білім туралы» заңда көрсетілгендей: «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға...» - басты назар аудару қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Азия мемлекеттерінің тарихын, соның ішінде отарланған Үндістан тарихын, Үндістанның даму жүйесі ағылшындарға тәуелді болғандығына байланысты, бұл елдегі ағылшындық отарлау саясатының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету және өз елімізбен салыстырмалы түрде игерту үлкен маңызға ие. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Үндістан мемлекетінің тарихы, қилы да, қиын тағдыры, ағылшындардың отарлау жүйесі, Үндістан халқының отарлыққа қарсы күрестері бүгінгі таңда тарих сахнасында өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да Шығыс еледерінің тарихын мектепте оқыту – жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Дүниежүзі тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын Үндістанның тарихын мектепте оқыту, бала санасына отар елдердегі саясат және мемлкеттіліктің қалыптасуы мен империялистік мемлекеттер мен отар елдер арасындағы қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
«Ағылшындардың Үндістандағы отарлық саясаты» тақырыбы жаңа және қазіргі заман тарихында Үнді мұхиты бассейні жағалауындағы қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларына көп көңіл бөлінген «Жаңа және қазіргі заман тарихының » құрамдас бөлімі болып табылады. Англияның отарлық Үндістандағы тек Үндістандағы ғана емес, Үнді мұхиты жағалауындағы көптеген мемлекеттердің қоғамдық және мемлекеттік құрылымдарының пайда болуын, дамуын және тәуелсіздікке қол жеткізуін қарастырады.
Хронологиялық шеңбері: Ост – Инд компанияларының Үндістан территорияларында құрылуынан ағылшындардың отарлық саясатын және оларға қарсы жергілікті халықтардың көтерілістерін қамти отырып, яғни ХҮІІ ғасырлардан бастап, ХХ ғасырдың ортасына дейін, дәлірек айтсақ, Үндістанның тәуелсіздік алуына дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлекетіндегі ағылшындардың отарлық саясатының тарихы.
Негізгі мақсат: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлектіндегі ағылшындардың отарлық саясатын зерделей отырып, Үндістанның қоғамдық – саяси дамуын, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Жаңа және қазіргі замандағы Үндістан тарихы бойынша әдеби – зерттеулерді, деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық талдау.
- Мектепте жаңа және қазіргі замандағы дүниежүзі тарихы курсында Британдық Үндістандағы ағылшындардың отарлық саясатын оқыту ерекшеліктерін көрсету.
- Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен себептерін, Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп, қанау тәсілдерін жан – жақты зерттеу.
- Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюін, тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алу жолындағы тарихи үрдістердің мәні мен мағнасын ашып көрсету
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және шетел зерттеулеріндегі озық тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Англияның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу - әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласындағы № 37 мектеп -гимназиясының 8 «А» сыныбы.
Тарихнамасы:
Құрылымы: Кіріспеден және үш ірі бөлімнен тұрады. І – тарау. Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы жағдайы деп аталып ол өз ішінен Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен себептері және Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп, қанау тәсілдері деген екі бөлімшеден құралған. ІІ – тарау. Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу тарихынан деп аталып, ол өз ішінен ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі және тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алуы жолындағы саяси оқиғаларға ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ – тарау. «Англиның Үндістандағы отарлық саясаты» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз. Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып үйрету. «Білім туралы» заңда көрсетілгендей: «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға...» - басты назар аудару қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Азия мемлекеттерінің тарихын, соның ішінде отарланған Үндістан тарихын, Үндістанның даму жүйесі ағылшындарға тәуелді болғандығына байланысты, бұл елдегі ағылшындық отарлау саясатының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету және өз елімізбен салыстырмалы түрде игерту үлкен маңызға ие. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Үндістан мемлекетінің тарихы, қилы да, қиын тағдыры, ағылшындардың отарлау жүйесі, Үндістан халқының отарлыққа қарсы күрестері бүгінгі таңда тарих сахнасында өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да Шығыс еледерінің тарихын мектепте оқыту – жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Дүниежүзі тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын Үндістанның тарихын мектепте оқыту, бала санасына отар елдердегі саясат және мемлкеттіліктің қалыптасуы мен империялистік мемлекеттер мен отар елдер арасындағы қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
«Ағылшындардың Үндістандағы отарлық саясаты» тақырыбы жаңа және қазіргі заман тарихында Үнді мұхиты бассейні жағалауындағы қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларына көп көңіл бөлінген «Жаңа және қазіргі заман тарихының » құрамдас бөлімі болып табылады. Англияның отарлық Үндістандағы тек Үндістандағы ғана емес, Үнді мұхиты жағалауындағы көптеген мемлекеттердің қоғамдық және мемлекеттік құрылымдарының пайда болуын, дамуын және тәуелсіздікке қол жеткізуін қарастырады.
Хронологиялық шеңбері: Ост – Инд компанияларының Үндістан территорияларында құрылуынан ағылшындардың отарлық саясатын және оларға қарсы жергілікті халықтардың көтерілістерін қамти отырып, яғни ХҮІІ ғасырлардан бастап, ХХ ғасырдың ортасына дейін, дәлірек айтсақ, Үндістанның тәуелсіздік алуына дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлекетіндегі ағылшындардың отарлық саясатының тарихы.
Негізгі мақсат: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлектіндегі ағылшындардың отарлық саясатын зерделей отырып, Үндістанның қоғамдық – саяси дамуын, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Жаңа және қазіргі замандағы Үндістан тарихы бойынша әдеби – зерттеулерді, деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық талдау.
- Мектепте жаңа және қазіргі замандағы дүниежүзі тарихы курсында Британдық Үндістандағы ағылшындардың отарлық саясатын оқыту ерекшеліктерін көрсету.
- Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен себептерін, Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп, қанау тәсілдерін жан – жақты зерттеу.
- Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюін, тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алу жолындағы тарихи үрдістердің мәні мен мағнасын ашып көрсету
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және шетел зерттеулеріндегі озық тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Англияның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу - әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласындағы № 37 мектеп -гимназиясының 8 «А» сыныбы.
Тарихнамасы:
Құрылымы: Кіріспеден және үш ірі бөлімнен тұрады. І – тарау. Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы жағдайы деп аталып ол өз ішінен Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен себептері және Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп, қанау тәсілдері деген екі бөлімшеден құралған. ІІ – тарау. Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу тарихынан деп аталып, ол өз ішінен ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі және тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алуы жолындағы саяси оқиғаларға ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ – тарау. «Англиның Үндістандағы отарлық саясаты» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Антонова К. А., Бонгард-Левин Г. М., Котовский Г. Г., История Индии . М.,1973.
2. История стран Азии и Африки в новое время, ч. 1.2. М., 1989.
3. Новейшая история Индии. М., 1969.
4. Новейшая история Арабских стран. М., 1967.
5. Юрьев М.Ф. История стран Азии и Северной Африки после II мировой войны (1945-1990). М., 1994.
6. Васильев Л.С. История Востока в 2-х томах. Т. 2. М., 1998.
7. Юрьев М.Ф. История стран Азии и Северной Африки после II мировой войны (1945-1990). М., 1994.
8. Васильев Л.С. История Востока в 2-х томах. Т. 2. М., 1998.
9. Рейснер И. Народные движения в Индии в ХҮІІ-ХҮІІІ вв. М., 1961.
10. И.Лавров И.М. Пробуждение Азии. М., 1958.
11. Васильев Л. История востока. Т 2. М., 1998.
12. Брутенц К.Н. Современные национально-освободительные революции, некоторые вопросы, теории и идеологической борьбы. М., 1972.
13. Дьяков А.М. Национальный вопрос о современной Индии. М., 1963.
14. Зарубежный Восток с современностью М., 1974.
15. Источниковедение и историограммы стран Юго-Восточной Азии. М., 1971.
16. Буржуазия и социальная эволюция стран зарубежного Востока. М., 1985.
17. Общественные движения и их идеологии в обществах Азии. М., 1988.
18. История национально-освободительной борьбы народов Африки в новое время. М., 1976.
19. Буржуазия и социальная эволюция стран зарубежного Востока. М., 1985.
20. Райков А.В. Пробуждение Индии. М., 1968.
21. Симония Н.А. Буржуазия и формирование нации в Индонезии. М., 1964.
22. Ульяновский Р.А. Современные проблемы Азии и Африки (политика, экономика). М., 1978.
23. Юго-Восточная Азия в Мировой истории. М., 1977.
24. Конституции и законодательные акты буржуазных государств XVII – XIX в. М.,1957. -Новая история в документах и материалах / Под ред.Н.М. Лукина.
25. Новая история стран Европы и Америки Первый период. / Под ред. А.В Адо. М.,1986.
26. Новая история стран Европы и Америки Первый период / Под Ред. Е.Е. Юровской и И.М. Кривогуза М., 1997.
27. Сборник документов по истории нового времени стран Европы и Америки (1640- 1870) /Сост. Е.Е. Юровская М.,1990.
28. Хрестоматия по новой истории / Под ред. А.А. Губера. В 2-х т. М., 1963 – 1965.
29. Дебидур А. Дипломатическая история Европы Тт. 1-2. Ростов-на -Дону, 1995.
30. История дипломатии. Под ред. Потёмкина. М.,1941, Тт. 1-2
31. История Европы. М.,1993. Тт. 3-4.
32. Чубарьян А.О. Европейская идея в истории. Проблема войны и мира М., 1987
33. Бессмертный лотос: слово об Индии./ Сост. А.Сенкевич. - М.: Молодая гвардия,1987.
34. Весть: Книга советско-индийской дружбы: Переводы./ Сост. Н. Скалдина. - М., 1987.
35. Володин, Андрей Геннадиевич.Индия: становление институтов буржуазной демократии. - М., 1989.
36. Гачев, Георгий. Образы Индии (опыт экзистенциальной культурологии). - М., 1993.
37. Индия 1980. Ежегодник. - М., 1982.
38. Индия: религия в политике и общественном сознании: Сборник статей. – М., 1991.
39. Мезенцева, Ольга Васильевна.Роль индуизма в идеологической борьбе современной Индии. - М., 1985.
40. Минаев И.П. Дневники путешествий в Индию и Бирму 1880 и 1885-1886. - М., 1955.
41. Культура Индии. / Под ред. И.Ю. Серебрякова. - М., 1991.
42. Открытие Индии: Философские и эстетические воззрения в Индии XX века: [СборникМ., 1987
43. Рационалистическая традиция и современность. Индия. - М., 1988.
44. Ткачева Анна Алексанровна. Индуистские мистические организации и диалог культур. - М., 1989.
45. Шептунова, Ирина Игоревна.Очерки по истории эстетической мысли Индии в новое и новейшее время. - М., 1984.
46. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
47. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
48. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
49. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
50. Ахатаева Ғ. Интерактивті әдісті пайдалану негізінде ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуы тақырыбын оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 1.
51. Қойшиева С. Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
52. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
53. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
54. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
55. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
56. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
57. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
1. Антонова К. А., Бонгард-Левин Г. М., Котовский Г. Г., История Индии . М.,1973.
2. История стран Азии и Африки в новое время, ч. 1.2. М., 1989.
3. Новейшая история Индии. М., 1969.
4. Новейшая история Арабских стран. М., 1967.
5. Юрьев М.Ф. История стран Азии и Северной Африки после II мировой войны (1945-1990). М., 1994.
6. Васильев Л.С. История Востока в 2-х томах. Т. 2. М., 1998.
7. Юрьев М.Ф. История стран Азии и Северной Африки после II мировой войны (1945-1990). М., 1994.
8. Васильев Л.С. История Востока в 2-х томах. Т. 2. М., 1998.
9. Рейснер И. Народные движения в Индии в ХҮІІ-ХҮІІІ вв. М., 1961.
10. И.Лавров И.М. Пробуждение Азии. М., 1958.
11. Васильев Л. История востока. Т 2. М., 1998.
12. Брутенц К.Н. Современные национально-освободительные революции, некоторые вопросы, теории и идеологической борьбы. М., 1972.
13. Дьяков А.М. Национальный вопрос о современной Индии. М., 1963.
14. Зарубежный Восток с современностью М., 1974.
15. Источниковедение и историограммы стран Юго-Восточной Азии. М., 1971.
16. Буржуазия и социальная эволюция стран зарубежного Востока. М., 1985.
17. Общественные движения и их идеологии в обществах Азии. М., 1988.
18. История национально-освободительной борьбы народов Африки в новое время. М., 1976.
19. Буржуазия и социальная эволюция стран зарубежного Востока. М., 1985.
20. Райков А.В. Пробуждение Индии. М., 1968.
21. Симония Н.А. Буржуазия и формирование нации в Индонезии. М., 1964.
22. Ульяновский Р.А. Современные проблемы Азии и Африки (политика, экономика). М., 1978.
23. Юго-Восточная Азия в Мировой истории. М., 1977.
24. Конституции и законодательные акты буржуазных государств XVII – XIX в. М.,1957. -Новая история в документах и материалах / Под ред.Н.М. Лукина.
25. Новая история стран Европы и Америки Первый период. / Под ред. А.В Адо. М.,1986.
26. Новая история стран Европы и Америки Первый период / Под Ред. Е.Е. Юровской и И.М. Кривогуза М., 1997.
27. Сборник документов по истории нового времени стран Европы и Америки (1640- 1870) /Сост. Е.Е. Юровская М.,1990.
28. Хрестоматия по новой истории / Под ред. А.А. Губера. В 2-х т. М., 1963 – 1965.
29. Дебидур А. Дипломатическая история Европы Тт. 1-2. Ростов-на -Дону, 1995.
30. История дипломатии. Под ред. Потёмкина. М.,1941, Тт. 1-2
31. История Европы. М.,1993. Тт. 3-4.
32. Чубарьян А.О. Европейская идея в истории. Проблема войны и мира М., 1987
33. Бессмертный лотос: слово об Индии./ Сост. А.Сенкевич. - М.: Молодая гвардия,1987.
34. Весть: Книга советско-индийской дружбы: Переводы./ Сост. Н. Скалдина. - М., 1987.
35. Володин, Андрей Геннадиевич.Индия: становление институтов буржуазной демократии. - М., 1989.
36. Гачев, Георгий. Образы Индии (опыт экзистенциальной культурологии). - М., 1993.
37. Индия 1980. Ежегодник. - М., 1982.
38. Индия: религия в политике и общественном сознании: Сборник статей. – М., 1991.
39. Мезенцева, Ольга Васильевна.Роль индуизма в идеологической борьбе современной Индии. - М., 1985.
40. Минаев И.П. Дневники путешествий в Индию и Бирму 1880 и 1885-1886. - М., 1955.
41. Культура Индии. / Под ред. И.Ю. Серебрякова. - М., 1991.
42. Открытие Индии: Философские и эстетические воззрения в Индии XX века: [СборникМ., 1987
43. Рационалистическая традиция и современность. Индия. - М., 1988.
44. Ткачева Анна Алексанровна. Индуистские мистические организации и диалог культур. - М., 1989.
45. Шептунова, Ирина Игоревна.Очерки по истории эстетической мысли Индии в новое и новейшее время. - М., 1984.
46. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
47. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
48. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
49. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
50. Ахатаева Ғ. Интерактивті әдісті пайдалану негізінде ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуы тақырыбын оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 1.
51. Қойшиева С. Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
52. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
53. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
54. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
55. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
56. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
57. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
Англияның Үндістандағы отарлық саясаты.
Кіріспе
І – тарау. Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы.
1.1. Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары және
Британияның жаулаушылық саясаты.
1.2. Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп,
қанау тәсілдері.
ІІ – Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу
тарихынан.
2.1. Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі.
2.2. Тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік
алуы.
ІІІ – тарау. Англияның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте
оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі қолданылған сабақ
үлгісі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз.
Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда
жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі
түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл
өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер
жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес,
бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп
жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты
назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты
оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын,
адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің
негізін оқытып үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - басты назар аудару
қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды
адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің
басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен
талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін
күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген
азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Азия
мемлекеттерінің тарихын, соның ішінде отарланған Үндістан тарихын,
Үндістанның даму жүйесі ағылшындарға тәуелді болғандығына байланысты, бұл
елдегі ағылшындық отарлау саясатының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету
және өз елімізбен салыстырмалы түрде игерту үлкен маңызға ие. Жалпы адамзат
мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан
алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Үндістан
мемлекетінің тарихы, қилы да, қиын тағдыры, ағылшындардың отарлау жүйесі,
Үндістан халқының отарлыққа қарсы күрестері бүгінгі таңда тарих сахнасында
өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп
жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала
аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті
мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының
қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту
бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да Шығыс еледерінің тарихын мектепте оқыту
– жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Дүниежүзі
тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын Үндістанның тарихын мектепте
оқыту, бала санасына отар елдердегі саясат және мемлкеттіліктің
қалыптасуы мен империялистік мемлекеттер мен отар елдер арасындағы
қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты
оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ағылшындардың Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбы жаңа және
қазіргі заман тарихында Үнді мұхиты бассейні жағалауындағы қоғамдар мен
мемлекеттердің даму жағдайларына көп көңіл бөлінген Жаңа және қазіргі
заман тарихының құрамдас бөлімі болып табылады. Англияның отарлық
Үндістандағы тек Үндістандағы ғана емес, Үнді мұхиты жағалауындағы көптеген
мемлекеттердің қоғамдық және мемлекеттік құрылымдарының пайда болуын,
дамуын және тәуелсіздікке қол жеткізуін қарастырады.
Хронологиялық шеңбері: Ост – Инд компанияларының Үндістан
территорияларында құрылуынан ағылшындардың отарлық саясатын және оларға
қарсы жергілікті халықтардың көтерілістерін қамти отырып, яғни ХҮІІ
ғасырлардан бастап, ХХ ғасырдың ортасына дейін, дәлірек айтсақ, Үндістанның
тәуелсіздік алуына дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу,
салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып
табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін
тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка
еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлекетіндегі
ағылшындардың отарлық саясатының тарихы.
Негізгі мақсат: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка
еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлектіндегі
ағылшындардың отарлық саясатын зерделей отырып, Үндістанның қоғамдық –
саяси дамуын, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі
тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және
аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік
ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Жаңа және қазіргі замандағы Үндістан тарихы бойынша әдеби –
зерттеулерді, деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық
талдау.
- Мектепте жаңа және қазіргі замандағы дүниежүзі тарихы курсында
Британдық Үндістандағы ағылшындардың отарлық саясатын оқыту ерекшеліктерін
көрсету.
- Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен
себептерін, Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен
халықты езіп, қанау тәсілдерін жан – жақты зерттеу.
- Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюін,
тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алу
жолындағы тарихи үрдістердің мәні мен мағнасын ашып көрсету
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі
Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда
зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және шетел зерттеулеріндегі озық
тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Англияның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте
оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді
қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы
жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу -
әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей
қаласындағы № 37 мектеп -гимназиясының 8 А сыныбы.
Тарихнамасы:
Құрылымы: Кіріспеден және үш ірі бөлімнен тұрады. І – тарау.
Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы жағдайы деп аталып ол өз ішінен
Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен себептері
және Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп,
қанау тәсілдері деген екі бөлімшеден құралған. ІІ – тарау. Үндістанның
отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу тарихынан деп аталып,
ол өз ішінен ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі
және тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік
алуы жолындағы саяси оқиғаларға ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ
– тарау. Англиның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек конспектісі арқылы сабақ
жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен
аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша
көрнекілік құралдары ұсынылған.
І – тарау. Англияның Үндістанға отарлық билігін орнатуы.
1.1. Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары және
Британияның жаулаушылық саясаты.
Шығыс мемлекеттерінің ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырлар тарихы отарлану
мәселесімен байланысты. Бұл кезең Шығыста ірі сауда буржуазиясының мүддесін
қорғайтын компаниялардың құрылуымен ерекшеленеді. ХҮІІ ғасырдың басында Ост
– Индтік компаниясының аты Нидерландымен байланыстырылса, ХҮІІІ ғасырда
олар отарлық биліктің тұтқасын мығым ұстай алмай, үстемдік пен отарлаудың
жүгенін Англияға ұстатады.
ХҮІ ғ. ортасынан бастап, Еуропада кәсіпкерліктің жаңа жүйесі –
мануфактура пайда болып, ХҮІІ ғ. бұл үрдіс дами түсті. Мануфактура
капитализмді нығайтып, кәсіпкерлерден одан бетер ауқымды және ұйымдасқан
экспансияны талап етеді. Көпестер мен саудагерлер компанияларға біріге
бастайды. Басты мақсаттары алтын мен бағалы заттарды сатып алу ғана емес,
сондай – ақ отарлап бағындыратын, капиталдарын сыртқа шығаратын елдерді
іздеу еді. Бұғанға дейінгі ағылшындардың жаулап алған жерлері кең, одан
түсетін пайда ауқымды болды. Жаулап алушылардың әрекеттері қиындап, жеке
дара жерлерді иемдену немесе бағындыру мүмкінсіз жағдай болып қалды. Жаулап
алу мен тонауды капиталистердің мықты ұйымы ғана жүргізе алатын болды.
Капитализмнің дамуындағы жаңа кезең отарлық қанаудың тәсілдерін өзгертуді
талап етті. Өйткені, Еуропадағы өндірістің жетістіктеріне қарамастан, ХҮІ
ғ. аяғы мен ХҮІІғ. басында Еуроапалық державалардың өнімділігі қол еңбегіне
тікелей тәуелді болды.
Үндістан ағылшындар мен француздардың үстемдік үшін талас аренасына
айналған ринг есебінде қарас тырылатын мемлекеттің бірі десе де болады.
Үндіс танның жаулануындағы негізгі аймақ Бенгалия болып табылджы. Масштабы
жағынан Үндістан отарға айналған алғашқы және іс жүзінде жалғыз ірі
мемлекет болды. Үндістанға тән әкімшілік –саяси байланыстың әлсіздігін
пайдаланып, ағылшындар өте оңай, аса шығындарсыз, негізінен үнділердің өз
қолымен билікті тартып алып, өз билігін орнатты. Енді жаулап алуышылардың
алдында жаңа мәселе туындайды: ірі отарды қалай билеу керек? Алдынға жаулап
алуышылардың алдында мүндай мәселе болмаған. Олардың барлығы, Ұлы
Моғолдарға дейін ғасырлар бойы қалыптасқан және барлығына түсінікті жүйемен
билеген болатын. Бірақ, ағылшындар түбегейлі жүйені қалыптастырды.
Үндістанның Британияға қосылуы соғыстың немесе соғыстар тізбегінің
нәтижесінен гөрі, бүкіл әлемде қалыптасқан экономикалық және әлеуметтік
үрдістердің нәтижесі болса керек. Үндістанның жаулануы Англидағы өнеркәсіп
төңкерісіні жиілеткені рас. Үндістаннан әкелінген шикізат өңдеуді қажет
етті. Өңдеу нәтижесінде Англияның өзінде бәсекелестік қарқынды дамып,
өнәркәсіп басқа дәрежеге аяқ басты. Үндістанның отарлануы Англия үшін тек
қана өнеркәсіптегі өзгерістер ғана әкелмей, сонымен қатар әлеуметтік
жағынан да ағылшын қоғамына өз әсерін тигізген еді. Жаңа дворяндардың
қалыптасуына, жаңа жер іздеушілердің қатарының көбеюіне де септігін
тигізді.
1600 жылдың ортасында Ост – Индтік команиялар сол кездегі бүкіл
отаршыл державаларда пайда бола бастады. Еуропалық державаларда Ост –
Индтік команиялар қатарлас дамыды. Мысалы: 1600 – 1858 жылдыры ағылшындық,
1602 – 1798 жылдары голландтық, 1664 – 1774 жылдары француздық компаниялар
дамыған еді. Ірі саудагерлер мен өндірістік метрополияларды біріктірген бұл
компаниялар, Шығыста жаулап алу саясатын жүргізуге, соғыс жүргізуге, жаңа
жерлерді қосып алуға, бағынған халықты қанауға, өз колониалдық иеліктері
арасында монополиялы сауда жүргізуге хақылы болды. Ост – Индтік компаниялар
мануфактуралық өндіріс буржуазиясыының мүдделеріне тікелей қызмет етті.
Ост – Индтік компаниялар колониялардан таурлар (бұрыш, гүл, дәнді –
дақылдар т.б.) арзан бағамен алып, еропалық елдерде қымбат бағамен сататын
болды. Ост – Индтік компаниялар өз акционерлеріне көптеген табыстар әкеліп
отырды. Осылайша, 1600 жылы Лондонда ағылшындық Ост – Индтік, 30 мың фунт
стирлинг капиталы бар компанияның негізі қаланады. Оның акцинерлері
мемлкет билеушілері мен ірі саудагерлер болды. Компания Малукк, Суловеси,
Ява, Суматра, Үндістан, Сиамда сауда факторияларын құра бастады. Бірақ,
1618 жылы голландық Ост – Индтік компаниясының әскері Сиамдағы бірнеше
шайқаста ағылшындарды талқандап, оларды Малукктан ығыстырады. 1623 жылы
голландықтар ағылшындарға Амбон түбегінде шешуші соққы беріп, олардың
Үндістандағы экспанциясын тоқтатқан еді.
Көре алмаушылық, бәсекелестік отарларға иемденудегі қақтығыстар Ост –
Индтік компаниялардың Атлант, Үнді, Тынық мұхитындағы қатаң бәсекелестігі
Азия, Африка, Латын Америкасында ғана емес, сондай – ақ Еуропада да
шиеленіскен қарулы қақтығыстарға алып келді. Осылайша, ХҮІІғ. қан төгіс
соғыстар – 1701 – 1714 жж. Испан мұрагерлігі, 1740 -1748жж. Австриялық
мұрагерлік үшін – 1756 – 1763 жж. жеті жылдық соғыс Англия мен Франция
арасындағы отарларды кедергісіз тонауға бақталастықпен тікелей байланысты.
Бұл қақтығыстардан Англия үнемі жеңімпаз болып шығып отырды.
Бенгалияда бекініп алған ағылшын отаршылдары жыл өткен сайын
Үндістан жеріне ішкері ене, берді. Олар қатал тонаушылық соғыс жүргізді.
Отаршылдар-дың баса-кәктеп кіруі барлық жерде жергілікті феодалдар мен
шапқыншылардың екі жақты езгісінен күйзелгеи халықтың қайыршылыгы мен
кедейленуін күшейте түсті.
ХІХ ғасырдың басында Ост Индия компаниясы Үндістанның
территориясында билеуші күшке ие болды. Енді ағылшын буржуазиясының бүкіл
түбекті жаулап алуы үшін маратхалық князьдықтардың қарсыласуын басу қажет
болды.
ХІХ ғасырдың басында феодалдық маратхалық князьдықтар күрделі
дағдарысты басынан кешіріп жатты. Маратхалық князьдықтардың конфедерациясы
ыдырады, князьдар пешва билігімен есептеседі. Әрі феодалдар князьдарға
ғана бағынды.
Индауыр мен пешва арасындағы өзара соғыс ағылшындарға араласуға
сылтау берді. Ағылшындар Индауырдан жеңіліс тапқан пешва Бадеш әскери көмек
беруге, ал өз кезегінде маратха конфедерациясының сыртқы саясатын
ағылшындарға бағындыруға уәде етті. 1808 жылы ағылшындар соғыс бастайды.
Маратхалар жаулаушыларға табанды қарсыласы. Бірақ маратхалық феодалдар
өздерінің мүдделерін ғана көздегендіктен, олар тек өз жерлерін ғана
қорғауды мақсат етіп, бірлеспей жалпыүнділік сипатқа енбегендіктен жеңіліс
табады. 1803-1805 жылдардағы соғыс нәтижесінде маратхалық князьдықтардың
бөлігі мен Ұлы Моғолдардың астанасы Дели отаршыларға бағынады.Орталық
Үндістанның князьдары Ост - Индия компаниясының вассалдарына айналады. Ост
- Индия компаниясы, яғни ағылшындық ірі буржуазия үстемдік етеді.
1818 жылы жаңа соғыс нәтижесінде ағылшындар маратхалық князьдықтарды
бағындырды. Гаужахстанның князьдары да ағылшындардың билігін мойындады.1826
жылы жаулаушылық соғыс нәтижесінде Ост Үнді компаниясының иелігіне Бирманың
Ассам жері енеді.1843 жылы Сижуті жаулап алу аяқталды.
19 ғасырдың басында экономикалық дамудың қажеттіліктері мен ағылшын
отаршылары жағынан қауіптің ұлғаюы Педжабта орталықтанған мемлекет құру
тенденциясын туындатты. Педжабтың феодалдардың өзара соғысы макараджа
титулын иемденген Ганджит Сингх жеңісімен аяқталды. Ол үлестік
князьдықтарды жояды. Жер иеліктері синх феодалдары – сердарлар арасында
әскердегі қызмет ету уақытында берілетін джагирлер формасында берілді.
Педжабта жақсы артиллериясы бар 40- мыңдық армия құрылды. Одан басқа
махараджаның иелігінде 30 мыңдық солдат болды. Гаджит Сингх өз билігіне
Кашмир менмультана Пешвара облыстарын бағындырды.Педжабтың күшін ескере
отырып , ағылшындар уақытша Гаджит Сингхпен бейбіт қатынастар сақтауға
тырысты. Алайда отызыншы жылдардың аяғына таман синхтер мемлекеті түрлі
қайшылықтардың салдарынан әлсірей бастады. Гаджит Сингхтың өлімінен кейін ,
1838 жылы Педжабта феодалдық өзара қырқыстар басталады. Алайда феодалдық
сепаратизмге армия қарсы тұрды. Олар Педжабтың тұтастығы мен тәуелсіздігін
қорғап, пенчояттар құрды. Педжаб дходандары армиялық өздерінің
билігі мен жер иеліктеріне қарсы қауіп ретінде көрді. Ағылшындар
Педжабтағы оқиғалар басқа территорияларға таралып кетуден қауіптеніп ,
феодалдармен бірлесе отырып ,пенчоятқасоғыс ашады. Сатқындыққа қарамастан
алпыс мыңдық армия табанды қарсыласты. Бірақ 1846 жылы ақпанда синхтерге
тойтарыс беріледі. Бірінші ағылшын педжаб соғысының нәтижесінде сингх
мемлекетінің бір бөлігі компанияның иелігіне өтеді.Педжаб Ост - Индия
компаниясының вассалдық князьдығына айналады.
Бірақ еркіндік сүйгіш педжабтықтар 1848 жылы Педжабта жаңа көтеріліс
бастайды. Оларға ауғанстандық әмір, салт аттыларды көмекке жібереді. Жаңа
күрделі соғыс басталып , оның нәтижесінде Педжаб толығымен бағындырылады.
Осылайша 1849 жылы британ отаршылдарының Үндістанды жаулап алуы аяқталады.
Ост-Индия компаниясы отарлық қаруы болды.
Үндістан британ отаршылдарының езгісіне біртіндеп емес жылдам
түсті. Үндістанды қанау бастапқыда негізінен халықтан салық алу және
үнді князьдарының байлығын тонаудан басталды. Карл Маркс байлық
елді ашық қанау және Англияға жөнелтілген орасан зор дүниені
тартып алу жолымен жиналды, - деп жазды. XIX ғасырдың ортасында ғана
Үндістанға ағылшын товарларын өткізудің мүмкіндігі өсті. Үндістанды
тонау ағылшын буржуазиясының қолында орасан мол байлықтың жиналуына жағдай
жасады.
ХІХ ғасырдың орта шенінде миллиондаған үнді тоқымашы-ларының
тағдыры тым мүшкіл еді. Олар ағылшынның фабрикалық техникамен
жабдықталған мақта - мата өндірісімен бәсекеге төтеп бере
алмай күйзеліске үшырады. Үндістаннан Англияға мата емес,
ағылшын фабрикаларына қажетті шикізат — мақта жеткізілді, ал Үндістанға
ағылшынның даяр маталары әкелінді. Ағылшын фабриканттары мен
саудагерлері байыған үстіне байи түсті, ал күйзеліске үшыраған үнді
тоқымашылары он мыңдап аштықтан қырылып жатты. Үндістанның бүкіл
экономикасы ағылшын буржуазиясының мүддесіне бағындырылды. Ост – Инд
компаниясы Үндістан жерін бөліске салып, елден байлықты Еуропаға әкетіп
жатты.
1.2. Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп,
қанау тәсілдері.
Ост – Индтік компаниялардың Шығыс елдеріндегі іс - әрекетінің тарихы
– бұрын сонды болмаған қылмыстар тарихы болды. Англия Шығыста колониалдық
тауарларды қайта сатудан, ірі көлемдегі салықтан, халықты тонаудан, қосымша
төлемдерден үлкен пайда тауып отырды. Сонымен қатар ағылшындық Ост – Индтік
компаниясы Үндістан мен Қытай арасындағы саудаға, Еуропаға шығарылатын,
Еуропадан алып келінетін тауарларға, жалпы мемлекет ішіндегі бүкіл саудаға
монополия орнатты. Компания тұзға, апиынға, т.б. тауарларға бағаны бекітіп
отырды.
Жаңа салық енгізе отырып, ағылшындықтар қалыптасқан феодалдық жүйені
жоғалтып алмауға тырысты. Олар ескі феодалдарды қалдырып, оларға салық
жинауды және жергілікті билікті жүктеді.
Әскери реформа қарулы күштердің құрылымының өзгеруіне әкелді.
Әскердегі ағылшындардың саны өсті. Үнді княздарын арнайы жолдауында
Виктория олардың дәстүрлі құқықтарын мойындады. Британ билеушілері
Үндістандағы дәстүрлі касталық жүйеге назар аударып, қастерлеуге міндеттеме
алады.
Еуропалық саяси мәдениеттің белсене енуі Үндістанға көптеген
Еуропалық идеялардың, білім мен тәжірибелердің, ғылым, өнер, мәдениет, өмір
салтының енуіне себепкер болады. Кітаптар, газет – журналадар басқа да
баспа түрлері ағылшын тілінде таралды. Ағылшын тілі біртіндеп үндістандағы
негізгі тілге айналды. Осы орайда алдынғы қатарға шыққан аудан Бенгалия
болды. Ол ең алғаш ағылшындар жаулап алған елді – мекен еді.
1857 – 1859 жж. Үндістандағы халық көтерілістері Британ билігінің
әлсіздігіни дәлелдей түсті. Ағылшын буржуазиясы отарлық жүйесіне көптеген
өзгерістер енгізуге, реформа жасауға мәжбүр болады. 1860 жылдары болған
әкімшілік реформасы ағылшындардың шендік билігін күшейте түсті.
1858 жылдың 2 тамызында ағылшын парламенті Үндістанды жақсы басқару
жайындағы заң қабылдайды. Аталған заңда Үндістанның билігі ағылшын
корольдігінің билігінің астына өтіп, парламент оған бақылау жасайтындығы
баяндалады.Бұрынғы екі Кеңеспен бағындырылатын жүйе өзгеріске түседі.
Бұғанға дейін Үндістанды Бақылау Кеңесі мен Ост – Инд компаниясының
директорлар Кеңесі басқарып отыратын еді. Олардың қызметін жаңадан құрылған
Үндістан мәселесі жөніндегі министрлік атқаратын болды.
1857 – 1859 жж. көтеріліс әскери саладағы реформаларға да түрткі
болды. Көтерілісті басу барысында синай әскери бөлімдері ерекше көзге
түскен болатын. Әскер қайта құрылып, негізгінен сипайлар пенджаб
сикхтарынан және Гималай мен Непала аңғарларындағы халықтардан құрастырыла
бастады.Себебі бұл аймақтардағы халықтар елдің орталығынан жырақ, саясаттан
алыс болған – ды. Артилерия тек ағылшындардан құралды. Әскери құрылымдар
өзгеріп, әскерде жергілікті халықтардан офицерлер тағайындалатын болды.
Олар көбінесе феодалдық топтардың азаматтарынан тұрды.
Әкімшілік жүйеде де, реформалар болып өтті. 1861 жылы парламенттің
Үнді кеңесі жайындағы заңға сәйкес бірнеше әкімшілік өзгерістер орын
алды. Соттық билікте де өзгерістер болды. Ост – Инд сотымен бірге
жергілікті билер соты қатар жүрген еді. Енді тек ағылшындық сот жүйесі ғана
Ағылшындар жергілікті феодалдармен тығыз қарым қатынаста болды.
Көтерілісшілердің жерлерін жергілікті феодалдарға беріп отырды. Оларға
қосымша жаңадан титулдар тағайындады. Раджалар көбейе түсті. 1877 жылы
ағылшын колониалдық әкімшілігі княздықтардың үстінен бақылау орнатылды.
Сонымен қатар ағылшын императрицасы Үндістанның да иператрица әрі ханшайымы
болып жарияланды.
ХҮІІІғ. 70 ж. басынан отаршылдық мәселелер Англияның саяси өмірінде
айқын орын ала бастайды. 1868 ж. өзінде –ақ, корольдік колониалдық ұйым
құрылған болатын. Кейінірек ол империялдық колониалдық институт деп
аталатын болды. Саяси тұлғалар империя мәселелеріне зор көңіл бөле бастады.
ХҮІІІғ. 80 ж. империяның мәселелеріне империядағы сауда мәселесіне
көңіл арта түсті. Ішкі сауда бәсекесінде жолы болмай тұрған ағылшын
буржуазиясы отарларға назар аудара бастайды. 1868 ж. өзінде – ақ Корольдік
колониалдық ұйым құрылған болатын. Кейінірек ол Империалдық колониалдық
институт деп аталатын болды. Саяси тұлғалар империя мәселелеріне зор көңіл
бөле бастайды.
1880ж. империялық мәселелеріне, империядағы сауда мәселесіне көңіл
арта түсті. Ішкі сауда бәсекесінде жолы болмай тұрған ағылшын буржуазиясы
отарларға назар аудара бастайды. Англиядан шығатын капиталдың тең жаршысы
британ империясының пайдасына тиді. 1884 ж. империалдық федерациялар лигасы
құрылады. Олар елден шетел тауарларын ығыстыру үшін күресті. Империализм
мен колониалдық экспанция Англияда кең тарала бастады. Аса белсенді
уағыздаушылардың бірі Джозеф Чемберлен болды.
Буржуазиялық публицистер белсенді колониалдық жаулап алулардың
пайдасына Дарвиннің биологиялық идеясы тіршілік үшін күресті дәлел
ретінде келтіре бастайды. Ағылшын колониалдық экспансиясын тарихи тұрғыда
тарихшы Джон Сили қолдады. Ол 1883 ж. жарық көрген Англияның кеңеюі атты
дәрістер жинағында отарлау тарихта маңызды орын алады деп көрсеткен еді.
Дәл осы кездері империялизмді уағыздау, тіпті, көркем әдебиетте де орын
алады.
ХІХғ. аяғында Үндістан Британияның отары болды. Мемлекттік – саяси
механизмнен партиялық саяси жүйесі біршама дамыған Үндістан Ұлыбританияның
құрсауында қалып қойды. ХХғ. Британ капиталы Үндістанның шикізатын игеруге
көптеп құйылды. Осылайша Үндістанның экономикасы толығымен метрополияға
бағынды. Үндістан шикізат отанына айналып, Британияға тері, джут, пальма
талшықтарын, күріш, бидай, индиго экспорттап отырды. Бұл Үндістанның
өндіруші аграрлық ел ретінде артта қалып қоюына зиянын тигізді. Үнділер
өндірген тауарды ағылшындар сатып алып, өңдеп қайтадан үнділердің өздеріне
сатып отырда.Осылайша материялы қымбат тауарды ағылшындар өте арзанға
түсірді. Ағылшын капиталы көбінесе теміржол, ирригациялық құрылыстарға,
платанция шаруашылықтарына, фабрика, зауыттар мен тау – кен нысандарына көп
құйылды. Елдегі ең үлкен компаниялар ағылшындардың уысвында болды. Солардың
ішінде Калькуттадағы джут фабрикасы, тоқыма фабрикалары, теміржол
мастерскойлары мен шахталары. Ағылшын капиталының жартысынан көбі отаршыл
мемлекеттік аппаратты ұстау үшін жұмсалды. ХХғ. басынан бастап ағылшын
колониалдық монополия ұйымдары мен ағылшын колониалдық банктері сияқты
басқару агенстволары көбейе түсті.
Калькутта, Бомбей, Мадрас, Дели аудандарында өндіріс пен
ауылшаруашылық зоналары біртіндеп дами бастады. Колониалдық - әкімшілік
аппараттың қазынасына қаржының түсуі өнімнің есебіне байланысты емес,
өндірушілерді шамадан тыс қанаудан болды. Елде тауар ақша қатынастарының
дамуы, ішкі нарықтың орнауы, Калькутта, Бомбей, Мадрас аудандарындағы
жергілікті кәсіпкерліктің өсуі, тауар сататын өсімқорлардың көбеюі, өндіріс
капиталының өсуі ағылшындардың ратындағы алғашқы кәсіпкерлікті
жалғастырушылар болды. Кейіннен бұлар үлкен орындарға таласатын дәрежеге
жетті.
ХІХғ. –ХХғ басында Британдық Үндістан аграрлы – шикізатты қанау
орталығы болып қала берді. Дәстүрлі әлеуметтік – экономикалық институтымен
жаңа өнеркәсіп орындары қалыптасқан ел болды, бірақ әкімшілік аппарат пен
басқару органдары толықтай ағылшындардың қолына өтті.
ХІХ ғ. соңында ағылшындар бұрынғы басқару, яғни әскери диктатураның
одан әрі елді басқаруға қауқарсыз екенін сезіне бастады. Олар енді тонау
мен қанаудың басқа үлгісіне көшуді жөн көрді. Бұған себеп ұлттық
буржуазияның қалыптасуы мен ұлттық саананың біртіндеп қалыптаса бастауы
болса керек. ХІХ ғ. өзінде – ақ, Үндістанда Британдық басқаруға қарсылық
күшейе түскен болатын. Көтерілістер күшейіп, басқарудың жаңа түрін халықтың
үнді халқының өзі де талап ете бастады. Көтерілістер Үндістанның
өнеркәсіпті аудандарын қамти бастады.
ХІХғ. аяғында Үндістан 300 млн. тұрғыны бар ірі басқару жүйесіне
айналды. Әскери диктаторлық әдіс жоғалып бара жатты. Саясаткерлердің айтуы
бойынша бұл әдіс тиімсіз еді.Британдық колониалдық басқару біртіндеп болса
да әлеуметтік таптар санасына сіңіп, біршама деңгейге жетті. Британдық
Англия басқару органдарына тәлім – тәрбиесі батыстық үлгідегі өз мүдделерін
ағылшын қорғауға арланбайтын үнділіктерді басқару істеріне араластыра
бастады. Оған жекеменшік иелері, интелегенция, қалалық орта тап,
мамандандырылған адамдар кірді. Колониалдық прагматизм саясаты жаңа
аудандарға және тұрғындарға тез тарады. Ұлыбритания мен Үндістан қарым –
қатынасы ұлттық даму деңгеге жетті деп қабылданды. Рационализация,
паргматизм саясатын либералистер қолдады, ал сол кездегі ағылшындардың
беделін төмендету бағыты консерваторларға сай келді. Бұл қатал саясат
Үндістанның вице корольі Лорд Керзон (1899 – 1905жж.) , 1909 – 1910 жж.
вице король Линто кезінде біршама төмендеп, ал сыртқы істер министрі Марли
Закан Үнділік Кеңес жайлы реформалар жасады. Тарихта бұл реформа Марли –
Минто реформасы деген атпен қалды. Бұл реформа сайлау құқын кеңейту жайында
болды. Сайлау мұсылмандық және жер иеленуге байланысты жүргізілген еді.
Осындай мәселелерге өзгерістер енгізуге тырысты.
1911 жылы Ү - Георг алғаш рет делиге келді. Астананы Делиден
Калькуттаға көшіру жөнінде өзгерістер енгізуге келген болатын. Бұғанға
дейін 1905 жылдары Бенгалияны бөлу жайлы шешім қабылданған болатын.
Бұндағ,ы негізгі себеп, халықтың тұтасқан күшін ыдыратып, қуатын азайту
еді. Бұл да Британдықтардың басқарудағы жаңа әдістердің бірі болып табылды.
Бенгалия құрамынан Ассам, Бихар, Орисса провинциялары бөлініп шықты. І
дүниежүзілік соғыс нәтижесінде Үндістан колониалдық автократия болып
саналды. Англия Үндістан мен Бирма басшыларын тағайындап, оларға өз
саясаттарын жүргізіп отырды. Мемлекеттік колония басшылығында генерал
губернатор тұрды, ол вице король титулын иеленген болатын. Вице король
заңдар кеңесіне тәуелді болмады. Себебі заңдар кеңесі сайлау арқылы
жасақталған болатын. Кеңесте ағылшын билігіне қарсы топтар болғандықтан,
оған бағынбаған болатын. Тек ағылшындық басқаруға және парламентке мойын
ұсынды.
Басқару жүйесінде Үндістан екіге бөлінді: Британдық Үндістан және
комиссарлық территория, болып аталды. Британдық Үндістанға Бенгалия,
Мадрас т.б. жатты. Ал, комиссарлық территорияға Дели, Аджмер, Мервара,
Белуджистан, Кург, Никабардтық аралдар енді. Провинциялар губернаторы
Үндістанның вице корольдері болды. 1909 жылдан бастап осы заң шешіміне
енген еді. Ішкі істерде раджаларға, махараджаларға, навамдарға сүйенді. Осы
кезде Британдық Үндістанда саяси партиялық жүйе қатаң қалыптасты.
1919 жылы Үндістанды басқару туралы жаңа заң қабылданды. Бұл реформа
Монтено – Челмсфорд реформасы деп аталынды. Жоғарғы және төменгі мемлкеттік
кеңестер сайлау арқылы сайысқа түсе бастады. Басқару жүйесінде де көптеген
реформалар іске асырылды. Реформалар негізінде сайлау заңына байланысты,
дауыстарды санау екі бағытта бөлінді, оның бірі үнділіктер және мұсылмандар
леп бөліп қарастыратын болды. Үнділер заң бойынша 30 % провинциялық орынды,
ал мұсылмандарға аз орынды беретін болды. Ағылшындар үшін бұл қарама –
қайшылықтар, яғни ішкі мәселелердің ушықтыру мақсаты үшін пайдаланылған
жақсы реформа есебінде алдынғы орынға шықты. Бұл реформа барлық
империялистік мемлекеттер саясатында қолданылатын іс еді. Мемлекеттің
ішінде діни немесе ұлтаралық шиеленістер тудыру арқылы мемлекеттің ішкі
потенциялын әлсірету, осыны пайдалана отырып елдің ішкі саясатына араласу
және өзіне бағындыру жолында жетістіктеге жету барлық отаршыл
мемлекеттердің басты ерекшеліктері болып табылатыны белгілі еді. Монтено –
Челмсфорд реформасы осы сарынды саясаттың белгісінің бірі еді.
Ағылшындар үшін бұл қарама – қайшылықты орнымен пайдалана білді.
Үнділердің билікке араласуына сәйкес, ағылшындар басқару жүйесінде өз
адамдарын сақтап отырды. Әсіресе, қаржы және әскер мен полиция саласында өз
адамдарын қалдыруға тырысты. Вице корольдар өз құқықтарын, ветоларын
сақтап отырды.
ІІ – Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу
тарихынан.
2.1. Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі.
Елде тауар ақша қатынастарының дамуы, ішкі нарықтың орнауы,
Калькутта, Бомбей, Мадрас аудандарындағы жергілікті кәсіпкерліктің өсуі,
тауар сататын өсімқорлардың көбеюі, өндіріс капиталының өсуі ағылшындардың
ратындағы алғашқы кәсіпкерлікті жалғастырушылар болды. Кейіннен бұлар үлкен
орындарға таласатын дәрежеге жетті.
Ағылшындар товарларын жеткізуді әрі әскери мақсатты көздепэ елдің
шалғай жатқан аудандарына темір жолдар салды. 50:жыл дардағы алғашқы темір
жол күрылысы кезінде аштық пен ауру-: дан мыңдаған үнділер қаза тапты.
1857— 1859 жылдардағы халық көтерілісі, отаршылдардың қанауының
күшеюіне жауап ретінде әр жерде бой көтере бастады. 1857—1859 жылдары
халық көтерілісі елдің едәуір бөлігін қамтыды. Алғашында Делиге жақын
жерде зеңбіректермен, мылтықтармен қаруланған 60 мыңнан астам сипайлар
бірінші болып көтерілді. Солтүстік Үндістан мен орталық аймақтағы
көтерілістердің басты күші шаруалар мен қолөнершілер болды. Көтеріліске
князьдар мен помещиктер де қосылды, өйткені бүған дейін олардың иеліктерін
ағылшындар тартып алған болатын. Алғашқы кезде көтеріліс сәтті
басталды. Көтерілісшілер Делиді және басқа қалаларды алды (картаны
қара). Отаршылдардан азат етілген территорияларда жаңа тәртіп орнатылды:
кейбір салықтар жойылды, салық жинау кезіндегі қиянатқа,
мемлекет қазынасынан қымқырушылыққа қарсы күрес жүргізілді.
I Ағылшын үкіметі Үндістанға көптеген зеңбіректер және
қару-жарақты пароходтары бар қосымша әскер жіберуге мәжбүр болды. Әскери
күш жағынан енді ағылшын шапқыншылары басым болды. Көтерілісшілер бытыраңқы
әрекет етті. Көтеріліске бастапқыда қосылған феодалдар, көп кешікпей халық
қозғалысы өздеріне қарсы да бағытталуы мүмкін деп одан қорықты. Олар
халыққа опасыздық жасап, енді көтерілісті басуға қатысты.
Ағылшын әскерлері көтерілісшілер алған қалаларды қоршап, оларды
тіке шабуылмен алды. Халық ерлікпен қорғанды. Көше-лерде үрыс жүрді.
Ағылшындардың Делиге пілдің күшімен жеткіз-ген зеңбіректері үрыстың
тағдырын шешті.
Көтерілісті басу жан түршігерлік айуандықпен жүрпзілді. Ағылшын
солдаттары әйелдерді де, балаларды да, қарттарды да аямады. Айдап әкелінген
халықтың алдында зеңбіректің аузына байланған түтқындарды зеңбіректен
атып, күл-паршасын шығарды.
Россияның алдыңғы қатарлы адамдары Үндістан халқының қайғысына
ортақтасып көңіл білдірді. Орыстың революционер-демократы Н.А.Добролюбов
көтеріліске арналған мақаласында ағылшын отаршылдарының айуандығын ашу-
ызымен әшкерелеп, көтерілістің азаттық сипатын атап көрсетті.
Отаршылдар көтерілісті басқанымен, өз үстемдігін нығайту үшін
бірқатар реформалар жасауға мәжбүр болды. Помещиктердің салықты арттыруына
тыйым салынды. Жергілікті князьдардың жерге жеке меншігіне ешкімнің нүқсан
келтірмейтіндігіне кешлдік берілді. Ост-Индия компаниясы жойылып,
Үндістанды басқару Британия өкімет орындарының қолына көшті. Бірақ халық
бұқарасының жағдайы жақсармады. Үнді халқының алдында тәуелсіздік үшін әлі
де ұзақ та азапты күрес жолы тұр еді.
Үндістандағы халық көтерілісі Азия халықтарының отаршылдық езгіге
қарсы азаттық күресі тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол британ
шапқыншыларына да, отаршылдармен одақтас болған үнді феодалдарына да үлкен
үрей туғызды. Көтеріліс қанға батыру арқылы басылғанмен, оның Азияның
барлық халықтарының бұдан былайғы азаттық күресінде зор маңызы болды.
Әр княздықтардың оппозициялық әрекеттері ағылшындар үшін отаршылдық
саясатын одан әрі терең дамыта түсуге септігін тигізгендей болды. Олар
сылтау есебінде пайдаланып, халыққа әлімжеттік жасауын тоқтатпады. Орта
Азия мемлекеттері Ресейге қосылу кезінде, ағылшын – орыс қатынастары
шиеленісе түскен еді. Осы кездері бірнеше Үндістан княздықтары Ресеймен
байланыс орнатуға тырысты (мысалы, Кашмир билеушілері — 1865 және 1870
жж., Индура — 1867 ж., Гвалиора — 1879 ж., Джайпура — 1880 ж.). Бірақ
Үндістанның княздарын патшалық ресей қолдамады. Ресей Англияның отарларының
ішкі саясатына араласпайтындығын білдірді. Үндістандағы бұндай әректтер
отаршылдарды ызылындырған еді. Қалай дегенменде, Үндістанның ұлттық санасы
қалыптасып, ағылшындарға қарсылдығы күшейе түсті.
ХІХ ғ. 30 – 80 жылдарында Үндістанның ең дамыған аудандарында (
Бенгалия, Мадрас, Бомбей) жергілікті кәсіпкерелердің мүддесін қорғайтын
алғашқы қоғамдық – саяси ұйымдар құрыла бастады. Бұл партиялық ұйымдар
нәсілшілдікке, ұлтшылдыққа, үндістерді мемлекеттік органдарға қызмет етуге
жолатпау сияқты мәселелермен күресті. Осы кездері мықты Британ әкімшілдік
аппаратына қарсы саяси – буржуазиялық жүйе құрыла бастады.
Ұлттық сана қылаң бере бастағанымен де, кейбір зиянды факторлардың
әсерінен ұлттық сана мен жалпыүнділік саяси көзқарастар ортақ болмады. Бұл
факторларға әлеуметтік – экономикалық дамудың біркелкі болмауы, үнді
экономикасының көп түрлілігі, әкімшілдік саяси жүйенің көп болуы, қоғамдық
дамудың капиталистік және феодалдық түрінің болуы үнді халқының қарсылықты
бірігіп, ортақ күрес жүргізуіне көп кедергісін тигізді.
Бомбей, Мадрас, Калькутта сияқты аудандарында саяси партиялардың дамуы
байқалса, Хундистан, Орисса, Раджутан княздігінде қоғамдық – саяси жүйе
қалыптасып бітпеген болатын.
Үндістанның колониалдық келісімдегі негізгі саяси жаңалығы 1885 ж.
құрылған бірінші жалпыүнділік ұлттық – буржуазиялық Үнді ұлттық конгресі
болды. Үндістан ұлттық конгресінің негізігі мақсаты ұлттық кәсіпкерлердің,
зиялы қауымның, заңгер, дәрігер, журналист, мұғалімдердің, мемлекеттік
қызметкерлердің мүддесін қорғап, солардың көзқарастары үшін күресті.
Конгрестің әлеуметтік базасы кеңейе берді. Енді конгресті қоғамның барлық
табы мен шеткері аудандар да қолдай бастады.
Конгреске қоғамның барлық әлеуметтік табы араласқандықтан ол өзіндік
бір конглемератқа айналды. Бұл ұлт – азаттық қозғалыстың өршуіне жағдай
жасады. Конгресс ұлттық буржуазиялық партиядан, әлеуметтік топқа қарамайтын
жалпы үнді ұлтының күшіне айналды. Конгресстің жоспарларында ұлттық және
әлеуметтік келісім, биліктегілермен ымыра, реформалардың кезеңімен жүзеге
асты.
ХХғ. басында ҮҰК екі басты ағымы қалыптасты. Сипаты жағынан либерелдар
және радикалдар болып екіге бөлінді. Либералдардың көсемдері С. Банерджи,
Д. Наориджи, М. Гокхале, К. Т. Теданг т.б. болды, ал радикалдардың
қайраткерлері Б.Г. Тилак, Б. У. Пал, А. Гхаш, Л. Л. Рай т.б. болды. Бұл
ағымдардың пайда болуы ұлт – азаттық қозғалыстың әртүрлі түсіндірілуімен
байланысты. Либералдар конституциялық өзгерістер жасап, заң және билік
органдарындағы үндістердің болуы, жалпы үнді ұлтының саяси санасын және
саяси мәдениетін өзгерту арқылы тәуелсіздікке қол жеткізу болды.
Радикалдар қалалық қорғалмаған топтармен бірге төменгі тап өкілдерінің
бастарын біріктіріп, ұлт – азаттық қозғалыстың жалпы әдістерін құру болды.
Радикалдардың Конгресте пайда болуы заңды болды. Өйткені, бұл кезде
Үндістанда әлеуметтік – экономикалық қайшылықтар шиеленісіп, өндіріс
орталықтарындағы төменгі тап өкілдері ереуілдерге жаппай шыға бастады.
Халықтың әлеуметтік деңгейі өте төмен болды. Бұнымен қоса елдегі бағаның
да, тұрақтанбауы бұған өз әсерін тигізді. Мұндай ереуілдер жаппай
антиколаниалдық көтерілістерге ұласып отырды. Халықтың ұлттық санасы оянып,
ереуілдер жалпыүнділік сипат алды. Ағылшындардың
2.2. Тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік
алуы.
1905 жылы Үндістаннан Бенгалияның бөлінуі үнді халқының наразылығын
тудырды. 1906 жылы Калькуттадағы конгресте ҮҰК – нің кезекті сессиясында
Үністанға даминиондық алу туралы резолюция қабылданды. Даминиондық алу
арқылы Үндістан өз саясатын өзі жүргізетін автономиялы мемлекет болады.
Бірақ, Британ колониалдық әкімшілігіне қарсы ұлт – азаттық идеяға халықты
тарту туралы ой, бір келісімге келмей, жүзеге асырылмай қалды. 1908 жылы
Сиратадағы Съезде билік либералдардың қолында қалды.
Ұлт – азаттық қозғалыстар кезінде радикалдардың бастары бірікпеді. Б.
Тилак түрмеде отырды. А. Гхош саяси күрестен қол үзді, Б. У. Пал либералдар
жағына шыға бастады. 1912 жылы Конгрестің жарғысы қабылданды. Бұл жарғы
бойынша Үндістан өзін - өзі басқаруға қол жеткізу керек. ҮҰК жалпы үнді
халқының ұйымы болды. Бұл ұйым тек қана әлеуметтік таптардың мүддесін ғана
емес, этнокофессионалдық және касталық топтардың мүддесін қорғады.
ХХғ. 20 ж. басында үнді қоғамында саяси белсенділік кең етек жая
бастады. Бірінші революция жартылай заңды ұйымдар және қоғамдар, саяси
террор позициясында тұрды. Бенгалия, Махараштра және Пенжаб террористердің
эпицентрлері болып саналды. Бенгалиядағы негізгі жасырын ұйымдар болып,
Читтагонганың революциялық әскері, Анушилан Шомити Деккаде, Калькуттада
тек жайды. Бұл ұйымдардың қалалар мен ауылдарда бөлімшелерін ашты.
Нәтижесінде құрама провинцияларда да, террористер көбейе түсті.
Хиндустандық социолистік ассоциациясы ұлттық революциялық жасырын
ұйымдарды біріктіруге тырысты. Сонымен қатар, коммунистік топтармен де
жақсы қарым – қатынас орнатуға тырысты, ал оның лидері Бхагат Сингх
марксизм мен терроризмнің өзара байланыстылығы жөнінде сөз қозғады.
Заңсыздыққа және билік репрессиясына қарамастан, революциялық жасырын
ұйымдар өз жұмысын кеңейтті. Олар әсіресе, қаладан шыққан ұсақ буржуазиямен
интеленгенциясының бөлігін, жастарды өздеріне тартты. Үнділік азаттық
қозғалысындағы радикалды ұсақ буржуазия бағыты ХХғ. басында қалыптаса
бастады. Ол тек үндістан ішінде ғана емес, сырттан да дами түсті. Европада,
АҚШ - та эммигранттық ұйымдар пайда болды.
1914 – 1916 жж. үнділік революциялық эммигранттардың үлкен бөлігі өз
отандарына жергілікті жасырын ұйымдармен байланысты жақсарту үшін және
көтеріліске дайындық жасайды. Берлинде құрылған Үндістан тәуелсіздігі
Комитеті арқылы Германиямен, Түркияның үкіметімен байланыс орнатады. 1915
ж. Кабулда Комитет қолдауымен эммиграциядағы Үндістанның уақытша үкіметі
құрылды, Махендра Пратап президент болып сайланды. Уақытша үкімет патшалық
Ресейден әскери көмек сұрайды. Үнділік революциялық демократияның өкілдері
Ресейдегі революцияны қолдап, Ресейдің патша қанауынан құтылып,
1939 жылы қыркүйекте Үндістан 2-ші дүние жүзілік соғысқа тартылды.
Соғыс халыққа орасан зор ауыртпалық түсірді. Кейбір аймақтарды аштық
жариялады соғыстың аяғында Үндістан мен ағылшын имперализмі арасында
экономикалық және саяси қайшылық күрт шиленісті. 1946 ж. басында армияда
флот пен авиацияда ағылшындарға қарсы толқулар болып өтті. Ағылшын үкіметі
1946 ж. көктемде Үндістанға доминон статусын беруге мәжбүр болды. 1947 жылы
15 тамызда Үндістан жерінде тәуелсіз жаңа 2 мемлекет Үндістан мен Пакистан
доминондары құрылды.
Ү.Ұ.К-ң жетекшісі Дж Неру тәуелсіз Үндістан үкіметінің премьер
министрі болып тағайындалды.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі
Сабақ – мектепте оқушыларға білім және тәрбие берудің негізгі буыны.
Оқу бағдарламаларының өзгеруіне байланысты сабақтың міндеттері де, оған
қойылатын талаптар да күрделене түсуде. Сонымен бірге сабақтардың өздері де
жетілдіріліп, жылдан жылға сана жағынан жақсарып келеді. Соңғы жылдары
қазақ тілінде оқытатын мектептерде тарих сабақтарының сапасы едәуір
арттырылды. Күнделікті сабақты шебер ұйымдастыратын тарихшы мұғалімдер саны
көбейе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І – тарау. Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы.
1.1. Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары және
Британияның жаулаушылық саясаты.
1.2. Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп,
қанау тәсілдері.
ІІ – Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу
тарихынан.
2.1. Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі.
2.2. Тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік
алуы.
ІІІ – тарау. Англияның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте
оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі қолданылған сабақ
үлгісі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз.
Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда
жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі
түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл
өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер
жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес,
бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп
жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты
назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты
оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын,
адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің
негізін оқытып үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - басты назар аудару
қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды
адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің
басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен
талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін
күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген
азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Азия
мемлекеттерінің тарихын, соның ішінде отарланған Үндістан тарихын,
Үндістанның даму жүйесі ағылшындарға тәуелді болғандығына байланысты, бұл
елдегі ағылшындық отарлау саясатының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету
және өз елімізбен салыстырмалы түрде игерту үлкен маңызға ие. Жалпы адамзат
мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан
алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Үндістан
мемлекетінің тарихы, қилы да, қиын тағдыры, ағылшындардың отарлау жүйесі,
Үндістан халқының отарлыққа қарсы күрестері бүгінгі таңда тарих сахнасында
өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп
жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала
аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті
мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының
қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту
бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да Шығыс еледерінің тарихын мектепте оқыту
– жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Дүниежүзі
тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын Үндістанның тарихын мектепте
оқыту, бала санасына отар елдердегі саясат және мемлкеттіліктің
қалыптасуы мен империялистік мемлекеттер мен отар елдер арасындағы
қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты
оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ағылшындардың Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбы жаңа және
қазіргі заман тарихында Үнді мұхиты бассейні жағалауындағы қоғамдар мен
мемлекеттердің даму жағдайларына көп көңіл бөлінген Жаңа және қазіргі
заман тарихының құрамдас бөлімі болып табылады. Англияның отарлық
Үндістандағы тек Үндістандағы ғана емес, Үнді мұхиты жағалауындағы көптеген
мемлекеттердің қоғамдық және мемлекеттік құрылымдарының пайда болуын,
дамуын және тәуелсіздікке қол жеткізуін қарастырады.
Хронологиялық шеңбері: Ост – Инд компанияларының Үндістан
территорияларында құрылуынан ағылшындардың отарлық саясатын және оларға
қарсы жергілікті халықтардың көтерілістерін қамти отырып, яғни ХҮІІ
ғасырлардан бастап, ХХ ғасырдың ортасына дейін, дәлірек айтсақ, Үндістанның
тәуелсіздік алуына дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу,
салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып
табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін
тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка
еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлекетіндегі
ағылшындардың отарлық саясатының тарихы.
Негізгі мақсат: Жаңа және қазіргі замандаға Азия және Африка
еледерінің құрамдас бөлігі болып табылатын Үндістан мемлектіндегі
ағылшындардың отарлық саясатын зерделей отырып, Үндістанның қоғамдық –
саяси дамуын, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі
тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және
аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік
ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Жаңа және қазіргі замандағы Үндістан тарихы бойынша әдеби –
зерттеулерді, деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық
талдау.
- Мектепте жаңа және қазіргі замандағы дүниежүзі тарихы курсында
Британдық Үндістандағы ағылшындардың отарлық саясатын оқыту ерекшеліктерін
көрсету.
- Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен
себептерін, Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен
халықты езіп, қанау тәсілдерін жан – жақты зерттеу.
- Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюін,
тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік алу
жолындағы тарихи үрдістердің мәні мен мағнасын ашып көрсету
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі
Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда
зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және шетел зерттеулеріндегі озық
тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Англияның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте
оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді
қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы
жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу -
әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей
қаласындағы № 37 мектеп -гимназиясының 8 А сыныбы.
Тарихнамасы:
Құрылымы: Кіріспеден және үш ірі бөлімнен тұрады. І – тарау.
Англияың Үндістанға отарлық билігін орнатуы жағдайы деп аталып ол өз ішінен
Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары мен себептері
және Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп,
қанау тәсілдері деген екі бөлімшеден құралған. ІІ – тарау. Үндістанның
отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу тарихынан деп аталып,
ол өз ішінен ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі
және тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік
алуы жолындағы саяси оқиғаларға ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ
– тарау. Англиның Үндістандағы отарлық саясаты тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек конспектісі арқылы сабақ
жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен
аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша
көрнекілік құралдары ұсынылған.
І – тарау. Англияның Үндістанға отарлық билігін орнатуы.
1.1. Үндістандағы ағылшын билігінің қалыптасуының алғышарттары және
Британияның жаулаушылық саясаты.
Шығыс мемлекеттерінің ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырлар тарихы отарлану
мәселесімен байланысты. Бұл кезең Шығыста ірі сауда буржуазиясының мүддесін
қорғайтын компаниялардың құрылуымен ерекшеленеді. ХҮІІ ғасырдың басында Ост
– Индтік компаниясының аты Нидерландымен байланыстырылса, ХҮІІІ ғасырда
олар отарлық биліктің тұтқасын мығым ұстай алмай, үстемдік пен отарлаудың
жүгенін Англияға ұстатады.
ХҮІ ғ. ортасынан бастап, Еуропада кәсіпкерліктің жаңа жүйесі –
мануфактура пайда болып, ХҮІІ ғ. бұл үрдіс дами түсті. Мануфактура
капитализмді нығайтып, кәсіпкерлерден одан бетер ауқымды және ұйымдасқан
экспансияны талап етеді. Көпестер мен саудагерлер компанияларға біріге
бастайды. Басты мақсаттары алтын мен бағалы заттарды сатып алу ғана емес,
сондай – ақ отарлап бағындыратын, капиталдарын сыртқа шығаратын елдерді
іздеу еді. Бұғанға дейінгі ағылшындардың жаулап алған жерлері кең, одан
түсетін пайда ауқымды болды. Жаулап алушылардың әрекеттері қиындап, жеке
дара жерлерді иемдену немесе бағындыру мүмкінсіз жағдай болып қалды. Жаулап
алу мен тонауды капиталистердің мықты ұйымы ғана жүргізе алатын болды.
Капитализмнің дамуындағы жаңа кезең отарлық қанаудың тәсілдерін өзгертуді
талап етті. Өйткені, Еуропадағы өндірістің жетістіктеріне қарамастан, ХҮІ
ғ. аяғы мен ХҮІІғ. басында Еуроапалық державалардың өнімділігі қол еңбегіне
тікелей тәуелді болды.
Үндістан ағылшындар мен француздардың үстемдік үшін талас аренасына
айналған ринг есебінде қарас тырылатын мемлекеттің бірі десе де болады.
Үндіс танның жаулануындағы негізгі аймақ Бенгалия болып табылджы. Масштабы
жағынан Үндістан отарға айналған алғашқы және іс жүзінде жалғыз ірі
мемлекет болды. Үндістанға тән әкімшілік –саяси байланыстың әлсіздігін
пайдаланып, ағылшындар өте оңай, аса шығындарсыз, негізінен үнділердің өз
қолымен билікті тартып алып, өз билігін орнатты. Енді жаулап алуышылардың
алдында жаңа мәселе туындайды: ірі отарды қалай билеу керек? Алдынға жаулап
алуышылардың алдында мүндай мәселе болмаған. Олардың барлығы, Ұлы
Моғолдарға дейін ғасырлар бойы қалыптасқан және барлығына түсінікті жүйемен
билеген болатын. Бірақ, ағылшындар түбегейлі жүйені қалыптастырды.
Үндістанның Британияға қосылуы соғыстың немесе соғыстар тізбегінің
нәтижесінен гөрі, бүкіл әлемде қалыптасқан экономикалық және әлеуметтік
үрдістердің нәтижесі болса керек. Үндістанның жаулануы Англидағы өнеркәсіп
төңкерісіні жиілеткені рас. Үндістаннан әкелінген шикізат өңдеуді қажет
етті. Өңдеу нәтижесінде Англияның өзінде бәсекелестік қарқынды дамып,
өнәркәсіп басқа дәрежеге аяқ басты. Үндістанның отарлануы Англия үшін тек
қана өнеркәсіптегі өзгерістер ғана әкелмей, сонымен қатар әлеуметтік
жағынан да ағылшын қоғамына өз әсерін тигізген еді. Жаңа дворяндардың
қалыптасуына, жаңа жер іздеушілердің қатарының көбеюіне де септігін
тигізді.
1600 жылдың ортасында Ост – Индтік команиялар сол кездегі бүкіл
отаршыл державаларда пайда бола бастады. Еуропалық державаларда Ост –
Индтік команиялар қатарлас дамыды. Мысалы: 1600 – 1858 жылдыры ағылшындық,
1602 – 1798 жылдары голландтық, 1664 – 1774 жылдары француздық компаниялар
дамыған еді. Ірі саудагерлер мен өндірістік метрополияларды біріктірген бұл
компаниялар, Шығыста жаулап алу саясатын жүргізуге, соғыс жүргізуге, жаңа
жерлерді қосып алуға, бағынған халықты қанауға, өз колониалдық иеліктері
арасында монополиялы сауда жүргізуге хақылы болды. Ост – Индтік компаниялар
мануфактуралық өндіріс буржуазиясыының мүдделеріне тікелей қызмет етті.
Ост – Индтік компаниялар колониялардан таурлар (бұрыш, гүл, дәнді –
дақылдар т.б.) арзан бағамен алып, еропалық елдерде қымбат бағамен сататын
болды. Ост – Индтік компаниялар өз акционерлеріне көптеген табыстар әкеліп
отырды. Осылайша, 1600 жылы Лондонда ағылшындық Ост – Индтік, 30 мың фунт
стирлинг капиталы бар компанияның негізі қаланады. Оның акцинерлері
мемлкет билеушілері мен ірі саудагерлер болды. Компания Малукк, Суловеси,
Ява, Суматра, Үндістан, Сиамда сауда факторияларын құра бастады. Бірақ,
1618 жылы голландық Ост – Индтік компаниясының әскері Сиамдағы бірнеше
шайқаста ағылшындарды талқандап, оларды Малукктан ығыстырады. 1623 жылы
голландықтар ағылшындарға Амбон түбегінде шешуші соққы беріп, олардың
Үндістандағы экспанциясын тоқтатқан еді.
Көре алмаушылық, бәсекелестік отарларға иемденудегі қақтығыстар Ост –
Индтік компаниялардың Атлант, Үнді, Тынық мұхитындағы қатаң бәсекелестігі
Азия, Африка, Латын Америкасында ғана емес, сондай – ақ Еуропада да
шиеленіскен қарулы қақтығыстарға алып келді. Осылайша, ХҮІІғ. қан төгіс
соғыстар – 1701 – 1714 жж. Испан мұрагерлігі, 1740 -1748жж. Австриялық
мұрагерлік үшін – 1756 – 1763 жж. жеті жылдық соғыс Англия мен Франция
арасындағы отарларды кедергісіз тонауға бақталастықпен тікелей байланысты.
Бұл қақтығыстардан Англия үнемі жеңімпаз болып шығып отырды.
Бенгалияда бекініп алған ағылшын отаршылдары жыл өткен сайын
Үндістан жеріне ішкері ене, берді. Олар қатал тонаушылық соғыс жүргізді.
Отаршылдар-дың баса-кәктеп кіруі барлық жерде жергілікті феодалдар мен
шапқыншылардың екі жақты езгісінен күйзелгеи халықтың қайыршылыгы мен
кедейленуін күшейте түсті.
ХІХ ғасырдың басында Ост Индия компаниясы Үндістанның
территориясында билеуші күшке ие болды. Енді ағылшын буржуазиясының бүкіл
түбекті жаулап алуы үшін маратхалық князьдықтардың қарсыласуын басу қажет
болды.
ХІХ ғасырдың басында феодалдық маратхалық князьдықтар күрделі
дағдарысты басынан кешіріп жатты. Маратхалық князьдықтардың конфедерациясы
ыдырады, князьдар пешва билігімен есептеседі. Әрі феодалдар князьдарға
ғана бағынды.
Индауыр мен пешва арасындағы өзара соғыс ағылшындарға араласуға
сылтау берді. Ағылшындар Индауырдан жеңіліс тапқан пешва Бадеш әскери көмек
беруге, ал өз кезегінде маратха конфедерациясының сыртқы саясатын
ағылшындарға бағындыруға уәде етті. 1808 жылы ағылшындар соғыс бастайды.
Маратхалар жаулаушыларға табанды қарсыласы. Бірақ маратхалық феодалдар
өздерінің мүдделерін ғана көздегендіктен, олар тек өз жерлерін ғана
қорғауды мақсат етіп, бірлеспей жалпыүнділік сипатқа енбегендіктен жеңіліс
табады. 1803-1805 жылдардағы соғыс нәтижесінде маратхалық князьдықтардың
бөлігі мен Ұлы Моғолдардың астанасы Дели отаршыларға бағынады.Орталық
Үндістанның князьдары Ост - Индия компаниясының вассалдарына айналады. Ост
- Индия компаниясы, яғни ағылшындық ірі буржуазия үстемдік етеді.
1818 жылы жаңа соғыс нәтижесінде ағылшындар маратхалық князьдықтарды
бағындырды. Гаужахстанның князьдары да ағылшындардың билігін мойындады.1826
жылы жаулаушылық соғыс нәтижесінде Ост Үнді компаниясының иелігіне Бирманың
Ассам жері енеді.1843 жылы Сижуті жаулап алу аяқталды.
19 ғасырдың басында экономикалық дамудың қажеттіліктері мен ағылшын
отаршылары жағынан қауіптің ұлғаюы Педжабта орталықтанған мемлекет құру
тенденциясын туындатты. Педжабтың феодалдардың өзара соғысы макараджа
титулын иемденген Ганджит Сингх жеңісімен аяқталды. Ол үлестік
князьдықтарды жояды. Жер иеліктері синх феодалдары – сердарлар арасында
әскердегі қызмет ету уақытында берілетін джагирлер формасында берілді.
Педжабта жақсы артиллериясы бар 40- мыңдық армия құрылды. Одан басқа
махараджаның иелігінде 30 мыңдық солдат болды. Гаджит Сингх өз билігіне
Кашмир менмультана Пешвара облыстарын бағындырды.Педжабтың күшін ескере
отырып , ағылшындар уақытша Гаджит Сингхпен бейбіт қатынастар сақтауға
тырысты. Алайда отызыншы жылдардың аяғына таман синхтер мемлекеті түрлі
қайшылықтардың салдарынан әлсірей бастады. Гаджит Сингхтың өлімінен кейін ,
1838 жылы Педжабта феодалдық өзара қырқыстар басталады. Алайда феодалдық
сепаратизмге армия қарсы тұрды. Олар Педжабтың тұтастығы мен тәуелсіздігін
қорғап, пенчояттар құрды. Педжаб дходандары армиялық өздерінің
билігі мен жер иеліктеріне қарсы қауіп ретінде көрді. Ағылшындар
Педжабтағы оқиғалар басқа территорияларға таралып кетуден қауіптеніп ,
феодалдармен бірлесе отырып ,пенчоятқасоғыс ашады. Сатқындыққа қарамастан
алпыс мыңдық армия табанды қарсыласты. Бірақ 1846 жылы ақпанда синхтерге
тойтарыс беріледі. Бірінші ағылшын педжаб соғысының нәтижесінде сингх
мемлекетінің бір бөлігі компанияның иелігіне өтеді.Педжаб Ост - Индия
компаниясының вассалдық князьдығына айналады.
Бірақ еркіндік сүйгіш педжабтықтар 1848 жылы Педжабта жаңа көтеріліс
бастайды. Оларға ауғанстандық әмір, салт аттыларды көмекке жібереді. Жаңа
күрделі соғыс басталып , оның нәтижесінде Педжаб толығымен бағындырылады.
Осылайша 1849 жылы британ отаршылдарының Үндістанды жаулап алуы аяқталады.
Ост-Индия компаниясы отарлық қаруы болды.
Үндістан британ отаршылдарының езгісіне біртіндеп емес жылдам
түсті. Үндістанды қанау бастапқыда негізінен халықтан салық алу және
үнді князьдарының байлығын тонаудан басталды. Карл Маркс байлық
елді ашық қанау және Англияға жөнелтілген орасан зор дүниені
тартып алу жолымен жиналды, - деп жазды. XIX ғасырдың ортасында ғана
Үндістанға ағылшын товарларын өткізудің мүмкіндігі өсті. Үндістанды
тонау ағылшын буржуазиясының қолында орасан мол байлықтың жиналуына жағдай
жасады.
ХІХ ғасырдың орта шенінде миллиондаған үнді тоқымашы-ларының
тағдыры тым мүшкіл еді. Олар ағылшынның фабрикалық техникамен
жабдықталған мақта - мата өндірісімен бәсекеге төтеп бере
алмай күйзеліске үшырады. Үндістаннан Англияға мата емес,
ағылшын фабрикаларына қажетті шикізат — мақта жеткізілді, ал Үндістанға
ағылшынның даяр маталары әкелінді. Ағылшын фабриканттары мен
саудагерлері байыған үстіне байи түсті, ал күйзеліске үшыраған үнді
тоқымашылары он мыңдап аштықтан қырылып жатты. Үндістанның бүкіл
экономикасы ағылшын буржуазиясының мүддесіне бағындырылды. Ост – Инд
компаниясы Үндістан жерін бөліске салып, елден байлықты Еуропаға әкетіп
жатты.
1.2. Англияның Үндістанда қолданған отарлық заң ережелерімен халықты езіп,
қанау тәсілдері.
Ост – Индтік компаниялардың Шығыс елдеріндегі іс - әрекетінің тарихы
– бұрын сонды болмаған қылмыстар тарихы болды. Англия Шығыста колониалдық
тауарларды қайта сатудан, ірі көлемдегі салықтан, халықты тонаудан, қосымша
төлемдерден үлкен пайда тауып отырды. Сонымен қатар ағылшындық Ост – Индтік
компаниясы Үндістан мен Қытай арасындағы саудаға, Еуропаға шығарылатын,
Еуропадан алып келінетін тауарларға, жалпы мемлекет ішіндегі бүкіл саудаға
монополия орнатты. Компания тұзға, апиынға, т.б. тауарларға бағаны бекітіп
отырды.
Жаңа салық енгізе отырып, ағылшындықтар қалыптасқан феодалдық жүйені
жоғалтып алмауға тырысты. Олар ескі феодалдарды қалдырып, оларға салық
жинауды және жергілікті билікті жүктеді.
Әскери реформа қарулы күштердің құрылымының өзгеруіне әкелді.
Әскердегі ағылшындардың саны өсті. Үнді княздарын арнайы жолдауында
Виктория олардың дәстүрлі құқықтарын мойындады. Британ билеушілері
Үндістандағы дәстүрлі касталық жүйеге назар аударып, қастерлеуге міндеттеме
алады.
Еуропалық саяси мәдениеттің белсене енуі Үндістанға көптеген
Еуропалық идеялардың, білім мен тәжірибелердің, ғылым, өнер, мәдениет, өмір
салтының енуіне себепкер болады. Кітаптар, газет – журналадар басқа да
баспа түрлері ағылшын тілінде таралды. Ағылшын тілі біртіндеп үндістандағы
негізгі тілге айналды. Осы орайда алдынғы қатарға шыққан аудан Бенгалия
болды. Ол ең алғаш ағылшындар жаулап алған елді – мекен еді.
1857 – 1859 жж. Үндістандағы халық көтерілістері Британ билігінің
әлсіздігіни дәлелдей түсті. Ағылшын буржуазиясы отарлық жүйесіне көптеген
өзгерістер енгізуге, реформа жасауға мәжбүр болады. 1860 жылдары болған
әкімшілік реформасы ағылшындардың шендік билігін күшейте түсті.
1858 жылдың 2 тамызында ағылшын парламенті Үндістанды жақсы басқару
жайындағы заң қабылдайды. Аталған заңда Үндістанның билігі ағылшын
корольдігінің билігінің астына өтіп, парламент оған бақылау жасайтындығы
баяндалады.Бұрынғы екі Кеңеспен бағындырылатын жүйе өзгеріске түседі.
Бұғанға дейін Үндістанды Бақылау Кеңесі мен Ост – Инд компаниясының
директорлар Кеңесі басқарып отыратын еді. Олардың қызметін жаңадан құрылған
Үндістан мәселесі жөніндегі министрлік атқаратын болды.
1857 – 1859 жж. көтеріліс әскери саладағы реформаларға да түрткі
болды. Көтерілісті басу барысында синай әскери бөлімдері ерекше көзге
түскен болатын. Әскер қайта құрылып, негізгінен сипайлар пенджаб
сикхтарынан және Гималай мен Непала аңғарларындағы халықтардан құрастырыла
бастады.Себебі бұл аймақтардағы халықтар елдің орталығынан жырақ, саясаттан
алыс болған – ды. Артилерия тек ағылшындардан құралды. Әскери құрылымдар
өзгеріп, әскерде жергілікті халықтардан офицерлер тағайындалатын болды.
Олар көбінесе феодалдық топтардың азаматтарынан тұрды.
Әкімшілік жүйеде де, реформалар болып өтті. 1861 жылы парламенттің
Үнді кеңесі жайындағы заңға сәйкес бірнеше әкімшілік өзгерістер орын
алды. Соттық билікте де өзгерістер болды. Ост – Инд сотымен бірге
жергілікті билер соты қатар жүрген еді. Енді тек ағылшындық сот жүйесі ғана
Ағылшындар жергілікті феодалдармен тығыз қарым қатынаста болды.
Көтерілісшілердің жерлерін жергілікті феодалдарға беріп отырды. Оларға
қосымша жаңадан титулдар тағайындады. Раджалар көбейе түсті. 1877 жылы
ағылшын колониалдық әкімшілігі княздықтардың үстінен бақылау орнатылды.
Сонымен қатар ағылшын императрицасы Үндістанның да иператрица әрі ханшайымы
болып жарияланды.
ХҮІІІғ. 70 ж. басынан отаршылдық мәселелер Англияның саяси өмірінде
айқын орын ала бастайды. 1868 ж. өзінде –ақ, корольдік колониалдық ұйым
құрылған болатын. Кейінірек ол империялдық колониалдық институт деп
аталатын болды. Саяси тұлғалар империя мәселелеріне зор көңіл бөле бастады.
ХҮІІІғ. 80 ж. империяның мәселелеріне империядағы сауда мәселесіне
көңіл арта түсті. Ішкі сауда бәсекесінде жолы болмай тұрған ағылшын
буржуазиясы отарларға назар аудара бастайды. 1868 ж. өзінде – ақ Корольдік
колониалдық ұйым құрылған болатын. Кейінірек ол Империалдық колониалдық
институт деп аталатын болды. Саяси тұлғалар империя мәселелеріне зор көңіл
бөле бастайды.
1880ж. империялық мәселелеріне, империядағы сауда мәселесіне көңіл
арта түсті. Ішкі сауда бәсекесінде жолы болмай тұрған ағылшын буржуазиясы
отарларға назар аудара бастайды. Англиядан шығатын капиталдың тең жаршысы
британ империясының пайдасына тиді. 1884 ж. империалдық федерациялар лигасы
құрылады. Олар елден шетел тауарларын ығыстыру үшін күресті. Империализм
мен колониалдық экспанция Англияда кең тарала бастады. Аса белсенді
уағыздаушылардың бірі Джозеф Чемберлен болды.
Буржуазиялық публицистер белсенді колониалдық жаулап алулардың
пайдасына Дарвиннің биологиялық идеясы тіршілік үшін күресті дәлел
ретінде келтіре бастайды. Ағылшын колониалдық экспансиясын тарихи тұрғыда
тарихшы Джон Сили қолдады. Ол 1883 ж. жарық көрген Англияның кеңеюі атты
дәрістер жинағында отарлау тарихта маңызды орын алады деп көрсеткен еді.
Дәл осы кездері империялизмді уағыздау, тіпті, көркем әдебиетте де орын
алады.
ХІХғ. аяғында Үндістан Британияның отары болды. Мемлекттік – саяси
механизмнен партиялық саяси жүйесі біршама дамыған Үндістан Ұлыбританияның
құрсауында қалып қойды. ХХғ. Британ капиталы Үндістанның шикізатын игеруге
көптеп құйылды. Осылайша Үндістанның экономикасы толығымен метрополияға
бағынды. Үндістан шикізат отанына айналып, Британияға тері, джут, пальма
талшықтарын, күріш, бидай, индиго экспорттап отырды. Бұл Үндістанның
өндіруші аграрлық ел ретінде артта қалып қоюына зиянын тигізді. Үнділер
өндірген тауарды ағылшындар сатып алып, өңдеп қайтадан үнділердің өздеріне
сатып отырда.Осылайша материялы қымбат тауарды ағылшындар өте арзанға
түсірді. Ағылшын капиталы көбінесе теміржол, ирригациялық құрылыстарға,
платанция шаруашылықтарына, фабрика, зауыттар мен тау – кен нысандарына көп
құйылды. Елдегі ең үлкен компаниялар ағылшындардың уысвында болды. Солардың
ішінде Калькуттадағы джут фабрикасы, тоқыма фабрикалары, теміржол
мастерскойлары мен шахталары. Ағылшын капиталының жартысынан көбі отаршыл
мемлекеттік аппаратты ұстау үшін жұмсалды. ХХғ. басынан бастап ағылшын
колониалдық монополия ұйымдары мен ағылшын колониалдық банктері сияқты
басқару агенстволары көбейе түсті.
Калькутта, Бомбей, Мадрас, Дели аудандарында өндіріс пен
ауылшаруашылық зоналары біртіндеп дами бастады. Колониалдық - әкімшілік
аппараттың қазынасына қаржының түсуі өнімнің есебіне байланысты емес,
өндірушілерді шамадан тыс қанаудан болды. Елде тауар ақша қатынастарының
дамуы, ішкі нарықтың орнауы, Калькутта, Бомбей, Мадрас аудандарындағы
жергілікті кәсіпкерліктің өсуі, тауар сататын өсімқорлардың көбеюі, өндіріс
капиталының өсуі ағылшындардың ратындағы алғашқы кәсіпкерлікті
жалғастырушылар болды. Кейіннен бұлар үлкен орындарға таласатын дәрежеге
жетті.
ХІХғ. –ХХғ басында Британдық Үндістан аграрлы – шикізатты қанау
орталығы болып қала берді. Дәстүрлі әлеуметтік – экономикалық институтымен
жаңа өнеркәсіп орындары қалыптасқан ел болды, бірақ әкімшілік аппарат пен
басқару органдары толықтай ағылшындардың қолына өтті.
ХІХ ғ. соңында ағылшындар бұрынғы басқару, яғни әскери диктатураның
одан әрі елді басқаруға қауқарсыз екенін сезіне бастады. Олар енді тонау
мен қанаудың басқа үлгісіне көшуді жөн көрді. Бұған себеп ұлттық
буржуазияның қалыптасуы мен ұлттық саананың біртіндеп қалыптаса бастауы
болса керек. ХІХ ғ. өзінде – ақ, Үндістанда Британдық басқаруға қарсылық
күшейе түскен болатын. Көтерілістер күшейіп, басқарудың жаңа түрін халықтың
үнді халқының өзі де талап ете бастады. Көтерілістер Үндістанның
өнеркәсіпті аудандарын қамти бастады.
ХІХғ. аяғында Үндістан 300 млн. тұрғыны бар ірі басқару жүйесіне
айналды. Әскери диктаторлық әдіс жоғалып бара жатты. Саясаткерлердің айтуы
бойынша бұл әдіс тиімсіз еді.Британдық колониалдық басқару біртіндеп болса
да әлеуметтік таптар санасына сіңіп, біршама деңгейге жетті. Британдық
Англия басқару органдарына тәлім – тәрбиесі батыстық үлгідегі өз мүдделерін
ағылшын қорғауға арланбайтын үнділіктерді басқару істеріне араластыра
бастады. Оған жекеменшік иелері, интелегенция, қалалық орта тап,
мамандандырылған адамдар кірді. Колониалдық прагматизм саясаты жаңа
аудандарға және тұрғындарға тез тарады. Ұлыбритания мен Үндістан қарым –
қатынасы ұлттық даму деңгеге жетті деп қабылданды. Рационализация,
паргматизм саясатын либералистер қолдады, ал сол кездегі ағылшындардың
беделін төмендету бағыты консерваторларға сай келді. Бұл қатал саясат
Үндістанның вице корольі Лорд Керзон (1899 – 1905жж.) , 1909 – 1910 жж.
вице король Линто кезінде біршама төмендеп, ал сыртқы істер министрі Марли
Закан Үнділік Кеңес жайлы реформалар жасады. Тарихта бұл реформа Марли –
Минто реформасы деген атпен қалды. Бұл реформа сайлау құқын кеңейту жайында
болды. Сайлау мұсылмандық және жер иеленуге байланысты жүргізілген еді.
Осындай мәселелерге өзгерістер енгізуге тырысты.
1911 жылы Ү - Георг алғаш рет делиге келді. Астананы Делиден
Калькуттаға көшіру жөнінде өзгерістер енгізуге келген болатын. Бұғанға
дейін 1905 жылдары Бенгалияны бөлу жайлы шешім қабылданған болатын.
Бұндағ,ы негізгі себеп, халықтың тұтасқан күшін ыдыратып, қуатын азайту
еді. Бұл да Британдықтардың басқарудағы жаңа әдістердің бірі болып табылды.
Бенгалия құрамынан Ассам, Бихар, Орисса провинциялары бөлініп шықты. І
дүниежүзілік соғыс нәтижесінде Үндістан колониалдық автократия болып
саналды. Англия Үндістан мен Бирма басшыларын тағайындап, оларға өз
саясаттарын жүргізіп отырды. Мемлекеттік колония басшылығында генерал
губернатор тұрды, ол вице король титулын иеленген болатын. Вице король
заңдар кеңесіне тәуелді болмады. Себебі заңдар кеңесі сайлау арқылы
жасақталған болатын. Кеңесте ағылшын билігіне қарсы топтар болғандықтан,
оған бағынбаған болатын. Тек ағылшындық басқаруға және парламентке мойын
ұсынды.
Басқару жүйесінде Үндістан екіге бөлінді: Британдық Үндістан және
комиссарлық территория, болып аталды. Британдық Үндістанға Бенгалия,
Мадрас т.б. жатты. Ал, комиссарлық территорияға Дели, Аджмер, Мервара,
Белуджистан, Кург, Никабардтық аралдар енді. Провинциялар губернаторы
Үндістанның вице корольдері болды. 1909 жылдан бастап осы заң шешіміне
енген еді. Ішкі істерде раджаларға, махараджаларға, навамдарға сүйенді. Осы
кезде Британдық Үндістанда саяси партиялық жүйе қатаң қалыптасты.
1919 жылы Үндістанды басқару туралы жаңа заң қабылданды. Бұл реформа
Монтено – Челмсфорд реформасы деп аталынды. Жоғарғы және төменгі мемлкеттік
кеңестер сайлау арқылы сайысқа түсе бастады. Басқару жүйесінде де көптеген
реформалар іске асырылды. Реформалар негізінде сайлау заңына байланысты,
дауыстарды санау екі бағытта бөлінді, оның бірі үнділіктер және мұсылмандар
леп бөліп қарастыратын болды. Үнділер заң бойынша 30 % провинциялық орынды,
ал мұсылмандарға аз орынды беретін болды. Ағылшындар үшін бұл қарама –
қайшылықтар, яғни ішкі мәселелердің ушықтыру мақсаты үшін пайдаланылған
жақсы реформа есебінде алдынғы орынға шықты. Бұл реформа барлық
империялистік мемлекеттер саясатында қолданылатын іс еді. Мемлекеттің
ішінде діни немесе ұлтаралық шиеленістер тудыру арқылы мемлекеттің ішкі
потенциялын әлсірету, осыны пайдалана отырып елдің ішкі саясатына араласу
және өзіне бағындыру жолында жетістіктеге жету барлық отаршыл
мемлекеттердің басты ерекшеліктері болып табылатыны белгілі еді. Монтено –
Челмсфорд реформасы осы сарынды саясаттың белгісінің бірі еді.
Ағылшындар үшін бұл қарама – қайшылықты орнымен пайдалана білді.
Үнділердің билікке араласуына сәйкес, ағылшындар басқару жүйесінде өз
адамдарын сақтап отырды. Әсіресе, қаржы және әскер мен полиция саласында өз
адамдарын қалдыруға тырысты. Вице корольдар өз құқықтарын, ветоларын
сақтап отырды.
ІІ – Үндістанның отаршылдарға қарсы күресі және отарлық езгіден арылу
тарихынан.
2.1. Ұлттық сананың қалыптасуы мен отаршылдарға қарсылықтың күшеюі.
Елде тауар ақша қатынастарының дамуы, ішкі нарықтың орнауы,
Калькутта, Бомбей, Мадрас аудандарындағы жергілікті кәсіпкерліктің өсуі,
тауар сататын өсімқорлардың көбеюі, өндіріс капиталының өсуі ағылшындардың
ратындағы алғашқы кәсіпкерлікті жалғастырушылар болды. Кейіннен бұлар үлкен
орындарға таласатын дәрежеге жетті.
Ағылшындар товарларын жеткізуді әрі әскери мақсатты көздепэ елдің
шалғай жатқан аудандарына темір жолдар салды. 50:жыл дардағы алғашқы темір
жол күрылысы кезінде аштық пен ауру-: дан мыңдаған үнділер қаза тапты.
1857— 1859 жылдардағы халық көтерілісі, отаршылдардың қанауының
күшеюіне жауап ретінде әр жерде бой көтере бастады. 1857—1859 жылдары
халық көтерілісі елдің едәуір бөлігін қамтыды. Алғашында Делиге жақын
жерде зеңбіректермен, мылтықтармен қаруланған 60 мыңнан астам сипайлар
бірінші болып көтерілді. Солтүстік Үндістан мен орталық аймақтағы
көтерілістердің басты күші шаруалар мен қолөнершілер болды. Көтеріліске
князьдар мен помещиктер де қосылды, өйткені бүған дейін олардың иеліктерін
ағылшындар тартып алған болатын. Алғашқы кезде көтеріліс сәтті
басталды. Көтерілісшілер Делиді және басқа қалаларды алды (картаны
қара). Отаршылдардан азат етілген территорияларда жаңа тәртіп орнатылды:
кейбір салықтар жойылды, салық жинау кезіндегі қиянатқа,
мемлекет қазынасынан қымқырушылыққа қарсы күрес жүргізілді.
I Ағылшын үкіметі Үндістанға көптеген зеңбіректер және
қару-жарақты пароходтары бар қосымша әскер жіберуге мәжбүр болды. Әскери
күш жағынан енді ағылшын шапқыншылары басым болды. Көтерілісшілер бытыраңқы
әрекет етті. Көтеріліске бастапқыда қосылған феодалдар, көп кешікпей халық
қозғалысы өздеріне қарсы да бағытталуы мүмкін деп одан қорықты. Олар
халыққа опасыздық жасап, енді көтерілісті басуға қатысты.
Ағылшын әскерлері көтерілісшілер алған қалаларды қоршап, оларды
тіке шабуылмен алды. Халық ерлікпен қорғанды. Көше-лерде үрыс жүрді.
Ағылшындардың Делиге пілдің күшімен жеткіз-ген зеңбіректері үрыстың
тағдырын шешті.
Көтерілісті басу жан түршігерлік айуандықпен жүрпзілді. Ағылшын
солдаттары әйелдерді де, балаларды да, қарттарды да аямады. Айдап әкелінген
халықтың алдында зеңбіректің аузына байланған түтқындарды зеңбіректен
атып, күл-паршасын шығарды.
Россияның алдыңғы қатарлы адамдары Үндістан халқының қайғысына
ортақтасып көңіл білдірді. Орыстың революционер-демократы Н.А.Добролюбов
көтеріліске арналған мақаласында ағылшын отаршылдарының айуандығын ашу-
ызымен әшкерелеп, көтерілістің азаттық сипатын атап көрсетті.
Отаршылдар көтерілісті басқанымен, өз үстемдігін нығайту үшін
бірқатар реформалар жасауға мәжбүр болды. Помещиктердің салықты арттыруына
тыйым салынды. Жергілікті князьдардың жерге жеке меншігіне ешкімнің нүқсан
келтірмейтіндігіне кешлдік берілді. Ост-Индия компаниясы жойылып,
Үндістанды басқару Британия өкімет орындарының қолына көшті. Бірақ халық
бұқарасының жағдайы жақсармады. Үнді халқының алдында тәуелсіздік үшін әлі
де ұзақ та азапты күрес жолы тұр еді.
Үндістандағы халық көтерілісі Азия халықтарының отаршылдық езгіге
қарсы азаттық күресі тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол британ
шапқыншыларына да, отаршылдармен одақтас болған үнді феодалдарына да үлкен
үрей туғызды. Көтеріліс қанға батыру арқылы басылғанмен, оның Азияның
барлық халықтарының бұдан былайғы азаттық күресінде зор маңызы болды.
Әр княздықтардың оппозициялық әрекеттері ағылшындар үшін отаршылдық
саясатын одан әрі терең дамыта түсуге септігін тигізгендей болды. Олар
сылтау есебінде пайдаланып, халыққа әлімжеттік жасауын тоқтатпады. Орта
Азия мемлекеттері Ресейге қосылу кезінде, ағылшын – орыс қатынастары
шиеленісе түскен еді. Осы кездері бірнеше Үндістан княздықтары Ресеймен
байланыс орнатуға тырысты (мысалы, Кашмир билеушілері — 1865 және 1870
жж., Индура — 1867 ж., Гвалиора — 1879 ж., Джайпура — 1880 ж.). Бірақ
Үндістанның княздарын патшалық ресей қолдамады. Ресей Англияның отарларының
ішкі саясатына араласпайтындығын білдірді. Үндістандағы бұндай әректтер
отаршылдарды ызылындырған еді. Қалай дегенменде, Үндістанның ұлттық санасы
қалыптасып, ағылшындарға қарсылдығы күшейе түсті.
ХІХ ғ. 30 – 80 жылдарында Үндістанның ең дамыған аудандарында (
Бенгалия, Мадрас, Бомбей) жергілікті кәсіпкерелердің мүддесін қорғайтын
алғашқы қоғамдық – саяси ұйымдар құрыла бастады. Бұл партиялық ұйымдар
нәсілшілдікке, ұлтшылдыққа, үндістерді мемлекеттік органдарға қызмет етуге
жолатпау сияқты мәселелермен күресті. Осы кездері мықты Британ әкімшілдік
аппаратына қарсы саяси – буржуазиялық жүйе құрыла бастады.
Ұлттық сана қылаң бере бастағанымен де, кейбір зиянды факторлардың
әсерінен ұлттық сана мен жалпыүнділік саяси көзқарастар ортақ болмады. Бұл
факторларға әлеуметтік – экономикалық дамудың біркелкі болмауы, үнді
экономикасының көп түрлілігі, әкімшілдік саяси жүйенің көп болуы, қоғамдық
дамудың капиталистік және феодалдық түрінің болуы үнді халқының қарсылықты
бірігіп, ортақ күрес жүргізуіне көп кедергісін тигізді.
Бомбей, Мадрас, Калькутта сияқты аудандарында саяси партиялардың дамуы
байқалса, Хундистан, Орисса, Раджутан княздігінде қоғамдық – саяси жүйе
қалыптасып бітпеген болатын.
Үндістанның колониалдық келісімдегі негізгі саяси жаңалығы 1885 ж.
құрылған бірінші жалпыүнділік ұлттық – буржуазиялық Үнді ұлттық конгресі
болды. Үндістан ұлттық конгресінің негізігі мақсаты ұлттық кәсіпкерлердің,
зиялы қауымның, заңгер, дәрігер, журналист, мұғалімдердің, мемлекеттік
қызметкерлердің мүддесін қорғап, солардың көзқарастары үшін күресті.
Конгрестің әлеуметтік базасы кеңейе берді. Енді конгресті қоғамның барлық
табы мен шеткері аудандар да қолдай бастады.
Конгреске қоғамның барлық әлеуметтік табы араласқандықтан ол өзіндік
бір конглемератқа айналды. Бұл ұлт – азаттық қозғалыстың өршуіне жағдай
жасады. Конгресс ұлттық буржуазиялық партиядан, әлеуметтік топқа қарамайтын
жалпы үнді ұлтының күшіне айналды. Конгресстің жоспарларында ұлттық және
әлеуметтік келісім, биліктегілермен ымыра, реформалардың кезеңімен жүзеге
асты.
ХХғ. басында ҮҰК екі басты ағымы қалыптасты. Сипаты жағынан либерелдар
және радикалдар болып екіге бөлінді. Либералдардың көсемдері С. Банерджи,
Д. Наориджи, М. Гокхале, К. Т. Теданг т.б. болды, ал радикалдардың
қайраткерлері Б.Г. Тилак, Б. У. Пал, А. Гхаш, Л. Л. Рай т.б. болды. Бұл
ағымдардың пайда болуы ұлт – азаттық қозғалыстың әртүрлі түсіндірілуімен
байланысты. Либералдар конституциялық өзгерістер жасап, заң және билік
органдарындағы үндістердің болуы, жалпы үнді ұлтының саяси санасын және
саяси мәдениетін өзгерту арқылы тәуелсіздікке қол жеткізу болды.
Радикалдар қалалық қорғалмаған топтармен бірге төменгі тап өкілдерінің
бастарын біріктіріп, ұлт – азаттық қозғалыстың жалпы әдістерін құру болды.
Радикалдардың Конгресте пайда болуы заңды болды. Өйткені, бұл кезде
Үндістанда әлеуметтік – экономикалық қайшылықтар шиеленісіп, өндіріс
орталықтарындағы төменгі тап өкілдері ереуілдерге жаппай шыға бастады.
Халықтың әлеуметтік деңгейі өте төмен болды. Бұнымен қоса елдегі бағаның
да, тұрақтанбауы бұған өз әсерін тигізді. Мұндай ереуілдер жаппай
антиколаниалдық көтерілістерге ұласып отырды. Халықтың ұлттық санасы оянып,
ереуілдер жалпыүнділік сипат алды. Ағылшындардың
2.2. Тәуелсіздік жолындағы саяси қозғалыстар және Үндістанның тәуелсіздік
алуы.
1905 жылы Үндістаннан Бенгалияның бөлінуі үнді халқының наразылығын
тудырды. 1906 жылы Калькуттадағы конгресте ҮҰК – нің кезекті сессиясында
Үністанға даминиондық алу туралы резолюция қабылданды. Даминиондық алу
арқылы Үндістан өз саясатын өзі жүргізетін автономиялы мемлекет болады.
Бірақ, Британ колониалдық әкімшілігіне қарсы ұлт – азаттық идеяға халықты
тарту туралы ой, бір келісімге келмей, жүзеге асырылмай қалды. 1908 жылы
Сиратадағы Съезде билік либералдардың қолында қалды.
Ұлт – азаттық қозғалыстар кезінде радикалдардың бастары бірікпеді. Б.
Тилак түрмеде отырды. А. Гхош саяси күрестен қол үзді, Б. У. Пал либералдар
жағына шыға бастады. 1912 жылы Конгрестің жарғысы қабылданды. Бұл жарғы
бойынша Үндістан өзін - өзі басқаруға қол жеткізу керек. ҮҰК жалпы үнді
халқының ұйымы болды. Бұл ұйым тек қана әлеуметтік таптардың мүддесін ғана
емес, этнокофессионалдық және касталық топтардың мүддесін қорғады.
ХХғ. 20 ж. басында үнді қоғамында саяси белсенділік кең етек жая
бастады. Бірінші революция жартылай заңды ұйымдар және қоғамдар, саяси
террор позициясында тұрды. Бенгалия, Махараштра және Пенжаб террористердің
эпицентрлері болып саналды. Бенгалиядағы негізгі жасырын ұйымдар болып,
Читтагонганың революциялық әскері, Анушилан Шомити Деккаде, Калькуттада
тек жайды. Бұл ұйымдардың қалалар мен ауылдарда бөлімшелерін ашты.
Нәтижесінде құрама провинцияларда да, террористер көбейе түсті.
Хиндустандық социолистік ассоциациясы ұлттық революциялық жасырын
ұйымдарды біріктіруге тырысты. Сонымен қатар, коммунистік топтармен де
жақсы қарым – қатынас орнатуға тырысты, ал оның лидері Бхагат Сингх
марксизм мен терроризмнің өзара байланыстылығы жөнінде сөз қозғады.
Заңсыздыққа және билік репрессиясына қарамастан, революциялық жасырын
ұйымдар өз жұмысын кеңейтті. Олар әсіресе, қаладан шыққан ұсақ буржуазиямен
интеленгенциясының бөлігін, жастарды өздеріне тартты. Үнділік азаттық
қозғалысындағы радикалды ұсақ буржуазия бағыты ХХғ. басында қалыптаса
бастады. Ол тек үндістан ішінде ғана емес, сырттан да дами түсті. Европада,
АҚШ - та эммигранттық ұйымдар пайда болды.
1914 – 1916 жж. үнділік революциялық эммигранттардың үлкен бөлігі өз
отандарына жергілікті жасырын ұйымдармен байланысты жақсарту үшін және
көтеріліске дайындық жасайды. Берлинде құрылған Үндістан тәуелсіздігі
Комитеті арқылы Германиямен, Түркияның үкіметімен байланыс орнатады. 1915
ж. Кабулда Комитет қолдауымен эммиграциядағы Үндістанның уақытша үкіметі
құрылды, Махендра Пратап президент болып сайланды. Уақытша үкімет патшалық
Ресейден әскери көмек сұрайды. Үнділік революциялық демократияның өкілдері
Ресейдегі революцияны қолдап, Ресейдің патша қанауынан құтылып,
1939 жылы қыркүйекте Үндістан 2-ші дүние жүзілік соғысқа тартылды.
Соғыс халыққа орасан зор ауыртпалық түсірді. Кейбір аймақтарды аштық
жариялады соғыстың аяғында Үндістан мен ағылшын имперализмі арасында
экономикалық және саяси қайшылық күрт шиленісті. 1946 ж. басында армияда
флот пен авиацияда ағылшындарға қарсы толқулар болып өтті. Ағылшын үкіметі
1946 ж. көктемде Үндістанға доминон статусын беруге мәжбүр болды. 1947 жылы
15 тамызда Үндістан жерінде тәуелсіз жаңа 2 мемлекет Үндістан мен Пакистан
доминондары құрылды.
Ү.Ұ.К-ң жетекшісі Дж Неру тәуелсіз Үндістан үкіметінің премьер
министрі болып тағайындалды.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі
Сабақ – мектепте оқушыларға білім және тәрбие берудің негізгі буыны.
Оқу бағдарламаларының өзгеруіне байланысты сабақтың міндеттері де, оған
қойылатын талаптар да күрделене түсуде. Сонымен бірге сабақтардың өздері де
жетілдіріліп, жылдан жылға сана жағынан жақсарып келеді. Соңғы жылдары
қазақ тілінде оқытатын мектептерде тарих сабақтарының сапасы едәуір
арттырылды. Күнделікті сабақты шебер ұйымдастыратын тарихшы мұғалімдер саны
көбейе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz