Бағалау обьектілері ретінде машиналар мен құрылғылардың ерекшеліктері
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
II. Негізгі бөлім
1. Бағалау обьектілері ретінде машиналар мен құрылғылардың ерекшеліктері
1.1. Машиналар мен құрылғылардың классификациясы мен теңестірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2. Қозғалмалы мүлікті бағалау негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Машиналар мен көлік құрылғылары құнын бағалау ... ... ... ... ...12
2. Машиналар мен құрылғылардың бағалау әдісі ... ... ... ... ... ...16
2.1. Машиналар мен құрылғыларды бағалаудағы шетелдік тәжірибесі мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Машиналар мен құрылғыларды бағалау үшін дамуды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
II. Негізгі бөлім
1. Бағалау обьектілері ретінде машиналар мен құрылғылардың ерекшеліктері
1.1. Машиналар мен құрылғылардың классификациясы мен теңестірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2. Қозғалмалы мүлікті бағалау негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Машиналар мен көлік құрылғылары құнын бағалау ... ... ... ... ...12
2. Машиналар мен құрылғылардың бағалау әдісі ... ... ... ... ... ...16
2.1. Машиналар мен құрылғыларды бағалаудағы шетелдік тәжірибесі мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Машиналар мен құрылғыларды бағалау үшін дамуды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Машиналар мен құрал – жабдықтарды бағалау үшін, негізгі қорлардың басқа элементтерін бағалауда қолданылатын базалық механизмдер мен тәсілдер қолданылады:
- Салыстырмалы
- Шығындық
- Табыстық
Бірінші екі тәсілді үшіншісіне қарағанда қарапайым деуге болады. Олар қатынастарға негізделіп, қарапайым жағдайларда күрделі экономика- математикалық есептерді талап етпейді. Бұл тәсілдерді қолданудағы негізгі проблемалар экономикалық емес, ақпараттық болып табылады. Аталған тәсілдердің әрқайсысының өз әдістері мен ақпараттық қамтамасыздандыруға өз талаптары және өзінің өте тиімді қолданыс аймағы бар.
Табыстық тәсіл және табысты капитализациялау әдісі машиналар мен жабдықтарды бағалаудың негізінде «жүйелеу бағасы» жағдайында қолданылады. Өйткені, негізінен бұл жағдайларда табыс ағымы мен шығындардың локализациясы, оның бағалау объектісімен арақатынасы мүмкін және мақсаты болады. Өндірістік – технологиялық жүйелерді бағалаумен қатар, табыстық тәсіл бизнес құрайтын құрал – жабдықтарды (Мысалы: қымбат көлік құралдары) бағалауда қолданылады. Осы құрал – жабдықтар арқылы төлем арқылы жұмыстар жүргізіледі. Бұл тәсілдің басқа меншік түрлерін бағалаудағы мәні жоғарырақ. Өйткені, ол Қазақстандағы әлі дамымаған жылжымалы мүлік, өндірістік мүлік нарығындағы оларды бағалаудың ақпараттық қамтамасыздандыру үрдісі мәселесінің ауыртпалығын, басқа тауарлар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің дамыған нарығына апарады.
- Салыстырмалы
- Шығындық
- Табыстық
Бірінші екі тәсілді үшіншісіне қарағанда қарапайым деуге болады. Олар қатынастарға негізделіп, қарапайым жағдайларда күрделі экономика- математикалық есептерді талап етпейді. Бұл тәсілдерді қолданудағы негізгі проблемалар экономикалық емес, ақпараттық болып табылады. Аталған тәсілдердің әрқайсысының өз әдістері мен ақпараттық қамтамасыздандыруға өз талаптары және өзінің өте тиімді қолданыс аймағы бар.
Табыстық тәсіл және табысты капитализациялау әдісі машиналар мен жабдықтарды бағалаудың негізінде «жүйелеу бағасы» жағдайында қолданылады. Өйткені, негізінен бұл жағдайларда табыс ағымы мен шығындардың локализациясы, оның бағалау объектісімен арақатынасы мүмкін және мақсаты болады. Өндірістік – технологиялық жүйелерді бағалаумен қатар, табыстық тәсіл бизнес құрайтын құрал – жабдықтарды (Мысалы: қымбат көлік құралдары) бағалауда қолданылады. Осы құрал – жабдықтар арқылы төлем арқылы жұмыстар жүргізіледі. Бұл тәсілдің басқа меншік түрлерін бағалаудағы мәні жоғарырақ. Өйткені, ол Қазақстандағы әлі дамымаған жылжымалы мүлік, өндірістік мүлік нарығындағы оларды бағалаудың ақпараттық қамтамасыздандыру үрдісі мәселесінің ауыртпалығын, басқа тауарлар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің дамыған нарығына апарады.
1. Дияров С.К Экономика недвижимости Кзыл-Орда 2003
2. Коваленко Г.П Рынок недвижимого имущества в Республике Казахстан – Алматы: Жети Жарда 2002
3. Закон Республики Казахстан «Об оценочной деятельности в Республике Казахстан» от 30 ноября 200 года
4. Бизнесті бағалау Оқулық. Асқарова Ж.А. – Алматы: Заң әдебиеті - 2007
5. Есипов В., Махавиков Г., Трехова В. Оценка бизнеса – СПб: Питер. 2001
6. Оценка бизнеса. Учебник А.Г.Грязнова, М.А.Федотова – М. Финансы и статистика 2001
7. Гражданский кодекс РК – А: Жетижаргы 2000
8. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предриятия: теория и практика. – М.:Инфра-М,1997
9. Международные стандарты оценки. – М.:РОО, 1995.
10. Грибовский С.В. Оценка доходной недвижимости. – СПб: Питер, 2001
11. Бизнесті бағалау Оқулық. Асқарова Ж.А. – Алматы
2. Коваленко Г.П Рынок недвижимого имущества в Республике Казахстан – Алматы: Жети Жарда 2002
3. Закон Республики Казахстан «Об оценочной деятельности в Республике Казахстан» от 30 ноября 200 года
4. Бизнесті бағалау Оқулық. Асқарова Ж.А. – Алматы: Заң әдебиеті - 2007
5. Есипов В., Махавиков Г., Трехова В. Оценка бизнеса – СПб: Питер. 2001
6. Оценка бизнеса. Учебник А.Г.Грязнова, М.А.Федотова – М. Финансы и статистика 2001
7. Гражданский кодекс РК – А: Жетижаргы 2000
8. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предриятия: теория и практика. – М.:Инфра-М,1997
9. Международные стандарты оценки. – М.:РОО, 1995.
10. Грибовский С.В. Оценка доходной недвижимости. – СПб: Питер, 2001
11. Бизнесті бағалау Оқулық. Асқарова Ж.А. – Алматы
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
II. Негізгі бөлім
1. Бағалау обьектілері ретінде машиналар мен құрылғылардың
ерекшеліктері
1.1. Машиналар мен құрылғылардың классификациясы мен
теңестірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2. Қозғалмалы мүлікті бағалау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..7
1.3. Машиналар мен көлік құрылғылары құнын
бағалау ... ... ... ... ...12
2. Машиналар мен құрылғылардың бағалау
әдісі ... ... ... ... ... ...16
2.1. Машиналар мен құрылғыларды бағалаудағы шетелдік тәжірибесі
мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...26
2.2. Машиналар мен құрылғыларды бағалау үшін дамуды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..39
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..41
Кіріспе
Машиналар мен құрал – жабдықтарды бағалау үшін, негізгі қорлардың басқа
элементтерін бағалауда қолданылатын базалық механизмдер мен тәсілдер
қолданылады:
- Салыстырмалы
- Шығындық
- Табыстық
Бірінші екі тәсілді үшіншісіне қарағанда қарапайым деуге болады. Олар
қатынастарға негізделіп, қарапайым жағдайларда күрделі экономика-
математикалық есептерді талап етпейді. Бұл тәсілдерді қолданудағы негізгі
проблемалар экономикалық емес, ақпараттық болып табылады. Аталған
тәсілдердің әрқайсысының өз әдістері мен ақпараттық қамтамасыздандыруға өз
талаптары және өзінің өте тиімді қолданыс аймағы бар.
Табыстық тәсіл және табысты капитализациялау әдісі машиналар мен
жабдықтарды бағалаудың негізінде жүйелеу бағасы жағдайында қолданылады.
Өйткені, негізінен бұл жағдайларда табыс ағымы мен шығындардың
локализациясы, оның бағалау объектісімен арақатынасы мүмкін және мақсаты
болады. Өндірістік – технологиялық жүйелерді бағалаумен қатар, табыстық
тәсіл бизнес құрайтын құрал – жабдықтарды (Мысалы: қымбат көлік құралдары)
бағалауда қолданылады. Осы құрал – жабдықтар арқылы төлем арқылы жұмыстар
жүргізіледі. Бұл тәсілдің басқа меншік түрлерін бағалаудағы мәні жоғарырақ.
Өйткені, ол Қазақстандағы әлі дамымаған жылжымалы мүлік, өндірістік мүлік
нарығындағы оларды бағалаудың ақпараттық қамтамасыздандыру үрдісі
мәселесінің ауыртпалығын, басқа тауарлар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің
дамыған нарығына апарады.
1.Бөлім. Машиналар мен құрылғылар ерекшеліктері.
1.1. Бағалау объектілері ретінде машиналар мен құрылғылар
ерекшеліктері
Машиналар мен құрылғылар бағалау объектісі ретінде оларды басқа
мүлік түрлерінен ажырататын бір қатар ерекшеліктермен сипатталады, бәрінен
бұрын ғимарат пен құрылыстан, және де олар бағалау үрдісін қиындатады.
Олардың кейбіреуін қарастырайық.
Біріншіден, берілген аймақта жалпылама технико – экономикалық
көрсеткіштер жоқ, мысалы, 1 кв. метр аудан, 1 куб. метр көлем, 1 м. Толық
ұзындық немесе осындай ғимарат құрылысының бағалауда кең қолданылатындар
берілетін құрылғылар және олардың бағалануын жеңілдететіндер. Машиналар мен
құрылғыларды бағалауда үлесті салмақ құнын қолдану ыңғайлы болса, онда тек
кейбір жағдайларда ғана.
Екіншіден, машиналар мен құрылғылар номенклатурасы, олардың
функционалдық, конструктивтік және де құндық параметрлері динамикасы және
радикалды өзгереді. Мұндай жағдай орта құнды бағалау мен орта индексті
бағалау мақсатындағы қолдану мүмкіндігі мен шекараларды төмендетеді.
Үшіншіден, машиналар мен құрылғылардың нақты сол түрін жасай анда –
санда кездеседі, бірақ ол көп жағдайда қайта жасау құны сияқты қайта құру
құнын тікелей анықтауды мүмкін емес етеді. Ол мұндай жағдайда кеңейеді,
яғни қайта жаңару құны сияқты емес, ауыстыру құны сияқты немесе анықтаудың
жаңа ғана белніленген шектеулерін ескеріп индекстік әдіспен анықталады.
Төртіншіден, машиналар мен құрылғылар үшін әсіресе актуалды,
анықтауда әсіресе қиынырық және өзінің салдары бойынша мәні бар проблема
болып физикалық және функционалдық жарамсыздық проблемасы табылады.
Шынымен, машиналар мен құрылғыларға қарағанда ғимараттар мен құрылыстар көп
қызмет етеді, мұнда буындарының ауысуы сиректеу және меншік иелері үшін өте
аз экономикалық жоғалтумен жүреді, және де қозғалмалы ескірген объектілерді
эксплуатацияның өзгерген шарттарына оңай келтіруге болады.
Бесіншіден, машиналар мен құрылғылардың бағалау құнын анықтауда,
әсіресе техниканың ауыр түрлерін, олардың комплект дәрежесінің техникалық
стандарттар шарттары немесе басқа нормативті техникалық құжаттар талабына
сәйкес өзгертулерді еңгізуді ескеру қажет.
Сонымен ҚР МК 478- ші тауар жиынтылығы бабына сай.
1.Сатушы сатыпалушыға тауарды жинақтылық туралы сату-сатып алу
келісімінің шарттарына сәйкес беруі керек. 2.Сату – сатып алу келісімінде
тауар жинақтылығы анықталмаса, онда сатушы сатып алушыны жинақтылығы жұмыс
айналымы тауарды беруі керек. Байқайтынымыз, жинақтылық шарты бұзылса,
онда тауарды бағалау құны төмендейді. Сонымен қатар бағалау құрылғысының
жинақсыздығымен байланысты оның толық немесе бөлікті жұмыс қабілеттілігін
ерекшелеу қажет. Сонымен, принтердің жоқтығы компьютердің жұмыс
қабілеттілігін қалтырады, бірақ оның бағалау құнын төмендетеді. Әзіл мысал
ретінде екі аяқ киімді қарастырайық, оның біреуі жоғалса, онда екіншісінің
бағалау құның нөлге төмендетеді, екуі бірге жинақталып қанша тұрса да. Ауыр
техника құнымен тағы бір проблеме – бұл техниканы тек жалпы бір жүйе
ненмесе бір инвентарлы бірлік ретінде ғана емес, оны құрайтын негізгі
түйіндері мен агрегаттары, бойынша да бағалау қажеттігі мен мүмкіндігі.
Мұнда төменде қарастырылатын әртүрлі әдістемелік бағыттар болуы мүмкін.
Алтыншы, машиналар мен құрылғыларды бағалауда кепілдік және жөндеуге
қамтамасыз ету жүйесінің болуы немесе болмауын ескеру қажет және бағалау
объектісінің қолданушы күшімен жөңдеу жағдайындағы жөңдеуге жарамдылық
дәрежесін де ескеру қажет. Сонымен қатар ол жөңдеудің техникалық мүмкіндігі
мен қиындығы технологисымен ғана емес, қосымша бөліктерінің қажетті
жиынтығын алу мүмкіндігі мен де анықталады. Осылайша өндірістен алынған
машиналар мен құрылғылар үшін оларға қосымша құрылғылар шығаруда
тоқтатылады.
Жетіншіден, машиналар мен құрылғылардыңтауар өткізу желісінің барлық
агенттерінің алдында нарықта тауардың таралуы мен жойылуы мәселесі қатаң
тұрады. Сондықтан олар әрқашан өзіндік құнға, алу немесе қалған баланстық
құнға бағыттанбайды.
Сегіншіден, жоғарыдағы мәселені шешуде әсіресе активті, әсіресе
массивті сатушыларда машина бірлігі құнында жарнама және маркетинг
шығындарының үлесі жеткілікті үлкен шамаға жетеді, мысалы, дефицитті өнімді
бағалауда. Осы уақытта бағалаушымен объект аналогтардың сату құнының
элементерін анықтауда әрқашан мүмкін емес, ол бағалау үрдісін қиындатады.
Тоғызыншы, машиналар мен құрылғылар құнын салыстырмалы бағытқа
қатысты әдістермен бағалауда не бағаналатын объектін өзі, не объект –
аналог бар өмірлік цикл стадиясын ескеру қажет. Сонымен қатар өмірлік
цикл деп – нарықта тауардың нақты моделінің пайда болу уақытынан сол
тауардың жаңа моделімен ауыстыруға дейінгі уақыт аралығын түсінеміз. Әрбір
өмірлік цикл этапына өзінің құндық саясаты сәйкес келеді.
Оныншы, машиналар мен құрылғылар құнын бағалау әсіресе қарапайым
бағалау әдісімен (шығын және салыстырмалы бағыт) әрекетті машина паркі
құрамына сәйкес импорттық құрылғының жоғары үлесті салмағын қиындатады,
осылайша әсіресе бүгінгі Қазақстандық машиналар нарығында: отандық және
импорттық машиналар техникалық дәрежесі мен сапа деңгейі бойынша ғана емес,
мақсаты бойынша да сәйкес келеді. Монопльдық, бір қатар жағдайларда
импортерлер ережелері құнның себепсіз көтерілуіне әкеледі. Осылайша, мұндай
аймақта оқиға активті қолданудың жаңа түріне өту сай қозғалмалы мүлікті
бағалау аймағына қарағанда принциптік басқа болады.
Барлық өндіріс объектісі оны бар аймақтан тыс қолдану кезінде жоғары
құнға ие болатындай да жағдайлар болады. Осылайша бұл құрылғы болады.Бұл
меншік түрін бағалау деректер іздеу мен оларды анализдеу логикалық
үрдісімен жүреді. Машиналар мен құрылғылардың бағалаудың бірінші қадамы –
меншікті мұқият қарау. Бұл меншіктің физикалық күйін идентификациялау мен
белгі соғу мақсаты үшін қажет. Жарамсыздықты анықтау үшін информация мен
деректер объекті инспекциялау үрдісінде алынады. Машиналар мен құрылғы
бірлігі әдетте қандай да бір мақсатпен сатып алынады. Токарлы, фрезерлік,
шлифовалдық, аралу сваноктары металдық бөлшектерден материал алу үшін
қолданылады. Механикалық және гидравликалық баспасөз жалға беру станоктары
металды формалау үшін қолданады. Ленталық кесу және кесу станоктарв, және
де механикалық қайшылар осындай металл кесу үшін қолданылады.
Стандартты машиналардан басқа машиналар мен құрылғыларды бағалаушыға
кейде арнайы қайта құруды кейбір орнатуларымен жұмыс істеуге ауа
компрессорлары, химия өнеркәсібінің технологиялық колонналары, тау
құрылғылары, және де әртүрлі жүк түсіру және көлік құралдары.
Мұндай экзотикалық, бірақ практикада тиімді жұмыстар, лазерлер,
компьютерлер және цифорлық индикациялар сияқты, құрылғылар өте жиі
кездеседі, және біздің өміріміздің әдепкі бөлігіне айналады. Өнеркәсәптің
кейбір салалары-пластмасс, цемент өндірісі және ағаш өңдеу өнеркәсібінің
өздерінің машиналар мен құрылғылардың спецификалық жиынтығы болады. Негізгі
қордың активті бөлігі деп аталатын, машиналар мен құрылғылар кез келген
мекеменің, технологиялық негізін құрайды және оның мүлік жиынтығының
маңызды бөлігі болып табылады. Бірақ машиналар мен құрылғыларды бағалаудың
нақты мақсаттары мен мотивтерінің көп түрлігі үш әртүрлі қиылыспайтын
класстарға немесе мақсатты орнатуларға келтірілуі мүмкін:
1. Мүліктің басқа түрлерінен тәуелсіз машиналар мен құрылғылар бағасы. Бұл
баға жеке инвентарлв бірлікпен немесе таратумен. Мысалы, арендаға
беру, сату – сатып алу мақсаты мен машиналар мен құрылғылардың жеке
түрлерінің нарық құнын анықтауда лизинг, залог және т.б.
1. Негізгі қорларды бағалау этаптарының бірі ретінде машиналар мен
құрылғылардың бағасы.
1. Жалпы мекемені бағалау этаптарының бірі ретінде машиналар мен
құрылғылардың бағасы.
Бірінші жағдайға қарағанда екінші жағдай мен үшінші жағдайда
қарастырылатын мекеменің машиналары мен құрылғылардың барлық жиынтығының
толық құны туралы айтылады. Орта және үлкен мекемелерде машиналар мен
құрылғылар паркі жүздеген және мыңдаған бірлікпен есептеледі, Мұндай
бағалау өте көлемді, қазіргі компьютерлік технологияларды қолданусыз оны
жүргізу аз эффект береді, ал дәл сол мезетте қолдану мүмкін емес те. Екінші
және үшінші жағдайларда машиналар мен құрылғыларды бағалау объектісі
ретінде шектеулер қою проблемасы туады, бір жағынан, ал екінші жағынан
ғимараттар мен құрылыстар құрылғыны бағалау мақсаты үшін келесі түрлер
бойынша топтау ұсынылады:
- негізгі технологиялық;
- көмекші;
- автокөліктік;
- офистік – байланыстың компьютерлік техникасы;
- көбейту иехникасы;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь.
Мұндай топтау бағалау үрдісін жеңілдетеді, осылайша негізгі
технологиялық және көмекші құрылғыларды бағалау әдісі әртүрлі болуы мүмкін;
автокөліктік және офистік құрылғылар, өндірістік және шаруашылық
инвентарьлар ереже бойынша белгілі нарықтық стандартталған , бізде немесе
шетелде шығарылатын құрылғылар, стандартталмаған құрылғылар, оның ішінде өз
өндірісіміздің арнайы құрылғысы.
Жеке топтарға моральді ескірген машиналар мен құрылғылар, өндірістен
шығуы, екінші сату нарығында немесе реформаға дейінгі көтерме құн
прейскуранттарында және номенклатуралық каталогтарда ізделінуі керек
аналогтарды белгілеу мақсатты. Бағалау құны қолдану шарттарымен байланысты
емес орнату құрылғысын және тәуелді импорттық құрылғыны жеке қарастыру
мақсатты. Соңында, бағалау үрдісінде қарастырылатын мекеменің барлық
машиналар паркінің жалпы құн шамасына үлесін қосатын құрылғыға үлкен
дәрежеде шоғырлануға мүмкіндік беретін кезекті баланстық құн шамасы бойынша
машиналар мен құрылғыларды құндық анализін іске асыру мақсатты.
Машиналар мен құрылғыларды бағалаудың практикада ең жақсы және ең
эффективті қолданылуы активтерді бағалау түрі сияқты анықталады, ол
берілген уақыт аралығында үлкен таза кіріс әкеледі, не заңдық рұқсат
етілген қолдану, ол үлкен кезекті құнға әкеледі. Жеке активтердің немесе
барлық өндірістің ең жақсы, ең эффективті қолданылуы оның қазіргі
қолданылуынан ерекшеленуі мүмкін екенін ескерген өте маңызды.
Сонымен, бағаланушы активтердің ең жақсы және ең эффективті қолдану
мақсатында анализ жүргізілуі керек. Кез келген машиналар мен өндіріс
жолының ең жақсы және эффективті жиі қолданылуы болып құрылғы жобаланып,
құрылуы табылады. Сонда да, бұл әрқашанда емес. Қолданудың кез келген
түрлерінің арасында таңдау жасай отырып басқа қолдану түріне экономикалық
өтуге ерекше көңіл аударған жөн. Басқаша айтқанда, құрылғыны алумен қоса
басқа қолдану үшін және құрылған жаңа құрылғы құрылысының шығынынан кіші
болады. Машиналар мен құрылғылардың кез келген өндіріс жиынтығы немесе тобы
қандай бір функцияны орындауға жобаланған екенін ұмытпаған жөн, олар сондай
жармсыздық факторларымен бекітілп, активтерді қолданудың жаңа түріне өткен
сияқты, сондай дәрежеде функционалдық, технологиялық ескіру ешқашан
бекітілмейді. Машиналар мен құрылғыларды бағалауда біз көптеген бағаланатын
объектілермен кездесеміз. Бір жағдайларда нақты атауы болып ауыстырудың
толық құны табылады, ал басқа жағдайларда - өндірістің толық құны болады.
Бағалауда екі терминді қолдану ауыр болады.
Машиналар мен құрылғылардың көптеген бағалаушылары осы терминдерді
өзара байланыстыра қолданады немесе құрылғылар тізімі үшін алады және
бағалау үшін басқа негіз қолданылған позицияларды арнайы көрсетеді. Мысалы,
ескі механикалық калькулятор үшін оның толық өндіру құны емес ауыстырудың
толық құны қолданылуы мүмкін. Практикада бағалаушылардың кейбіреулері
ауыстырудың толық құнын қолданса, енді біреулері өндірудің толық құнын
қолданады. Тәжірибелі бағалаушылар мұндай жағдайлармен таныс, оларды ойша
есептей алады, және де өздерінің клиенттеріне есеп бергенде түсініспеушілік
болмас үшін түсіндіре де алады.
1.2. Машиналар мен құрылғылардың классификациясы мен
теңестірулері
Машиналар мен құрылғыларды бағалыу көптеген қиындықтармен
түйіндеседі, олар типтер мен түрлерінің әртүрлілігі және олардың
варианттарының орындалуы. Сонымен қатар бағалау негізінде қазіргі
шығарылатын емес паркте немесе консервацияда эксплуатацияланатын өндірістен
шыққан объектілер бағаланады.
Классификация дегеніміз – бұл нақты ерекшеленетін белгі бойынша бөлу
жүйесі. Бағалау практикасында классификациялау қажеттігі пайда болатын
әсіресе кең таралған оқиғалар болып:
а) аз уақытта мекеменің негізгі қорының қайта бағалауын
жүргізу. Сонымен қатар бар болған парктер осындай құрылғылар топтарына
бөлінеді, одан типтік көрсеткіш – модель таңдалады. Таңдалған көрсеткіш
үшін бағалау кезіңде фактілі қайта құру құны анықталады және қайта есептеу
коэффициентінің нақты шамасы анықталады. Топтың барлық субьектілерінің бір
классификациялы топқа қатысты болуы барлық топтар субъектілерінің көрсеткіш
– модельдерін бағалауда аланған тарту нәтижесінің дұрыстығыны дәлелі
болады.
б) Салыстырмалы бағытты қолданып объектіні бағалау, онда
базалық объекті өндіру құны мен базалық объект пен базалық құрылғының
техникалық сипаттамалары белгілі. Мұндай жағдайда базалық объект пен
бағаланушы объектің қасиеттерін салыстырудан бастап іріктеу үрдісін
қолданады. Мұндай бағалау технологиясында аналог ретінде базалық модельдің
дұрыс таңдалғаның дәлелдеу қажетті туады.
Дәлелдердің бірі болып қарастырылатын машиналар мен құрылғыларды
бір классификациялық топқп біріктіру табылады. Мұндай дәлелдер бағалаушы
құрылыс ерекшеліктерінен және бағалау объектісінің қолдану қасиеттерінен
мағлумат білмеген кезде қолданылады және ол олардың ұқсастығын дәлелдеу
кезінде нақты белгілерді қолданады. Сонымен қатар, классификация
орындалатын көлемді жұмыстарды анықтауда және бағалаушылар мен эксперттер
арасындағы жұмыстарды бөлу үшін қолданылады.
Классификация алгоритмі келесі этаптардан қарастырады:
- объектің бірінші құнын анықтау;
- таңдалған тәсіл шегінде бөліктеу дәрежесін анықтау;
- бағалау объектісін кодтау.
Объектің бірінші құны ретінде мыналар таңдалуы мүмкін:
- инвентарлы объект;
- құрылғының технологиялық комплексі;
- мекеменің немесе оның құрылыс бөлімдерінің біртекті машиналар паркі.
Әдетте инвентарлы объект жеке объектілердің бөлікті бағалауын
жүргізуде, технологиялық комплекс – дайын өнім өндіретін құрылғылар тобын
кіріс бағытымен бағалауда, машиналық парк – мекеменің негізгі қорын
массалық қайта бағалауда таңдалады. Инвентарлы объект деп келесі
объектілерді есептейміз:
- берілетін құрылғы бойынша – ғимарат пен құрылысты құрамды бөлігі емес
өзіндік жеке құрылғы;
- күшті машиналар мен құрылғылар бойынша – жеке шектеулері мен
заттарымен, оргетасымен әрбір күшті машина;
- инвентарлы объект жөнделген оргетас, шектеу;
- көлік заттары бойынша – барлық заттары мен соған әрекеттелген көлік
заттарының әрбір объектісі.
Объектілерді бағалау классификациялаудың келесі тәсілдері
қабылданған:
а) негізгі заттардың түрлері бойынша – мекеменің сәйкес бөлімдерінің
құрамына кіретіндігіне байланысты өндірістік және өндірістік емес болып
бөлінеді. Бұл тәсіл мекеменің бөлімдерін немесе жеке қызметтерді бағалауда
актуалды болады;
б) Өмірлік цикл объектілерінің этаптары бойынша:
- жаңа түскен және эксплуатацияға дайындалушы, жөнделетін, алдын –
ала тексеру эксплуатациясынан өтетін;
- уақытшаэксплуатацияланбайтын және жөндеуде жатқан;
- қайта құру, модернизациялау, қайта жарық беру және т.б.;
- консервацияда немесе қосымшада жатқаңдар;
- сатуға немесе жіберуге дайындалып жатқандар;
- эксплуатациядан шыққан, талқылау және утилизацияға жататындар;
в) Төмендегідей белгіленетін меншік құқығы бойынша:
- өндірістің жеке меншік заттарына қатынасатын;
- уақытша қолдануда алынған;
- басқа қожайыннан жалға алу;
- жеке меншік, жалға берілген.
г) Алу мен шығу тәсілдері бойынша машиналар мен құрылғылар бөлінеді:
- жаңадан алынған отандық;
- ұсталған импорттық;
- өз күшімен жасалған.
д) Әмбебап дәрежесі бойынша машиналар мен құрылғылар бөлінеді:
- әмбебап;
- мамандырылған;
- арнайы.
е)Функционалдық және саллық классификациясына сәйкес классификаторлары
бар функциональдық мақсаты бойынша:
- негігі қорлар;
- жоғары экономикалық қызметтер үшін тауарлы номенклатура;
- салалық.
1.1 кестесінде салалық классификатордың құрылым көрсетілген. Техниканың
көптеген түрлері үшін классификация элементтері олардың маркаларында бар.
Кең тарлған екі автотранспорттық құрылғылар мен технологиялық құрылғылар
модельдерінің түсінігін қарастырамыз.
Металл және ағаш өңдеу құрылғыларының классификатор
құрылымы
2.1. Кесте
Классификация
белгілері Атаулары
Салалық керек – жарақ Металл және ағаш өндіру құрылғылары
Құрылғы түрі Металл келетін станок
Өңдеу түрі конструктивті токарлық
орындау
Өңделетін бұйым диапозоны Токалрық станоктар мен өңделетін бұйымның
ең үлкен диаметрімен 400-600мм
Токарлық станоктар мен өңделетін бұйымның
Нақтылық нақтылығының ең үлкен диаметрімен
400-650мм
Токарлы станоктар мен жоғары нақтылығы мен
Автоматтандырылған қолмен басқаратын өңделетін бұйымның ең
үлкен диаметрімен 400-650мм
Әмбебап металл кесетін құрылғының индекс моделі төрт цифрдан және
бірнеше әріптен тұрады. Бірінші екі цифр станоктың сәйкес тобы мен түрін
білдіреді.Бігінші және екінші цифрдың немесе екінші және үшінші цифрдың
арасындағы әріптік белгілеулер базалық модельдің модификациясын, ал модель
индексінің соңғы әрәптері – станок классының нақтылығын көрсетеді:
П – көтерілген нақтылық;
А – ерекше жоғары нақтылық;
В – жоғары нақтылық.
Программаның басқару жүйелері сәйкес цифрларымен Ф әрпімен, дүкен
аспаптары М әрпімен белгіленеді.Модель индексіндегі қалған цифрлар
өңделетін бұйымның максималды өлшемін немесе станоктың басқа негізгі өлшем
параметрін білдіреді. Бағалауда бағалау объектісінің идентификациясы
маңызды рөл атқарады, яғни объект құжаттары мен оның нақты күйінің
арасындағы сәйкестікті орнату. Көбінесе қызметі мен модификациясы біршама
жасалаған машиналар мен құрылғылардың әртүрлі комплектациясы бар, олар
құрылғылардың құнына үлкен әсер етеді.
Осымен байланысты идентификацияны жүргізу қажет, және оның сапсымен
бағалау нәтижесімен бағалаушы беделі маңызды түрде тәуелді. Идентификация
жүргізген кезде бағалау объектінің келесі түрдегі құрылымы бар сипатын беру
керек:
а) объект аты мен моделі;
б) мақсаты мен іс-әрекет принципі;
в) масса және габариттер;
г) объектінің алу қасиеттерін көрсететін техникалық негізгі сипаты;
д) басқару жүйесінің сипаты;
е) жұмыс істеу мұмкіндігі, басқару программасы мен аспаптары кіретін
комплектация;
ж) жасалған жылы мен эксплуатацияға енгізу уақыты;
з) іргетасын, қосу және энергетикалық және информациялық желіге қосу
туралы мәлімет;
и) объектіні жөңдеу және техникалық қамтамасыз ету, оның басқа да
түсіндері мен агрегаттарын ауыстыру;
к) жасау аттары мен реквизиттері.
Идентификация екі этапта жүргізіледі. Бірінші этапта бағалау
объектісінің инвентарлы тізімдемесі анализденеді, оның технико –
экономикалық сипаттамалары нақтыланады. Кең мағынада идентификация ретінде
( техникада, математикада, социологияда, психология мен т.б. адам
қызметінің аймағында) идентификатор деп аталатын объектіні өз образына
сәйкес келтіру қабылданған. Бағалау қызметінде идентификация – құнға
қойылған талаптар арасында теңбе – теңдікті орнату, мысалы сәйкес
құжаттарда жазылған және нақты бар нәрсені орнату. Идентификацияның бірнеше
деңгейін ерекшелейміз.
Бәрінен бұрын, мүліктің барлық құнын материалдық және материалдық
емес деп екіге бөлеміз. Материалдық мүлікті қозғалатын және қозғалмайтын
мүлік деп екі үлкен класқа бөлеміз. Берілген анықтамаға сәйкес
қарастырылатын объект қозғалмалы меншік болып табылады, егер ол өзімен
байланысты сәйкес қозғалмайтын объектіге де және өзіне де зиянын келтірмей
қозғалуы мүмкін болса. Байқайтынымыз, машиналар мен құрылғылар қозғалмалы
мүліктің немесе қозғалмалы меншіктің бір жағдайы болып табылады.Жоғарыда
келтірілген классификация белгілерінің көзқарасы бойынша машиналар
менқұрылғылар бағалау объектісі ретінде қозғалмайтын мүлікке тұрақты
бекітілмеген және өзіне де және өзімен уақытша байланысқан қозғалмайтын
мүлікке де физикалық зиянын тигізбей қозғалуы (қозғалмайтын мүліктен
алынуы) мүмкін.
Қозғалмалы мен қозғалмайтының арасында объектілері жұмысқа тұрақты
дайындалған деп аталатын аралыұ аймақ бар. Өз - өзінен бұл объектілер
қозғалмалы мүлік элементі ретінде қарастырылуы мүмкін. Бірақ, орнату
тәсіліне байланысты олар қозғалмайтын мүлікке тұрақты бекітіледі немесе
болашақта соған бекітілген болып функцияланады. Оларды кетіру қозғалмайтын
объектіге зиянын тигізуі мүмкін. Тұрақты қабілеттілік керегелік немесе
төбеде ілінетін жарықшамдар, стеллаждар, ауаны кондинционерлеу жүйесі,
лифтер, және т.б. қатысты. Нақты қабілеттіліктен электр беретін баланс
құралдар мен құбыр тоқтарының барлық түрлері қатысты берілетін құралдарды
айыру керек.
Олардың құралдарымен байланысты шығындар өз бетінше есептеледі
немесе сәйкес ғимарат пен құрылыс құнына қатысты есептеледі. Өнеркәсіп
құрылғысына тұрақты қабілеттілікті жатқызу туралы сұрақ әрбір нақты
жағдайда жеке есептелуі керек. Осылайша, ғимараттар мен құрылыстарды
жаңарту құнының үлкен көрсеткіштер жинағы 1970 жылы жасалған негізгі
қорларды қайта бағалау үшін көрсетілген көрсеткіштер құрамына ішкі құбырлар
құралдарымен, ішкі суқұбырлары құралдарымен, канализациямен, жылумен, ауа
кондиционерленуі (технологиялық мақсаттан басқа), санитарлы – техникалық
құралдармен және ғимарат ішіндегі электрожарықпен байланысты шығындар
қосылған.
Бағалаушы практикада арнайы қосымша құжатты қолдануы мүмкін, онда
құрылғы құнына ғимарат пен құрылысты жаңарту құны кіретін құрылғылар тізімі
келтірілген, және де мысалы, өз - өзінен қозғалмайтын мүлік бола алмайтын
технологиялық құрылғының іргетасы сияқты негізгі қорлар элементтері бар,
бірақ олар сәйкес машиналар мен құрылғылар мен функционалды
байланысқандықтан, оларды жасау шығынын соңғылар құнына енгізу керек.
Идентификацияның ақырғы этапы болып нақты бағалау объектісінің
технико – экономикалық нақтылығы – олардың габаритті өлшемі, массасы,
өнімділігі, ұзақ жарамдылығы, жөңдеуге жарамдылығы және т.с.с. сияқтылар
табылады. Сәйкес информацияның бастауы болып жалпы қабылданған техникалық
құжаттар сияқты арнайы жасалған сұрақ беттері, және де бағалаушының өзі
қараған машиналар мен құрылғылардың нәтижелері табылуы мүмкін.
1.3. Қозғалмалы мүлікті бағалау негізі
Мекеменің қозғалмалы мүлігіне машиналар мен механизмдер, құрылғылар
мен көлік құралдары кіреді. Қозғалмалы мүлікті бағалау теориялық,
нормативті – құқықтық, ұйымдастыру және методологиялық негіздерін
ерекшелейді. Мұндай бағалаудың теориялық негізі машиналарды, механизмдерді,
құрылғылар мен көлік құралдарын анықтаудағы және де олардың құнының
базистік концепциясын анықтаудағы әртүрлі теориялық бағытты біріктіреді.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік құралдары ұзақ уақыт көлемінде
қолданылатын материалды – заттық қымбаттылықты көрсетеді.(Натуралды түрде
еңбек құралдар ретінде)
Олар мекеменің өндірістік және өндірістік емес қорлардың активті
негізгі бөлігіне жатады. Өндірістікмашиналар, механизмдер,құрылғылар және
көлік құралдары өз кезегінде негізгі өнімде немесе қызмет көрсетуді орындау
және көмекші, яғни көмекші және қызмет ету жұмыстарында қолданылатын
өндірісте шұғылдану негізінде бөлінеді. Машиналар, механизмдер, құрылғылар
және көлік құралдары қозғалмалы мерлік объектілері ретінде шаруашылық
айналымға шығады және олармен әртүрлі амалдар орындалады. Машиналар мен
құрылғылар өзгертулерді енгізумен, заттай құқықты доғарумен байланысты
келісімдер объектілері болуы мүмкін, осылайша бағалау объектісі болады.
Сонымен қатар машиналар мен құрылғыларда бағалау талабы заң
шығарушылар әрекетімен қарастырылған, заттай құқық өзгерістерімен
байланысты емес басқа да себептерден тууы мүмкін. Машиналар, механизмдер,
құрылғылар және көлік құралдарын бағалаудың ұйымдастыру негізі олардың құны
мен бағалау үрдісін нақты ұйымдастырумен байланысты. Мұндай бағалауды
ұйымдастыру құрамына
1) Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарының түрлері, модельдері, сипаттамалары және салалық керек –
жарақтардың, меншіктің және т.б. конструктивті орындалуы бойынша
классификациясы;
2) Бағалаудың негізгі объектілерін анықтау, олар:
а)функционалды өзіндік машиналар, агрегаттар және орнатулар, көлік
құралдары; б) бірнеше өзара байланысты технологиялық машиналар мен көмекші
құралдарды біріктіретін технологиялық комплекстер; в) мекеменің машиналық
және станоктар паркі;
3)Бағалау және объектілерінің инвентаризациясы мен
идентификациясы.
Инвентарлы объект деп – берілетін құрылғылар бойынша, ғимарат
құрылысының құрамды бөлігі емес, әрбір өзіндік құрылғы; күшті машиналар
мен құрылғылар бойынша – керек – жарақ, шектеулер, және де инвентарлы
объект жөңделген іргетас кіретін әрбір станок немесе аппарат, олардың
құрамына, шектеулер және іргетас кіреді; көлік құралдары бйынша - әрбір
көлік құралдарының объектісі, оларға қабілеттілік және керек – жарақтар
қатысады; құралдар мен инвентарь бойынша - өзіндік мақсаты бар және қандай
да бір инвентарлы объектінің құрамды бөлігі болмайтын әрбір зат.
4) Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарының түрін, атын, моделін, маркасын, шыққан жәнеэксплуатацияға
енген жылы, мекеменің техникалық күшін анықтаумен бірге техникалық
экспертизалау. Бұл этапта бағалаушы машиналар мен құрылғылардың сыртын
көруді жүргізеді. Сыртқы көріністе объектінің жалпы физикалық күйі,
қоршаған орта күйі және жұмыс орны күйі, құрылғының эксплуатациялық
дайындығы, эксплуатация интенсивтілігі және нақты өндіріс анықталады.
5) Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік
құралдарын бағалаудың базистік сипаттамасы мен спецификалық
ерекшеліктерінің анлизі;
6) Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік
құралдарының құны туралы есеп дайындау. Машиналар, механизмдер, құрылғылар
мен көлік құралдарын бағалаудың методологиялық негізіне нақты методикалық
бағыттар, әдістер, принциптер, бағалау этаптары жатады. Мекеменің
қозғалмалы мүлігін бағалау методикасын таңдау бағалау мақсатын, анықталған
құнның түрінен және бағалау объектісінің спецификациясынан тәуелді болады.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен транспорттық құрылғыларды бағалау
мақсаты олардың құн түрі сияқты әртүрлі болуы мүмкін.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік құралдарын
бағалау мақсаты мен құн түрлері
2.2. Кесте
Бағалау мақсаты Құн түрлері мен оларды анықтау
ерекшеліктері
Инвестірлеу Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарын сатып алу мерзімінің лезде
қысқартылуынан нарықтық құнды көтеретін
инвестициялық құн есептеледі. Инвестициялық
эффективті деп есептеледі, егер түскен құнның
кезекті қосындысы жобалауды іске асыру кезіңдегі
машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарының барлық шығындар құнынан жоғары
болады, сондықтан инвестициялық жобалауға енетін
жылжымалы мүлік құнын жоьалау, құрылғыны жеткізу
шығыны, оның монтажы және іске қосу жұмыстары
көбінесе нені көтереді сонымен айналысады.
Утилизациялау Егер құрылғы жарамсыздық пен кездейсоқ оқиғалар
(аврия, өрт, жарылыс және т.б.) салдарынан шекті
күйге жеткенболса және оны жөңдеудің мақсаты жоқ
болса немесе құрылғы өзінің тиімділігін жоғалтқан
болса, онда оған сатып алушы табу мүмкін емес, ал
оны қайта құрудың мақсаты бар, берілген құрылғы
бірлігі талданады, қандайда бір бөлшектері мен
түйіндері өздерінің ресурстарын әлі шығармаған
құрылғылар басқа машиналарды жөңдеуде
қолданылады, құралдар түрінде сатылады немесе
екінші рет қолдану табады, бірақ жаңадан
құрылғаннан немесе жөнделгеннен кейін.
Лизинг Құрылғының лизингті құны лизингке жазылған
арызда, құрылғыны жеткізу тапсырысында, сату –
сатып алу келісімдерінде финанстық лизингте
көрсетіледі. Лизингтік келісімді рәсімдеуге
алынған құрылғының алғашқы құнын бағалайды,
өйткені финанстық лизинг объектісі болып тек қана
жаңа құрылғы табылады. Лизингтік келісім орындау
үрдісінде бағалаушы бөліну немесе келісім
мерзімінің аяқталуы, лизинг алушының төлей алмау
қабілеттілігі немесе құрылғыны қолдануда үлкен
бұзылыстар келтіру, бұзу жағдайында лизингтік
құрылғының қалған немесе ликвидациялы құнын
анықтай алады.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік құралдарының нарықтық
құны шығын, салыстырмалы және кіріс бағыттарынан бастап анықталуы мүмкін.
Мысалы, автомобильді көлік, әмбебап құрылғылар үшін салыстырмалы бағыт
әсіресе қолданбалы, өйткені, автомобильдер мен әмбебап құрылғылар
жеткілікті үлкен көлемде шығарылып, пайда болған нарықты сатылады, онда,
әрбір нақты келісім бойынша жеткілікті информация болады.
Кіріс бағытын бәсекелестікке сай, тез өтетін және кірістік өңімдің
өндіру бойынша технологиялық жүлге үшін қолдану мақсатқа лайықты.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік құралдарының құнын анықтау
үшін параметрлік әдістері, модельдеу және тең эффектілі аналог әдістері
қолданылады. Параметрлік әдісте есептеу айналысында өзгертулер қолданылады,
олардың мәні объектінің өзіндік құны мен технико – экономикалық
параметрлері мен сипаттамалары арасында тәуелділікті орнатуда жатыр.
Негізгі параметрлердің біреуі бойынша құнды есептеу көбінесе үлесті құнды
қолданумен жүргізіледі, яғни қандай да бір технико – экономикалық параметр
шамасын құнға бөлудің бөлігі.
Машиналар мен көлік құрылғылары құнын бағалау. Машиналар мен көлік
құралдарын бағалаудың ерекшелігі бәрінен бұрын олардың үлкен саны мен
әртүрлігімен байланысты. Бағалауда машиналар мен көлік құрылғыларының
келесі классификациялық белгілерін көрсетеді:
- материалдар мен өңдеу функциялары бойынша - металл кесетін, ағаш
өңдеу құрылғылары;
- түрлері бойынша – технологиялық құрылғылар, тексеретін өлшеу
құралдары, есептеу техникасы, ауыл – шаруашылық машиналар және т.б.;
- өңдеу үшін қолданылатын міндеті бойынша, өлшеу өндірісі, сақтау,
транспортирлеу;
- специлизация бойынша - әмбебап стандартты, сериялы шығару мен арнайы
құрылығы, әмбебап құрылғы базасында шығарылатын, арнайы құрылғы;
- жеке тапсырыстар бойынша – жүктелген, жеткіліксіз жүктелген және
құрылғыны интенсивті қолдану;
- күйі бойынша – физикалық немесе моральді ескірген және прогрессивті
Негізгі қордың типтік классификаторындағы
машиналар мен құрылғылар түрлерінің және негізгі топтарының
классификациясы
2.3. Кесте
Топ Машиналар мен құрылғылар түрлері
Күшті машиналар мен Жылу техникалық құрылғылар
құрылғылар Құбырлы құрылғылар
Комплекстік орнату
Трактордың ішкі қозғалтқышы
Басқа күшті құрылғылар
Жұмыс істейтін Металл кесетін құрылғылар
машиналар мен Компрессорлық машиналар мен құрылғылар
құрылғылар Көтеретін – көліктік және жүк таситын
Жүк түсіретін машиналар мен құрылғылар
Газ тазалау және винтиляциялық
Машиналар мен құрылғылар
Электрондық өнеркәсіп құрылғылары
Құрылыс материалдар өнеркәсібінің
Теміржол көліктерінің машиналары мен құрылғылары
Байланыс құрылғылары
Ауылшаруашылық машиналары мен құрылғылары
Сауда және қоғамдық тағамақтану құрылғылары
Медицина және микробиология өнеркәсібінің
машиналары мен құрылғылары
Арнайы жұмыс машиналары мен құрылғылар
және лабороториялық құрылғылар
Есептеу техникасы
Басқа машиналар мен Коммуналдық шаруашылық машиналары мен құрылғылары
құрылғылар Спорттық құрылғылар
Басқа машиналар мен құрылғылардлың басқа түрлері
Машиналар мен уөлік құрылғыларын бағалауда олардың жарамсыздығы
маңызды рөл атқарады. Байқайтынымыз қозғалмалы мүліктің эксплуатациясының
нормативті мерзімі қозғалмалы объектің қолдану уақытынан бірнеше аз
орнатылған. Мекеменің қозғалмалы мүлік жарамсыздылығының негізгі түрлерінің
сипаттамасы мен классификациясы көрсетілген.
Қозғалмалы мүлікті бағалауда оның жарамсыздық дәрежесіне үлкен
көңіл бөлінеді. Жарамсыздыты жою шығыны қозғалмалы мүлік құны мен
тиімділігінің өсуін жоғарылатады. Қозғалмалы мүлікті бағалауда бағалаушы
берілген мүлік нарығының ортақ тенденциясын мұқият меңгеруі крек.
2. бөлім. Машиналар мен құрылығыларды бағалау әдісі.
Машиналар мен құрылғыларды бағалау үшін негізгі қордағы басқа да
элементтерді бағалаудағы сияқты базалық механизмдер немесе бағыттыр
қолданылады:
1) салыстырмалы;
1) шығындық;
1) табыстық.
Бірінші екі бағытты үшінші бағытқа қарағанда қарапайым деп атауға,
өйткені олар жеткілікті нақты қатынастарға негізделеді және қарапайым
жағдайда күрделі экономика – математикалық есептеулер жүргізуде талап
етпейді. Бұл бағыттарды қолданудағы негізгі проблнмалар
ақпараттандырылғандай сияқты экономикалық емес. Әрбір көрсетілген бағыттың
өзінің әдістері бар және олар ақпараттық қамтамассыздандыруға өздерінің
талаптарынқояды және олардың өздерінің эффективті қолдану облыстары бар.
Табыстық бағыт сияқты табыс капитализация әдісі де жүйелібағалау
жағдайындағы негізде машиналар мен құрылғыларды бағалауда қолданылады.
Өйткені осы жағдайда ғана бағалау объектісімен бірге оған сәйкес табыс және
шығын ағымын локализациялау мүмкін және мақсаты бар.
Сонымен қатар бұл бағыт өндірісті – технологиялық жүйелерді
бағалаудан басқа бизнес құраушы деп аталатын құрылғыларды да бағалауда
қолданылады (мысалы, қымбат тұратын транспорттық заттар), оның көмегімен
ақысы төленетін жұмыстар орындалады: бұл бағыттың басқа мүлік түрлерін
бағалаудағы мәні өте жоғары, өйткені ол ақпаратты қамтамассыздандыру үрдісі
проблемаларының, олардың әлі де Қазақстанда дамымаған жылжымайтын мүлік
өндірістік жекешелендіру және тағы басқа нарығынан дамыған тауарлар
қызметтер, жұмыс күші нарығы бағаларының ауырлық центрін көтере алады.
Салыстырмалы бағыт машиналар мен құрылғыларды бағалауда әсіресе әмбебап
және көрнекті болып табылады, ал ұсыныстар бағаларының немесе сату
статистиканың құнын айқындауда - әсіресе қолданбалы. Бұл машиналар мен
құрылғыларды бағалаудың негізгі әдісі. Байқайтынымыз, бұл бағытта
нарықтықпен қатар нарықтық емес айналыстар қолдануы мүмкін, мысалы, сәйкес
бағалау индекстері немесе информация индекстері бойынша нақты баға
актуалдылығы мен бірге көтерме баға прейскуранттарының объектілері.
Бұл кез келген жағдайда салыстырмалы бағыт қойылым немесе табысу
қағидасына негізделеді, ол дегеніміз, саналы сатып алушы бағаланған мүлік
үшін, оның табыстық бағасынан артық деп төмендейді, яғни ашық, еркін және
конкуренттік нарықта физикалық және функционалдық шығын түзетулерін және
объектінің экономикалық ескіру бағасын ескере отырып жаңа объект алу.
Мұндай әдістердің практикада қолданулары функциялайтын нарықтың әсерін және
ол туралы әртүрлі ақпаратты көрсетеді. Салыстырмалы әдістің негізгі
проблемасы – машиналар мен құрылғылардың кезекті нарықтық бағаларын қажетті
ақпаратпен алу қиындығы, яғни мәліметтер базасын құру, таңдау объектінің
адекватты түрде бағалануы, құрамы сәйкес келмеуі дәрежесін ескеру және
аналогтар сипаттамасы мен бағаланатын объектінің сандық мәнін ескеру.
Бағалау құнының шығындық бағыты нарық қатысушыларының баға құн мен
бағаны өзіндік құн аралығындағы барлық алшақтықтарда құн мен бағаны
өндірістік және іске асыру кешігулер мен қатыстыруды ескерумен негізделген.
Сондықтан шығындық бағытты қоолдануда бағалау құны қатысты объектіні
өңдіру,оны қолданылатын жерге жеткізу және құру үшін қажет барлық шығын
түйіндестігі тура және жанама есептеу жолымен анықталады. Ол төменде
қарастырылатын әртүрлі әдістерге арқа сүйелді. Оны іске асырудағы барлық
жағдайда өзіндік бағалау көлемінде тар қолданылу емес толық өзіндік бағамен
қоса рентабельдік норма бойынша берілген бұйым тобының орта, өлшеміндегі
табысты кіргізетін шығын құрамының кең қос түсінігі болып табылады. Шығын
бағытының басқа екі бағытқа қарағанда негізгі кемшілігі – кезекті немесе
потенциалды иеленуші үшін объектінің жарамдылық дәрежесін әлсіз есептеу
болып табылады. Ол басқа екі бағыттағыдай тура есептелмейді. Ол өндірістің
рентабельдылығының орта деңгейі арқылы жанама есептеледі. Жеткілікті
ақпаратпен ұажет программалық қамтамассыздандыру бар болса, онда объектінің
техникалық сипаттамаларының мәні мен құрамынан бағасының тәуелділігімен
айқындалатын, баға құраушы статистикалық модельдер құрылғылары мен
машинаның құнына жақындау бағасы мақсатында қолдану және құру ақталған.
Мұндай модельдер объективті бар болатын тәуелділікті көрсетеді және
техникалық сипаттамалардың берілген жиыны бойынша орташа қандай бағаны
күтуге болады деген сұраққа жауап береді. Басқа факторлардың әсер етуі
модельге осы немесе басқа өзгертулер коэффициенттерін енгізу жолымен
ескерілуі мүмкін. Классификациялық көз қарас бойынша көп факторлы
статистикалық моделдер негізінде есептеуді бірініші жағынан салыстырмалы
бағыттың методикаларының бірі ретінде қарастыруға болады, өйткені осылайша
алынған баға бағаланушы объектінің жалпылама аналогының нарықтық құны
ретінде қарастырылуы мүмкін. Бірақ екінші жағынан көп факторлы моделдер
негізінде есептеуді шығындық бағытта сипаттайтын әдістердің бірін
статистикалық модификациялау – нормативті параметрлік, сонымен қатар
бағаның бір параметрден қатаң тәуелділігін көрсететін көрсеткіштер әдісі
ретінде қарастыруға болады. Әрбір бағытпен өзінің бағалау әдісінің
өздерінің артықшылығымен қатар кемшіліктері болатындықтан жалпы жағдайда
бағаның негізі мен нақтылығын қамтамасыз ету үшін бағалаушы объектінің
ақиқат бағасы әр түрлі бағытта және әдісте алынған мәндер интервалында
жатады деп ұйғарып бір уақытта бірнеше әдістерді қолдану ұсынылады.
Халықаралық және Қазақстандық баға стандарттарында, негізінде нақты
әдісті таңдауға қол жеткізуге болатын информациямен, нақты бағаланушы
объектінің спецификациясымен және нарық ерекшеліктерімен шарты сипатталатын
болғанмен, бағалау нәтижесі жалғыз болу керек – нарықтық құн, егер барлық
қолданылған әдістер нарықтық информацияда негізделген болса. Бұл теориялық
жағынан дұрыс болуы да мүмкін, бірақ практикалық есептеулерде әртүрлі
әдістерді қолданып алынған бағана құныныңөлшемі әртүрлі болады. Сонымен
қатар, бұд ерекшелік бар болуы мүмкін. Оларды жою үшін (құндық келісім
бойынша) әртүрлі бағыттарды ұсынуға болады - әртүрлі әдістермен алынған
орташаландыру, баға интервалдарын беру, шарттарға және бағалау объектісіне
адекватты жүргізуші әдісті таңдау және басқа әдістермен алынған бағаларға
мән бермеу. Бағалаушы машиналар мен құрылғылардың әртүрлі тобын, әртүрлі
әдістерімен бағалауына құқығы бар екенін ескергеніміз жөн, ал қайта бағалау
жағдайында әрбір жеке топ бойынша инвертарлы бірлік пен олардың
нормативтідеп аталатын бағасын, яғни Қазақстан Республикасын Мемстатком
ұсынған индексі бойынша бағаны қалдырады.
Осы және басқа құрамды қарастырылған бағалау әдістері машиналар мен
құрылғылардың кез келген аласстарын, топтарын және түрлерін бағалауға
қолданылады, бірақ кейбір жағдайларда олардың нақты бір түрінің
спецификациясын ескеру қажет. Бұл жоғарыда ескерілген бизнес құраушы
машиналар мен құрылғыларға, лизингке өткізілу үшін жиналған немесе бір
бүтін өндірісті – технологиялық жүйе ретінде қарастырылатын лизингке жатқан
машиналар мн құрылғыларға қатысты.
Салыстырмалы бағыт.
Байқайтынымыз, бәрінен бұрын бұл бағыт тек құнды айырбастауда ғана
анықтауда өзіндік жеткілікті, яғни баға құнын сату, кепілдікке өткізу,
жалға беру және лизинг мақсаты туралы айтылып жатыр. Шынымен, егер құрылғы
демонтаж бен қоқысқа шығарылуға арналған болса, оның жаңа иесі, бұл
құрылғыны қайта жаңартуға кеткен фундамент, монтаждық және бас қарастыру,
жұмыстарына кеткен құнды төлеуі мүмкін емес. Кері жағдайда, яғни бағалау
объектісін болашақта пайдалану ұсынысында қарастырылып жатқан әдіспен
анықталған, қазіргі орнатылған жер бойынша нарықтықтың бағаға
транспортирлеу, монтаж және төменде қарастырылатын басқа орнатылған немесе
шығын деп аталатын шығындарды қосы қажет.
Салыстырмалы бағыт пен баға айналысында бағалаушы әр түрлі әдістерді
қолдана отырып бастауы аналогтарға кездейсоқ емес пайда болған бағадан
бастауы керек, яғни осы берілген аймақта пайда болған, қарастырылып жатқан
заттың түрінің немесе актуалдандырылған, осы уақытқа келтірілген құннан
бастауы керек. Сонымен қатар құн уақыты мен баға уақытының қатынасынан
туелділігінен келтіру коэффициенті бірліктен қанша болса, сонша кіші болуы
мүмкін. Машиналар мен құрылғылардың құны болмаған кезде базалық модельдер
бойынша келтіру коэффициентің қолдану ұсынылады. Бағалаушының іс әрекеттері
ұсыныстар мен сату нарығын анализдеуден, құнды информациялар жинаудан, ол
информацияны деректер базасы түрінде ұйымдастырудан тұрады, яғни оның қол
жеткізуге болатындығын, аналогтерді анықтау және олардың бағаланушы
объектпен ұқсастық дәрежесін анықтау, ең сонында қарастырылп жатқан
объектінің нарықтық құны мен айырбастау құнын осы негізде анықтаудан
тұрады. Осылайша бұл бағыттынң екі аспектісі бар – информациялы және
есептеу аналитикалық. Осыларға қатысты негізгі проблемаларды қарастыратың.
Нарықтық құнын бастаулары мен түрлері немесе нарықтық құнның түрлерін
ерекшелейді:
Анықтамалық құн; биржалық құн; теңдеулер мен сауда
кенттерінің құның; ұсыныс құның; ішкі саудада фактілі келісімдер құның;
импорттық; дүние жүзілік құн.
Анықтама құн – арнайы басылымдарда, газет – журналдарда,
информациялы библиотекаларда шығарылатын құндарды көрсетеді. Олар құн
негізінде тікелей емес өндірушілер мен саудалы тікелей болса, ұсыныс
құндарына қарағанда төһлем ақы мен жеткізу шарттарынан тәуелсіз құрылады.
Олар нақты келісімдерді бекітуде сауда үрдісі мен басталуы мүмкін тек
жіберу нүктесінің ролін атқаратын номеналді сипатқа ие.
Қазіргі кезде анықтамалық құндар барлық үлкен дәрежеде мәліметтер
базасының маңызды элементі болып тур, олар отандық және халықаралық желі де
таратылып, қолданушыны жылжымалы өнімнің оперативті жарнасымен қамтамасыз
етеді, құндардың салыстырмалы анализін минимумдай отырп қажетті тауарды
тапсыру мүмкіндігін жеңілдетеді. Биржалық құндар арнайы ұйымдастырылған,
әрдайым екпінді массалық, сапалы біртекті тауарлар нарығында ішкі,
ауылшаруашылық, тауарлы және тағы басқа болып табылатын биржаларды
көрсетеді. Бағалау мақсаты үшін саудалы - өнеркәсіпті биржалар
информациясы, машиналар мен құрылғылар номенклатурасы қызығушылықты
көрсетеді. Биржалық сауда, саудагерлер арасында да, сатып алушылар арасында
да үлкен бәсекелестік дәрежесімен сипатталады, және де ұсыныс пен сұраныс
қатынасынан баға нақты келісімдерді көрсетеді, олар арнайы, биржалық
бюллетеньдерде жарыққа шығады.
Тендендерлерді сату құны дегеніміз – техникалық күрделі және капитал
көлемді машина – техникалық өнімді (металлургиялық және тағы басқа
құрылғылар, ауа және өзенді ссудалар және т.б.). Сатып алу немесе дайындау
тапсырыстарының конкурсы бойынша түрлендірудегі құн. Тендерлік құжаттар осы
өнімдерге және оларды таңдау қағидаларына талаптар қояды. Биржалардан
тандерлердің айырмашылығы, оларда бірнеше сатушылар мен бір сатып алушы
болады, және олар әртүрлі көрсетілген тендерлер ұсыныстарынан тиімдірегін,
сонымен қатар баға бойынша да тиімдірегін таңдайды. Осылайша сауда да
саудагерлер арасында жоғарғы дәрежеде бәсекелестік пайда болады. Сондықтан
тендерлік құн биржаларда немесе кәдімгі коммерциялық контракте іске асатын
аналогтік өнімнің құнынан төмен болады. Тендерлер халықаралық саудада
қолданылады және олар арқылы машино – техникалық экспорттың маңызды бөлігі
өтеді.
Шығындық бағыты – нарықтық құнның негізгі көрсеткіші ретінде құннвң
концепциясы қолданатын техника. Ол айырбастау қағидасына негізделеді, яғни
информацияланған сатып алушы актив үшін сапасы мен тиімділігі бойынша
бағаланатын объектіге эквиваленті, аналогтік актив өнімінің құнынан жоғары
құн төлемейді. Жаңадан өндірудің толық құны алдын – ала айтылған сатып –
алушы үшін жеке меншіктің максималды құнын анықтайды, яғни онымен сатып
алушы осы активті физикалық жарамсыздылықтың, функционалдық пен
экономикалық ескірудің салдарынан төмендейді.
Физикалық жарамсыздылық дегеніміз – эксплуатация мен зиянды әсер
етудегі жарамсыздылықтың нәтижесінде жоғалған құн. Жалпы айтқанда физикалық
жарамсыздық жас, техникалық қамтамасыз ету және эксплуатация интенсивтігі
сияқты әрекеттермен шарт қояды.
Функциялық ескіру – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
II. Негізгі бөлім
1. Бағалау обьектілері ретінде машиналар мен құрылғылардың
ерекшеліктері
1.1. Машиналар мен құрылғылардың классификациясы мен
теңестірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2. Қозғалмалы мүлікті бағалау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..7
1.3. Машиналар мен көлік құрылғылары құнын
бағалау ... ... ... ... ...12
2. Машиналар мен құрылғылардың бағалау
әдісі ... ... ... ... ... ...16
2.1. Машиналар мен құрылғыларды бағалаудағы шетелдік тәжірибесі
мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...26
2.2. Машиналар мен құрылғыларды бағалау үшін дамуды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..39
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..41
Кіріспе
Машиналар мен құрал – жабдықтарды бағалау үшін, негізгі қорлардың басқа
элементтерін бағалауда қолданылатын базалық механизмдер мен тәсілдер
қолданылады:
- Салыстырмалы
- Шығындық
- Табыстық
Бірінші екі тәсілді үшіншісіне қарағанда қарапайым деуге болады. Олар
қатынастарға негізделіп, қарапайым жағдайларда күрделі экономика-
математикалық есептерді талап етпейді. Бұл тәсілдерді қолданудағы негізгі
проблемалар экономикалық емес, ақпараттық болып табылады. Аталған
тәсілдердің әрқайсысының өз әдістері мен ақпараттық қамтамасыздандыруға өз
талаптары және өзінің өте тиімді қолданыс аймағы бар.
Табыстық тәсіл және табысты капитализациялау әдісі машиналар мен
жабдықтарды бағалаудың негізінде жүйелеу бағасы жағдайында қолданылады.
Өйткені, негізінен бұл жағдайларда табыс ағымы мен шығындардың
локализациясы, оның бағалау объектісімен арақатынасы мүмкін және мақсаты
болады. Өндірістік – технологиялық жүйелерді бағалаумен қатар, табыстық
тәсіл бизнес құрайтын құрал – жабдықтарды (Мысалы: қымбат көлік құралдары)
бағалауда қолданылады. Осы құрал – жабдықтар арқылы төлем арқылы жұмыстар
жүргізіледі. Бұл тәсілдің басқа меншік түрлерін бағалаудағы мәні жоғарырақ.
Өйткені, ол Қазақстандағы әлі дамымаған жылжымалы мүлік, өндірістік мүлік
нарығындағы оларды бағалаудың ақпараттық қамтамасыздандыру үрдісі
мәселесінің ауыртпалығын, басқа тауарлар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің
дамыған нарығына апарады.
1.Бөлім. Машиналар мен құрылғылар ерекшеліктері.
1.1. Бағалау объектілері ретінде машиналар мен құрылғылар
ерекшеліктері
Машиналар мен құрылғылар бағалау объектісі ретінде оларды басқа
мүлік түрлерінен ажырататын бір қатар ерекшеліктермен сипатталады, бәрінен
бұрын ғимарат пен құрылыстан, және де олар бағалау үрдісін қиындатады.
Олардың кейбіреуін қарастырайық.
Біріншіден, берілген аймақта жалпылама технико – экономикалық
көрсеткіштер жоқ, мысалы, 1 кв. метр аудан, 1 куб. метр көлем, 1 м. Толық
ұзындық немесе осындай ғимарат құрылысының бағалауда кең қолданылатындар
берілетін құрылғылар және олардың бағалануын жеңілдететіндер. Машиналар мен
құрылғыларды бағалауда үлесті салмақ құнын қолдану ыңғайлы болса, онда тек
кейбір жағдайларда ғана.
Екіншіден, машиналар мен құрылғылар номенклатурасы, олардың
функционалдық, конструктивтік және де құндық параметрлері динамикасы және
радикалды өзгереді. Мұндай жағдай орта құнды бағалау мен орта индексті
бағалау мақсатындағы қолдану мүмкіндігі мен шекараларды төмендетеді.
Үшіншіден, машиналар мен құрылғылардың нақты сол түрін жасай анда –
санда кездеседі, бірақ ол көп жағдайда қайта жасау құны сияқты қайта құру
құнын тікелей анықтауды мүмкін емес етеді. Ол мұндай жағдайда кеңейеді,
яғни қайта жаңару құны сияқты емес, ауыстыру құны сияқты немесе анықтаудың
жаңа ғана белніленген шектеулерін ескеріп индекстік әдіспен анықталады.
Төртіншіден, машиналар мен құрылғылар үшін әсіресе актуалды,
анықтауда әсіресе қиынырық және өзінің салдары бойынша мәні бар проблема
болып физикалық және функционалдық жарамсыздық проблемасы табылады.
Шынымен, машиналар мен құрылғыларға қарағанда ғимараттар мен құрылыстар көп
қызмет етеді, мұнда буындарының ауысуы сиректеу және меншік иелері үшін өте
аз экономикалық жоғалтумен жүреді, және де қозғалмалы ескірген объектілерді
эксплуатацияның өзгерген шарттарына оңай келтіруге болады.
Бесіншіден, машиналар мен құрылғылардың бағалау құнын анықтауда,
әсіресе техниканың ауыр түрлерін, олардың комплект дәрежесінің техникалық
стандарттар шарттары немесе басқа нормативті техникалық құжаттар талабына
сәйкес өзгертулерді еңгізуді ескеру қажет.
Сонымен ҚР МК 478- ші тауар жиынтылығы бабына сай.
1.Сатушы сатыпалушыға тауарды жинақтылық туралы сату-сатып алу
келісімінің шарттарына сәйкес беруі керек. 2.Сату – сатып алу келісімінде
тауар жинақтылығы анықталмаса, онда сатушы сатып алушыны жинақтылығы жұмыс
айналымы тауарды беруі керек. Байқайтынымыз, жинақтылық шарты бұзылса,
онда тауарды бағалау құны төмендейді. Сонымен қатар бағалау құрылғысының
жинақсыздығымен байланысты оның толық немесе бөлікті жұмыс қабілеттілігін
ерекшелеу қажет. Сонымен, принтердің жоқтығы компьютердің жұмыс
қабілеттілігін қалтырады, бірақ оның бағалау құнын төмендетеді. Әзіл мысал
ретінде екі аяқ киімді қарастырайық, оның біреуі жоғалса, онда екіншісінің
бағалау құның нөлге төмендетеді, екуі бірге жинақталып қанша тұрса да. Ауыр
техника құнымен тағы бір проблеме – бұл техниканы тек жалпы бір жүйе
ненмесе бір инвентарлы бірлік ретінде ғана емес, оны құрайтын негізгі
түйіндері мен агрегаттары, бойынша да бағалау қажеттігі мен мүмкіндігі.
Мұнда төменде қарастырылатын әртүрлі әдістемелік бағыттар болуы мүмкін.
Алтыншы, машиналар мен құрылғыларды бағалауда кепілдік және жөндеуге
қамтамасыз ету жүйесінің болуы немесе болмауын ескеру қажет және бағалау
объектісінің қолданушы күшімен жөңдеу жағдайындағы жөңдеуге жарамдылық
дәрежесін де ескеру қажет. Сонымен қатар ол жөңдеудің техникалық мүмкіндігі
мен қиындығы технологисымен ғана емес, қосымша бөліктерінің қажетті
жиынтығын алу мүмкіндігі мен де анықталады. Осылайша өндірістен алынған
машиналар мен құрылғылар үшін оларға қосымша құрылғылар шығаруда
тоқтатылады.
Жетіншіден, машиналар мен құрылғылардыңтауар өткізу желісінің барлық
агенттерінің алдында нарықта тауардың таралуы мен жойылуы мәселесі қатаң
тұрады. Сондықтан олар әрқашан өзіндік құнға, алу немесе қалған баланстық
құнға бағыттанбайды.
Сегіншіден, жоғарыдағы мәселені шешуде әсіресе активті, әсіресе
массивті сатушыларда машина бірлігі құнында жарнама және маркетинг
шығындарының үлесі жеткілікті үлкен шамаға жетеді, мысалы, дефицитті өнімді
бағалауда. Осы уақытта бағалаушымен объект аналогтардың сату құнының
элементерін анықтауда әрқашан мүмкін емес, ол бағалау үрдісін қиындатады.
Тоғызыншы, машиналар мен құрылғылар құнын салыстырмалы бағытқа
қатысты әдістермен бағалауда не бағаналатын объектін өзі, не объект –
аналог бар өмірлік цикл стадиясын ескеру қажет. Сонымен қатар өмірлік
цикл деп – нарықта тауардың нақты моделінің пайда болу уақытынан сол
тауардың жаңа моделімен ауыстыруға дейінгі уақыт аралығын түсінеміз. Әрбір
өмірлік цикл этапына өзінің құндық саясаты сәйкес келеді.
Оныншы, машиналар мен құрылғылар құнын бағалау әсіресе қарапайым
бағалау әдісімен (шығын және салыстырмалы бағыт) әрекетті машина паркі
құрамына сәйкес импорттық құрылғының жоғары үлесті салмағын қиындатады,
осылайша әсіресе бүгінгі Қазақстандық машиналар нарығында: отандық және
импорттық машиналар техникалық дәрежесі мен сапа деңгейі бойынша ғана емес,
мақсаты бойынша да сәйкес келеді. Монопльдық, бір қатар жағдайларда
импортерлер ережелері құнның себепсіз көтерілуіне әкеледі. Осылайша, мұндай
аймақта оқиға активті қолданудың жаңа түріне өту сай қозғалмалы мүлікті
бағалау аймағына қарағанда принциптік басқа болады.
Барлық өндіріс объектісі оны бар аймақтан тыс қолдану кезінде жоғары
құнға ие болатындай да жағдайлар болады. Осылайша бұл құрылғы болады.Бұл
меншік түрін бағалау деректер іздеу мен оларды анализдеу логикалық
үрдісімен жүреді. Машиналар мен құрылғылардың бағалаудың бірінші қадамы –
меншікті мұқият қарау. Бұл меншіктің физикалық күйін идентификациялау мен
белгі соғу мақсаты үшін қажет. Жарамсыздықты анықтау үшін информация мен
деректер объекті инспекциялау үрдісінде алынады. Машиналар мен құрылғы
бірлігі әдетте қандай да бір мақсатпен сатып алынады. Токарлы, фрезерлік,
шлифовалдық, аралу сваноктары металдық бөлшектерден материал алу үшін
қолданылады. Механикалық және гидравликалық баспасөз жалға беру станоктары
металды формалау үшін қолданады. Ленталық кесу және кесу станоктарв, және
де механикалық қайшылар осындай металл кесу үшін қолданылады.
Стандартты машиналардан басқа машиналар мен құрылғыларды бағалаушыға
кейде арнайы қайта құруды кейбір орнатуларымен жұмыс істеуге ауа
компрессорлары, химия өнеркәсібінің технологиялық колонналары, тау
құрылғылары, және де әртүрлі жүк түсіру және көлік құралдары.
Мұндай экзотикалық, бірақ практикада тиімді жұмыстар, лазерлер,
компьютерлер және цифорлық индикациялар сияқты, құрылғылар өте жиі
кездеседі, және біздің өміріміздің әдепкі бөлігіне айналады. Өнеркәсәптің
кейбір салалары-пластмасс, цемент өндірісі және ағаш өңдеу өнеркәсібінің
өздерінің машиналар мен құрылғылардың спецификалық жиынтығы болады. Негізгі
қордың активті бөлігі деп аталатын, машиналар мен құрылғылар кез келген
мекеменің, технологиялық негізін құрайды және оның мүлік жиынтығының
маңызды бөлігі болып табылады. Бірақ машиналар мен құрылғыларды бағалаудың
нақты мақсаттары мен мотивтерінің көп түрлігі үш әртүрлі қиылыспайтын
класстарға немесе мақсатты орнатуларға келтірілуі мүмкін:
1. Мүліктің басқа түрлерінен тәуелсіз машиналар мен құрылғылар бағасы. Бұл
баға жеке инвентарлв бірлікпен немесе таратумен. Мысалы, арендаға
беру, сату – сатып алу мақсаты мен машиналар мен құрылғылардың жеке
түрлерінің нарық құнын анықтауда лизинг, залог және т.б.
1. Негізгі қорларды бағалау этаптарының бірі ретінде машиналар мен
құрылғылардың бағасы.
1. Жалпы мекемені бағалау этаптарының бірі ретінде машиналар мен
құрылғылардың бағасы.
Бірінші жағдайға қарағанда екінші жағдай мен үшінші жағдайда
қарастырылатын мекеменің машиналары мен құрылғылардың барлық жиынтығының
толық құны туралы айтылады. Орта және үлкен мекемелерде машиналар мен
құрылғылар паркі жүздеген және мыңдаған бірлікпен есептеледі, Мұндай
бағалау өте көлемді, қазіргі компьютерлік технологияларды қолданусыз оны
жүргізу аз эффект береді, ал дәл сол мезетте қолдану мүмкін емес те. Екінші
және үшінші жағдайларда машиналар мен құрылғыларды бағалау объектісі
ретінде шектеулер қою проблемасы туады, бір жағынан, ал екінші жағынан
ғимараттар мен құрылыстар құрылғыны бағалау мақсаты үшін келесі түрлер
бойынша топтау ұсынылады:
- негізгі технологиялық;
- көмекші;
- автокөліктік;
- офистік – байланыстың компьютерлік техникасы;
- көбейту иехникасы;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь.
Мұндай топтау бағалау үрдісін жеңілдетеді, осылайша негізгі
технологиялық және көмекші құрылғыларды бағалау әдісі әртүрлі болуы мүмкін;
автокөліктік және офистік құрылғылар, өндірістік және шаруашылық
инвентарьлар ереже бойынша белгілі нарықтық стандартталған , бізде немесе
шетелде шығарылатын құрылғылар, стандартталмаған құрылғылар, оның ішінде өз
өндірісіміздің арнайы құрылғысы.
Жеке топтарға моральді ескірген машиналар мен құрылғылар, өндірістен
шығуы, екінші сату нарығында немесе реформаға дейінгі көтерме құн
прейскуранттарында және номенклатуралық каталогтарда ізделінуі керек
аналогтарды белгілеу мақсатты. Бағалау құны қолдану шарттарымен байланысты
емес орнату құрылғысын және тәуелді импорттық құрылғыны жеке қарастыру
мақсатты. Соңында, бағалау үрдісінде қарастырылатын мекеменің барлық
машиналар паркінің жалпы құн шамасына үлесін қосатын құрылғыға үлкен
дәрежеде шоғырлануға мүмкіндік беретін кезекті баланстық құн шамасы бойынша
машиналар мен құрылғыларды құндық анализін іске асыру мақсатты.
Машиналар мен құрылғыларды бағалаудың практикада ең жақсы және ең
эффективті қолданылуы активтерді бағалау түрі сияқты анықталады, ол
берілген уақыт аралығында үлкен таза кіріс әкеледі, не заңдық рұқсат
етілген қолдану, ол үлкен кезекті құнға әкеледі. Жеке активтердің немесе
барлық өндірістің ең жақсы, ең эффективті қолданылуы оның қазіргі
қолданылуынан ерекшеленуі мүмкін екенін ескерген өте маңызды.
Сонымен, бағаланушы активтердің ең жақсы және ең эффективті қолдану
мақсатында анализ жүргізілуі керек. Кез келген машиналар мен өндіріс
жолының ең жақсы және эффективті жиі қолданылуы болып құрылғы жобаланып,
құрылуы табылады. Сонда да, бұл әрқашанда емес. Қолданудың кез келген
түрлерінің арасында таңдау жасай отырып басқа қолдану түріне экономикалық
өтуге ерекше көңіл аударған жөн. Басқаша айтқанда, құрылғыны алумен қоса
басқа қолдану үшін және құрылған жаңа құрылғы құрылысының шығынынан кіші
болады. Машиналар мен құрылғылардың кез келген өндіріс жиынтығы немесе тобы
қандай бір функцияны орындауға жобаланған екенін ұмытпаған жөн, олар сондай
жармсыздық факторларымен бекітілп, активтерді қолданудың жаңа түріне өткен
сияқты, сондай дәрежеде функционалдық, технологиялық ескіру ешқашан
бекітілмейді. Машиналар мен құрылғыларды бағалауда біз көптеген бағаланатын
объектілермен кездесеміз. Бір жағдайларда нақты атауы болып ауыстырудың
толық құны табылады, ал басқа жағдайларда - өндірістің толық құны болады.
Бағалауда екі терминді қолдану ауыр болады.
Машиналар мен құрылғылардың көптеген бағалаушылары осы терминдерді
өзара байланыстыра қолданады немесе құрылғылар тізімі үшін алады және
бағалау үшін басқа негіз қолданылған позицияларды арнайы көрсетеді. Мысалы,
ескі механикалық калькулятор үшін оның толық өндіру құны емес ауыстырудың
толық құны қолданылуы мүмкін. Практикада бағалаушылардың кейбіреулері
ауыстырудың толық құнын қолданса, енді біреулері өндірудің толық құнын
қолданады. Тәжірибелі бағалаушылар мұндай жағдайлармен таныс, оларды ойша
есептей алады, және де өздерінің клиенттеріне есеп бергенде түсініспеушілік
болмас үшін түсіндіре де алады.
1.2. Машиналар мен құрылғылардың классификациясы мен
теңестірулері
Машиналар мен құрылғыларды бағалыу көптеген қиындықтармен
түйіндеседі, олар типтер мен түрлерінің әртүрлілігі және олардың
варианттарының орындалуы. Сонымен қатар бағалау негізінде қазіргі
шығарылатын емес паркте немесе консервацияда эксплуатацияланатын өндірістен
шыққан объектілер бағаланады.
Классификация дегеніміз – бұл нақты ерекшеленетін белгі бойынша бөлу
жүйесі. Бағалау практикасында классификациялау қажеттігі пайда болатын
әсіресе кең таралған оқиғалар болып:
а) аз уақытта мекеменің негізгі қорының қайта бағалауын
жүргізу. Сонымен қатар бар болған парктер осындай құрылғылар топтарына
бөлінеді, одан типтік көрсеткіш – модель таңдалады. Таңдалған көрсеткіш
үшін бағалау кезіңде фактілі қайта құру құны анықталады және қайта есептеу
коэффициентінің нақты шамасы анықталады. Топтың барлық субьектілерінің бір
классификациялы топқа қатысты болуы барлық топтар субъектілерінің көрсеткіш
– модельдерін бағалауда аланған тарту нәтижесінің дұрыстығыны дәлелі
болады.
б) Салыстырмалы бағытты қолданып объектіні бағалау, онда
базалық объекті өндіру құны мен базалық объект пен базалық құрылғының
техникалық сипаттамалары белгілі. Мұндай жағдайда базалық объект пен
бағаланушы объектің қасиеттерін салыстырудан бастап іріктеу үрдісін
қолданады. Мұндай бағалау технологиясында аналог ретінде базалық модельдің
дұрыс таңдалғаның дәлелдеу қажетті туады.
Дәлелдердің бірі болып қарастырылатын машиналар мен құрылғыларды
бір классификациялық топқп біріктіру табылады. Мұндай дәлелдер бағалаушы
құрылыс ерекшеліктерінен және бағалау объектісінің қолдану қасиеттерінен
мағлумат білмеген кезде қолданылады және ол олардың ұқсастығын дәлелдеу
кезінде нақты белгілерді қолданады. Сонымен қатар, классификация
орындалатын көлемді жұмыстарды анықтауда және бағалаушылар мен эксперттер
арасындағы жұмыстарды бөлу үшін қолданылады.
Классификация алгоритмі келесі этаптардан қарастырады:
- объектің бірінші құнын анықтау;
- таңдалған тәсіл шегінде бөліктеу дәрежесін анықтау;
- бағалау объектісін кодтау.
Объектің бірінші құны ретінде мыналар таңдалуы мүмкін:
- инвентарлы объект;
- құрылғының технологиялық комплексі;
- мекеменің немесе оның құрылыс бөлімдерінің біртекті машиналар паркі.
Әдетте инвентарлы объект жеке объектілердің бөлікті бағалауын
жүргізуде, технологиялық комплекс – дайын өнім өндіретін құрылғылар тобын
кіріс бағытымен бағалауда, машиналық парк – мекеменің негізгі қорын
массалық қайта бағалауда таңдалады. Инвентарлы объект деп келесі
объектілерді есептейміз:
- берілетін құрылғы бойынша – ғимарат пен құрылысты құрамды бөлігі емес
өзіндік жеке құрылғы;
- күшті машиналар мен құрылғылар бойынша – жеке шектеулері мен
заттарымен, оргетасымен әрбір күшті машина;
- инвентарлы объект жөнделген оргетас, шектеу;
- көлік заттары бойынша – барлық заттары мен соған әрекеттелген көлік
заттарының әрбір объектісі.
Объектілерді бағалау классификациялаудың келесі тәсілдері
қабылданған:
а) негізгі заттардың түрлері бойынша – мекеменің сәйкес бөлімдерінің
құрамына кіретіндігіне байланысты өндірістік және өндірістік емес болып
бөлінеді. Бұл тәсіл мекеменің бөлімдерін немесе жеке қызметтерді бағалауда
актуалды болады;
б) Өмірлік цикл объектілерінің этаптары бойынша:
- жаңа түскен және эксплуатацияға дайындалушы, жөнделетін, алдын –
ала тексеру эксплуатациясынан өтетін;
- уақытшаэксплуатацияланбайтын және жөндеуде жатқан;
- қайта құру, модернизациялау, қайта жарық беру және т.б.;
- консервацияда немесе қосымшада жатқаңдар;
- сатуға немесе жіберуге дайындалып жатқандар;
- эксплуатациядан шыққан, талқылау және утилизацияға жататындар;
в) Төмендегідей белгіленетін меншік құқығы бойынша:
- өндірістің жеке меншік заттарына қатынасатын;
- уақытша қолдануда алынған;
- басқа қожайыннан жалға алу;
- жеке меншік, жалға берілген.
г) Алу мен шығу тәсілдері бойынша машиналар мен құрылғылар бөлінеді:
- жаңадан алынған отандық;
- ұсталған импорттық;
- өз күшімен жасалған.
д) Әмбебап дәрежесі бойынша машиналар мен құрылғылар бөлінеді:
- әмбебап;
- мамандырылған;
- арнайы.
е)Функционалдық және саллық классификациясына сәйкес классификаторлары
бар функциональдық мақсаты бойынша:
- негігі қорлар;
- жоғары экономикалық қызметтер үшін тауарлы номенклатура;
- салалық.
1.1 кестесінде салалық классификатордың құрылым көрсетілген. Техниканың
көптеген түрлері үшін классификация элементтері олардың маркаларында бар.
Кең тарлған екі автотранспорттық құрылғылар мен технологиялық құрылғылар
модельдерінің түсінігін қарастырамыз.
Металл және ағаш өңдеу құрылғыларының классификатор
құрылымы
2.1. Кесте
Классификация
белгілері Атаулары
Салалық керек – жарақ Металл және ағаш өндіру құрылғылары
Құрылғы түрі Металл келетін станок
Өңдеу түрі конструктивті токарлық
орындау
Өңделетін бұйым диапозоны Токалрық станоктар мен өңделетін бұйымның
ең үлкен диаметрімен 400-600мм
Токарлық станоктар мен өңделетін бұйымның
Нақтылық нақтылығының ең үлкен диаметрімен
400-650мм
Токарлы станоктар мен жоғары нақтылығы мен
Автоматтандырылған қолмен басқаратын өңделетін бұйымның ең
үлкен диаметрімен 400-650мм
Әмбебап металл кесетін құрылғының индекс моделі төрт цифрдан және
бірнеше әріптен тұрады. Бірінші екі цифр станоктың сәйкес тобы мен түрін
білдіреді.Бігінші және екінші цифрдың немесе екінші және үшінші цифрдың
арасындағы әріптік белгілеулер базалық модельдің модификациясын, ал модель
индексінің соңғы әрәптері – станок классының нақтылығын көрсетеді:
П – көтерілген нақтылық;
А – ерекше жоғары нақтылық;
В – жоғары нақтылық.
Программаның басқару жүйелері сәйкес цифрларымен Ф әрпімен, дүкен
аспаптары М әрпімен белгіленеді.Модель индексіндегі қалған цифрлар
өңделетін бұйымның максималды өлшемін немесе станоктың басқа негізгі өлшем
параметрін білдіреді. Бағалауда бағалау объектісінің идентификациясы
маңызды рөл атқарады, яғни объект құжаттары мен оның нақты күйінің
арасындағы сәйкестікті орнату. Көбінесе қызметі мен модификациясы біршама
жасалаған машиналар мен құрылғылардың әртүрлі комплектациясы бар, олар
құрылғылардың құнына үлкен әсер етеді.
Осымен байланысты идентификацияны жүргізу қажет, және оның сапсымен
бағалау нәтижесімен бағалаушы беделі маңызды түрде тәуелді. Идентификация
жүргізген кезде бағалау объектінің келесі түрдегі құрылымы бар сипатын беру
керек:
а) объект аты мен моделі;
б) мақсаты мен іс-әрекет принципі;
в) масса және габариттер;
г) объектінің алу қасиеттерін көрсететін техникалық негізгі сипаты;
д) басқару жүйесінің сипаты;
е) жұмыс істеу мұмкіндігі, басқару программасы мен аспаптары кіретін
комплектация;
ж) жасалған жылы мен эксплуатацияға енгізу уақыты;
з) іргетасын, қосу және энергетикалық және информациялық желіге қосу
туралы мәлімет;
и) объектіні жөңдеу және техникалық қамтамасыз ету, оның басқа да
түсіндері мен агрегаттарын ауыстыру;
к) жасау аттары мен реквизиттері.
Идентификация екі этапта жүргізіледі. Бірінші этапта бағалау
объектісінің инвентарлы тізімдемесі анализденеді, оның технико –
экономикалық сипаттамалары нақтыланады. Кең мағынада идентификация ретінде
( техникада, математикада, социологияда, психология мен т.б. адам
қызметінің аймағында) идентификатор деп аталатын объектіні өз образына
сәйкес келтіру қабылданған. Бағалау қызметінде идентификация – құнға
қойылған талаптар арасында теңбе – теңдікті орнату, мысалы сәйкес
құжаттарда жазылған және нақты бар нәрсені орнату. Идентификацияның бірнеше
деңгейін ерекшелейміз.
Бәрінен бұрын, мүліктің барлық құнын материалдық және материалдық
емес деп екіге бөлеміз. Материалдық мүлікті қозғалатын және қозғалмайтын
мүлік деп екі үлкен класқа бөлеміз. Берілген анықтамаға сәйкес
қарастырылатын объект қозғалмалы меншік болып табылады, егер ол өзімен
байланысты сәйкес қозғалмайтын объектіге де және өзіне де зиянын келтірмей
қозғалуы мүмкін болса. Байқайтынымыз, машиналар мен құрылғылар қозғалмалы
мүліктің немесе қозғалмалы меншіктің бір жағдайы болып табылады.Жоғарыда
келтірілген классификация белгілерінің көзқарасы бойынша машиналар
менқұрылғылар бағалау объектісі ретінде қозғалмайтын мүлікке тұрақты
бекітілмеген және өзіне де және өзімен уақытша байланысқан қозғалмайтын
мүлікке де физикалық зиянын тигізбей қозғалуы (қозғалмайтын мүліктен
алынуы) мүмкін.
Қозғалмалы мен қозғалмайтының арасында объектілері жұмысқа тұрақты
дайындалған деп аталатын аралыұ аймақ бар. Өз - өзінен бұл объектілер
қозғалмалы мүлік элементі ретінде қарастырылуы мүмкін. Бірақ, орнату
тәсіліне байланысты олар қозғалмайтын мүлікке тұрақты бекітіледі немесе
болашақта соған бекітілген болып функцияланады. Оларды кетіру қозғалмайтын
объектіге зиянын тигізуі мүмкін. Тұрақты қабілеттілік керегелік немесе
төбеде ілінетін жарықшамдар, стеллаждар, ауаны кондинционерлеу жүйесі,
лифтер, және т.б. қатысты. Нақты қабілеттіліктен электр беретін баланс
құралдар мен құбыр тоқтарының барлық түрлері қатысты берілетін құралдарды
айыру керек.
Олардың құралдарымен байланысты шығындар өз бетінше есептеледі
немесе сәйкес ғимарат пен құрылыс құнына қатысты есептеледі. Өнеркәсіп
құрылғысына тұрақты қабілеттілікті жатқызу туралы сұрақ әрбір нақты
жағдайда жеке есептелуі керек. Осылайша, ғимараттар мен құрылыстарды
жаңарту құнының үлкен көрсеткіштер жинағы 1970 жылы жасалған негізгі
қорларды қайта бағалау үшін көрсетілген көрсеткіштер құрамына ішкі құбырлар
құралдарымен, ішкі суқұбырлары құралдарымен, канализациямен, жылумен, ауа
кондиционерленуі (технологиялық мақсаттан басқа), санитарлы – техникалық
құралдармен және ғимарат ішіндегі электрожарықпен байланысты шығындар
қосылған.
Бағалаушы практикада арнайы қосымша құжатты қолдануы мүмкін, онда
құрылғы құнына ғимарат пен құрылысты жаңарту құны кіретін құрылғылар тізімі
келтірілген, және де мысалы, өз - өзінен қозғалмайтын мүлік бола алмайтын
технологиялық құрылғының іргетасы сияқты негізгі қорлар элементтері бар,
бірақ олар сәйкес машиналар мен құрылғылар мен функционалды
байланысқандықтан, оларды жасау шығынын соңғылар құнына енгізу керек.
Идентификацияның ақырғы этапы болып нақты бағалау объектісінің
технико – экономикалық нақтылығы – олардың габаритті өлшемі, массасы,
өнімділігі, ұзақ жарамдылығы, жөңдеуге жарамдылығы және т.с.с. сияқтылар
табылады. Сәйкес информацияның бастауы болып жалпы қабылданған техникалық
құжаттар сияқты арнайы жасалған сұрақ беттері, және де бағалаушының өзі
қараған машиналар мен құрылғылардың нәтижелері табылуы мүмкін.
1.3. Қозғалмалы мүлікті бағалау негізі
Мекеменің қозғалмалы мүлігіне машиналар мен механизмдер, құрылғылар
мен көлік құралдары кіреді. Қозғалмалы мүлікті бағалау теориялық,
нормативті – құқықтық, ұйымдастыру және методологиялық негіздерін
ерекшелейді. Мұндай бағалаудың теориялық негізі машиналарды, механизмдерді,
құрылғылар мен көлік құралдарын анықтаудағы және де олардың құнының
базистік концепциясын анықтаудағы әртүрлі теориялық бағытты біріктіреді.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік құралдары ұзақ уақыт көлемінде
қолданылатын материалды – заттық қымбаттылықты көрсетеді.(Натуралды түрде
еңбек құралдар ретінде)
Олар мекеменің өндірістік және өндірістік емес қорлардың активті
негізгі бөлігіне жатады. Өндірістікмашиналар, механизмдер,құрылғылар және
көлік құралдары өз кезегінде негізгі өнімде немесе қызмет көрсетуді орындау
және көмекші, яғни көмекші және қызмет ету жұмыстарында қолданылатын
өндірісте шұғылдану негізінде бөлінеді. Машиналар, механизмдер, құрылғылар
және көлік құралдары қозғалмалы мерлік объектілері ретінде шаруашылық
айналымға шығады және олармен әртүрлі амалдар орындалады. Машиналар мен
құрылғылар өзгертулерді енгізумен, заттай құқықты доғарумен байланысты
келісімдер объектілері болуы мүмкін, осылайша бағалау объектісі болады.
Сонымен қатар машиналар мен құрылғыларда бағалау талабы заң
шығарушылар әрекетімен қарастырылған, заттай құқық өзгерістерімен
байланысты емес басқа да себептерден тууы мүмкін. Машиналар, механизмдер,
құрылғылар және көлік құралдарын бағалаудың ұйымдастыру негізі олардың құны
мен бағалау үрдісін нақты ұйымдастырумен байланысты. Мұндай бағалауды
ұйымдастыру құрамына
1) Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарының түрлері, модельдері, сипаттамалары және салалық керек –
жарақтардың, меншіктің және т.б. конструктивті орындалуы бойынша
классификациясы;
2) Бағалаудың негізгі объектілерін анықтау, олар:
а)функционалды өзіндік машиналар, агрегаттар және орнатулар, көлік
құралдары; б) бірнеше өзара байланысты технологиялық машиналар мен көмекші
құралдарды біріктіретін технологиялық комплекстер; в) мекеменің машиналық
және станоктар паркі;
3)Бағалау және объектілерінің инвентаризациясы мен
идентификациясы.
Инвентарлы объект деп – берілетін құрылғылар бойынша, ғимарат
құрылысының құрамды бөлігі емес, әрбір өзіндік құрылғы; күшті машиналар
мен құрылғылар бойынша – керек – жарақ, шектеулер, және де инвентарлы
объект жөңделген іргетас кіретін әрбір станок немесе аппарат, олардың
құрамына, шектеулер және іргетас кіреді; көлік құралдары бйынша - әрбір
көлік құралдарының объектісі, оларға қабілеттілік және керек – жарақтар
қатысады; құралдар мен инвентарь бойынша - өзіндік мақсаты бар және қандай
да бір инвентарлы объектінің құрамды бөлігі болмайтын әрбір зат.
4) Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарының түрін, атын, моделін, маркасын, шыққан жәнеэксплуатацияға
енген жылы, мекеменің техникалық күшін анықтаумен бірге техникалық
экспертизалау. Бұл этапта бағалаушы машиналар мен құрылғылардың сыртын
көруді жүргізеді. Сыртқы көріністе объектінің жалпы физикалық күйі,
қоршаған орта күйі және жұмыс орны күйі, құрылғының эксплуатациялық
дайындығы, эксплуатация интенсивтілігі және нақты өндіріс анықталады.
5) Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік
құралдарын бағалаудың базистік сипаттамасы мен спецификалық
ерекшеліктерінің анлизі;
6) Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік
құралдарының құны туралы есеп дайындау. Машиналар, механизмдер, құрылғылар
мен көлік құралдарын бағалаудың методологиялық негізіне нақты методикалық
бағыттар, әдістер, принциптер, бағалау этаптары жатады. Мекеменің
қозғалмалы мүлігін бағалау методикасын таңдау бағалау мақсатын, анықталған
құнның түрінен және бағалау объектісінің спецификациясынан тәуелді болады.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен транспорттық құрылғыларды бағалау
мақсаты олардың құн түрі сияқты әртүрлі болуы мүмкін.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік құралдарын
бағалау мақсаты мен құн түрлері
2.2. Кесте
Бағалау мақсаты Құн түрлері мен оларды анықтау
ерекшеліктері
Инвестірлеу Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарын сатып алу мерзімінің лезде
қысқартылуынан нарықтық құнды көтеретін
инвестициялық құн есептеледі. Инвестициялық
эффективті деп есептеледі, егер түскен құнның
кезекті қосындысы жобалауды іске асыру кезіңдегі
машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік
құралдарының барлық шығындар құнынан жоғары
болады, сондықтан инвестициялық жобалауға енетін
жылжымалы мүлік құнын жоьалау, құрылғыны жеткізу
шығыны, оның монтажы және іске қосу жұмыстары
көбінесе нені көтереді сонымен айналысады.
Утилизациялау Егер құрылғы жарамсыздық пен кездейсоқ оқиғалар
(аврия, өрт, жарылыс және т.б.) салдарынан шекті
күйге жеткенболса және оны жөңдеудің мақсаты жоқ
болса немесе құрылғы өзінің тиімділігін жоғалтқан
болса, онда оған сатып алушы табу мүмкін емес, ал
оны қайта құрудың мақсаты бар, берілген құрылғы
бірлігі талданады, қандайда бір бөлшектері мен
түйіндері өздерінің ресурстарын әлі шығармаған
құрылғылар басқа машиналарды жөңдеуде
қолданылады, құралдар түрінде сатылады немесе
екінші рет қолдану табады, бірақ жаңадан
құрылғаннан немесе жөнделгеннен кейін.
Лизинг Құрылғының лизингті құны лизингке жазылған
арызда, құрылғыны жеткізу тапсырысында, сату –
сатып алу келісімдерінде финанстық лизингте
көрсетіледі. Лизингтік келісімді рәсімдеуге
алынған құрылғының алғашқы құнын бағалайды,
өйткені финанстық лизинг объектісі болып тек қана
жаңа құрылғы табылады. Лизингтік келісім орындау
үрдісінде бағалаушы бөліну немесе келісім
мерзімінің аяқталуы, лизинг алушының төлей алмау
қабілеттілігі немесе құрылғыны қолдануда үлкен
бұзылыстар келтіру, бұзу жағдайында лизингтік
құрылғының қалған немесе ликвидациялы құнын
анықтай алады.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар мен көлік құралдарының нарықтық
құны шығын, салыстырмалы және кіріс бағыттарынан бастап анықталуы мүмкін.
Мысалы, автомобильді көлік, әмбебап құрылғылар үшін салыстырмалы бағыт
әсіресе қолданбалы, өйткені, автомобильдер мен әмбебап құрылғылар
жеткілікті үлкен көлемде шығарылып, пайда болған нарықты сатылады, онда,
әрбір нақты келісім бойынша жеткілікті информация болады.
Кіріс бағытын бәсекелестікке сай, тез өтетін және кірістік өңімдің
өндіру бойынша технологиялық жүлге үшін қолдану мақсатқа лайықты.
Машиналар, механизмдер, құрылғылар және көлік құралдарының құнын анықтау
үшін параметрлік әдістері, модельдеу және тең эффектілі аналог әдістері
қолданылады. Параметрлік әдісте есептеу айналысында өзгертулер қолданылады,
олардың мәні объектінің өзіндік құны мен технико – экономикалық
параметрлері мен сипаттамалары арасында тәуелділікті орнатуда жатыр.
Негізгі параметрлердің біреуі бойынша құнды есептеу көбінесе үлесті құнды
қолданумен жүргізіледі, яғни қандай да бір технико – экономикалық параметр
шамасын құнға бөлудің бөлігі.
Машиналар мен көлік құрылғылары құнын бағалау. Машиналар мен көлік
құралдарын бағалаудың ерекшелігі бәрінен бұрын олардың үлкен саны мен
әртүрлігімен байланысты. Бағалауда машиналар мен көлік құрылғыларының
келесі классификациялық белгілерін көрсетеді:
- материалдар мен өңдеу функциялары бойынша - металл кесетін, ағаш
өңдеу құрылғылары;
- түрлері бойынша – технологиялық құрылғылар, тексеретін өлшеу
құралдары, есептеу техникасы, ауыл – шаруашылық машиналар және т.б.;
- өңдеу үшін қолданылатын міндеті бойынша, өлшеу өндірісі, сақтау,
транспортирлеу;
- специлизация бойынша - әмбебап стандартты, сериялы шығару мен арнайы
құрылығы, әмбебап құрылғы базасында шығарылатын, арнайы құрылғы;
- жеке тапсырыстар бойынша – жүктелген, жеткіліксіз жүктелген және
құрылғыны интенсивті қолдану;
- күйі бойынша – физикалық немесе моральді ескірген және прогрессивті
Негізгі қордың типтік классификаторындағы
машиналар мен құрылғылар түрлерінің және негізгі топтарының
классификациясы
2.3. Кесте
Топ Машиналар мен құрылғылар түрлері
Күшті машиналар мен Жылу техникалық құрылғылар
құрылғылар Құбырлы құрылғылар
Комплекстік орнату
Трактордың ішкі қозғалтқышы
Басқа күшті құрылғылар
Жұмыс істейтін Металл кесетін құрылғылар
машиналар мен Компрессорлық машиналар мен құрылғылар
құрылғылар Көтеретін – көліктік және жүк таситын
Жүк түсіретін машиналар мен құрылғылар
Газ тазалау және винтиляциялық
Машиналар мен құрылғылар
Электрондық өнеркәсіп құрылғылары
Құрылыс материалдар өнеркәсібінің
Теміржол көліктерінің машиналары мен құрылғылары
Байланыс құрылғылары
Ауылшаруашылық машиналары мен құрылғылары
Сауда және қоғамдық тағамақтану құрылғылары
Медицина және микробиология өнеркәсібінің
машиналары мен құрылғылары
Арнайы жұмыс машиналары мен құрылғылар
және лабороториялық құрылғылар
Есептеу техникасы
Басқа машиналар мен Коммуналдық шаруашылық машиналары мен құрылғылары
құрылғылар Спорттық құрылғылар
Басқа машиналар мен құрылғылардлың басқа түрлері
Машиналар мен уөлік құрылғыларын бағалауда олардың жарамсыздығы
маңызды рөл атқарады. Байқайтынымыз қозғалмалы мүліктің эксплуатациясының
нормативті мерзімі қозғалмалы объектің қолдану уақытынан бірнеше аз
орнатылған. Мекеменің қозғалмалы мүлік жарамсыздылығының негізгі түрлерінің
сипаттамасы мен классификациясы көрсетілген.
Қозғалмалы мүлікті бағалауда оның жарамсыздық дәрежесіне үлкен
көңіл бөлінеді. Жарамсыздыты жою шығыны қозғалмалы мүлік құны мен
тиімділігінің өсуін жоғарылатады. Қозғалмалы мүлікті бағалауда бағалаушы
берілген мүлік нарығының ортақ тенденциясын мұқият меңгеруі крек.
2. бөлім. Машиналар мен құрылығыларды бағалау әдісі.
Машиналар мен құрылғыларды бағалау үшін негізгі қордағы басқа да
элементтерді бағалаудағы сияқты базалық механизмдер немесе бағыттыр
қолданылады:
1) салыстырмалы;
1) шығындық;
1) табыстық.
Бірінші екі бағытты үшінші бағытқа қарағанда қарапайым деп атауға,
өйткені олар жеткілікті нақты қатынастарға негізделеді және қарапайым
жағдайда күрделі экономика – математикалық есептеулер жүргізуде талап
етпейді. Бұл бағыттарды қолданудағы негізгі проблнмалар
ақпараттандырылғандай сияқты экономикалық емес. Әрбір көрсетілген бағыттың
өзінің әдістері бар және олар ақпараттық қамтамассыздандыруға өздерінің
талаптарынқояды және олардың өздерінің эффективті қолдану облыстары бар.
Табыстық бағыт сияқты табыс капитализация әдісі де жүйелібағалау
жағдайындағы негізде машиналар мен құрылғыларды бағалауда қолданылады.
Өйткені осы жағдайда ғана бағалау объектісімен бірге оған сәйкес табыс және
шығын ағымын локализациялау мүмкін және мақсаты бар.
Сонымен қатар бұл бағыт өндірісті – технологиялық жүйелерді
бағалаудан басқа бизнес құраушы деп аталатын құрылғыларды да бағалауда
қолданылады (мысалы, қымбат тұратын транспорттық заттар), оның көмегімен
ақысы төленетін жұмыстар орындалады: бұл бағыттың басқа мүлік түрлерін
бағалаудағы мәні өте жоғары, өйткені ол ақпаратты қамтамассыздандыру үрдісі
проблемаларының, олардың әлі де Қазақстанда дамымаған жылжымайтын мүлік
өндірістік жекешелендіру және тағы басқа нарығынан дамыған тауарлар
қызметтер, жұмыс күші нарығы бағаларының ауырлық центрін көтере алады.
Салыстырмалы бағыт машиналар мен құрылғыларды бағалауда әсіресе әмбебап
және көрнекті болып табылады, ал ұсыныстар бағаларының немесе сату
статистиканың құнын айқындауда - әсіресе қолданбалы. Бұл машиналар мен
құрылғыларды бағалаудың негізгі әдісі. Байқайтынымыз, бұл бағытта
нарықтықпен қатар нарықтық емес айналыстар қолдануы мүмкін, мысалы, сәйкес
бағалау индекстері немесе информация индекстері бойынша нақты баға
актуалдылығы мен бірге көтерме баға прейскуранттарының объектілері.
Бұл кез келген жағдайда салыстырмалы бағыт қойылым немесе табысу
қағидасына негізделеді, ол дегеніміз, саналы сатып алушы бағаланған мүлік
үшін, оның табыстық бағасынан артық деп төмендейді, яғни ашық, еркін және
конкуренттік нарықта физикалық және функционалдық шығын түзетулерін және
объектінің экономикалық ескіру бағасын ескере отырып жаңа объект алу.
Мұндай әдістердің практикада қолданулары функциялайтын нарықтың әсерін және
ол туралы әртүрлі ақпаратты көрсетеді. Салыстырмалы әдістің негізгі
проблемасы – машиналар мен құрылғылардың кезекті нарықтық бағаларын қажетті
ақпаратпен алу қиындығы, яғни мәліметтер базасын құру, таңдау объектінің
адекватты түрде бағалануы, құрамы сәйкес келмеуі дәрежесін ескеру және
аналогтар сипаттамасы мен бағаланатын объектінің сандық мәнін ескеру.
Бағалау құнының шығындық бағыты нарық қатысушыларының баға құн мен
бағаны өзіндік құн аралығындағы барлық алшақтықтарда құн мен бағаны
өндірістік және іске асыру кешігулер мен қатыстыруды ескерумен негізделген.
Сондықтан шығындық бағытты қоолдануда бағалау құны қатысты объектіні
өңдіру,оны қолданылатын жерге жеткізу және құру үшін қажет барлық шығын
түйіндестігі тура және жанама есептеу жолымен анықталады. Ол төменде
қарастырылатын әртүрлі әдістерге арқа сүйелді. Оны іске асырудағы барлық
жағдайда өзіндік бағалау көлемінде тар қолданылу емес толық өзіндік бағамен
қоса рентабельдік норма бойынша берілген бұйым тобының орта, өлшеміндегі
табысты кіргізетін шығын құрамының кең қос түсінігі болып табылады. Шығын
бағытының басқа екі бағытқа қарағанда негізгі кемшілігі – кезекті немесе
потенциалды иеленуші үшін объектінің жарамдылық дәрежесін әлсіз есептеу
болып табылады. Ол басқа екі бағыттағыдай тура есептелмейді. Ол өндірістің
рентабельдылығының орта деңгейі арқылы жанама есептеледі. Жеткілікті
ақпаратпен ұажет программалық қамтамассыздандыру бар болса, онда объектінің
техникалық сипаттамаларының мәні мен құрамынан бағасының тәуелділігімен
айқындалатын, баға құраушы статистикалық модельдер құрылғылары мен
машинаның құнына жақындау бағасы мақсатында қолдану және құру ақталған.
Мұндай модельдер объективті бар болатын тәуелділікті көрсетеді және
техникалық сипаттамалардың берілген жиыны бойынша орташа қандай бағаны
күтуге болады деген сұраққа жауап береді. Басқа факторлардың әсер етуі
модельге осы немесе басқа өзгертулер коэффициенттерін енгізу жолымен
ескерілуі мүмкін. Классификациялық көз қарас бойынша көп факторлы
статистикалық моделдер негізінде есептеуді бірініші жағынан салыстырмалы
бағыттың методикаларының бірі ретінде қарастыруға болады, өйткені осылайша
алынған баға бағаланушы объектінің жалпылама аналогының нарықтық құны
ретінде қарастырылуы мүмкін. Бірақ екінші жағынан көп факторлы моделдер
негізінде есептеуді шығындық бағытта сипаттайтын әдістердің бірін
статистикалық модификациялау – нормативті параметрлік, сонымен қатар
бағаның бір параметрден қатаң тәуелділігін көрсететін көрсеткіштер әдісі
ретінде қарастыруға болады. Әрбір бағытпен өзінің бағалау әдісінің
өздерінің артықшылығымен қатар кемшіліктері болатындықтан жалпы жағдайда
бағаның негізі мен нақтылығын қамтамасыз ету үшін бағалаушы объектінің
ақиқат бағасы әр түрлі бағытта және әдісте алынған мәндер интервалында
жатады деп ұйғарып бір уақытта бірнеше әдістерді қолдану ұсынылады.
Халықаралық және Қазақстандық баға стандарттарында, негізінде нақты
әдісті таңдауға қол жеткізуге болатын информациямен, нақты бағаланушы
объектінің спецификациясымен және нарық ерекшеліктерімен шарты сипатталатын
болғанмен, бағалау нәтижесі жалғыз болу керек – нарықтық құн, егер барлық
қолданылған әдістер нарықтық информацияда негізделген болса. Бұл теориялық
жағынан дұрыс болуы да мүмкін, бірақ практикалық есептеулерде әртүрлі
әдістерді қолданып алынған бағана құныныңөлшемі әртүрлі болады. Сонымен
қатар, бұд ерекшелік бар болуы мүмкін. Оларды жою үшін (құндық келісім
бойынша) әртүрлі бағыттарды ұсынуға болады - әртүрлі әдістермен алынған
орташаландыру, баға интервалдарын беру, шарттарға және бағалау объектісіне
адекватты жүргізуші әдісті таңдау және басқа әдістермен алынған бағаларға
мән бермеу. Бағалаушы машиналар мен құрылғылардың әртүрлі тобын, әртүрлі
әдістерімен бағалауына құқығы бар екенін ескергеніміз жөн, ал қайта бағалау
жағдайында әрбір жеке топ бойынша инвертарлы бірлік пен олардың
нормативтідеп аталатын бағасын, яғни Қазақстан Республикасын Мемстатком
ұсынған индексі бойынша бағаны қалдырады.
Осы және басқа құрамды қарастырылған бағалау әдістері машиналар мен
құрылғылардың кез келген аласстарын, топтарын және түрлерін бағалауға
қолданылады, бірақ кейбір жағдайларда олардың нақты бір түрінің
спецификациясын ескеру қажет. Бұл жоғарыда ескерілген бизнес құраушы
машиналар мен құрылғыларға, лизингке өткізілу үшін жиналған немесе бір
бүтін өндірісті – технологиялық жүйе ретінде қарастырылатын лизингке жатқан
машиналар мн құрылғыларға қатысты.
Салыстырмалы бағыт.
Байқайтынымыз, бәрінен бұрын бұл бағыт тек құнды айырбастауда ғана
анықтауда өзіндік жеткілікті, яғни баға құнын сату, кепілдікке өткізу,
жалға беру және лизинг мақсаты туралы айтылып жатыр. Шынымен, егер құрылғы
демонтаж бен қоқысқа шығарылуға арналған болса, оның жаңа иесі, бұл
құрылғыны қайта жаңартуға кеткен фундамент, монтаждық және бас қарастыру,
жұмыстарына кеткен құнды төлеуі мүмкін емес. Кері жағдайда, яғни бағалау
объектісін болашақта пайдалану ұсынысында қарастырылып жатқан әдіспен
анықталған, қазіргі орнатылған жер бойынша нарықтықтың бағаға
транспортирлеу, монтаж және төменде қарастырылатын басқа орнатылған немесе
шығын деп аталатын шығындарды қосы қажет.
Салыстырмалы бағыт пен баға айналысында бағалаушы әр түрлі әдістерді
қолдана отырып бастауы аналогтарға кездейсоқ емес пайда болған бағадан
бастауы керек, яғни осы берілген аймақта пайда болған, қарастырылып жатқан
заттың түрінің немесе актуалдандырылған, осы уақытқа келтірілген құннан
бастауы керек. Сонымен қатар құн уақыты мен баға уақытының қатынасынан
туелділігінен келтіру коэффициенті бірліктен қанша болса, сонша кіші болуы
мүмкін. Машиналар мен құрылғылардың құны болмаған кезде базалық модельдер
бойынша келтіру коэффициентің қолдану ұсынылады. Бағалаушының іс әрекеттері
ұсыныстар мен сату нарығын анализдеуден, құнды информациялар жинаудан, ол
информацияны деректер базасы түрінде ұйымдастырудан тұрады, яғни оның қол
жеткізуге болатындығын, аналогтерді анықтау және олардың бағаланушы
объектпен ұқсастық дәрежесін анықтау, ең сонында қарастырылп жатқан
объектінің нарықтық құны мен айырбастау құнын осы негізде анықтаудан
тұрады. Осылайша бұл бағыттынң екі аспектісі бар – информациялы және
есептеу аналитикалық. Осыларға қатысты негізгі проблемаларды қарастыратың.
Нарықтық құнын бастаулары мен түрлері немесе нарықтық құнның түрлерін
ерекшелейді:
Анықтамалық құн; биржалық құн; теңдеулер мен сауда
кенттерінің құның; ұсыныс құның; ішкі саудада фактілі келісімдер құның;
импорттық; дүние жүзілік құн.
Анықтама құн – арнайы басылымдарда, газет – журналдарда,
информациялы библиотекаларда шығарылатын құндарды көрсетеді. Олар құн
негізінде тікелей емес өндірушілер мен саудалы тікелей болса, ұсыныс
құндарына қарағанда төһлем ақы мен жеткізу шарттарынан тәуелсіз құрылады.
Олар нақты келісімдерді бекітуде сауда үрдісі мен басталуы мүмкін тек
жіберу нүктесінің ролін атқаратын номеналді сипатқа ие.
Қазіргі кезде анықтамалық құндар барлық үлкен дәрежеде мәліметтер
базасының маңызды элементі болып тур, олар отандық және халықаралық желі де
таратылып, қолданушыны жылжымалы өнімнің оперативті жарнасымен қамтамасыз
етеді, құндардың салыстырмалы анализін минимумдай отырп қажетті тауарды
тапсыру мүмкіндігін жеңілдетеді. Биржалық құндар арнайы ұйымдастырылған,
әрдайым екпінді массалық, сапалы біртекті тауарлар нарығында ішкі,
ауылшаруашылық, тауарлы және тағы басқа болып табылатын биржаларды
көрсетеді. Бағалау мақсаты үшін саудалы - өнеркәсіпті биржалар
информациясы, машиналар мен құрылғылар номенклатурасы қызығушылықты
көрсетеді. Биржалық сауда, саудагерлер арасында да, сатып алушылар арасында
да үлкен бәсекелестік дәрежесімен сипатталады, және де ұсыныс пен сұраныс
қатынасынан баға нақты келісімдерді көрсетеді, олар арнайы, биржалық
бюллетеньдерде жарыққа шығады.
Тендендерлерді сату құны дегеніміз – техникалық күрделі және капитал
көлемді машина – техникалық өнімді (металлургиялық және тағы басқа
құрылғылар, ауа және өзенді ссудалар және т.б.). Сатып алу немесе дайындау
тапсырыстарының конкурсы бойынша түрлендірудегі құн. Тендерлік құжаттар осы
өнімдерге және оларды таңдау қағидаларына талаптар қояды. Биржалардан
тандерлердің айырмашылығы, оларда бірнеше сатушылар мен бір сатып алушы
болады, және олар әртүрлі көрсетілген тендерлер ұсыныстарынан тиімдірегін,
сонымен қатар баға бойынша да тиімдірегін таңдайды. Осылайша сауда да
саудагерлер арасында жоғарғы дәрежеде бәсекелестік пайда болады. Сондықтан
тендерлік құн биржаларда немесе кәдімгі коммерциялық контракте іске асатын
аналогтік өнімнің құнынан төмен болады. Тендерлер халықаралық саудада
қолданылады және олар арқылы машино – техникалық экспорттың маңызды бөлігі
өтеді.
Шығындық бағыты – нарықтық құнның негізгі көрсеткіші ретінде құннвң
концепциясы қолданатын техника. Ол айырбастау қағидасына негізделеді, яғни
информацияланған сатып алушы актив үшін сапасы мен тиімділігі бойынша
бағаланатын объектіге эквиваленті, аналогтік актив өнімінің құнынан жоғары
құн төлемейді. Жаңадан өндірудің толық құны алдын – ала айтылған сатып –
алушы үшін жеке меншіктің максималды құнын анықтайды, яғни онымен сатып
алушы осы активті физикалық жарамсыздылықтың, функционалдық пен
экономикалық ескірудің салдарынан төмендейді.
Физикалық жарамсыздылық дегеніміз – эксплуатация мен зиянды әсер
етудегі жарамсыздылықтың нәтижесінде жоғалған құн. Жалпы айтқанда физикалық
жарамсыздық жас, техникалық қамтамасыз ету және эксплуатация интенсивтігі
сияқты әрекеттермен шарт қояды.
Функциялық ескіру – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz