Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып соғу
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып соғудың жалпы сипаттамасы мен түсінігі ... ... ... ... ...10
1.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы ұрып соғу ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Ұрып соғу үшін қылмыстық жауаптылық институтының тарихы аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің нормаларындағы қолданылатын ұрып соғу бойынша қажетті қорғану мен оларды анықтау мәселесі мен заңды талдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.1 Ұрып соғуда қатысты қажеті қорғануды қолдануға құқықтық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Ұрып соғу және оларды жасауға қатысуды анықтаудың мәселесі мен жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3. Ұрып соғудың обьективтік және субьективтік белгілері ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып соғудың жалпы сипаттамасы мен түсінігі ... ... ... ... ...10
1.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы ұрып соғу ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Ұрып соғу үшін қылмыстық жауаптылық институтының тарихы аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің нормаларындағы қолданылатын ұрып соғу бойынша қажетті қорғану мен оларды анықтау мәселесі мен заңды талдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.1 Ұрып соғуда қатысты қажеті қорғануды қолдануға құқықтық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Ұрып соғу және оларды жасауға қатысуды анықтаудың мәселесі мен жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3. Ұрып соғудың обьективтік және субьективтік белгілері ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық қоғамдағы әлеуметтік өмірдің заңдық негіздерін жаңартқан қоғамдық құндылықтар иерархиясының жүйесін қайта қарауды керек етті. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Конституциясында адамды, оның өмірі, құқығы мен бостандығы ең жоғарғы құндылықтар деп жарияланды.
Тән ауруын келтірген , бірақ осы Кодекстің 105 бабында көзделген зардаптарға әкеп соқпаған ұрып соғу немесе өзге күш қодану әрекеттерін жасау- Қылмыс құрамынынң объективтік жағына ұрып -соғу , басқа да тән ауырлататындай күш қолдану жатады. ¥рып - соғу зардаптарынан адамның денсаулығының қысқа мерзімге бұзылуы немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұрақты жоғалту сияқты сипат болмайды.
Тән ауыртатын өзге де күш қолдану әрекеттеріне Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 105 бабында көзделген зардаптарға әкелмейтін , бір жолғы зорлық актілері жатады. Оған қол бұрау, шымшу , тебу , итеру тағы басқа да тәнді ауыртатын әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана нысанымен сипатталады. Кінәлі жәбірленушінің тәнін ауыртатындығын ұғынады, денсаулыққа зиян келетіндігін немесе келуі мүмкін екендіігін алдын ала біледі, соны тілейді ( тікелей ниет) немесе саналы түрде жол береді не немқұрайды қарайды ( жанама ниет).
Бұл қылмысты жасауға себеп қызғаныш, бас араздық, т.б. болуы мүмкін. Мұндай мақсат жәбірленушінің тәнін ауырту.
Жәбірленуші үшін ауырлау зардаптарға алып келетін ұрып соғу немесе басқадай зорлық әрекеттер Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша саралануға тиіс.
"Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот -
медицина тұрғысынан бағалаудың ережесінде" тармағына сәйкес, ұрып - соғу жарақаттың ерекше түріне жатпайды. ¥рып - соғу дегеніміз - неше
қайтара ұру. Егер ұрып - соғу нәтижесінде жәбірленушінің денесіне жарақат түссе , оның денсаулыққа келген зиян ретінде ауырлығы жәй белгілерге сүйеніп бағаланады. Егер ұрып – соққан кейін ешқандай көрнекті із қалмаса , сот медициналық сараптама өз қортындысында жәбірленушінің шағынғанын атап өтеді , ешқандай көрнекті із қалмағандығын көрсетеді. Қылмыс жасаудың бұл тәсілінің кең таралып отырғандығы және оның қоғам үшін аса қауіпті екендігі, яғни Ұрып соғу оған зорлықты және пайдакүнемдік-зорлықты қылмыстың бір түрі ретінде баса назар аударып, онымен күресудің қылмыстық-құқықтық тәсілдерінің тиімділігін арттыру жолдарын іздестірудің керек екендігін көрсетіп отыр.
Тән ауруын келтірген , бірақ осы Кодекстің 105 бабында көзделген зардаптарға әкеп соқпаған ұрып соғу немесе өзге күш қодану әрекеттерін жасау- Қылмыс құрамынынң объективтік жағына ұрып -соғу , басқа да тән ауырлататындай күш қолдану жатады. ¥рып - соғу зардаптарынан адамның денсаулығының қысқа мерзімге бұзылуы немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұрақты жоғалту сияқты сипат болмайды.
Тән ауыртатын өзге де күш қолдану әрекеттеріне Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 105 бабында көзделген зардаптарға әкелмейтін , бір жолғы зорлық актілері жатады. Оған қол бұрау, шымшу , тебу , итеру тағы басқа да тәнді ауыртатын әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана нысанымен сипатталады. Кінәлі жәбірленушінің тәнін ауыртатындығын ұғынады, денсаулыққа зиян келетіндігін немесе келуі мүмкін екендіігін алдын ала біледі, соны тілейді ( тікелей ниет) немесе саналы түрде жол береді не немқұрайды қарайды ( жанама ниет).
Бұл қылмысты жасауға себеп қызғаныш, бас араздық, т.б. болуы мүмкін. Мұндай мақсат жәбірленушінің тәнін ауырту.
Жәбірленуші үшін ауырлау зардаптарға алып келетін ұрып соғу немесе басқадай зорлық әрекеттер Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша саралануға тиіс.
"Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот -
медицина тұрғысынан бағалаудың ережесінде" тармағына сәйкес, ұрып - соғу жарақаттың ерекше түріне жатпайды. ¥рып - соғу дегеніміз - неше
қайтара ұру. Егер ұрып - соғу нәтижесінде жәбірленушінің денесіне жарақат түссе , оның денсаулыққа келген зиян ретінде ауырлығы жәй белгілерге сүйеніп бағаланады. Егер ұрып – соққан кейін ешқандай көрнекті із қалмаса , сот медициналық сараптама өз қортындысында жәбірленушінің шағынғанын атап өтеді , ешқандай көрнекті із қалмағандығын көрсетеді. Қылмыс жасаудың бұл тәсілінің кең таралып отырғандығы және оның қоғам үшін аса қауіпті екендігі, яғни Ұрып соғу оған зорлықты және пайдакүнемдік-зорлықты қылмыстың бір түрі ретінде баса назар аударып, онымен күресудің қылмыстық-құқықтық тәсілдерінің тиімділігін арттыру жолдарын іздестірудің керек екендігін көрсетіп отыр.
1. Қазақстан Респуликасының Конституциясы;
2. 2007 жылы 21 мамырда қабылданған №254-ІІІ «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
3. 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
4. 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
5. Закон РК “О порядке и условиях содержанин под стражей
подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлении,
утвержденных Указом Президиума Верховного Совета ССР от 30 марта 1999 года;
6. Приказ Генерального прокурора РК от 12 марта 2001 года “Об организации прокурорского надзора предварительного следствия и дознания” А: 2001 г.;
7. “О порядке применения п. 4 ст. 109 УПК РК Указание
Генерального Прокурора, Министра внутренних дел Председателя КНБ РК от 17.04.1995 г.;
8. Ведомости Верховного Совета СССР 1976 год.;
9. Комментарии к УПК РСФСР.
ІІ. Арнайы әдебиеттер:
1 Сборник Пленума Верховного суда Казахской ССР, Пленума Верховного суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2008 г.г.). – Алматы, 2008. – 289 с.
2 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. - М., 1994. – 950 с.
3 Сборник Пленума Верховного суда Казахской ССР, Пленума Верховного суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2008 г.г.). – Алматы, 2008. – 289 с.
4 Кригер Г.Л. Квалификация хищений социалистического имущества. - М., 1971. – 283 с.
5 Кригер Г.Л. Квалификация хищений социалистического имущества. - М., 1971. – 283 с.
6 Севрюков А.П. Хищение имущества: криминологические и уголовно-правовые аспекты. - М., 2004. – 288 с.
7 Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации / Отв. ред. А.В. Наумов. - М., 1996. – 980 с.
8 Владимиров В.А. Борьба с посягательствами на личную соб-ственность по советскому уголовному праву: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1967. – 155 с.
9 Хулагова Л.Г. Характеристика объективной стороны разбоя. - М., 1991. – 277 с.
10 Комиссаров В.С. Уголовная ответственность за бандитизм: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1993. – 150 с.
11 Кибальник А.П., Соломоненко И.Г. Преступления против мира и
безопасности человечества. - СПб., 2004. – 310 с.
12 Волженкин Б.В. Вопросы квалификации краж, грабежей и разбоев, совершенных с целью завладения личным имуществом граждан. - Л., 1981. – 299 с.
13 Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. - М., 1992. – 256 с.
14 Архив Алмалинского районного суда №1 г. Алматы (2006-2008 г.г.). - Алматы, 2008. – 455 с.
15 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы предупреждения
корыстно-насильственных преступлений. - СПб., 2005. – 286 с.
16 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. - М., 1969. – 271 с.
17 Литвинов А.Н., Гавриш Т.С. Профилактика преступлений. От теории
к практике: Научно-практическое пособие. - М.: ЭКМОЕ, 2003. – 245 с.
18 Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу
Казахстана. – Астана, 2008. – 68 с.
19 Таганцев Н.С. Русское уголовное право: Лекции. Т. 1. - М.: Наука,
1984. – 450 с.
20 Русская Правда (Пространная редакция) // Российское законодательство Х-ХХ в.в. Т. I. - М.: АН СССР, 1990. – 480 с.
21 Памятники русского права. 2-изд. // Памятники права феодальной Руси XII-XVI в.в. - М., 1953. – 323 с.
22 Правда сыновей Ярослава //Российское законодательство Х-ХХ в.в.
Т. 1. - М., 1990. – 423 с.
23 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары: з.ғ.д. ғыл ... дисс. - Алматы, 2004. - 201-б.
24 Уголовный кодекс РСФСР 1922 года. - М.: Госюриздат, 1924. – 233 с.
25 Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. - Алматы: 2008. – 254 с.
26 Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. - Алматы: 2008. – 254 с.
27 Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. - Алматы: Жеті Жарғы, 2008. – 620 с.
28 Декрет СНК РСФСР «О суде» от 20 июля 1918 года // СУ РСФСР. - 1918. - № 52. – С. 3.
29 Борчашвили И.Ш. Уголовно-правовые проблемы борьбы с преступностью против собственности. – Караганды, 1997.;
30 Постановление Пленума Верховного Суда РСФСР «О судебной практике по делам о хищении социалистической собственности» от 4 августа 1932 года // Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1977 г.г.) - М., 1979. – 345 с.
31 Курс советского уголовного права. Т. 3. - Л.: ЛГУ, 1973. – 456 с.
32 Курс советского уголовного права. Т. 3. - Л.: ЛГУ, 1973. – 456 с.
33 Конвенция о привилегиях и иммунитетах ООН от 13 февраля 1946 года // Международное публичное право. Сборник документов. Т. 1. - М., 1996. – 410 с.
34 Венская конвенция о консульских сношениях от 24 апреля 1963 года // Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР. - 1989. - № 12. – С. 11.
35 Ткаченко В.И. Необходимая оборона // Законность. - 1997. - № 3. – С. 8.
36 Ткаченко В.И. Необходимая оборона // Законность. - 1997. - № 3. – С. 8.
37 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан: Общая часть. - Алматы, 1997.
38 Ткаченко В.И. Теоретические основы необходимой обороны и квалификации преступлений, совершенных при превышении ее пределов: Автореф. дисс.... д-ра юрид.наук: 12.00.08. – М., 1983. – 35 с.
39 Нормативное постановление №8 «О судебной практике по делам о хищении» от 11.07.2003 года // Казахстанская правда. - 18.08.2003. – С. 4.
40 2004 жылғы 12 ай ішіндегі ішкі істер органдар қызметінің қылмыстарды тіркеу мен нәтижелері туралы мәліметтік есебі.
41 Борчашвили И.Ш. Уголовно-правовые проблемы борьбы с преступностью против собственности. – Караганды, 1997.; Владимиров В.А., Ляпунов Ю.И. Ответственность за корыстные посягательства на соц. собственность. – М., 1986.; Кригер Г.А. Квалификация хищений соц. имущества. – М., 1974.
42 Кригер Г.А. Ответственность за разбой. – М., 1968. 23-бет.
43 Борчашвили И.Ш. Квалификация преступлений против собственности. Монография. – Қарағанды, 2002. 62-бет.
44 Комментарий к изменениям и дополнениям в УК и УИК РК. // Под ред. Борчашвили И.Ш. и Оразалиева М.М. – Караганды, 2003. 88-90-беттер.
45 Қазақстан Республикасы Жоғары сотының 2003 жылғы 11-шілдедегі «Ұрлау туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы» нормативті қаулысы. (21-тармағы).
46 Постановление Коллегии по уголовным делам Верховного Суда РК 09.04.2002. № 2Н-169-02.
47 Нормативное постановление Верховного Суда РК «О некоторых вопросах законодательства об ответственности за бандитизм и другие преступления, совершенные в соучастии» 21.06.2001. (18-б.).
48 Борчашвили И.Ш. Квалификация преступлений против собственности. Монография. – Қарағанды, 2002. 62-бет.
49 Комментарий к изменениям и дополнениям в УК и УИК РК. // Под ред. Борчашвили И.Ш. и Оразалиева М.М. – Караганды, 2003. 88-90-беттер.
50 Зарипов З.С., Кабулов Р.К. Квалификация краж, грабежей, разбоев, совершенных путем проникновения в помещение или иное хранилище. Ташкент, 1991. 23 с..
51 Каиржанов Е.И. , Исимов С.А. Борьба с кражами грузов на желенодорожном транспорте. Алматы :Академия МВД РК, 2001.
52 Каиржанов Е.И. , Исимов С.А. Борьба с кражами грузов на желенодорожном транспорте. Алматы: Академия МВД РК, 2001.
53 Коняев В.П., Пинкасова Э.Б. Квалификация грабежей личного имущества граждан. Ташкент, 1990. 67 с.
54 Постановление № 14 Пленума Верховного Суда СССР «О применении судами законодательства, обеспечивающего право на необходимую оборону от общественно опасных посягательств» от 16.08.1984 года // Судебная практика по уголовным делам. - М., 2005. – 380 с.
55 Алауханов Е.О. Как уберечься от преступника? – Алматы, 1997. – 257 с.
56 Акимочкин В. Нападение и защита // Российская юстиция. - 1998. - №1. – С. 12.
57 Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже социалистической собственности. М., 1981. 112 с
58 О некоторых вопросах квалификации хищений чужого имущества: Постановление Пленума Верховного Суда РК от 25.07.1996 г. N 9( с изменениями, внесенными постановлениями Пленума Верховного Суда РК от 20.12.1996 г. N 11 и от 5.05.1997 г. N 3).
59 Ляпунов Ю.И. Общественная опасность деяния как универсальная
категория уголовного права. - М., 1989. – 277 с.
2. 2007 жылы 21 мамырда қабылданған №254-ІІІ «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
3. 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
4. 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
5. Закон РК “О порядке и условиях содержанин под стражей
подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлении,
утвержденных Указом Президиума Верховного Совета ССР от 30 марта 1999 года;
6. Приказ Генерального прокурора РК от 12 марта 2001 года “Об организации прокурорского надзора предварительного следствия и дознания” А: 2001 г.;
7. “О порядке применения п. 4 ст. 109 УПК РК Указание
Генерального Прокурора, Министра внутренних дел Председателя КНБ РК от 17.04.1995 г.;
8. Ведомости Верховного Совета СССР 1976 год.;
9. Комментарии к УПК РСФСР.
ІІ. Арнайы әдебиеттер:
1 Сборник Пленума Верховного суда Казахской ССР, Пленума Верховного суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2008 г.г.). – Алматы, 2008. – 289 с.
2 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. - М., 1994. – 950 с.
3 Сборник Пленума Верховного суда Казахской ССР, Пленума Верховного суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2008 г.г.). – Алматы, 2008. – 289 с.
4 Кригер Г.Л. Квалификация хищений социалистического имущества. - М., 1971. – 283 с.
5 Кригер Г.Л. Квалификация хищений социалистического имущества. - М., 1971. – 283 с.
6 Севрюков А.П. Хищение имущества: криминологические и уголовно-правовые аспекты. - М., 2004. – 288 с.
7 Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации / Отв. ред. А.В. Наумов. - М., 1996. – 980 с.
8 Владимиров В.А. Борьба с посягательствами на личную соб-ственность по советскому уголовному праву: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1967. – 155 с.
9 Хулагова Л.Г. Характеристика объективной стороны разбоя. - М., 1991. – 277 с.
10 Комиссаров В.С. Уголовная ответственность за бандитизм: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1993. – 150 с.
11 Кибальник А.П., Соломоненко И.Г. Преступления против мира и
безопасности человечества. - СПб., 2004. – 310 с.
12 Волженкин Б.В. Вопросы квалификации краж, грабежей и разбоев, совершенных с целью завладения личным имуществом граждан. - Л., 1981. – 299 с.
13 Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. - М., 1992. – 256 с.
14 Архив Алмалинского районного суда №1 г. Алматы (2006-2008 г.г.). - Алматы, 2008. – 455 с.
15 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы предупреждения
корыстно-насильственных преступлений. - СПб., 2005. – 286 с.
16 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. - М., 1969. – 271 с.
17 Литвинов А.Н., Гавриш Т.С. Профилактика преступлений. От теории
к практике: Научно-практическое пособие. - М.: ЭКМОЕ, 2003. – 245 с.
18 Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу
Казахстана. – Астана, 2008. – 68 с.
19 Таганцев Н.С. Русское уголовное право: Лекции. Т. 1. - М.: Наука,
1984. – 450 с.
20 Русская Правда (Пространная редакция) // Российское законодательство Х-ХХ в.в. Т. I. - М.: АН СССР, 1990. – 480 с.
21 Памятники русского права. 2-изд. // Памятники права феодальной Руси XII-XVI в.в. - М., 1953. – 323 с.
22 Правда сыновей Ярослава //Российское законодательство Х-ХХ в.в.
Т. 1. - М., 1990. – 423 с.
23 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары: з.ғ.д. ғыл ... дисс. - Алматы, 2004. - 201-б.
24 Уголовный кодекс РСФСР 1922 года. - М.: Госюриздат, 1924. – 233 с.
25 Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. - Алматы: 2008. – 254 с.
26 Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. - Алматы: 2008. – 254 с.
27 Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. - Алматы: Жеті Жарғы, 2008. – 620 с.
28 Декрет СНК РСФСР «О суде» от 20 июля 1918 года // СУ РСФСР. - 1918. - № 52. – С. 3.
29 Борчашвили И.Ш. Уголовно-правовые проблемы борьбы с преступностью против собственности. – Караганды, 1997.;
30 Постановление Пленума Верховного Суда РСФСР «О судебной практике по делам о хищении социалистической собственности» от 4 августа 1932 года // Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1977 г.г.) - М., 1979. – 345 с.
31 Курс советского уголовного права. Т. 3. - Л.: ЛГУ, 1973. – 456 с.
32 Курс советского уголовного права. Т. 3. - Л.: ЛГУ, 1973. – 456 с.
33 Конвенция о привилегиях и иммунитетах ООН от 13 февраля 1946 года // Международное публичное право. Сборник документов. Т. 1. - М., 1996. – 410 с.
34 Венская конвенция о консульских сношениях от 24 апреля 1963 года // Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР. - 1989. - № 12. – С. 11.
35 Ткаченко В.И. Необходимая оборона // Законность. - 1997. - № 3. – С. 8.
36 Ткаченко В.И. Необходимая оборона // Законность. - 1997. - № 3. – С. 8.
37 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан: Общая часть. - Алматы, 1997.
38 Ткаченко В.И. Теоретические основы необходимой обороны и квалификации преступлений, совершенных при превышении ее пределов: Автореф. дисс.... д-ра юрид.наук: 12.00.08. – М., 1983. – 35 с.
39 Нормативное постановление №8 «О судебной практике по делам о хищении» от 11.07.2003 года // Казахстанская правда. - 18.08.2003. – С. 4.
40 2004 жылғы 12 ай ішіндегі ішкі істер органдар қызметінің қылмыстарды тіркеу мен нәтижелері туралы мәліметтік есебі.
41 Борчашвили И.Ш. Уголовно-правовые проблемы борьбы с преступностью против собственности. – Караганды, 1997.; Владимиров В.А., Ляпунов Ю.И. Ответственность за корыстные посягательства на соц. собственность. – М., 1986.; Кригер Г.А. Квалификация хищений соц. имущества. – М., 1974.
42 Кригер Г.А. Ответственность за разбой. – М., 1968. 23-бет.
43 Борчашвили И.Ш. Квалификация преступлений против собственности. Монография. – Қарағанды, 2002. 62-бет.
44 Комментарий к изменениям и дополнениям в УК и УИК РК. // Под ред. Борчашвили И.Ш. и Оразалиева М.М. – Караганды, 2003. 88-90-беттер.
45 Қазақстан Республикасы Жоғары сотының 2003 жылғы 11-шілдедегі «Ұрлау туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы» нормативті қаулысы. (21-тармағы).
46 Постановление Коллегии по уголовным делам Верховного Суда РК 09.04.2002. № 2Н-169-02.
47 Нормативное постановление Верховного Суда РК «О некоторых вопросах законодательства об ответственности за бандитизм и другие преступления, совершенные в соучастии» 21.06.2001. (18-б.).
48 Борчашвили И.Ш. Квалификация преступлений против собственности. Монография. – Қарағанды, 2002. 62-бет.
49 Комментарий к изменениям и дополнениям в УК и УИК РК. // Под ред. Борчашвили И.Ш. и Оразалиева М.М. – Караганды, 2003. 88-90-беттер.
50 Зарипов З.С., Кабулов Р.К. Квалификация краж, грабежей, разбоев, совершенных путем проникновения в помещение или иное хранилище. Ташкент, 1991. 23 с..
51 Каиржанов Е.И. , Исимов С.А. Борьба с кражами грузов на желенодорожном транспорте. Алматы :Академия МВД РК, 2001.
52 Каиржанов Е.И. , Исимов С.А. Борьба с кражами грузов на желенодорожном транспорте. Алматы: Академия МВД РК, 2001.
53 Коняев В.П., Пинкасова Э.Б. Квалификация грабежей личного имущества граждан. Ташкент, 1990. 67 с.
54 Постановление № 14 Пленума Верховного Суда СССР «О применении судами законодательства, обеспечивающего право на необходимую оборону от общественно опасных посягательств» от 16.08.1984 года // Судебная практика по уголовным делам. - М., 2005. – 380 с.
55 Алауханов Е.О. Как уберечься от преступника? – Алматы, 1997. – 257 с.
56 Акимочкин В. Нападение и защита // Российская юстиция. - 1998. - №1. – С. 12.
57 Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже социалистической собственности. М., 1981. 112 с
58 О некоторых вопросах квалификации хищений чужого имущества: Постановление Пленума Верховного Суда РК от 25.07.1996 г. N 9( с изменениями, внесенными постановлениями Пленума Верховного Суда РК от 20.12.1996 г. N 11 и от 5.05.1997 г. N 3).
59 Ляпунов Ю.И. Общественная опасность деяния как универсальная
категория уголовного права. - М., 1989. – 277 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 92 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 92 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Реферат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып
соғудың жалпы сипаттамасы мен түсінігі ... ... ... ... ...10
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы ұрып соғу
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Ұрып соғу үшін қылмыстық жауаптылық институтының тарихы
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің нормаларындағы
қолданылатын ұрып соғу бойынша қажетті қорғану мен оларды анықтау мәселесі
мен заңды талдамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ...40
2.1 Ұрып соғуда қатысты қажеті қорғануды қолдануға құқықтық
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
2.2 Ұрып соғу және оларды жасауға қатысуды анықтаудың мәселесі мен
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3. Ұрып соғудың обьективтік және субьективтік
белгілері ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .80
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..83
ГЛОССАРИЙ
Қылмыстық іс жүргізу –қылмыстық істі тексеру рәсімі мен соттың істі
қарауы.Қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен рәсімделген, басқа мемлекеттік,
қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың қатысуымен мазмұны
қылмыстық істі қозғау, тексеру, соттың қарауы және шешуі болып табылатын
анықтау органының, алдын ала тергеу, прокуратура және соттың қызметі.
Дәлелдеме - оның негiзiнде анықтаушы, тергеушi, прокурор, сот осы Кодексте
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде
көзделген әрекеттердiң болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл
әрекеттi жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кiнәлiлiгiн
не кiнәлi емес екендiгiн, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар өзге де
мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған iс жүзiндегi деректер қылмыстық
iс бойынша дәлелдеме болып табылады..
Құқық субъектілік - тұлғаның құқыққа, бостандықтар мен міндеттерге ие болу
және өз әрекетімен құқыққа қол жеткізу әрі оны жүзеге асыру, өзі үшін
міндеттер тудырып, оны орындау мүмкіндігі.
Құқықтық қабілеттік - құқыққа, бостандықтар мен міндеттерге ие болу
қабілеттігі
Жоғары Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы - судьялар
корпусының қалыптасуына маңызды роль атқаратын тәуелсіз органдар болып
табылатын. 2008 жылғы қарашаның 17-сінен бастап бұл органдардың қызметі
біріктіріліп ҚР жоғарғы Сот Кеңесі қайта құрылды.
Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі - соттарды қалыптастыру,
судьялардың тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктері
жөнінде Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық өкілет тіктерінқамтамасыз ету мақсатында заңды
тұлға құрмастан құрылатын мекеме.
Адам құқығы - адам баласы үйелменінің барлық мүшелеріне тән қадір-қасиетін,
құқықтарының теңдігі мен тартып алынбайтындығын тану, бостандық пен
әділдіктің және жалпыға бірдей бейбітшіліктің негізі, табиғи құқық, табиғи
бостандықтар субъектілері оған мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ.
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық істер жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
б – бап
т.б. – тағы басқа
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық қоғамдағы әлеуметтік
өмірдің заңдық негіздерін жаңартқан қоғамдық құндылықтар иерархиясының
жүйесін қайта қарауды керек етті. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Конституциясында адамды, оның өмірі, құқығы мен бостандығы ең жоғарғы
құндылықтар деп жарияланды.[1]
Тән ауруын келтірген , бірақ осы Кодекстің 105 бабында көзделген
зардаптарға әкеп соқпаған ұрып соғу немесе өзге күш қодану әрекеттерін
жасау- Қылмыс құрамынынң объективтік жағына ұрып -соғу , басқа да тән
ауырлататындай күш қолдану жатады. ¥рып - соғу зардаптарынан адамның
денсаулығының қысқа мерзімге бұзылуы немесе жалпы еңбек қабілетін
айтарлықтай емес тұрақты жоғалту сияқты сипат болмайды.
Тән ауыртатын өзге де күш қолдану әрекеттеріне
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 105 бабында көзделген
зардаптарға әкелмейтін , бір жолғы зорлық актілері жатады. Оған қол бұрау,
шымшу , тебу , итеру тағы басқа да тәнді ауыртатын әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана нысанымен сипатталады.
Кінәлі жәбірленушінің тәнін ауыртатындығын ұғынады, денсаулыққа зиян
келетіндігін немесе келуі мүмкін екендіігін алдын ала біледі, соны
тілейді ( тікелей ниет) немесе саналы түрде жол береді не немқұрайды
қарайды ( жанама ниет).
Бұл қылмысты жасауға себеп қызғаныш, бас араздық, т.б.
болуы мүмкін. Мұндай мақсат жәбірленушінің тәнін ауырту.
Жәбірленуші үшін ауырлау зардаптарға алып келетін ұрып соғу немесе
басқадай зорлық әрекеттер Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша
саралануға тиіс.
"Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот -
медицина тұрғысынан бағалаудың ережесінде" тармағына сәйкес, ұрып -
соғу жарақаттың ерекше түріне жатпайды. ¥рып - соғу дегеніміз - неше
қайтара ұру. Егер ұрып - соғу нәтижесінде жәбірленушінің денесіне
жарақат түссе , оның денсаулыққа келген зиян ретінде ауырлығы жәй
белгілерге сүйеніп бағаланады. Егер ұрып – соққан кейін ешқандай көрнекті
із қалмаса , сот медициналық сараптама өз қортындысында
жәбірленушінің шағынғанын атап өтеді , ешқандай көрнекті із қалмағандығын
көрсетеді. Қылмыс жасаудың бұл тәсілінің кең таралып отырғандығы және оның
қоғам үшін аса қауіпті екендігі, яғни Ұрып соғу оған зорлықты және
пайдакүнемдік-зорлықты қылмыстың бір түрі ретінде баса назар аударып,
онымен күресудің қылмыстық-құқықтық тәсілдерінің тиімділігін арттыру
жолдарын іздестірудің керек екендігін көрсетіп отыр.
Қылмыскерлікпен күресудің бүгінгі бар құқықтық айла-тәсілдері дұрыс
қолданыла білген жағдайда кримикалдық ортаға елеулі нұқсан келтіре алады.
Сонымен қатар, қылмыскерліктің қоғамдық қатынастардың жаңа формацияларына
тез бейімделе алатын және түрін де өзгертетін қасиеті оның адамдар арасында
қалыптасқан жаңа қатынастарға тез таралып кетуіне септігін тигізеді. Мұны
бәрі, бір жағынан, онымен күресу проблемасын шешудің жаңа жайларын іздеуге
және дәстүрлі тәсілдерді ұтымды қолдануды міндеттеп отыр.
Қылмыскерлікпен күресте құқықтық жән өзге де тетіктер кешенін дұрыс
пайдалану үшін олардың мақсатты функцияларын тереі ұғынып, қандай ықпал
ететіндігін ұдайы талдап отыру керек.
Қылмыстық құқық ғылымында және криминологияда ұрып соғуды қылмыстық-
құқықтық санат ретінде теория жүзінде зерттеуге, оның белгілерін анықтауға,
функционалдық мәнін айқындауға осы уақытқа дейін онша көңіл бөлінбеді.
Бұл мән-жайлар ұрып соғуды, әлеуметтік және қылмыстық-құқықтық феномен
ретінде кешенді зерттеудің, құқықпен қорғалатын объектілерге тікелей ұрып
соғу арқылы жасалатын қылмыстармен күрестің қылмыстық-құқықтық тәсілдерінің
тиімділігін көтері жөнінде шаралардың, оларға қарсы тұрудың қажет екендігін
көрсетіп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы уақытқа дейін ұрып соғу өзінше дербес
қылмыстық-құқықтық санат ретінде арнайы ғылыми зерттелген жоқ, көптеген
ғалымдар бұл мәселеге аралас проблемаларды зерттеу барысында жанама назар
аударды.
Ұрып соғуды анықтайтын белгі болып табылатын зорлықты зерттеу ісіне
Е.О. Алауханов үлкен үлес қосты. Р.Д. Шарапов күш көрсетілетін зорлыққа
арнайы диссертициялық зерттеу жүргізді, ал докторлық диссертациялық
дәрежеде Е.О. Алауханов, К. Жаянбаев, Ю.М. Каракетовтар бұл жұмыстарда
қылмыстық Ұрып соғу проблемасына зерттеудің негізгі тақырыбына қатар
біршама назар аударған.
Ұрып соғу ұғымына ұрып соғуды зерттеуге арналған көптеген жұмыстардың
авторлары көңіл бөлген, олардың ішінен Е.О. Алауханов, Б.И. Ахметов, И.Ш.
Борчашвили, Г.И. Борзенков, В.А. Владимиров, А. Гравин, М.Б. Гугучия, Ю.М.
Каракетов, Е.С. Никифоров, А.И. Рарог, В.М. Симонов, С.И. Сирота, Г.
Ходисов, Л.Г. Хлапунов сияқты ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Бандитизмді және оның ұрып соғудан айырмашылығын зерттегенде ұрып соғу
ұғымына Е.О. Алауханов, Р.Р. Галиакбаров, А. Ивахненко, В.С. Комиссаров, Г.
С. Мәуленов, Ш.С. Тоғайбаева, Т.Д. Устинова және т,б, біршама назар
аударған.
Ұрып соғудың белгісін теңіз қарақшылығына қатысты зерттеген ғалымдар
қатарына Л.Н. Галенская, Л.В. Иногамова-Хегай, М. Куршев, Т.Ю. Орешкина,
В.П. Панов, В.В: Равнейко және басқалар жатады.
Халықаралық қорғауды пайдаланатын жеке адамдарға немесе ұйымдарға
жасалған қылмыстық Ұрып соғудын белгісіне А. Кибальник, И.Г. Солоненко,
Д.Л. Сухарев басқалар жұмысындаелеулі орын бөлінген.
Қылмыстық құқықтағы ұрып соғу ұғымына көптеген ғалымдардың қандай да
бір назар аударғандығы бұл қылмыстық-құқықтық санаттың терең және жан-жақты
зерттелгедігін білдірмейді.
Біріншіден, ұрып соғуды теңіз ұрып соғуы және халықаралық қорғауды
пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға ұрып соғу құрамында зерттеу,
негізінен, шағын ғылыми мақалалар деңгейінде, және де қалмыстық құқықтың
Ерекше бөлімі бойынша оқулықтардың және Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексіне берілген түсініктеменің параграфтары ауқымында жүзеге асырылды.
Екіншіден, ұрып соғуды немесе бандитизмді зерттеуге арналған ірі
монографиялық жұмыстардың өзінде Ұрып соғу анықтамасы осы қылмыстарға ғана
қатысы берілген. Профессор В.А. Владимиров берген анықтаманы ғана оның
бірден бір жалпы теориялық анықтамасы деуге болады, ол оны қандай да бір
қылмыстық мақсат үшін жасалған және сол мақсатқа жетудің құралы ретінде
зорлықты дереу қолдануды тікелей және нақты қауіп төндіретін агрессивтік
құқыққа қайшы әрекет деп санайды.
Үшіншіден, ұрып соғудың қазіргі ғылыми әдебиеттегі сипаттамасы ҚР
Жоғарғы Сотының 21.06.2001 жылғы Соттардың бандитизм және қатысып
жасалатын басқа қылмыстар үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының
кейбір мәселелері туралы № 2 қаулысындағы анықтама шеңберінде беріледі.
Әрекет ретіндегі анықтамасы теориялық тұрғыдан жасалған болып санала
алмайды, себебі ол Ұрып соғудын физикалық та, әлеуметтік те мазмұнын
ашпайды.
Бұл пікір ұрып соғуды өзінше дербес қылмыстық-құқықтық санат ретінде
зерттеу процесінің аяқталмаудан әлі алыс екендігін көрсетеді.
ТМД-ның Ресейден басқа елдерінде, атап айтсақ – Өзбекстанда, бұл
тақырыпты зерттеумен нақты айналысып жүрген ғылым Ю.М. Каракетов, ол өз
елінде қылмыстық зорлық проблемасын зерттеу мектебінің негізін қалады, ал
З.С. Зарипов, сондай-ақ К.Р. Абдрасулов, И. Исмаилов, М.Ю. Рустамбаев және
басқалар криминологиялық зерттеулер саласындағы көрнекті ғалымдар болып
табылады.
Ал, Қырғызстанда қылмыстық Ұрып соғумен байланысқан қылмыстармен кересу
мәселесін зерттеп жүрген ғалымдар қатарына К.И. Жаянбаевты, Б.Т. Түгелбаева
мен Л.Ү. Сыдықованы жатқызуға болады.
Қазақстанда құқыққа қарсы қылмыстық әрекеттермен күресу мәселесіне
(атап айтқанда – ұрып соғуда) қатысты зерттеулерді Н.М. Абдиров, Т.К.
Айтмұханбетов, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев, У.С. Жекебаев, Р.Е.
Жансараева, Н.Т. Дулатбеков, А.Ш. Есжанов, Б.Ж. Жүнісов, С.М. Иманбаев,
Е.И. Қайыржанов, М.С. Кемали, Р.Ж. Мұқанов, А.Х. Мендіғұлов, И.В: Корзун,
С.С. Молдабаев, М.С. Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев, Е.А. Оңғарбаев,
Г.Ф. Поленов, И.И. Рогов, С.М. Рахметов, Г.Р. Рустемова, Н.З. Султанова,
С.Сапаралиева, Н.Н: Турецкий, Г.Д. Тіленшиева, К.Ш. Уканов, Д.С. Чукмаитов
сияқты ғалымдардың жұмыстарынан кездестіруге болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қылмыстық Ұрып соғудын өзінше дербес
қылмыстық-құқықтық санат ретіндегі жалпы теориялық ұғымын жасау, оның
функционалдық міндетін анықтау, ол қылмыстық құрамның конструктивтік белгі
ретінде танылатын қылмыстардағы ерекшеліктерін айқындау. Осы мақсаты
орындау үшін мынадай міндеттер қойылған:
- ұрып соғудың отандық қылмыстық заңнамада регламенттелуінің тарихи
үрдісіне үңілу;
- Ұрып соғуда теориялық көзқарасты жинақтап қорыту және оның зорлық
санатымен ара қатынасын айқындау;
- Ұрып соғу арқылы жасалған қылмыстар туралы істер бойынша сот
практикасын талдау, соттардың қылмыстық Ұрып соғу ұғымына беретін
бағасын анықтау;
- қылмыстық-құқықтық нормаларды, сот практикасының материалдарын және
қылмыстық ұрып соғудың теориялық сипаттамаларын талдау негізінде оның
әлеуметтік және заңдық мазмұнын анықтау, оның ауырлататын белгілерін
айқындау.
Зерттеудің объектісі мен заты.
Қылмыстық құқықпен қорғалатын адамдарға немесе объектілерге ұрып
соғудан туындайтын қоғамдық қатынастырды заңмен реттеу және де бұл
қатынастарға қылмыстық-құқықтық баға берудегі сот практикасы зерттеудің
объектісі болып табылады.
Қылмыстық құқықпен қорғалатын адамдарға немесе объектілерге ұрып соғу
арқылы жасалатын қылмыстар туралы істер жөніндегі тергеу және сот
практикасы, және де ұрып соғуды қылмыстық-құқықтық бағалаумен және зорлықты
қылмыстарды саралаумен байланысты проблемаларды ғылыми зерттеудің
нәтижелері зерттеудің затын құрайды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен қорытындылар:
1. Ұрып соғу дегеніміз қылмыстық мақсатқа жету үшін жәбірленушіге, оның
еркіне қарсы немесе онымн санаспай, не зиянды көрсетілген объектілерге
ашық немесе жасырын тосыннан күш қолданумен ұштасқан агрессивтік әсер
ету процесі.
2. Қазақтардың тарихи әдет ғұрыпының, патшалық Ресейдің қылмыстық
құқығының, қазіргі тергеу-сот тәжірибесінің және де бірқатар шет
елдердің қылмыстық заң нормаларының талдамасы ҚР ҚК-нің 32-бабының
шеңберінде ұрып соғу деп ұғыныларын қастандық әрекетте бұл ұғымды
жалпы теориялық тұрғыдан зерттегенде айқындалған барлық белгілердің
мұнда қалай да болатындығын көрсетті.
Қажетті қорғануда негіз ретінде ұрып соғу тек адамға ғана емес,
құқықтық қорғайтың басқа объектілеріне де қауіп төнгенде қолданылуы мүмкін.
3. Қылмыстың объективтік жағына жататын құқыққа қайшы әрекеттерді жасаған
адамдарды ғана емес, топтасқан қылмысқа тікелей қатысуы қылмыстық
әрекетті бірлесіп жүзеге асырудың алдын ала келісілген жоспарында
көзделген басқа әрекеттер жасаудан көрініс тапқан адамдарды да
қылмыстық ұрып соғу арқылы жасалған қылмыстардың қатысушылары
(орындаушылары, бірлесіп орындаушылары) деп тану керек.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, белгілеулермен қысқартулар тізімінен, екі
тараудан және оларды құрайтын бес тараушадан, қорытындыдан және
пайдалынған әдебиет көздерінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып соғудың
жалпы сипаттамасы мен түсінігі
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы ұрып соғу ұғымы
Қылмыстардың жасалу өзіндік сипатқа ие. Қылмыскер өзінің қылмысты
мақсатына жетуі үшін әр түрлі тәсілдерді қолданады. Сондай тәсілдерінің
бірі ретінде ұрып соғу жасау арқылы қылмыстардың жасалуы танылады. Ұрып
соғудың жалпы сипаты бұрынғы және қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңда орын
алғандығы біздерге мәлім. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексімен ұрып
соғумен ұштасқан қылмыстарды ауыр қылмыстар қатарына жатқыза отырып қатаң
жауаптылықты көздеген.
Қазіргі қолданыстағы қылмыстық кодексте Ұрып соғу термині бес бапта
ғана бар, олар: 179-бап (Ұрып соғу), 237-бап (Бандитизм), 240-бап
(Теңіз ұрып соғуы), 375-бап (Жауынгерлік кезекшілікті атқарудың
ережелерін бұзу), 163-бап (Халықаралық қорғау аясындағы адамдарға немесе
ұйымдарға Ұрып соғу жасау). Ал, ҚК-нің 375-бабында ұрып соғу әрекет
есебінде емес, тойтару үшін әскери кезекшілік (әскери қызмет) атқарудың
белгілі бір ережелері белгілерген зардап ретінде сипатталған, сондықтан да
оның біздің зерттеуімізге онша қатысы жоқ.
Бұл аталғандармен қатар Қылмыстық кодексте заң шығарушы шауыл белгісін
тікелей көрсетпесе де, оған ұйғарым жасайтын нормалар бар. Мұны, мысалы,
адам ұрлау (ҚК-нің 125-бабы 2-бөлігінің в тармағы), өмірге немесе
денсаулыққа қауіпті зорлық қолданып немесе оны қолданамын деп қорқытып
адамды кепілге алу (ҚК-нің 234-бабы 2-бөлігінің в тармағы), сондай-ақ
басқыншылқ соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе жүргізу (ҚК-нің 156-
бабы), және соғыс жүргізудің тиым салынған құралдары мен әдістерін қолдану
(ҚК-нің 159-бабы) туралы нормалардан көруге болады.
Ұрып соғу белгісін заң шығарушы әр түрлі заттарды ұрлау туралы бірқатар
нормаларды да атамаған, бірақ олардың өмір мен денсаулық үшін қауіпті
зорлық қолданылатындығын көрсететін диспозияциялары ұрлықтың ұрып соғу
арқылы жасалатындығының белгісі, ал мұндай жағдайда қалай да ұрып соғу
болады, бұған радиокативтік заттарды ұрлау немесе қорқытып алуды (ҚК-нің
248-бабы 3-бөлігінің a тармағы), қару-жарақ, оқ-дәрі, жарылғыш заттар мен
жарылғыш құрылғылар ұрлауды немесе қорқытып алуды (ҚК-нің 255-бабы 4-
бөлігінің б тармағы), есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды ұрлауды немесе қорқытып алуды (ҚК-нің 263-бабы 3-бөлігінің в
тармағы), ерекше құнды заттарды ұрлауды (ҚК-нің 180-бабы 1-бөлігі)
жатқызуға болады.
Сонымен қатар, ұрып соғу арқылы басқа да көптеген қылмыстар жасалынады
(адам өлтіру, әйел зорлау, бұзақылық және т.б.)
Ұрып соғу белгісі ҚК-нің Жалпы бөлімінің бірқатар нормаларын қолданумен
байланысты.
Мысалы, құқықпен қорғалатын объектілерге қол сұққанда Ұрып соғу жасау
(ҚК-нің 32-33-баптары) қарсы әрекеттердің болуына негіз болады, қылмыстық
ұрып соғуды тойтаруға немесе қылмыс жасаған адамды ұстауға тура келеді.
Бұл екі жағдайда да қолсұушылықтың (Ұрып соғудын) болуы тиісті қарсы
әрекетті не қылмыстық емес деп (ҚК-нің 32-33-баптары), не жеңілдететін мән-
жайларда жасалған деп тануға (ҚК-нің 109-110-баптары) алып келеді.
Сонымен, Ұрып соғу белгілі әр түрлі рөл атқарады, бұл оның
көпфункционалды екендігін көрсетеді.
Бұл белгінің негізгі қылмыстық-құқықтық функциялары қылмыстық Ұрып
соғуда:
а) қажетті қорғануға негіз деп те (ҚК-нің 32-бабы);
б) қылмыс жасаған адамды ұстауға негіз деп те (ҚК-нің 33-бабы);
в) қылмыстардың кейбір құрамдарының объективтік жағының конструктивтік
белгісі деп те (ҚК-нің 179-бабы, 237-бабының 2-бөлігі, 240-бабы, 163-бабы);
г) қылмыстық қызметтің мақсаты деп те (ҚК-нің 237-бабының 1-бөлігі);
д) бланкеттік диспозицияда баяндалған іс-әрекеттің құрамдас бөлігі
(элементі) деп те (ҚК-нің 156-бабы, ҚК-нің 159-бабы);
е) қылмыстың объективтік жағының факултативтік белгісі деп те (ҚК-нің
96-бабы, ҚК-нің 125-бабы, ҚК-нің 234-бабы және т.б.) санауңа мүмкіндік
береді[2].
Қылмыстық Ұрып соғу белгісінің көп функционалдығы, оның қылмыстың әр
түрлі құрамдарындағы әр түрлі мазмұны Ұрып соғу ұғымын қылмыстық құқықта
анықтау үшін біршама қиындық тудырады.
Кез келген ғылыми терминнің мәнін, оның мазмұнын ашқанда алдымен сол
зерттелетін терминді білдіретін сөздің, егер ол болса, жалпы қолданыстағы
маңызына жүгінеміз.
Мысалы, В.Даль сөздігінде Ұрып соғу біреуге күш көрсетіп тап
бергенді білдіреді[3].
Сонымен, Ұрып соғу сөзі біреуге тап беруді, күш көрсетіп біреуге
қарсы әретке жасауды білдіреді екен, ол көбінесе зорлық сөзімен бірге
қолданылады немесе сондай мағына береді.
Заң шығарушы ұрып соғу қылмыстардың кейбір құрамдарының міндетті
белгісі деп атағанмен ол ұғымды жіне оның мазмұнын ашпайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21.06.2001 жылғы Қатысып
жасалған бандитизм және басқа да қылмыстар үшін жауапкершілік туралы
заңдарды соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы №2 нормативтік
қаулысында Ұрып соғуға берілген түсініктемені толық және жеткілікті деуге
болмайды. Сот үкімдерінде ол тиісті бағасын алмайды, тіптен назар Ұрып соғу
кезінде қолданыталытн зорлыққа аударылатындықтан ол аталмай да қалады.
Қылмыстық құқық доктринасында Ұрып соғуға, қылмыстық-құқықтық санат ретінде
кешенді зерттеу жүргізілген жоқ, сондықтан да Ұрып соғу ұғымының заңдық
мәніне ортақ пікір жоқ.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қатысып жасалатын бандитизм
және басқа қылмыстар үшін жауапкершілік туралы заңдарды соттардың
қолдануының кейбір мәселелері туралы №2 нормативтік қаулысының 8-тармағына
сәйкес Ұрып соғуда жәбірленушіге зорлық қолдану не оны тікелей қоланамын
деп нақты қауіп төндіру арқылы қылмыстық нәтижеге қол жеткізуге бағытталған
әрекет деп түсіну керек[4].
Ұрып соғуға берілген бұл сот түсініктемесі ұғымды толықтай қамти
алмайды, ол тіптен қарастылырып отырған құрамның объективтік жағының
міндетті белгісі (элементі) бола тұрып бандитизм құрамының өзін дәл
ашпайды.
Ұрып соғу мен зорлық ұғымдарының теңдестігін сөз етпегеннің өзінде,
Ұрып соғудын кенеттік белгісінің дұрыс екендігін мойындау керек.
Г.Л. Кригер Ұрып соғу мен зорлық заңдық маңыздылығы жағынан ұқсас
ұғымдар, олардың жігін ашу өте қиын деген тұжырым жасайды[5].
Оның ойынша, заңда Ұрып соғуда да, зорлықты да қатар көрсету заң
шығарушының адамға зорлық көрсетуден басқа Ұрып соғу жасау сияқты қосымша
белгіні көрсету емес, ұрып соғу туралы норманың сәтсіз редакциялануы
екен[6].
Ұрып соғу мен зорлықты ұқсастыру позицияларында да байқалады, ол ұрып
соғу кезіндегі ұрып соғу дегеніміз жәбірленушіге кенеттен физикалық немесе
психикалық зорлық қолдану. Мұндай зорлық ашықтан ашық немесе жасырын
(тасада тұрып ату және т.б.) жасалуы мүмкін. Зорлық жасалды сөз тіркесі
автордың зорлықты ұрып соғумен, яғни, ұрып соғудың объективтік жағын
құрайтын әрекетпен ұқсастырғандығын көрсетеді.
Ұрып соғу және зорлық ұғымдарын ұқсастыруда дәлелді деп санауға
болмайды. Егер заң шығарушы бұл екі ұғымды ұқсастырған болса, онда ол бір
құбылысты білдіру үшін қауіпті Ұрып соғу деп те, зорлық деп те сипатталады.
Бұл екі элемент те міндетті болып табылады, себебі ұрып соғу сияқты іс-
әрекетті саралау үшін Ұрып соғу өмір немесе денсаулық үшін қауіпті
зорлықпен не сондай зорлық көрсетемін деген қорқытумен немесе олардың
екеуімен де ұштасуға тиіс[7].
Ұрып соғудың біршама өзінше дербес элементтері ретінде Ұрып соғу мен
зорлыққа көлемі жағынан әр түрлі мазмұн бар, сондықтан заң шығарушы олардың
әрқайсысын ұрып соғу туралы нормаға кіргізген.
Екінші көзқарасты жақтаушылар Ұрып соғуда айыптының әрекеті деп, ал
зорлықты қастандық әрекеттің тәсілі деп санайды.
Ұрып соғу Ұрып соғуда айытының зорлық қолданып немесе оны қолданамын
деп қорқытып жәбірленушінің мүлкін иемденгенде оны қарсылық көрсету
қабілетінен, мүмкіндігінен немесе ниетінен айыруға тікелей бағытталған
әрекеті деп түсіну керек.
Ұрып соғу физикалық зорлықтың формасын (тәсілін) анықтайды, ал
зорлық айыптының өзінің физикалық күшін қолдануымен не ол пайдаланатын
құралдармен байланысты екпінді әрекеттерінен көрініс табады..
Қылмыстық мақсатта жасалынатын және зорлықты табан асты қолданып нақты
және тікелей қауіп төндіретін агрессивтік және құқыққа қайшы әрекетті Ұрып
соғу деп түсініп, олар Ұрып соғуда зорлық мазмұнын құрайтын белгілі бір
формаға жатқызады. Бірақ, Ұрып соғу мен зорлықтың ара қатынасы туралы
бастапқы тезистің бұл авторлары бір жүйелі позиция ұстамайды.
Ұрып соғу, әдетте, бірнеше әрекеттерден тұрады, яғни, Ұрып соғу үшін
біраз уақыт керек. Сондықтан да оны жәбірленушіге белгілі бір уақыт
аралығында нақты қауіп төндіруі мүмкін ықпал ету процесі деп айтуға болады.
Ұрып соғу – ол созылған уақыт аралығындағы жәбірленушіге зорлық
қолданылуы мүмкін нақты қауіпті білдіретін процесс. Сондықтан да Ұрып соғу
зорлықпен тығыз байланысты, бірақ онымен теңдес емес. Сол себепті заң
зорлықпен байланысқан ұрып соғу жайында айтады.
Біздің ойымызша, Ұрып соғуға зорлықты қолданудың формасы ғана рөлңн
беру бұл объективтік белгілердің дербестігін шектеу болар еді. Ұрып соғуда
физикалық зорлықтың тәсілі не формасы ғана деп ұғыну Ұрып соғу сөзінің
мәндік түбіріне қайшы келеді. Ұрып соғу жасау – зорлықпен тап беру (В.
Даль), зорлық көрсету үшін тап беру (Д.П. Ушаков).
Сондықтан да Ұрып соғу дегеніміз физикалық зорлықтың формасы не тәсілі
емес, өзінше белсенді агрессивтік әрекет. Бұл тұжырымды қылмыстық-құқықтық
әдебиет те қолдап отыр.
Мысалы, А.В. Наумов теңіз ұрып соғуының құрамындағы әрекет – теңіз
немесе өзен кемелеріне Ұрып соғу жасау. Ал зорлық немесе оны қолданатын деп
қарастыру тәсіл болып табылады - дейді[8].
Ғалымдардың төртінші тобы Ұрып соғуда зорлық қолданарға дейінгі әрекет
деп қарастырады. Мысалы, В.А. Владимиров, Л.Д. Гаухман, Н.В. Гевархян, В.И.
Симонов, В.Г. Шулихин және басқа да авторлар Ұрып соғуда субъектінің
зорлықты қолданғанға немесе қолданамын деп қорқытуға дейінгі белгілі бір
әрекеті деп санайды.
Ұрып соғу дегеніміз – бөтен мүлікті иемдену мақсатында жәбірленушіге,
оның өміріне не денсаулығына қауіпті зорлықты оған тікелей және кенеттен
қолдану қаупін тудыратын күтпеген белсенді әрекет дейді В.А.
Владимиров[9].
Ұрып соғу қылмыстық-құқық ретіндегі жалпы теориялық анықтамасы берілді,
ол ... қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, ұрып соғуды қандай да бір
қылмыстық мақсатта жасалатын, сол мақсатқа жетудің құралы ретінде зорлық
табан асты қолданудың нақты және тікелей қаупін тудыратын агрессивтік
құқыққа қайшы[10].
Екі анықтамада да В.А. Владимиров Ұрып соғу мен зорлықтың уақыт бойынша
арақатынасын көрсетеді, яғни олардың арасында белгілі бір уақыт кезеңі бар
екендігін көрсетеді. Ұрып соғу және тікелей одан кейін болатын зорлық
(зорлықпен қорқыту) бір мақсатпен – бөтеннің мүлкін ұрлаумен біріккен
ажырамас екі агрессивтік актінің органикалық бірлігін құрайды.
Бәрақ бұл айтылғандарға қарамастан, Ұрып соғу мен зорлық өз
дербестіктерін сақтайды, олар толықтай сәйкес келмейді. Және де, ұрып
соғута, бандитизмде және теңіз ұрып соғуында жасалатын ұрып соғу актісі
мен зорлық актісінің арасы ашылмайды, сондықтан да олардың хронологиялық
кезектілігін анықтау мүмкін емес.
Көптеген авторлар зорлықпен қатар ұрып соғуды және бандитизм құрамында
қылмыстың өзінше дербес белгісі дей отырып, оны субъектінің белгілі бір
әрекеті түрінде ұғынады, бірақ бұл әрекеттің мазмұны мен көлемін әр түрлі
тұрғыдан көреді.
Кейбір зерттеушілер ұрып соғу мен зорлықтың белгілерінің дербестігін
мойындағанымен, олардың екеуінің де бір уақытта болуы міндетті емес деп
санайды.
Ұрып соғу жасау белгісінің ұрып соғу құрамындағы дербестігіне күмін
келтіреді, ол ұрып соғудың өзінше дербес объективтік белгісі деп шартты
түрде ғана айтуға болады, ол зорлықсыз немесе зорлықпен қорқытусыз өзінің
қылмыстық-құқықтық мәнін жоғалтады. Айыптының агрессивтік зорлықты іс-
қылығымен бірікпеген ұрып соғу ешқандай маңыздылық болмайды.
В.С. Комиссаровтың пікірінше, бандитизмге қатысты алғанда Ұрып соғу тек
қауіпті жағдай тудыру ғана, оның кеңістік және уақыт бойынша шекарасына
адамдар тобына зорлық қолдану қаупі сақталады. Бірақ егер Ұрып соғуда
қауіпті жағдай тудыру деп ғана түсінсек, онда зорлықты нақты қолдану Ұрып
соғудын мазмұнына кірмейді. Дегенмен, автордың ойынша, зорлықтың
қолданылғандығына немесе қолданылмайтындығына қарамастан жасалған іс-әрекет
банданың мақсатқа жету үшін зорлық қолдануға дайын тұрған кезінен бастап
Ұрып соғу деп саралануға тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, Ұрып соғудын мұндай
трактовкасында факультативтік сипат басым [11].
В.С. Комиссаровтың бұл тұжырымының ұрып соғу ұғымынан гөрі, оның
бандитизмнің бір формасы – банда ұрып соғуда қатысуға саралануына тиісті
бар (автор ескертуі – ҚК-нің 237-бабының 2-бөлігі). Саралау мәселесін автор
дұрыс шешкен. Ұрып соғуды осылай саралау ұрып соғудың, теңіз ұрып соғуының,
халықаралық қорғаумен пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға ұрып соғу
жасаудың құрамдарында да орын алады. Бірақ қылмыстық ұрып соғу ұғымын оны
саралау туралы мәселені шешу арқылы анықтау дұрыс емес.
Ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстар аяқталған деп сараланатын кез бен
уақыт және кеңістік бойынша өтетін қылмыстық қастандықтың іс жүзінде
аяқталу кезі әрқашан да бірдей бола бермейді.
Олар бірдей болған жағдайда қылмыстық Ұрып соғу нақты қауіпті жағдай
туындаған кезде-ақ орын алады, себебі құқыққа қайшы Ұрып соғу арқылы
жасалатын қылмыстардың барлығында келте құрам болады және қастандық
жасалған (ҚК-нің 163, 179, 240-баптары) және тіптен әзірлену (237-бап)
кезінде аяқталған болып сараланады. Сондықтан да Ұрып соғу зорлықтың
қолданылған-қолданылмағандығына қарамай-ақ орын алады деп В.С. Комиссаров
дұрыс айтады.
Практикада мұндай жағдайлар сирек кездеседі, ол қылмыстық қастандық
әрекет (Ұрып соғу) Ұрып соғудаушының еркінен тыс үзілгенде ғана болуы
мүмкін (мысалы, құқық қорғау органдарының қызметкерлері араласып, немеес
жәбірленуші қарсылық көрсетіп).
Көбіне, Ұрып соғу, қылмыстық қастандық әрекет ретінде қауіпті жағдай
тудырумен аяқталмайды, ол заңда көрсетілген басқа әрекеттермен ұштасып,
қылмыстық мақсатқа қол жеткенше жалғасады.
Мысалы, ұрып соғу пен теңіз ұрып соғуы бұл зорлық қолдану және мүлікті
иемдену әрекеттері. Сол себепрті де заң шығарушы ҚК-нің 179 және 240-
баптарының диспозицияларында бөтен мүлікті иемдену мақсатында зорлық
қолданумен не қолданамын деп қорқытумен ұштасқан Ұрып соғу жайында айтады.
Сонымен қатар, құқыққа қайшы ұрып соғу мен зорлықтың уақыт бойынша дәл
келетін кездері практикада жиі кездеседі, яғни, нақты зорлық қылмыстық Ұрып
соғумен бірдей қоланылады, бұл кезде зорлық қолданудың нақты қауіпті
жағдайын тудыру кезі болмайды[12].
Сол себепті, қылмыстық Ұрып соғуға тек қауіпті жағдай тудыру деп
анықтама беру оның мәнін ашпайды.
Бұл айтылғандарды даусыз деп санауға болмайды, олар ҚК-нің 179-бабының
диспозициясының формулировкасына қайшы, онда Ұрып соғу ұрып соғу құрамының
міндетті белгісі деп көрсетілген, оны ескермеуге болмайды. Л.Г. Хулагованың
Ұрып соғу мен зорлық уақыт бойынша сәйкес келуі мүмкін дегенімен ғана
келісуге болады. Бірақ, бұл жағдайда да Ұрып соғу зорлыққа айналмайды, ұрып
соғудың міндетті қылмыстық белгісі рөлін сақтайды.
Кейбір авторлар Ұрып соғу және зорлық ұғымдарын ұқсастырумен
келіспейді, олар ұрып соғудың өзінше дербес екендігін оның субъект
әрекеттерінің белгілі жүйесін құрайтындығынан және оны құрайтын жекелеген
элементтердің ұрып соғуда ұқсас еместігінен көреді.
Б.В. Волженкин де ұрып соғуды жекелеген дербес элементтерден тұратын
әрекеттер жүйесі түрінде ұсынады. Ол ұрып соғу құрамындағы зорлық немесе
зорлық қолданамын деп қорқыту Ұрып соғудын өзіне басқа да әрекеттерді
қамтитын элементтерінің бірі ғана дейді. Бұл дегеніміз А. Гранина мен С.
Яниге қарағанда Б.В. Волженкин ұрып соғудың құрамына зорлық қолданамын деп
қорқытуды немесе қолданылған болса, зорлықтың өзін ғана емес, ұрып соғумен
жалғасатын өзге де әрекеттерді (мысалы, мүлікті иеленуге, кемені басып
алуға тікелей бағытталған әрекеттерді) кіргізеді[13].
Ұрып соғу мазмұнын бұлайша ұғыну дұрыс деп санаймыз. Ұрып соғу бір ғана
әрекеттен тұруы мүмкін емес. Оны Ұрып соғу сөзінің семантикасы да
растайды. Бұл сөз әрекеттің аяқталғандығын, оны нәтижесін көрсетпейді,
бірақ бұл әрекеттің жалғасатындығы, қайталанатындығын жоққа шығармайды.
Ұрып соғу және зорлық ұғымдарының аақатынасы мынаған келіп
тіреледі. Ұрып соғу дегеніміз әрекеттер жүйесі, ал Ұрып соғу – олардың
сапалық сипаттамасы, ол мынадай үш формада көрініс табады:
а) физикалық зорлық;
б) психикалық зорлық;
в) қорқыту формасында көрініс таппаған физикалық зорлық қолдану
кінәлілігі.
Баяндалғандарды қорыта келе Ұрып соғу қылмыстық объективтік жағының
белгісі ретінде сипаттайтын мынадай белгілерді бөліп алуға болады.
1) Ұрып соғу, бұл – жәбірленушіге немесе қылмыстық заңмен қорғалатын
объектіге агрессивті-зорлықты ықпал ету.
Заң сөздіктері мен энциклопедияларының барлығына жуығында агрессия
терминіне халықаралық-құқықтық тұрғыдан ғана анықтама берілген.
Қылмыскердің жеке басын және ол жасаған іс-әрекетті сипаттауда
агрессияның халықаралық-құқықтық ұғымын қолдануға болмайды. Дегенмен, сол
практикасы мен сот-психологиялық сараптама практикасы бұл ұғымды кең
пайдалады.
Мысалы, психологиялық қызметтің құрылымын талдай келек сарапшы-
психологтар тұрмыстық жағдайда адам өлтіргендердің көршілігінде
агрессивтік, дауқұмарлық, ұстамдылықтың жоқтығы байқалады.
Сот-психологиялық сараптама практикасында адамға тән қасиетті, атап
айтқанда, агрессивтікті анықтау үшін әртүрлі тестілер қолданылады.
(Розеннвейг, Роршах және басқалардың тестілері). Мұндай қасиет басқа адамға
қарсы дұшпандық іс-қылыққа итеретін мінез-құлық деп танылады. Ұрып соғудақ
әдебиетте кездесетін кейбір анықтамаларында агрессивтік ұғымы осы мағынада
қолданылады. Ал, ұрып соғуды, халықаралық қорғаудағы адамдарға және
мекемелерге ұрып соғуды былай қойғанда, бандитизм кезінде зорлық адамдарға
емес, жануарларға, мүлікке және басқаларға бағытталуы мүмкін.
Мысалы, Ұрып соғу объектісіне агрессивтік-зорлықты ықпал ету теңіз ұрып
соғуы кезінде Ұрып соғу жасалатын кемеге қарсы таран қолдануы, бандитизм
кезінде – объектіні өртеп немесе жарып қиратудан көрініс табады. Бірақ,
мұндай жағдайлардың бәрінде де ұрып соғу жасаушылар жеке адамдарға да
зорлық қолдануға даяр тұрады[14].
2) Ұрып соғудын екінші белгісі – оның арандатылмағандық сипаты.
Бұл белгі Ұрып соғудын құқыққа қайшы сипатын және оны тойтару жөніндегі
әрекеттердің заңдылығын анықтайды. Ол кейбір елдердің қылмыстық заңдарында
көрініс тапқан. Ұрып соғудын бұл белгісінің міндетті екендігі заң
әдебиетінде де көрсетілген. Мысалы, қылмыстық құқық жөніндегі Сөздік Ұрып
соғуға заңда көрсетілген объектілерге немесе адамдарға ашық немесе жабық
арандатылмаған агрессивті-зорлықты ықпал ету.
3) Ұрып соғудын үшінші белгісінде оның Ұрып соғуға ұшырайтын адамдар
үшін кенеттен, табан асты жасалатындығы жатады.
Кенеттікті Ұрып соғудақ белгісі ретінде сот практикасы да мойындайды.
Мысалы, Алматы қаласының №1 Алматы аудандық соты үкімінде 1969 жылы туылған
Ц., 1970 жылы туылған М. Және тергеуде анықталмаған адам ақшаны иемдену
мақсатында 1972 жылы туылған П.-ға жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян
келтірген деп көрсеткен.
Басқа қылмыстық іс бойынша үкімде сол сот ...сотталуышлар 1983 жылы
туылған С., 1981 жылы туылған П. Және 1983 жылы туылған О. Жәбірленуші
азамат Ш-ға қатысты қасақана әрекеттер жасаған, олар жәбірленушіге кенеттен
Ұрып соғу жасап, оның киім-кешегін иемденіп, оны ұрып-соғудан көрініс
табады деп көрсетілген[15] .
Кейбір ғалымдар қылмыстық Ұрып соғудын кенеттігіне айыптының
жәбірленушіге қарсы екпінді әрекеті деп анықтама береді.
Бірақ екпінділік ашық Ұрып соғуда ғана сипаттамайды. Отандық
ғалымдардың көпшілігі Ұрып соғуда жасырын сипат болуы мүмкін дейді
(артынан келіп ұру), және де Ұрып соғу жәбірленушіге, оның еркінсіз және
оны дәрменсіз халге жеткізу мақсатында оның ағзасына улы немесе
есеңгірететін заттарды енгізу түінде көрініс табуы мүмкін. Ықпал етудің
мұндай тәсілін жәбірленушінің сезбеуі де мүмкін, бірақ онда бәрі бір ұрып
соғу[16] сипат бар.
Сонымен, міндетті түрде кенеттік белгісі болғанымен Ұрып соғу барлық
уақытта бірдей екпінді жүзеге асырылмайды.
4) Ұрып соғудың төртінші белгісінде физикалық зорлық әрқашан
жәбірленушінің еркінсіз және оған қарсы жүзеге асырылады.
Еркіне қарсы белгісі жәбірленушінің еркін ашық ұрып соғу жасап
жаншуды, ал еркінсіз белгісі оның ағзасына алдап теріс ықпал етуді
білдіреді.
5) Ұрып соғудың бесінші белгісіне қылмыс құрамының субъективтік белгісі
ретіндегі қылмыстық мақсатты сипаттайды.
Кезінде Л.Д. Гаухман ұрып соғу туралы норманың диспозициясына
грамматикалық және логикалық талдау жасады, онда Ұрып соғу термині
мүлікті иемдену мақсатында және жәбірленушінің өміріне немесе
денсаулығына қауіпті зорлықпен, немесе ондай зорлықты қолданамын деп
қорқытумен ұштасқан сөздерімен үйлескен [17].
Бұл аталған сөз тіркестерінің талдамасы Л.Д. Гаухманды заң шығарушы
Ұрып соғу терминін мүлікті иемдену мақсаты мен зорлық терминдерін
байланыстыру үшін қолданған деген ойға қалдырды. Осыған сүйеніп автор ұрып
соғудың мәні өмір немесе денсаулық үшін қауіпті зорлық (не оны қолданамын
деп қорқыту) мен мүлікті иемдену мақсаты арасындағы ажырамас бірлікте де
деген тұжырым жасады. Бұл тұжырымды ҚК-нің 163-бабында көзделген
қылмыстарды қоспағанда, тікелей Ұрып соғу арқылы жасалатын барлық
қылмыстарға таратуға болады.
ҚК-нің 179,237 және 240-баптарының диспозицияларында қылмыстың белгісі
бір мақсаты тікелей көрсетілген. Ұрып соғу жасаудағы мақсат тікелей
көрсетілмеген 163-баптың диспозициясында да қылмыстық сипат бар екендігі
күмән келтірмейді. Сондықтан да ұрып соғудын жалпы белгісі ретінде оны
жасаудағы қылмыстық мақсатты айтуға болады.
Ұрып соғудың жоғарыда айтылған барлық жақтарын қорыта келе, оған
мынадай анықтама келтіруге болады:
Ұрып соғу дегеніміз – қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған,
жәбірленушінің еркінсіз немесе еркіне қарсы оған не заңда көрсетілген
объектіге құқыққа қайшы зорлыққа ықпал ететін арандатылмаған ашық немесе
жабық процесс.
Бұл анықтама объективтік жағы ұрып соғу белгісін пайдалану арқылы
сипатталған қылмыстық-құқықтық нормалар ғана емес, қылмыстық жауапкершілік,
сирек болса да, Ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстар үшін белгіленген
нормалар үшін де қолдануға жарайды деп ойлаймыз.
Мысалы, Норд-Ост театрына (Мәскеу қаласы) және Беклан қаласындағы
орта мектепке (Солтүстік Осетия Республикасы) ұрып соғу ол арқылы жасалған
қылмыстардың қоғамға аса қауіпі екендігін көрсетті. Мұндай қылмыстар
қылмыстық-құқықтық қорғаудың көптеген объектілерін зақымдайды, олар бәрінен
бұрын азаматтардың өміріне, денсаулығына және жеке бостандығына, меншік
қатынастарына, қоғамдық қауіпсіздікке, қоғамдық тәртіпке және тағы
бақсларға қарсы бағытталған.
Ұрып соғу қоғамға аса қауіптілігі оған қарсы күресудің тиісті шараларын
қабылдауды талап етеді. Бұл шаралар, бәрінен бұрын қылмыстық –құқықтық
болуға тиіс. Ол үшін ұрып соғу ұғымына барынша айқындық енгізіп, оның
дефинициясы ескерту ретінде 179-бапқа кіргізу керек.
Ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті
күшейту үшін ұрып соғу арқылы қылмыс жасау сияқты ауырлататын мән-жайды ҚК-
нің 54-бабының 1-бөлігіне кіргізу керек.
Сонымен ойымызды қорыта келе, ұрып соғу және зорлық ұғымдарының
арақатынасын талдау барысында мынадай тұжырым жасай аламыз.
Ұрып соғу дегеніміз қоғамға қауіпті әрекеттердің жиынтығы, ал Ұрып соғу
– олардың сапалық сипаттамасы және олар мынадай үш нысанда көрініс табады:
а) физикалық зорлық;
б) психикалық зорлық;
в) күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан физикалық зорлық қолдану
әрекеттері.
1.2 Ұрып соғу үшін қылмыстық жауапкершілік институтының тарихи
аспектілері
Қазіргі заманға сай құқықтық мемлекет құру жағдайында оның азаматтарын
қылмыстық қастандық әрекеттерден қорғау, және қоғамды криминалдау әрекетіне
қарсы тұру, теріс әлеуметтік үрдістерді бейтараптандыру проблемасы бірінші
кезекті маңыздылыққа ие болады [18].
Бұл тұрғыдан алғанда қылмыскерлікпен күрес, әсіресе қылмыскерліктің
алдын алу қызметі ерекше орын алады, оның үстіне, жасыратыны жоқ, бұл
жүйелер қазіргі кезде аса күрделі ұйымдық реформаны бастан кешіруде.
Сондықтан да қылмыскерлікпен күресте ішкі тұрақтылықты, құқық тәртібін және
заңдылықты қамтамасыз ету ел тағдырын шешетін мәселеге айналды. Соған
байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан
дамуының 2030 жылға дейінгі Стратегиясында заңсыз абсолюттік үстемдігін
орнату және заң сыйларын азаматтарды қылмыскерліктен қорғау жөнінде міндет
жүктеді[19].
Қылмыскерліктің Қазақстандағы қазіргі күйі, сапа жағынан алғанда да,
сан жағынан алғанда да келеңсіз үрдістердің көбейіп бара жатқандығын
көрсетеді, ал жалпы криминалдық жағдай өте күрделі. Қылмыскерлік
динамикасындағы және құқық қорғау органдарының жасалған қылмыстардың толық
есебін жүргізуіндегі кейбір оң үрдңстерге қарамастан, елдегі қылмыскерлік
деңгейі жоғары болып қалуда.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының ҚСжАЕ Комитетінің
мәліметтері бойынша 2000 жылғы 150 790 қылмыс, 2004 жылы 143 550 қылмыс
тіркелген, ал ол 2003 жылғыдан 21,2%-ға көп (118 485 қылмыс). Тіркелген
қылмыстардың жалпы санының 2000 жылмен салыстырғанда 2004 жылы азаюы,
біздің ойымызша, қылмыскерлік деңгейінің едәуір төмен түскендігін көрсете
қоймайды.
Қылмыскерліктің сандық көрсеткіштерінің ұдайы ауытқуы қоғамдағы
әлеуметтік-психологиялық ахуалды нашарлатуда, азаматтарда сенімсіздік
тудыруда.
Айталық, Қазақстан социологтары мен политологтары қауымдастығының
мәліметіне қарасақ, 2004 жылдың ақпан-наурыз айларында әрбір үшінші-
төртінші қазақстандық құқыққа қайшы әреткеттерге тап болған. Оны сол уақыт
аралығында елдің 17 қаласының тұрғындарынан алған жауаптардың нәтижелері
көрсетіп отыр (29,5%-26,3%). Ал 2003 жылдың қаңтары мен 2004 жылдың қаңтары
аралығында респонденттердің орта есеппен 35,8% құқыққа қайшы әреткеттерден
зәбір шеккен.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің негізгі функцияларының бірі
қылмыскерлікпен, оның аса қауіпті көріністерімен күресу болып табылады.
Қылмыскерлікпен күрес ұтымды болу үшін алдымен оның себептерін жою керек.
Сондықтан да заңгерлердің кәсіби даярлығыныда қылмыстардың алдын алу үшін
қажетті білімдер мен дағдыларды игеру жағына баса назар аударылуы тиіс.
Ондай білімдер мен дағдылар қазір білікті құқықтанушыға да аса қажет.
Қоғамның қылмыскерлікке және қылмыстың кейбір түрлеріне деген көзқарасы
өзгеріп тұрады. Қоғамдық қатынастардың дамуы бұл құбылыстарды қайта
қарастыруға, олар жайындағы ұғымның өзгеруіне қалай да алып келеді.
Сондықтан да құқыққа қайшы іс-қылықтың бірдей актілері әр түрлі тарихи
кезеңде әр түрлі қылмыстық-құқықтық баға алды.
Бұл айтылғанның ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстарға да толықтай
қатысы бар. Ұрып соғудың, қылмыстық-құқықтық санат ретіндегі әлеуметтік
және құқықтық мәніне ашу үшін ұрып соғумен байланысты қылмыстар туралы
құқықтық нормаларды зерттеудің тарихи құқықтық әдісіне жүгіну керек.
Қазақтың әдет құқығында тонаушылық үшін жауапкершілік белгілеуді Қазақ
әдетінің 1824 жылғы Жинағынан кездестіреміз. Қазақтардың әдет құқығының
нормалары бойынша бөтен мүлікті барымта ұғымына жатпайтын зорлықты басып
алу дәне ауылдарға ұйымдасып қарулы ұрып соғу жасау және т.б. тонау деп
саналған. Айыптының бөтен үйге басып кіріп, меншік иесінің мүлкін күшпен
тартып алуы да тонаушылыққа жатады (автордың ескертуі – бұл да ұрып соғумен
тең).
Сонымен, тонаудың мұндай формалары да ұрып соғуды белгісін береді, ол
да осы зерттеудің аясында қаралуға жатады.
Тонауға тән қасиет – зорлықты қолдану. Егер мүлікті зорлықпен тартып
алу жарақат салумен жалғасса, онда жаза ескі қылмыс – тонағандық және
жарақат салғандық үшін тағайындалды.
Барымта сияқты тонаушылықпен жеткілікті күші де, құралы да бар
адамдар айналысты. Өзінің жазаланбайтындығына сенімі мол қазақ феодалдары
кедей шаруалардың қыстақтарын, малдарын жіне басқа мүліктерін зорлап басып
алды. Мұндай тонаушылық қылмыстық тәртіпте қудаланбады. Адамдардың үлкен
тобы феодалдық өзара тартыста жасаған мұндай тонаушылық та қылмыстық
тәртіпте қудаланбады, ол қастасқан жақтардың күш басымдылығымен немесе
қауым жиындарында шешімін табтын еді. Патриархалдық-феодалдық қатынастар
жағдайында тонаушылықтың әрбір жағдайында жәбірленген жақтың айыптысын
жаппай қудалауға алатын, сондықтан да тонаушылықпен жалғыз-жарым адамның
айналысуы мүмкін емес еді.
Қазақстанда өзара тартыстың жайылуына асыл келген әлеуметтік-
экономикалық қатынастар саласындағы өзгерістердің әсерінен және қылмыстық
заңдардың ықпалынан ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адамдрдың үлкен
тобы жсайтын тонаушылық қзақтар арасында сиреді. Ол кезден бастап тонауды
бір немесе бірнеше адам, күш қолданып немесе қолданбай, негізінен, ашық
түрде жасайтын болды.
Орыстың қылмыстық құқығында ұрып соғу жайаында алғаш рет Олег (911 жыл)
пен Игорьдың (945 жыл) гректермен жасасқан Шартында айтылады. Бұл орыс
зңдарының алғашқы нұсқасы еді, онда ұрып соғу мүліктік құқыққа қарсы
қылмыстарға жатқызылды (Олег Шартының 7-бабы, Игорь Шартының 5-бабы).
Мысалы, Игорь Шартының 5-бабында ұрып соғу мен ұрылар жайында қылмыстық-
құқықтық нормалар бар. Онда былай делінген: егер кім де кім біздің
адамдардан бір затты күшпен алуға талпынса немесе алып үлгерсе, онда ол
қатаң жазалаланады және алған атының екі есе құнын қайтарады [20].
Бұл келтірілген норманың мазмұнынан ұрып соғу бөтен мүлікті құқыққа
қарсы басып алу, оны иемдену, және де мүлікті иемдену үшін қолданылатын
зорлық сияқты объективтік белгілері айқын көрінеді.
Ежелгі орыс құқығының аса маңызды нұсқасы – Русская Правдада ұрып
соғу жайында, ұрып соғу кезіндегі адам өлімі жайында айтылған. Бірақ
Русская Правда ұрып соғу кезінде ешқандай қастандықтың адам өлтіруді
қастандықпен, ұрыс-керіс кезінде бөлек қарастырады[21].
Мысалы, Русская Правдның (кеңейтілген редкациясы) 3-бабын сәйкес ұрып
соғута князь әкімшілігін өлтірген жағдайда ұрып соғу әдейі өлтіргендік деп
қарлмайды. Басқа сөзбен айтқанда, бұл жерде ұрып соғу кездейсоқ немесе
төбелес кезінде өлтіргеннен қауіптірек деп саналмайды. Ондай өлтіру үшін
айыппұл түріндегі жаз белгіленді.
Аумақты Правданың 7-бабында мүлде қарама қайшы ереже бекімін тапқан, ол
қылмыскер белгілі болса оған ауырлау жаза белгілеген, қарақшы үшін адмдр
төлемейді, бірақ оны әйелімен, балаларымен қоса жаза күтеді дейді.
Бәлкім, қауым адамды қасақана өлтіретіндерді кешірмейді, оларды өз
қатарынан шығарды, олар үшін қатаң жаза қарастырған.
Көбіне, адам өлтіру тонау мақсатында емес, кездейсоқ болатын. Айыппұлды
қылмыскер тұратын қауым төлейтін (2-бап). Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Реферат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып
соғудың жалпы сипаттамасы мен түсінігі ... ... ... ... ...10
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы ұрып соғу
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Ұрып соғу үшін қылмыстық жауаптылық институтының тарихы
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің нормаларындағы
қолданылатын ұрып соғу бойынша қажетті қорғану мен оларды анықтау мәселесі
мен заңды талдамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ...40
2.1 Ұрып соғуда қатысты қажеті қорғануды қолдануға құқықтық
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
2.2 Ұрып соғу және оларды жасауға қатысуды анықтаудың мәселесі мен
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3. Ұрып соғудың обьективтік және субьективтік
белгілері ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .80
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..83
ГЛОССАРИЙ
Қылмыстық іс жүргізу –қылмыстық істі тексеру рәсімі мен соттың істі
қарауы.Қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен рәсімделген, басқа мемлекеттік,
қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың қатысуымен мазмұны
қылмыстық істі қозғау, тексеру, соттың қарауы және шешуі болып табылатын
анықтау органының, алдын ала тергеу, прокуратура және соттың қызметі.
Дәлелдеме - оның негiзiнде анықтаушы, тергеушi, прокурор, сот осы Кодексте
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде
көзделген әрекеттердiң болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл
әрекеттi жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кiнәлiлiгiн
не кiнәлi емес екендiгiн, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар өзге де
мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған iс жүзiндегi деректер қылмыстық
iс бойынша дәлелдеме болып табылады..
Құқық субъектілік - тұлғаның құқыққа, бостандықтар мен міндеттерге ие болу
және өз әрекетімен құқыққа қол жеткізу әрі оны жүзеге асыру, өзі үшін
міндеттер тудырып, оны орындау мүмкіндігі.
Құқықтық қабілеттік - құқыққа, бостандықтар мен міндеттерге ие болу
қабілеттігі
Жоғары Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы - судьялар
корпусының қалыптасуына маңызды роль атқаратын тәуелсіз органдар болып
табылатын. 2008 жылғы қарашаның 17-сінен бастап бұл органдардың қызметі
біріктіріліп ҚР жоғарғы Сот Кеңесі қайта құрылды.
Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі - соттарды қалыптастыру,
судьялардың тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктері
жөнінде Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық өкілет тіктерінқамтамасыз ету мақсатында заңды
тұлға құрмастан құрылатын мекеме.
Адам құқығы - адам баласы үйелменінің барлық мүшелеріне тән қадір-қасиетін,
құқықтарының теңдігі мен тартып алынбайтындығын тану, бостандық пен
әділдіктің және жалпыға бірдей бейбітшіліктің негізі, табиғи құқық, табиғи
бостандықтар субъектілері оған мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ.
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық істер жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
б – бап
т.б. – тағы басқа
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық қоғамдағы әлеуметтік
өмірдің заңдық негіздерін жаңартқан қоғамдық құндылықтар иерархиясының
жүйесін қайта қарауды керек етті. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Конституциясында адамды, оның өмірі, құқығы мен бостандығы ең жоғарғы
құндылықтар деп жарияланды.[1]
Тән ауруын келтірген , бірақ осы Кодекстің 105 бабында көзделген
зардаптарға әкеп соқпаған ұрып соғу немесе өзге күш қодану әрекеттерін
жасау- Қылмыс құрамынынң объективтік жағына ұрып -соғу , басқа да тән
ауырлататындай күш қолдану жатады. ¥рып - соғу зардаптарынан адамның
денсаулығының қысқа мерзімге бұзылуы немесе жалпы еңбек қабілетін
айтарлықтай емес тұрақты жоғалту сияқты сипат болмайды.
Тән ауыртатын өзге де күш қолдану әрекеттеріне
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 105 бабында көзделген
зардаптарға әкелмейтін , бір жолғы зорлық актілері жатады. Оған қол бұрау,
шымшу , тебу , итеру тағы басқа да тәнді ауыртатын әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана нысанымен сипатталады.
Кінәлі жәбірленушінің тәнін ауыртатындығын ұғынады, денсаулыққа зиян
келетіндігін немесе келуі мүмкін екендіігін алдын ала біледі, соны
тілейді ( тікелей ниет) немесе саналы түрде жол береді не немқұрайды
қарайды ( жанама ниет).
Бұл қылмысты жасауға себеп қызғаныш, бас араздық, т.б.
болуы мүмкін. Мұндай мақсат жәбірленушінің тәнін ауырту.
Жәбірленуші үшін ауырлау зардаптарға алып келетін ұрып соғу немесе
басқадай зорлық әрекеттер Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша
саралануға тиіс.
"Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот -
медицина тұрғысынан бағалаудың ережесінде" тармағына сәйкес, ұрып -
соғу жарақаттың ерекше түріне жатпайды. ¥рып - соғу дегеніміз - неше
қайтара ұру. Егер ұрып - соғу нәтижесінде жәбірленушінің денесіне
жарақат түссе , оның денсаулыққа келген зиян ретінде ауырлығы жәй
белгілерге сүйеніп бағаланады. Егер ұрып – соққан кейін ешқандай көрнекті
із қалмаса , сот медициналық сараптама өз қортындысында
жәбірленушінің шағынғанын атап өтеді , ешқандай көрнекті із қалмағандығын
көрсетеді. Қылмыс жасаудың бұл тәсілінің кең таралып отырғандығы және оның
қоғам үшін аса қауіпті екендігі, яғни Ұрып соғу оған зорлықты және
пайдакүнемдік-зорлықты қылмыстың бір түрі ретінде баса назар аударып,
онымен күресудің қылмыстық-құқықтық тәсілдерінің тиімділігін арттыру
жолдарын іздестірудің керек екендігін көрсетіп отыр.
Қылмыскерлікпен күресудің бүгінгі бар құқықтық айла-тәсілдері дұрыс
қолданыла білген жағдайда кримикалдық ортаға елеулі нұқсан келтіре алады.
Сонымен қатар, қылмыскерліктің қоғамдық қатынастардың жаңа формацияларына
тез бейімделе алатын және түрін де өзгертетін қасиеті оның адамдар арасында
қалыптасқан жаңа қатынастарға тез таралып кетуіне септігін тигізеді. Мұны
бәрі, бір жағынан, онымен күресу проблемасын шешудің жаңа жайларын іздеуге
және дәстүрлі тәсілдерді ұтымды қолдануды міндеттеп отыр.
Қылмыскерлікпен күресте құқықтық жән өзге де тетіктер кешенін дұрыс
пайдалану үшін олардың мақсатты функцияларын тереі ұғынып, қандай ықпал
ететіндігін ұдайы талдап отыру керек.
Қылмыстық құқық ғылымында және криминологияда ұрып соғуды қылмыстық-
құқықтық санат ретінде теория жүзінде зерттеуге, оның белгілерін анықтауға,
функционалдық мәнін айқындауға осы уақытқа дейін онша көңіл бөлінбеді.
Бұл мән-жайлар ұрып соғуды, әлеуметтік және қылмыстық-құқықтық феномен
ретінде кешенді зерттеудің, құқықпен қорғалатын объектілерге тікелей ұрып
соғу арқылы жасалатын қылмыстармен күрестің қылмыстық-құқықтық тәсілдерінің
тиімділігін көтері жөнінде шаралардың, оларға қарсы тұрудың қажет екендігін
көрсетіп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы уақытқа дейін ұрып соғу өзінше дербес
қылмыстық-құқықтық санат ретінде арнайы ғылыми зерттелген жоқ, көптеген
ғалымдар бұл мәселеге аралас проблемаларды зерттеу барысында жанама назар
аударды.
Ұрып соғуды анықтайтын белгі болып табылатын зорлықты зерттеу ісіне
Е.О. Алауханов үлкен үлес қосты. Р.Д. Шарапов күш көрсетілетін зорлыққа
арнайы диссертициялық зерттеу жүргізді, ал докторлық диссертациялық
дәрежеде Е.О. Алауханов, К. Жаянбаев, Ю.М. Каракетовтар бұл жұмыстарда
қылмыстық Ұрып соғу проблемасына зерттеудің негізгі тақырыбына қатар
біршама назар аударған.
Ұрып соғу ұғымына ұрып соғуды зерттеуге арналған көптеген жұмыстардың
авторлары көңіл бөлген, олардың ішінен Е.О. Алауханов, Б.И. Ахметов, И.Ш.
Борчашвили, Г.И. Борзенков, В.А. Владимиров, А. Гравин, М.Б. Гугучия, Ю.М.
Каракетов, Е.С. Никифоров, А.И. Рарог, В.М. Симонов, С.И. Сирота, Г.
Ходисов, Л.Г. Хлапунов сияқты ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Бандитизмді және оның ұрып соғудан айырмашылығын зерттегенде ұрып соғу
ұғымына Е.О. Алауханов, Р.Р. Галиакбаров, А. Ивахненко, В.С. Комиссаров, Г.
С. Мәуленов, Ш.С. Тоғайбаева, Т.Д. Устинова және т,б, біршама назар
аударған.
Ұрып соғудың белгісін теңіз қарақшылығына қатысты зерттеген ғалымдар
қатарына Л.Н. Галенская, Л.В. Иногамова-Хегай, М. Куршев, Т.Ю. Орешкина,
В.П. Панов, В.В: Равнейко және басқалар жатады.
Халықаралық қорғауды пайдаланатын жеке адамдарға немесе ұйымдарға
жасалған қылмыстық Ұрып соғудын белгісіне А. Кибальник, И.Г. Солоненко,
Д.Л. Сухарев басқалар жұмысындаелеулі орын бөлінген.
Қылмыстық құқықтағы ұрып соғу ұғымына көптеген ғалымдардың қандай да
бір назар аударғандығы бұл қылмыстық-құқықтық санаттың терең және жан-жақты
зерттелгедігін білдірмейді.
Біріншіден, ұрып соғуды теңіз ұрып соғуы және халықаралық қорғауды
пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға ұрып соғу құрамында зерттеу,
негізінен, шағын ғылыми мақалалар деңгейінде, және де қалмыстық құқықтың
Ерекше бөлімі бойынша оқулықтардың және Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексіне берілген түсініктеменің параграфтары ауқымында жүзеге асырылды.
Екіншіден, ұрып соғуды немесе бандитизмді зерттеуге арналған ірі
монографиялық жұмыстардың өзінде Ұрып соғу анықтамасы осы қылмыстарға ғана
қатысы берілген. Профессор В.А. Владимиров берген анықтаманы ғана оның
бірден бір жалпы теориялық анықтамасы деуге болады, ол оны қандай да бір
қылмыстық мақсат үшін жасалған және сол мақсатқа жетудің құралы ретінде
зорлықты дереу қолдануды тікелей және нақты қауіп төндіретін агрессивтік
құқыққа қайшы әрекет деп санайды.
Үшіншіден, ұрып соғудың қазіргі ғылыми әдебиеттегі сипаттамасы ҚР
Жоғарғы Сотының 21.06.2001 жылғы Соттардың бандитизм және қатысып
жасалатын басқа қылмыстар үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының
кейбір мәселелері туралы № 2 қаулысындағы анықтама шеңберінде беріледі.
Әрекет ретіндегі анықтамасы теориялық тұрғыдан жасалған болып санала
алмайды, себебі ол Ұрып соғудын физикалық та, әлеуметтік те мазмұнын
ашпайды.
Бұл пікір ұрып соғуды өзінше дербес қылмыстық-құқықтық санат ретінде
зерттеу процесінің аяқталмаудан әлі алыс екендігін көрсетеді.
ТМД-ның Ресейден басқа елдерінде, атап айтсақ – Өзбекстанда, бұл
тақырыпты зерттеумен нақты айналысып жүрген ғылым Ю.М. Каракетов, ол өз
елінде қылмыстық зорлық проблемасын зерттеу мектебінің негізін қалады, ал
З.С. Зарипов, сондай-ақ К.Р. Абдрасулов, И. Исмаилов, М.Ю. Рустамбаев және
басқалар криминологиялық зерттеулер саласындағы көрнекті ғалымдар болып
табылады.
Ал, Қырғызстанда қылмыстық Ұрып соғумен байланысқан қылмыстармен кересу
мәселесін зерттеп жүрген ғалымдар қатарына К.И. Жаянбаевты, Б.Т. Түгелбаева
мен Л.Ү. Сыдықованы жатқызуға болады.
Қазақстанда құқыққа қарсы қылмыстық әрекеттермен күресу мәселесіне
(атап айтқанда – ұрып соғуда) қатысты зерттеулерді Н.М. Абдиров, Т.К.
Айтмұханбетов, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев, У.С. Жекебаев, Р.Е.
Жансараева, Н.Т. Дулатбеков, А.Ш. Есжанов, Б.Ж. Жүнісов, С.М. Иманбаев,
Е.И. Қайыржанов, М.С. Кемали, Р.Ж. Мұқанов, А.Х. Мендіғұлов, И.В: Корзун,
С.С. Молдабаев, М.С. Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев, Е.А. Оңғарбаев,
Г.Ф. Поленов, И.И. Рогов, С.М. Рахметов, Г.Р. Рустемова, Н.З. Султанова,
С.Сапаралиева, Н.Н: Турецкий, Г.Д. Тіленшиева, К.Ш. Уканов, Д.С. Чукмаитов
сияқты ғалымдардың жұмыстарынан кездестіруге болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қылмыстық Ұрып соғудын өзінше дербес
қылмыстық-құқықтық санат ретіндегі жалпы теориялық ұғымын жасау, оның
функционалдық міндетін анықтау, ол қылмыстық құрамның конструктивтік белгі
ретінде танылатын қылмыстардағы ерекшеліктерін айқындау. Осы мақсаты
орындау үшін мынадай міндеттер қойылған:
- ұрып соғудың отандық қылмыстық заңнамада регламенттелуінің тарихи
үрдісіне үңілу;
- Ұрып соғуда теориялық көзқарасты жинақтап қорыту және оның зорлық
санатымен ара қатынасын айқындау;
- Ұрып соғу арқылы жасалған қылмыстар туралы істер бойынша сот
практикасын талдау, соттардың қылмыстық Ұрып соғу ұғымына беретін
бағасын анықтау;
- қылмыстық-құқықтық нормаларды, сот практикасының материалдарын және
қылмыстық ұрып соғудың теориялық сипаттамаларын талдау негізінде оның
әлеуметтік және заңдық мазмұнын анықтау, оның ауырлататын белгілерін
айқындау.
Зерттеудің объектісі мен заты.
Қылмыстық құқықпен қорғалатын адамдарға немесе объектілерге ұрып
соғудан туындайтын қоғамдық қатынастырды заңмен реттеу және де бұл
қатынастарға қылмыстық-құқықтық баға берудегі сот практикасы зерттеудің
объектісі болып табылады.
Қылмыстық құқықпен қорғалатын адамдарға немесе объектілерге ұрып соғу
арқылы жасалатын қылмыстар туралы істер жөніндегі тергеу және сот
практикасы, және де ұрып соғуды қылмыстық-құқықтық бағалаумен және зорлықты
қылмыстарды саралаумен байланысты проблемаларды ғылыми зерттеудің
нәтижелері зерттеудің затын құрайды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен қорытындылар:
1. Ұрып соғу дегеніміз қылмыстық мақсатқа жету үшін жәбірленушіге, оның
еркіне қарсы немесе онымн санаспай, не зиянды көрсетілген объектілерге
ашық немесе жасырын тосыннан күш қолданумен ұштасқан агрессивтік әсер
ету процесі.
2. Қазақтардың тарихи әдет ғұрыпының, патшалық Ресейдің қылмыстық
құқығының, қазіргі тергеу-сот тәжірибесінің және де бірқатар шет
елдердің қылмыстық заң нормаларының талдамасы ҚР ҚК-нің 32-бабының
шеңберінде ұрып соғу деп ұғыныларын қастандық әрекетте бұл ұғымды
жалпы теориялық тұрғыдан зерттегенде айқындалған барлық белгілердің
мұнда қалай да болатындығын көрсетті.
Қажетті қорғануда негіз ретінде ұрып соғу тек адамға ғана емес,
құқықтық қорғайтың басқа объектілеріне де қауіп төнгенде қолданылуы мүмкін.
3. Қылмыстың объективтік жағына жататын құқыққа қайшы әрекеттерді жасаған
адамдарды ғана емес, топтасқан қылмысқа тікелей қатысуы қылмыстық
әрекетті бірлесіп жүзеге асырудың алдын ала келісілген жоспарында
көзделген басқа әрекеттер жасаудан көрініс тапқан адамдарды да
қылмыстық ұрып соғу арқылы жасалған қылмыстардың қатысушылары
(орындаушылары, бірлесіп орындаушылары) деп тану керек.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, белгілеулермен қысқартулар тізімінен, екі
тараудан және оларды құрайтын бес тараушадан, қорытындыдан және
пайдалынған әдебиет көздерінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы қылмыстық ұрып соғудың
жалпы сипаттамасы мен түсінігі
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы ұрып соғу ұғымы
Қылмыстардың жасалу өзіндік сипатқа ие. Қылмыскер өзінің қылмысты
мақсатына жетуі үшін әр түрлі тәсілдерді қолданады. Сондай тәсілдерінің
бірі ретінде ұрып соғу жасау арқылы қылмыстардың жасалуы танылады. Ұрып
соғудың жалпы сипаты бұрынғы және қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңда орын
алғандығы біздерге мәлім. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексімен ұрып
соғумен ұштасқан қылмыстарды ауыр қылмыстар қатарына жатқыза отырып қатаң
жауаптылықты көздеген.
Қазіргі қолданыстағы қылмыстық кодексте Ұрып соғу термині бес бапта
ғана бар, олар: 179-бап (Ұрып соғу), 237-бап (Бандитизм), 240-бап
(Теңіз ұрып соғуы), 375-бап (Жауынгерлік кезекшілікті атқарудың
ережелерін бұзу), 163-бап (Халықаралық қорғау аясындағы адамдарға немесе
ұйымдарға Ұрып соғу жасау). Ал, ҚК-нің 375-бабында ұрып соғу әрекет
есебінде емес, тойтару үшін әскери кезекшілік (әскери қызмет) атқарудың
белгілі бір ережелері белгілерген зардап ретінде сипатталған, сондықтан да
оның біздің зерттеуімізге онша қатысы жоқ.
Бұл аталғандармен қатар Қылмыстық кодексте заң шығарушы шауыл белгісін
тікелей көрсетпесе де, оған ұйғарым жасайтын нормалар бар. Мұны, мысалы,
адам ұрлау (ҚК-нің 125-бабы 2-бөлігінің в тармағы), өмірге немесе
денсаулыққа қауіпті зорлық қолданып немесе оны қолданамын деп қорқытып
адамды кепілге алу (ҚК-нің 234-бабы 2-бөлігінің в тармағы), сондай-ақ
басқыншылқ соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе жүргізу (ҚК-нің 156-
бабы), және соғыс жүргізудің тиым салынған құралдары мен әдістерін қолдану
(ҚК-нің 159-бабы) туралы нормалардан көруге болады.
Ұрып соғу белгісін заң шығарушы әр түрлі заттарды ұрлау туралы бірқатар
нормаларды да атамаған, бірақ олардың өмір мен денсаулық үшін қауіпті
зорлық қолданылатындығын көрсететін диспозияциялары ұрлықтың ұрып соғу
арқылы жасалатындығының белгісі, ал мұндай жағдайда қалай да ұрып соғу
болады, бұған радиокативтік заттарды ұрлау немесе қорқытып алуды (ҚК-нің
248-бабы 3-бөлігінің a тармағы), қару-жарақ, оқ-дәрі, жарылғыш заттар мен
жарылғыш құрылғылар ұрлауды немесе қорқытып алуды (ҚК-нің 255-бабы 4-
бөлігінің б тармағы), есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды ұрлауды немесе қорқытып алуды (ҚК-нің 263-бабы 3-бөлігінің в
тармағы), ерекше құнды заттарды ұрлауды (ҚК-нің 180-бабы 1-бөлігі)
жатқызуға болады.
Сонымен қатар, ұрып соғу арқылы басқа да көптеген қылмыстар жасалынады
(адам өлтіру, әйел зорлау, бұзақылық және т.б.)
Ұрып соғу белгісі ҚК-нің Жалпы бөлімінің бірқатар нормаларын қолданумен
байланысты.
Мысалы, құқықпен қорғалатын объектілерге қол сұққанда Ұрып соғу жасау
(ҚК-нің 32-33-баптары) қарсы әрекеттердің болуына негіз болады, қылмыстық
ұрып соғуды тойтаруға немесе қылмыс жасаған адамды ұстауға тура келеді.
Бұл екі жағдайда да қолсұушылықтың (Ұрып соғудын) болуы тиісті қарсы
әрекетті не қылмыстық емес деп (ҚК-нің 32-33-баптары), не жеңілдететін мән-
жайларда жасалған деп тануға (ҚК-нің 109-110-баптары) алып келеді.
Сонымен, Ұрып соғу белгілі әр түрлі рөл атқарады, бұл оның
көпфункционалды екендігін көрсетеді.
Бұл белгінің негізгі қылмыстық-құқықтық функциялары қылмыстық Ұрып
соғуда:
а) қажетті қорғануға негіз деп те (ҚК-нің 32-бабы);
б) қылмыс жасаған адамды ұстауға негіз деп те (ҚК-нің 33-бабы);
в) қылмыстардың кейбір құрамдарының объективтік жағының конструктивтік
белгісі деп те (ҚК-нің 179-бабы, 237-бабының 2-бөлігі, 240-бабы, 163-бабы);
г) қылмыстық қызметтің мақсаты деп те (ҚК-нің 237-бабының 1-бөлігі);
д) бланкеттік диспозицияда баяндалған іс-әрекеттің құрамдас бөлігі
(элементі) деп те (ҚК-нің 156-бабы, ҚК-нің 159-бабы);
е) қылмыстың объективтік жағының факултативтік белгісі деп те (ҚК-нің
96-бабы, ҚК-нің 125-бабы, ҚК-нің 234-бабы және т.б.) санауңа мүмкіндік
береді[2].
Қылмыстық Ұрып соғу белгісінің көп функционалдығы, оның қылмыстың әр
түрлі құрамдарындағы әр түрлі мазмұны Ұрып соғу ұғымын қылмыстық құқықта
анықтау үшін біршама қиындық тудырады.
Кез келген ғылыми терминнің мәнін, оның мазмұнын ашқанда алдымен сол
зерттелетін терминді білдіретін сөздің, егер ол болса, жалпы қолданыстағы
маңызына жүгінеміз.
Мысалы, В.Даль сөздігінде Ұрып соғу біреуге күш көрсетіп тап
бергенді білдіреді[3].
Сонымен, Ұрып соғу сөзі біреуге тап беруді, күш көрсетіп біреуге
қарсы әретке жасауды білдіреді екен, ол көбінесе зорлық сөзімен бірге
қолданылады немесе сондай мағына береді.
Заң шығарушы ұрып соғу қылмыстардың кейбір құрамдарының міндетті
белгісі деп атағанмен ол ұғымды жіне оның мазмұнын ашпайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21.06.2001 жылғы Қатысып
жасалған бандитизм және басқа да қылмыстар үшін жауапкершілік туралы
заңдарды соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы №2 нормативтік
қаулысында Ұрып соғуға берілген түсініктемені толық және жеткілікті деуге
болмайды. Сот үкімдерінде ол тиісті бағасын алмайды, тіптен назар Ұрып соғу
кезінде қолданыталытн зорлыққа аударылатындықтан ол аталмай да қалады.
Қылмыстық құқық доктринасында Ұрып соғуға, қылмыстық-құқықтық санат ретінде
кешенді зерттеу жүргізілген жоқ, сондықтан да Ұрып соғу ұғымының заңдық
мәніне ортақ пікір жоқ.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қатысып жасалатын бандитизм
және басқа қылмыстар үшін жауапкершілік туралы заңдарды соттардың
қолдануының кейбір мәселелері туралы №2 нормативтік қаулысының 8-тармағына
сәйкес Ұрып соғуда жәбірленушіге зорлық қолдану не оны тікелей қоланамын
деп нақты қауіп төндіру арқылы қылмыстық нәтижеге қол жеткізуге бағытталған
әрекет деп түсіну керек[4].
Ұрып соғуға берілген бұл сот түсініктемесі ұғымды толықтай қамти
алмайды, ол тіптен қарастылырып отырған құрамның объективтік жағының
міндетті белгісі (элементі) бола тұрып бандитизм құрамының өзін дәл
ашпайды.
Ұрып соғу мен зорлық ұғымдарының теңдестігін сөз етпегеннің өзінде,
Ұрып соғудын кенеттік белгісінің дұрыс екендігін мойындау керек.
Г.Л. Кригер Ұрып соғу мен зорлық заңдық маңыздылығы жағынан ұқсас
ұғымдар, олардың жігін ашу өте қиын деген тұжырым жасайды[5].
Оның ойынша, заңда Ұрып соғуда да, зорлықты да қатар көрсету заң
шығарушының адамға зорлық көрсетуден басқа Ұрып соғу жасау сияқты қосымша
белгіні көрсету емес, ұрып соғу туралы норманың сәтсіз редакциялануы
екен[6].
Ұрып соғу мен зорлықты ұқсастыру позицияларында да байқалады, ол ұрып
соғу кезіндегі ұрып соғу дегеніміз жәбірленушіге кенеттен физикалық немесе
психикалық зорлық қолдану. Мұндай зорлық ашықтан ашық немесе жасырын
(тасада тұрып ату және т.б.) жасалуы мүмкін. Зорлық жасалды сөз тіркесі
автордың зорлықты ұрып соғумен, яғни, ұрып соғудың объективтік жағын
құрайтын әрекетпен ұқсастырғандығын көрсетеді.
Ұрып соғу және зорлық ұғымдарын ұқсастыруда дәлелді деп санауға
болмайды. Егер заң шығарушы бұл екі ұғымды ұқсастырған болса, онда ол бір
құбылысты білдіру үшін қауіпті Ұрып соғу деп те, зорлық деп те сипатталады.
Бұл екі элемент те міндетті болып табылады, себебі ұрып соғу сияқты іс-
әрекетті саралау үшін Ұрып соғу өмір немесе денсаулық үшін қауіпті
зорлықпен не сондай зорлық көрсетемін деген қорқытумен немесе олардың
екеуімен де ұштасуға тиіс[7].
Ұрып соғудың біршама өзінше дербес элементтері ретінде Ұрып соғу мен
зорлыққа көлемі жағынан әр түрлі мазмұн бар, сондықтан заң шығарушы олардың
әрқайсысын ұрып соғу туралы нормаға кіргізген.
Екінші көзқарасты жақтаушылар Ұрып соғуда айыптының әрекеті деп, ал
зорлықты қастандық әрекеттің тәсілі деп санайды.
Ұрып соғу Ұрып соғуда айытының зорлық қолданып немесе оны қолданамын
деп қорқытып жәбірленушінің мүлкін иемденгенде оны қарсылық көрсету
қабілетінен, мүмкіндігінен немесе ниетінен айыруға тікелей бағытталған
әрекеті деп түсіну керек.
Ұрып соғу физикалық зорлықтың формасын (тәсілін) анықтайды, ал
зорлық айыптының өзінің физикалық күшін қолдануымен не ол пайдаланатын
құралдармен байланысты екпінді әрекеттерінен көрініс табады..
Қылмыстық мақсатта жасалынатын және зорлықты табан асты қолданып нақты
және тікелей қауіп төндіретін агрессивтік және құқыққа қайшы әрекетті Ұрып
соғу деп түсініп, олар Ұрып соғуда зорлық мазмұнын құрайтын белгілі бір
формаға жатқызады. Бірақ, Ұрып соғу мен зорлықтың ара қатынасы туралы
бастапқы тезистің бұл авторлары бір жүйелі позиция ұстамайды.
Ұрып соғу, әдетте, бірнеше әрекеттерден тұрады, яғни, Ұрып соғу үшін
біраз уақыт керек. Сондықтан да оны жәбірленушіге белгілі бір уақыт
аралығында нақты қауіп төндіруі мүмкін ықпал ету процесі деп айтуға болады.
Ұрып соғу – ол созылған уақыт аралығындағы жәбірленушіге зорлық
қолданылуы мүмкін нақты қауіпті білдіретін процесс. Сондықтан да Ұрып соғу
зорлықпен тығыз байланысты, бірақ онымен теңдес емес. Сол себепті заң
зорлықпен байланысқан ұрып соғу жайында айтады.
Біздің ойымызша, Ұрып соғуға зорлықты қолданудың формасы ғана рөлңн
беру бұл объективтік белгілердің дербестігін шектеу болар еді. Ұрып соғуда
физикалық зорлықтың тәсілі не формасы ғана деп ұғыну Ұрып соғу сөзінің
мәндік түбіріне қайшы келеді. Ұрып соғу жасау – зорлықпен тап беру (В.
Даль), зорлық көрсету үшін тап беру (Д.П. Ушаков).
Сондықтан да Ұрып соғу дегеніміз физикалық зорлықтың формасы не тәсілі
емес, өзінше белсенді агрессивтік әрекет. Бұл тұжырымды қылмыстық-құқықтық
әдебиет те қолдап отыр.
Мысалы, А.В. Наумов теңіз ұрып соғуының құрамындағы әрекет – теңіз
немесе өзен кемелеріне Ұрып соғу жасау. Ал зорлық немесе оны қолданатын деп
қарастыру тәсіл болып табылады - дейді[8].
Ғалымдардың төртінші тобы Ұрып соғуда зорлық қолданарға дейінгі әрекет
деп қарастырады. Мысалы, В.А. Владимиров, Л.Д. Гаухман, Н.В. Гевархян, В.И.
Симонов, В.Г. Шулихин және басқа да авторлар Ұрып соғуда субъектінің
зорлықты қолданғанға немесе қолданамын деп қорқытуға дейінгі белгілі бір
әрекеті деп санайды.
Ұрып соғу дегеніміз – бөтен мүлікті иемдену мақсатында жәбірленушіге,
оның өміріне не денсаулығына қауіпті зорлықты оған тікелей және кенеттен
қолдану қаупін тудыратын күтпеген белсенді әрекет дейді В.А.
Владимиров[9].
Ұрып соғу қылмыстық-құқық ретіндегі жалпы теориялық анықтамасы берілді,
ол ... қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, ұрып соғуды қандай да бір
қылмыстық мақсатта жасалатын, сол мақсатқа жетудің құралы ретінде зорлық
табан асты қолданудың нақты және тікелей қаупін тудыратын агрессивтік
құқыққа қайшы[10].
Екі анықтамада да В.А. Владимиров Ұрып соғу мен зорлықтың уақыт бойынша
арақатынасын көрсетеді, яғни олардың арасында белгілі бір уақыт кезеңі бар
екендігін көрсетеді. Ұрып соғу және тікелей одан кейін болатын зорлық
(зорлықпен қорқыту) бір мақсатпен – бөтеннің мүлкін ұрлаумен біріккен
ажырамас екі агрессивтік актінің органикалық бірлігін құрайды.
Бәрақ бұл айтылғандарға қарамастан, Ұрып соғу мен зорлық өз
дербестіктерін сақтайды, олар толықтай сәйкес келмейді. Және де, ұрып
соғута, бандитизмде және теңіз ұрып соғуында жасалатын ұрып соғу актісі
мен зорлық актісінің арасы ашылмайды, сондықтан да олардың хронологиялық
кезектілігін анықтау мүмкін емес.
Көптеген авторлар зорлықпен қатар ұрып соғуды және бандитизм құрамында
қылмыстың өзінше дербес белгісі дей отырып, оны субъектінің белгілі бір
әрекеті түрінде ұғынады, бірақ бұл әрекеттің мазмұны мен көлемін әр түрлі
тұрғыдан көреді.
Кейбір зерттеушілер ұрып соғу мен зорлықтың белгілерінің дербестігін
мойындағанымен, олардың екеуінің де бір уақытта болуы міндетті емес деп
санайды.
Ұрып соғу жасау белгісінің ұрып соғу құрамындағы дербестігіне күмін
келтіреді, ол ұрып соғудың өзінше дербес объективтік белгісі деп шартты
түрде ғана айтуға болады, ол зорлықсыз немесе зорлықпен қорқытусыз өзінің
қылмыстық-құқықтық мәнін жоғалтады. Айыптының агрессивтік зорлықты іс-
қылығымен бірікпеген ұрып соғу ешқандай маңыздылық болмайды.
В.С. Комиссаровтың пікірінше, бандитизмге қатысты алғанда Ұрып соғу тек
қауіпті жағдай тудыру ғана, оның кеңістік және уақыт бойынша шекарасына
адамдар тобына зорлық қолдану қаупі сақталады. Бірақ егер Ұрып соғуда
қауіпті жағдай тудыру деп ғана түсінсек, онда зорлықты нақты қолдану Ұрып
соғудын мазмұнына кірмейді. Дегенмен, автордың ойынша, зорлықтың
қолданылғандығына немесе қолданылмайтындығына қарамастан жасалған іс-әрекет
банданың мақсатқа жету үшін зорлық қолдануға дайын тұрған кезінен бастап
Ұрып соғу деп саралануға тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, Ұрып соғудын мұндай
трактовкасында факультативтік сипат басым [11].
В.С. Комиссаровтың бұл тұжырымының ұрып соғу ұғымынан гөрі, оның
бандитизмнің бір формасы – банда ұрып соғуда қатысуға саралануына тиісті
бар (автор ескертуі – ҚК-нің 237-бабының 2-бөлігі). Саралау мәселесін автор
дұрыс шешкен. Ұрып соғуды осылай саралау ұрып соғудың, теңіз ұрып соғуының,
халықаралық қорғаумен пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға ұрып соғу
жасаудың құрамдарында да орын алады. Бірақ қылмыстық ұрып соғу ұғымын оны
саралау туралы мәселені шешу арқылы анықтау дұрыс емес.
Ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстар аяқталған деп сараланатын кез бен
уақыт және кеңістік бойынша өтетін қылмыстық қастандықтың іс жүзінде
аяқталу кезі әрқашан да бірдей бола бермейді.
Олар бірдей болған жағдайда қылмыстық Ұрып соғу нақты қауіпті жағдай
туындаған кезде-ақ орын алады, себебі құқыққа қайшы Ұрып соғу арқылы
жасалатын қылмыстардың барлығында келте құрам болады және қастандық
жасалған (ҚК-нің 163, 179, 240-баптары) және тіптен әзірлену (237-бап)
кезінде аяқталған болып сараланады. Сондықтан да Ұрып соғу зорлықтың
қолданылған-қолданылмағандығына қарамай-ақ орын алады деп В.С. Комиссаров
дұрыс айтады.
Практикада мұндай жағдайлар сирек кездеседі, ол қылмыстық қастандық
әрекет (Ұрып соғу) Ұрып соғудаушының еркінен тыс үзілгенде ғана болуы
мүмкін (мысалы, құқық қорғау органдарының қызметкерлері араласып, немеес
жәбірленуші қарсылық көрсетіп).
Көбіне, Ұрып соғу, қылмыстық қастандық әрекет ретінде қауіпті жағдай
тудырумен аяқталмайды, ол заңда көрсетілген басқа әрекеттермен ұштасып,
қылмыстық мақсатқа қол жеткенше жалғасады.
Мысалы, ұрып соғу пен теңіз ұрып соғуы бұл зорлық қолдану және мүлікті
иемдену әрекеттері. Сол себепрті де заң шығарушы ҚК-нің 179 және 240-
баптарының диспозицияларында бөтен мүлікті иемдену мақсатында зорлық
қолданумен не қолданамын деп қорқытумен ұштасқан Ұрып соғу жайында айтады.
Сонымен қатар, құқыққа қайшы ұрып соғу мен зорлықтың уақыт бойынша дәл
келетін кездері практикада жиі кездеседі, яғни, нақты зорлық қылмыстық Ұрып
соғумен бірдей қоланылады, бұл кезде зорлық қолданудың нақты қауіпті
жағдайын тудыру кезі болмайды[12].
Сол себепті, қылмыстық Ұрып соғуға тек қауіпті жағдай тудыру деп
анықтама беру оның мәнін ашпайды.
Бұл айтылғандарды даусыз деп санауға болмайды, олар ҚК-нің 179-бабының
диспозициясының формулировкасына қайшы, онда Ұрып соғу ұрып соғу құрамының
міндетті белгісі деп көрсетілген, оны ескермеуге болмайды. Л.Г. Хулагованың
Ұрып соғу мен зорлық уақыт бойынша сәйкес келуі мүмкін дегенімен ғана
келісуге болады. Бірақ, бұл жағдайда да Ұрып соғу зорлыққа айналмайды, ұрып
соғудың міндетті қылмыстық белгісі рөлін сақтайды.
Кейбір авторлар Ұрып соғу және зорлық ұғымдарын ұқсастырумен
келіспейді, олар ұрып соғудың өзінше дербес екендігін оның субъект
әрекеттерінің белгілі жүйесін құрайтындығынан және оны құрайтын жекелеген
элементтердің ұрып соғуда ұқсас еместігінен көреді.
Б.В. Волженкин де ұрып соғуды жекелеген дербес элементтерден тұратын
әрекеттер жүйесі түрінде ұсынады. Ол ұрып соғу құрамындағы зорлық немесе
зорлық қолданамын деп қорқыту Ұрып соғудын өзіне басқа да әрекеттерді
қамтитын элементтерінің бірі ғана дейді. Бұл дегеніміз А. Гранина мен С.
Яниге қарағанда Б.В. Волженкин ұрып соғудың құрамына зорлық қолданамын деп
қорқытуды немесе қолданылған болса, зорлықтың өзін ғана емес, ұрып соғумен
жалғасатын өзге де әрекеттерді (мысалы, мүлікті иеленуге, кемені басып
алуға тікелей бағытталған әрекеттерді) кіргізеді[13].
Ұрып соғу мазмұнын бұлайша ұғыну дұрыс деп санаймыз. Ұрып соғу бір ғана
әрекеттен тұруы мүмкін емес. Оны Ұрып соғу сөзінің семантикасы да
растайды. Бұл сөз әрекеттің аяқталғандығын, оны нәтижесін көрсетпейді,
бірақ бұл әрекеттің жалғасатындығы, қайталанатындығын жоққа шығармайды.
Ұрып соғу және зорлық ұғымдарының аақатынасы мынаған келіп
тіреледі. Ұрып соғу дегеніміз әрекеттер жүйесі, ал Ұрып соғу – олардың
сапалық сипаттамасы, ол мынадай үш формада көрініс табады:
а) физикалық зорлық;
б) психикалық зорлық;
в) қорқыту формасында көрініс таппаған физикалық зорлық қолдану
кінәлілігі.
Баяндалғандарды қорыта келе Ұрып соғу қылмыстық объективтік жағының
белгісі ретінде сипаттайтын мынадай белгілерді бөліп алуға болады.
1) Ұрып соғу, бұл – жәбірленушіге немесе қылмыстық заңмен қорғалатын
объектіге агрессивті-зорлықты ықпал ету.
Заң сөздіктері мен энциклопедияларының барлығына жуығында агрессия
терминіне халықаралық-құқықтық тұрғыдан ғана анықтама берілген.
Қылмыскердің жеке басын және ол жасаған іс-әрекетті сипаттауда
агрессияның халықаралық-құқықтық ұғымын қолдануға болмайды. Дегенмен, сол
практикасы мен сот-психологиялық сараптама практикасы бұл ұғымды кең
пайдалады.
Мысалы, психологиялық қызметтің құрылымын талдай келек сарапшы-
психологтар тұрмыстық жағдайда адам өлтіргендердің көршілігінде
агрессивтік, дауқұмарлық, ұстамдылықтың жоқтығы байқалады.
Сот-психологиялық сараптама практикасында адамға тән қасиетті, атап
айтқанда, агрессивтікті анықтау үшін әртүрлі тестілер қолданылады.
(Розеннвейг, Роршах және басқалардың тестілері). Мұндай қасиет басқа адамға
қарсы дұшпандық іс-қылыққа итеретін мінез-құлық деп танылады. Ұрып соғудақ
әдебиетте кездесетін кейбір анықтамаларында агрессивтік ұғымы осы мағынада
қолданылады. Ал, ұрып соғуды, халықаралық қорғаудағы адамдарға және
мекемелерге ұрып соғуды былай қойғанда, бандитизм кезінде зорлық адамдарға
емес, жануарларға, мүлікке және басқаларға бағытталуы мүмкін.
Мысалы, Ұрып соғу объектісіне агрессивтік-зорлықты ықпал ету теңіз ұрып
соғуы кезінде Ұрып соғу жасалатын кемеге қарсы таран қолдануы, бандитизм
кезінде – объектіні өртеп немесе жарып қиратудан көрініс табады. Бірақ,
мұндай жағдайлардың бәрінде де ұрып соғу жасаушылар жеке адамдарға да
зорлық қолдануға даяр тұрады[14].
2) Ұрып соғудын екінші белгісі – оның арандатылмағандық сипаты.
Бұл белгі Ұрып соғудын құқыққа қайшы сипатын және оны тойтару жөніндегі
әрекеттердің заңдылығын анықтайды. Ол кейбір елдердің қылмыстық заңдарында
көрініс тапқан. Ұрып соғудын бұл белгісінің міндетті екендігі заң
әдебиетінде де көрсетілген. Мысалы, қылмыстық құқық жөніндегі Сөздік Ұрып
соғуға заңда көрсетілген объектілерге немесе адамдарға ашық немесе жабық
арандатылмаған агрессивті-зорлықты ықпал ету.
3) Ұрып соғудын үшінші белгісінде оның Ұрып соғуға ұшырайтын адамдар
үшін кенеттен, табан асты жасалатындығы жатады.
Кенеттікті Ұрып соғудақ белгісі ретінде сот практикасы да мойындайды.
Мысалы, Алматы қаласының №1 Алматы аудандық соты үкімінде 1969 жылы туылған
Ц., 1970 жылы туылған М. Және тергеуде анықталмаған адам ақшаны иемдену
мақсатында 1972 жылы туылған П.-ға жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян
келтірген деп көрсеткен.
Басқа қылмыстық іс бойынша үкімде сол сот ...сотталуышлар 1983 жылы
туылған С., 1981 жылы туылған П. Және 1983 жылы туылған О. Жәбірленуші
азамат Ш-ға қатысты қасақана әрекеттер жасаған, олар жәбірленушіге кенеттен
Ұрып соғу жасап, оның киім-кешегін иемденіп, оны ұрып-соғудан көрініс
табады деп көрсетілген[15] .
Кейбір ғалымдар қылмыстық Ұрып соғудын кенеттігіне айыптының
жәбірленушіге қарсы екпінді әрекеті деп анықтама береді.
Бірақ екпінділік ашық Ұрып соғуда ғана сипаттамайды. Отандық
ғалымдардың көпшілігі Ұрып соғуда жасырын сипат болуы мүмкін дейді
(артынан келіп ұру), және де Ұрып соғу жәбірленушіге, оның еркінсіз және
оны дәрменсіз халге жеткізу мақсатында оның ағзасына улы немесе
есеңгірететін заттарды енгізу түінде көрініс табуы мүмкін. Ықпал етудің
мұндай тәсілін жәбірленушінің сезбеуі де мүмкін, бірақ онда бәрі бір ұрып
соғу[16] сипат бар.
Сонымен, міндетті түрде кенеттік белгісі болғанымен Ұрып соғу барлық
уақытта бірдей екпінді жүзеге асырылмайды.
4) Ұрып соғудың төртінші белгісінде физикалық зорлық әрқашан
жәбірленушінің еркінсіз және оған қарсы жүзеге асырылады.
Еркіне қарсы белгісі жәбірленушінің еркін ашық ұрып соғу жасап
жаншуды, ал еркінсіз белгісі оның ағзасына алдап теріс ықпал етуді
білдіреді.
5) Ұрып соғудың бесінші белгісіне қылмыс құрамының субъективтік белгісі
ретіндегі қылмыстық мақсатты сипаттайды.
Кезінде Л.Д. Гаухман ұрып соғу туралы норманың диспозициясына
грамматикалық және логикалық талдау жасады, онда Ұрып соғу термині
мүлікті иемдену мақсатында және жәбірленушінің өміріне немесе
денсаулығына қауіпті зорлықпен, немесе ондай зорлықты қолданамын деп
қорқытумен ұштасқан сөздерімен үйлескен [17].
Бұл аталған сөз тіркестерінің талдамасы Л.Д. Гаухманды заң шығарушы
Ұрып соғу терминін мүлікті иемдену мақсаты мен зорлық терминдерін
байланыстыру үшін қолданған деген ойға қалдырды. Осыған сүйеніп автор ұрып
соғудың мәні өмір немесе денсаулық үшін қауіпті зорлық (не оны қолданамын
деп қорқыту) мен мүлікті иемдену мақсаты арасындағы ажырамас бірлікте де
деген тұжырым жасады. Бұл тұжырымды ҚК-нің 163-бабында көзделген
қылмыстарды қоспағанда, тікелей Ұрып соғу арқылы жасалатын барлық
қылмыстарға таратуға болады.
ҚК-нің 179,237 және 240-баптарының диспозицияларында қылмыстың белгісі
бір мақсаты тікелей көрсетілген. Ұрып соғу жасаудағы мақсат тікелей
көрсетілмеген 163-баптың диспозициясында да қылмыстық сипат бар екендігі
күмән келтірмейді. Сондықтан да ұрып соғудын жалпы белгісі ретінде оны
жасаудағы қылмыстық мақсатты айтуға болады.
Ұрып соғудың жоғарыда айтылған барлық жақтарын қорыта келе, оған
мынадай анықтама келтіруге болады:
Ұрып соғу дегеніміз – қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған,
жәбірленушінің еркінсіз немесе еркіне қарсы оған не заңда көрсетілген
объектіге құқыққа қайшы зорлыққа ықпал ететін арандатылмаған ашық немесе
жабық процесс.
Бұл анықтама объективтік жағы ұрып соғу белгісін пайдалану арқылы
сипатталған қылмыстық-құқықтық нормалар ғана емес, қылмыстық жауапкершілік,
сирек болса да, Ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстар үшін белгіленген
нормалар үшін де қолдануға жарайды деп ойлаймыз.
Мысалы, Норд-Ост театрына (Мәскеу қаласы) және Беклан қаласындағы
орта мектепке (Солтүстік Осетия Республикасы) ұрып соғу ол арқылы жасалған
қылмыстардың қоғамға аса қауіпі екендігін көрсетті. Мұндай қылмыстар
қылмыстық-құқықтық қорғаудың көптеген объектілерін зақымдайды, олар бәрінен
бұрын азаматтардың өміріне, денсаулығына және жеке бостандығына, меншік
қатынастарына, қоғамдық қауіпсіздікке, қоғамдық тәртіпке және тағы
бақсларға қарсы бағытталған.
Ұрып соғу қоғамға аса қауіптілігі оған қарсы күресудің тиісті шараларын
қабылдауды талап етеді. Бұл шаралар, бәрінен бұрын қылмыстық –құқықтық
болуға тиіс. Ол үшін ұрып соғу ұғымына барынша айқындық енгізіп, оның
дефинициясы ескерту ретінде 179-бапқа кіргізу керек.
Ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті
күшейту үшін ұрып соғу арқылы қылмыс жасау сияқты ауырлататын мән-жайды ҚК-
нің 54-бабының 1-бөлігіне кіргізу керек.
Сонымен ойымызды қорыта келе, ұрып соғу және зорлық ұғымдарының
арақатынасын талдау барысында мынадай тұжырым жасай аламыз.
Ұрып соғу дегеніміз қоғамға қауіпті әрекеттердің жиынтығы, ал Ұрып соғу
– олардың сапалық сипаттамасы және олар мынадай үш нысанда көрініс табады:
а) физикалық зорлық;
б) психикалық зорлық;
в) күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан физикалық зорлық қолдану
әрекеттері.
1.2 Ұрып соғу үшін қылмыстық жауапкершілік институтының тарихи
аспектілері
Қазіргі заманға сай құқықтық мемлекет құру жағдайында оның азаматтарын
қылмыстық қастандық әрекеттерден қорғау, және қоғамды криминалдау әрекетіне
қарсы тұру, теріс әлеуметтік үрдістерді бейтараптандыру проблемасы бірінші
кезекті маңыздылыққа ие болады [18].
Бұл тұрғыдан алғанда қылмыскерлікпен күрес, әсіресе қылмыскерліктің
алдын алу қызметі ерекше орын алады, оның үстіне, жасыратыны жоқ, бұл
жүйелер қазіргі кезде аса күрделі ұйымдық реформаны бастан кешіруде.
Сондықтан да қылмыскерлікпен күресте ішкі тұрақтылықты, құқық тәртібін және
заңдылықты қамтамасыз ету ел тағдырын шешетін мәселеге айналды. Соған
байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан
дамуының 2030 жылға дейінгі Стратегиясында заңсыз абсолюттік үстемдігін
орнату және заң сыйларын азаматтарды қылмыскерліктен қорғау жөнінде міндет
жүктеді[19].
Қылмыскерліктің Қазақстандағы қазіргі күйі, сапа жағынан алғанда да,
сан жағынан алғанда да келеңсіз үрдістердің көбейіп бара жатқандығын
көрсетеді, ал жалпы криминалдық жағдай өте күрделі. Қылмыскерлік
динамикасындағы және құқық қорғау органдарының жасалған қылмыстардың толық
есебін жүргізуіндегі кейбір оң үрдңстерге қарамастан, елдегі қылмыскерлік
деңгейі жоғары болып қалуда.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының ҚСжАЕ Комитетінің
мәліметтері бойынша 2000 жылғы 150 790 қылмыс, 2004 жылы 143 550 қылмыс
тіркелген, ал ол 2003 жылғыдан 21,2%-ға көп (118 485 қылмыс). Тіркелген
қылмыстардың жалпы санының 2000 жылмен салыстырғанда 2004 жылы азаюы,
біздің ойымызша, қылмыскерлік деңгейінің едәуір төмен түскендігін көрсете
қоймайды.
Қылмыскерліктің сандық көрсеткіштерінің ұдайы ауытқуы қоғамдағы
әлеуметтік-психологиялық ахуалды нашарлатуда, азаматтарда сенімсіздік
тудыруда.
Айталық, Қазақстан социологтары мен политологтары қауымдастығының
мәліметіне қарасақ, 2004 жылдың ақпан-наурыз айларында әрбір үшінші-
төртінші қазақстандық құқыққа қайшы әреткеттерге тап болған. Оны сол уақыт
аралығында елдің 17 қаласының тұрғындарынан алған жауаптардың нәтижелері
көрсетіп отыр (29,5%-26,3%). Ал 2003 жылдың қаңтары мен 2004 жылдың қаңтары
аралығында респонденттердің орта есеппен 35,8% құқыққа қайшы әреткеттерден
зәбір шеккен.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің негізгі функцияларының бірі
қылмыскерлікпен, оның аса қауіпті көріністерімен күресу болып табылады.
Қылмыскерлікпен күрес ұтымды болу үшін алдымен оның себептерін жою керек.
Сондықтан да заңгерлердің кәсіби даярлығыныда қылмыстардың алдын алу үшін
қажетті білімдер мен дағдыларды игеру жағына баса назар аударылуы тиіс.
Ондай білімдер мен дағдылар қазір білікті құқықтанушыға да аса қажет.
Қоғамның қылмыскерлікке және қылмыстың кейбір түрлеріне деген көзқарасы
өзгеріп тұрады. Қоғамдық қатынастардың дамуы бұл құбылыстарды қайта
қарастыруға, олар жайындағы ұғымның өзгеруіне қалай да алып келеді.
Сондықтан да құқыққа қайшы іс-қылықтың бірдей актілері әр түрлі тарихи
кезеңде әр түрлі қылмыстық-құқықтық баға алды.
Бұл айтылғанның ұрып соғу арқылы жасалатын қылмыстарға да толықтай
қатысы бар. Ұрып соғудың, қылмыстық-құқықтық санат ретіндегі әлеуметтік
және құқықтық мәніне ашу үшін ұрып соғумен байланысты қылмыстар туралы
құқықтық нормаларды зерттеудің тарихи құқықтық әдісіне жүгіну керек.
Қазақтың әдет құқығында тонаушылық үшін жауапкершілік белгілеуді Қазақ
әдетінің 1824 жылғы Жинағынан кездестіреміз. Қазақтардың әдет құқығының
нормалары бойынша бөтен мүлікті барымта ұғымына жатпайтын зорлықты басып
алу дәне ауылдарға ұйымдасып қарулы ұрып соғу жасау және т.б. тонау деп
саналған. Айыптының бөтен үйге басып кіріп, меншік иесінің мүлкін күшпен
тартып алуы да тонаушылыққа жатады (автордың ескертуі – бұл да ұрып соғумен
тең).
Сонымен, тонаудың мұндай формалары да ұрып соғуды белгісін береді, ол
да осы зерттеудің аясында қаралуға жатады.
Тонауға тән қасиет – зорлықты қолдану. Егер мүлікті зорлықпен тартып
алу жарақат салумен жалғасса, онда жаза ескі қылмыс – тонағандық және
жарақат салғандық үшін тағайындалды.
Барымта сияқты тонаушылықпен жеткілікті күші де, құралы да бар
адамдар айналысты. Өзінің жазаланбайтындығына сенімі мол қазақ феодалдары
кедей шаруалардың қыстақтарын, малдарын жіне басқа мүліктерін зорлап басып
алды. Мұндай тонаушылық қылмыстық тәртіпте қудаланбады. Адамдардың үлкен
тобы феодалдық өзара тартыста жасаған мұндай тонаушылық та қылмыстық
тәртіпте қудаланбады, ол қастасқан жақтардың күш басымдылығымен немесе
қауым жиындарында шешімін табтын еді. Патриархалдық-феодалдық қатынастар
жағдайында тонаушылықтың әрбір жағдайында жәбірленген жақтың айыптысын
жаппай қудалауға алатын, сондықтан да тонаушылықпен жалғыз-жарым адамның
айналысуы мүмкін емес еді.
Қазақстанда өзара тартыстың жайылуына асыл келген әлеуметтік-
экономикалық қатынастар саласындағы өзгерістердің әсерінен және қылмыстық
заңдардың ықпалынан ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адамдрдың үлкен
тобы жсайтын тонаушылық қзақтар арасында сиреді. Ол кезден бастап тонауды
бір немесе бірнеше адам, күш қолданып немесе қолданбай, негізінен, ашық
түрде жасайтын болды.
Орыстың қылмыстық құқығында ұрып соғу жайаында алғаш рет Олег (911 жыл)
пен Игорьдың (945 жыл) гректермен жасасқан Шартында айтылады. Бұл орыс
зңдарының алғашқы нұсқасы еді, онда ұрып соғу мүліктік құқыққа қарсы
қылмыстарға жатқызылды (Олег Шартының 7-бабы, Игорь Шартының 5-бабы).
Мысалы, Игорь Шартының 5-бабында ұрып соғу мен ұрылар жайында қылмыстық-
құқықтық нормалар бар. Онда былай делінген: егер кім де кім біздің
адамдардан бір затты күшпен алуға талпынса немесе алып үлгерсе, онда ол
қатаң жазалаланады және алған атының екі есе құнын қайтарады [20].
Бұл келтірілген норманың мазмұнынан ұрып соғу бөтен мүлікті құқыққа
қарсы басып алу, оны иемдену, және де мүлікті иемдену үшін қолданылатын
зорлық сияқты объективтік белгілері айқын көрінеді.
Ежелгі орыс құқығының аса маңызды нұсқасы – Русская Правдада ұрып
соғу жайында, ұрып соғу кезіндегі адам өлімі жайында айтылған. Бірақ
Русская Правда ұрып соғу кезінде ешқандай қастандықтың адам өлтіруді
қастандықпен, ұрыс-керіс кезінде бөлек қарастырады[21].
Мысалы, Русская Правдның (кеңейтілген редкациясы) 3-бабын сәйкес ұрып
соғута князь әкімшілігін өлтірген жағдайда ұрып соғу әдейі өлтіргендік деп
қарлмайды. Басқа сөзбен айтқанда, бұл жерде ұрып соғу кездейсоқ немесе
төбелес кезінде өлтіргеннен қауіптірек деп саналмайды. Ондай өлтіру үшін
айыппұл түріндегі жаз белгіленді.
Аумақты Правданың 7-бабында мүлде қарама қайшы ереже бекімін тапқан, ол
қылмыскер белгілі болса оған ауырлау жаза белгілеген, қарақшы үшін адмдр
төлемейді, бірақ оны әйелімен, балаларымен қоса жаза күтеді дейді.
Бәлкім, қауым адамды қасақана өлтіретіндерді кешірмейді, оларды өз
қатарынан шығарды, олар үшін қатаң жаза қарастырған.
Көбіне, адам өлтіру тонау мақсатында емес, кездейсоқ болатын. Айыппұлды
қылмыскер тұратын қауым төлейтін (2-бап). Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz