Франчайзингтың теориялық аспектілері
КІРІСПЕ
1 ФРАНЧАЙЗИНГТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Франчайзинг жүйесінің экономикалық мәні
1.2 Франчайзингтің жіктелу белгілері
2 ФРАНЧАЙЗИНГТЫҢ БІЛІМДІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Франчайзингтың құқықтық реттелуі
2.2 ҚР.дағы франчайзингті дамыту курсынан сабақ беру әдiстемесі
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Франчайзингтің шетелдік тәжірибесі
3.2 Қазақстандағы франчайзингтік қатынастарды дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ФРАНЧАЙЗИНГТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Франчайзинг жүйесінің экономикалық мәні
1.2 Франчайзингтің жіктелу белгілері
2 ФРАНЧАЙЗИНГТЫҢ БІЛІМДІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Франчайзингтың құқықтық реттелуі
2.2 ҚР.дағы франчайзингті дамыту курсынан сабақ беру әдiстемесі
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Франчайзингтің шетелдік тәжірибесі
3.2 Қазақстандағы франчайзингтік қатынастарды дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанды жаһандық экономикаға ойдағыдай кіріктіруге негізделген мемлекеттік саясат, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін толымды стратегия әзірлеу және оны іске асыру, осы тұрғыда орта және шағын кәсіпкерліктің жаңа инновациялық сипатын құруды айқындады (1.). Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы Жолдауында да өзінің ары қарай дамытылуымен сипатталады(2) Кәсіпкерліктің инновациялық нысандарының бірі – өндірісті дамытуға және филиалдар ашуға өз қаражатын салмай-ақ өркендеуге мүмкіндік беретін фирманың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін жаңалықтарды енгізуге бағытталған бизнесті ұйымдастырудың ерекше нысаны – франчайзингті қарастыру болып табылады.
Қазақстан экономикасының жаһандануына шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы тікелей әсер етеді. Кәсіпорындардың нарықтағы тұрақтылығын шешу жолдарының, шағын кәсіпорындарды дамытудың тиімді әдістерінің бірі – франчайзинг болып табылады.
Франчайзинг – бұл ұзақ мерзімді іскерлік қатынастардың нысаны, ол тәуекел дәрежесі төмен және тұрақты пайдалылық деңгейі бар кәсіпкерлікті ұйымдастырудың тиімділігі жоғары жолы. Франчайзинг жүйесін пайдалану тұтынушылардың сұранысын толығымен қанағаттандыруға және оның өзгерісіне жедел жауап қайтаруға мүмкіндік береді. Франчайзингтік қатынастар желі қатысушыларына бірқатар артықшылықтар ұсынуымен тартымды: біріншіден, жаңа кәсіпкерлерге – табысы тұрақты бизнестің көмегімен өзіндік кәсібін ұйымдастыруға мүмкіндік береді, екіншіден, танымал компаниялардың нарықтағы қызметін кеңейту және нығайту жолы, үшіншіден, мемлекеттің кәсіпкерлікті қолдаудағы тиімді тетігі болып табылады.
Қазақстанда Франчайзинг қауымдастығының мәліметтері бойынша, елімізде 120 франчайзингтік жүйе және 1000 франчайзи кәсіпорындар бар. Экономиканың қарқынды дамуы, шағын және орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесінің өсуі, алдыңғы қатарлы бизнес технологияларына сұраныстың артуы, салыстырмалы түрде франчайзинг тауашасының қанықпағандығы және тағы басқа бірқатар факторлар жуық арада бұл сектор үлесі бірнеше есеге ұлғаяды деп болжам жасауға мүмкіндік береді. Бірақ, франчайзингтің дамуына кедергі болып отырған факторлар бар, олар: франчайзингтік секторға арналған мемлекеттік жеңілдіктер мен преференциялардың болмауы, санаткерлік меншіктің толық қорғалмағандығы, кәсіпкерлердің қаржылық мүмкіндіктерінің жеткіліксіздігі, франчайзинг туралы ақпараттың аздығы, жылжымайтын мүлікке деген бағаның әлі де болса жоғары болуы. Жоғарыда аталғандарға байланысты, кәсіпкерлік дамуының ерекше нысаны ретіндегі франчайзинг жүйесін қалыптастыру мен дамытуға байланысты теориялық және практикалық аспектілерді зерттеу уақтылы және өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан экономикасының жаһандануына шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы тікелей әсер етеді. Кәсіпорындардың нарықтағы тұрақтылығын шешу жолдарының, шағын кәсіпорындарды дамытудың тиімді әдістерінің бірі – франчайзинг болып табылады.
Франчайзинг – бұл ұзақ мерзімді іскерлік қатынастардың нысаны, ол тәуекел дәрежесі төмен және тұрақты пайдалылық деңгейі бар кәсіпкерлікті ұйымдастырудың тиімділігі жоғары жолы. Франчайзинг жүйесін пайдалану тұтынушылардың сұранысын толығымен қанағаттандыруға және оның өзгерісіне жедел жауап қайтаруға мүмкіндік береді. Франчайзингтік қатынастар желі қатысушыларына бірқатар артықшылықтар ұсынуымен тартымды: біріншіден, жаңа кәсіпкерлерге – табысы тұрақты бизнестің көмегімен өзіндік кәсібін ұйымдастыруға мүмкіндік береді, екіншіден, танымал компаниялардың нарықтағы қызметін кеңейту және нығайту жолы, үшіншіден, мемлекеттің кәсіпкерлікті қолдаудағы тиімді тетігі болып табылады.
Қазақстанда Франчайзинг қауымдастығының мәліметтері бойынша, елімізде 120 франчайзингтік жүйе және 1000 франчайзи кәсіпорындар бар. Экономиканың қарқынды дамуы, шағын және орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесінің өсуі, алдыңғы қатарлы бизнес технологияларына сұраныстың артуы, салыстырмалы түрде франчайзинг тауашасының қанықпағандығы және тағы басқа бірқатар факторлар жуық арада бұл сектор үлесі бірнеше есеге ұлғаяды деп болжам жасауға мүмкіндік береді. Бірақ, франчайзингтің дамуына кедергі болып отырған факторлар бар, олар: франчайзингтік секторға арналған мемлекеттік жеңілдіктер мен преференциялардың болмауы, санаткерлік меншіктің толық қорғалмағандығы, кәсіпкерлердің қаржылық мүмкіндіктерінің жеткіліксіздігі, франчайзинг туралы ақпараттың аздығы, жылжымайтын мүлікке деген бағаның әлі де болса жоғары болуы. Жоғарыда аталғандарға байланысты, кәсіпкерлік дамуының ерекше нысаны ретіндегі франчайзинг жүйесін қалыптастыру мен дамытуға байланысты теориялық және практикалық аспектілерді зерттеу уақтылы және өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
1 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2011 жыл «Болашақты бірге калаймыз»//www.akorda.kz.
2 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан.- 2008. –8 ақпан.
3 Руббе В.А. Крупный и мелкий бизнес: связи и противоречия //Известия Академии наук. Сер.экономическая. – 1985. - №2. – С.116.
4 Сирополис Николас К. Управление малым бизнесом. Руководство для предпринимателей. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997. – 672 с.
5 Сихимбаева Е. Инвестиционные возможности франчайзинга как формы организации бизнеса // Предприниматель и право. - 2000. -№10. - С. 8-9.
6 Довгань В.В Франчайзинг: путь к расширению бизнеса. — Тольятти: Дока-пресс, 1994.- 232 с.
7 Мендельсон М. Руководство по франчайзингу. Пер. с англ. – М.: Сибли Интернэшнл Инк., 1995. – 113 с.
Майлер А.З., Куликов С.А. Пособие по франчайзингу. – М.: РАРФ, 2001. – 125 с..
8 Амирбекова С. Франшиза для своих //Эксперт Казахстан. – 2004. – № 15 (17). – С.12.
9 Абылаев С. Жаңа бизнес түрінің алғашқы толқыны //Малый и средний бизнес Казахстана Специальное приложение: Франчайзинг. – 2004. – № 2 (7). – С. 36-37.
10 Семенова А. Франчайзинг как эффективная мера поддержки малого бизнеса // Казахстанская правда. - 2003.
11 Бутрин Д. Довгань как зеркало российского франчайзинга //Компания. – 1999. – №16(64). – С.26-27.
12 Нусупбаев М., Сейтимов Е. Бизнес в стиле KAZ Алматы. – Алматы: Пресс АТТАше, 2005. – 400 с.
13 Сарин Қ. Стремительное развитие при низких затратах //Малый и средний бизнес Казахстана. Специальное приложение: Франчайзинг.– 2004. – № 2(7). – С.14-15.
14 Окаев К.О., Смагулова Н.Т., Яновская О.А. Предпринимательство в Республике Казахстан. – Алматы: Экономика, 2000. – 102 с.
15 Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдардағы индустриалдық-инновациялық дамуының стратегиясы //www.akorda.kz.
16 ҚР «Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы» Заңы // Егеменді Қазақстан – 04.07.2002.
17 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.- Алматы.: Жеті жарғы, 2000 ж. – 800 б.
18 Есімжанова С.Р. Маркетинг. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 448 б.
19 Кисиков Б. Франчайзинг в Казахстане. – Алматы.: BookinEast, 2007. – 256 с.
20 Земляков Д.Н., Макашев М.О. Франчайзинг. Интегрированные формы организации бизнеса. Учебное пособие. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. – 142 с.
21 Бенке И., Юльчиева Г. Возможности развития франчайзинга в Казахстане //АльПари. – 1997. – № 3. – С.56-61.
22 Кочетков Г. Б. Франчайзинг: организация малого бизнеса //США. Канада: Экономика, политика, культура. – 2000. – № 4. – С. 102-118.
23 Шаикова С. Франчайзинг. Расширение горизонтов ведения бизнеса в Казахстане //Внешнеэкономическая деятельность в Казахстане. –1997. – №21. – С.14-15.
24 Филип Ф. Зайдман. Франчайзинг. – Вашингтон: Компания «Rudnik», 1998. – 80 с.
25 0Джаксылыкова Г. Зачем предпринимателю покупать франшизу?// Предприниматель и право. - 2002. - №16. - С. 12.
26 Джаксылыкова Г. Франчайзинг: виды, плюсы и минусы, способы получения //Предприниматель и право. –2002. –№17. –С. 10-11.
27 «ФМ» консалтингтік компаниясының франчайзингті қаржыландыру механизмдер бойынша ұсыныстары. // www.fmconsulting.dp.ua.
28 Парфенов О. Франчайзинг у фирмы "Кодак" //Деловые люди: Блокнот делового человека. –1998. –№7(87). –С.22.
29 Нуралиев Б., Каменецкий В. Франчайзинг в информационных технологиях // Мир ПК. –1999. –№4. –С. 94-102.
30 Криксунов В. Франчайзи "1С" и бухгалтерия в Казахстане //Бухгалтер плюс компьютер. –2004. –№1. –С.36-43.
31 Галиева А. Формы и опыт производственного сотрудничества в рамках интеграционных структур //Транзитная экономика. –2003. –№2. –С. 62-70.
32 Захаров А. Франчайзинг в Казахстане – возможности и перспективы // Тезисы доклад на ІХ форуме предпринимателей Казахстана. - 2003. – С.4.
33 Ташенова С. Торговля услугами и посредничество во внешнеэкономической деятельности //Внешнеэкономическая деятельность в Казахстане. –1999. –№5-6. –С. 30-32.
34 Сидельников В. Франчайзинг без границ // www.agentstvo.franchising.kz.
35 Каримов А. Работа по лицензии - это франчайзинг //Малый бизнес Казахстана. –1998. –№7. –С. 20-21.
36 Сидельников В. Когда чужой бизнес становится своим // Бизнес Life. –2007. –№ 6. –С. 56-58.
37 Казиева Р.К. Франчайзинг – прорыв в становлении малого бизнеса // Вестник университета "Туран". –2000. –№3-4. –С. 82-87.
38 Лапицкая Л. В. Франчайзинговая модель организации бизнеса // Маркетинг. -2000. -N 3. - С. 105-114.
39 Кочетков Г. Социальная функция франчайзинга// Человек и труд. –2000. –№ 2. – С. 32-36.
40 Джалилов А. АТФБанк и КАФ объявили о начале реализации совместной программы по франчайзингу // www.gazeta.kz.
41 Алибеков Б. Франчайзинг – возможность снизить риски // Малый и средний бизнес Казахстана. Специальное приложение: Франчайзинг. –2004. –№ 2 (7). –С.12-13.
42 Халықтың тұрмыс-жағдайының көрсеткіштері // www.minplan.kz.
43 Международная Ассоциация Франчайзинга (IFA) // www.franchise.org.
44 Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства: Методические рекомендации для предпринимателей. –Астана.: МИиТРК. Комитет по поддержке малого бизнеса. – 2004.- 80 с.
2 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан.- 2008. –8 ақпан.
3 Руббе В.А. Крупный и мелкий бизнес: связи и противоречия //Известия Академии наук. Сер.экономическая. – 1985. - №2. – С.116.
4 Сирополис Николас К. Управление малым бизнесом. Руководство для предпринимателей. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997. – 672 с.
5 Сихимбаева Е. Инвестиционные возможности франчайзинга как формы организации бизнеса // Предприниматель и право. - 2000. -№10. - С. 8-9.
6 Довгань В.В Франчайзинг: путь к расширению бизнеса. — Тольятти: Дока-пресс, 1994.- 232 с.
7 Мендельсон М. Руководство по франчайзингу. Пер. с англ. – М.: Сибли Интернэшнл Инк., 1995. – 113 с.
Майлер А.З., Куликов С.А. Пособие по франчайзингу. – М.: РАРФ, 2001. – 125 с..
8 Амирбекова С. Франшиза для своих //Эксперт Казахстан. – 2004. – № 15 (17). – С.12.
9 Абылаев С. Жаңа бизнес түрінің алғашқы толқыны //Малый и средний бизнес Казахстана Специальное приложение: Франчайзинг. – 2004. – № 2 (7). – С. 36-37.
10 Семенова А. Франчайзинг как эффективная мера поддержки малого бизнеса // Казахстанская правда. - 2003.
11 Бутрин Д. Довгань как зеркало российского франчайзинга //Компания. – 1999. – №16(64). – С.26-27.
12 Нусупбаев М., Сейтимов Е. Бизнес в стиле KAZ Алматы. – Алматы: Пресс АТТАше, 2005. – 400 с.
13 Сарин Қ. Стремительное развитие при низких затратах //Малый и средний бизнес Казахстана. Специальное приложение: Франчайзинг.– 2004. – № 2(7). – С.14-15.
14 Окаев К.О., Смагулова Н.Т., Яновская О.А. Предпринимательство в Республике Казахстан. – Алматы: Экономика, 2000. – 102 с.
15 Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдардағы индустриалдық-инновациялық дамуының стратегиясы //www.akorda.kz.
16 ҚР «Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы» Заңы // Егеменді Қазақстан – 04.07.2002.
17 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.- Алматы.: Жеті жарғы, 2000 ж. – 800 б.
18 Есімжанова С.Р. Маркетинг. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 448 б.
19 Кисиков Б. Франчайзинг в Казахстане. – Алматы.: BookinEast, 2007. – 256 с.
20 Земляков Д.Н., Макашев М.О. Франчайзинг. Интегрированные формы организации бизнеса. Учебное пособие. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. – 142 с.
21 Бенке И., Юльчиева Г. Возможности развития франчайзинга в Казахстане //АльПари. – 1997. – № 3. – С.56-61.
22 Кочетков Г. Б. Франчайзинг: организация малого бизнеса //США. Канада: Экономика, политика, культура. – 2000. – № 4. – С. 102-118.
23 Шаикова С. Франчайзинг. Расширение горизонтов ведения бизнеса в Казахстане //Внешнеэкономическая деятельность в Казахстане. –1997. – №21. – С.14-15.
24 Филип Ф. Зайдман. Франчайзинг. – Вашингтон: Компания «Rudnik», 1998. – 80 с.
25 0Джаксылыкова Г. Зачем предпринимателю покупать франшизу?// Предприниматель и право. - 2002. - №16. - С. 12.
26 Джаксылыкова Г. Франчайзинг: виды, плюсы и минусы, способы получения //Предприниматель и право. –2002. –№17. –С. 10-11.
27 «ФМ» консалтингтік компаниясының франчайзингті қаржыландыру механизмдер бойынша ұсыныстары. // www.fmconsulting.dp.ua.
28 Парфенов О. Франчайзинг у фирмы "Кодак" //Деловые люди: Блокнот делового человека. –1998. –№7(87). –С.22.
29 Нуралиев Б., Каменецкий В. Франчайзинг в информационных технологиях // Мир ПК. –1999. –№4. –С. 94-102.
30 Криксунов В. Франчайзи "1С" и бухгалтерия в Казахстане //Бухгалтер плюс компьютер. –2004. –№1. –С.36-43.
31 Галиева А. Формы и опыт производственного сотрудничества в рамках интеграционных структур //Транзитная экономика. –2003. –№2. –С. 62-70.
32 Захаров А. Франчайзинг в Казахстане – возможности и перспективы // Тезисы доклад на ІХ форуме предпринимателей Казахстана. - 2003. – С.4.
33 Ташенова С. Торговля услугами и посредничество во внешнеэкономической деятельности //Внешнеэкономическая деятельность в Казахстане. –1999. –№5-6. –С. 30-32.
34 Сидельников В. Франчайзинг без границ // www.agentstvo.franchising.kz.
35 Каримов А. Работа по лицензии - это франчайзинг //Малый бизнес Казахстана. –1998. –№7. –С. 20-21.
36 Сидельников В. Когда чужой бизнес становится своим // Бизнес Life. –2007. –№ 6. –С. 56-58.
37 Казиева Р.К. Франчайзинг – прорыв в становлении малого бизнеса // Вестник университета "Туран". –2000. –№3-4. –С. 82-87.
38 Лапицкая Л. В. Франчайзинговая модель организации бизнеса // Маркетинг. -2000. -N 3. - С. 105-114.
39 Кочетков Г. Социальная функция франчайзинга// Человек и труд. –2000. –№ 2. – С. 32-36.
40 Джалилов А. АТФБанк и КАФ объявили о начале реализации совместной программы по франчайзингу // www.gazeta.kz.
41 Алибеков Б. Франчайзинг – возможность снизить риски // Малый и средний бизнес Казахстана. Специальное приложение: Франчайзинг. –2004. –№ 2 (7). –С.12-13.
42 Халықтың тұрмыс-жағдайының көрсеткіштері // www.minplan.kz.
43 Международная Ассоциация Франчайзинга (IFA) // www.franchise.org.
44 Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства: Методические рекомендации для предпринимателей. –Астана.: МИиТРК. Комитет по поддержке малого бизнеса. – 2004.- 80 с.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанды жаһандық экономикаға
ойдағыдай кіріктіруге негізделген мемлекеттік саясат, экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ететін толымды стратегия әзірлеу және оны іске
асыру, осы тұрғыда орта және шағын кәсіпкерліктің жаңа инновациялық сипатын
құруды айқындады (1.). Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы
Жолдауында да өзінің ары қарай дамытылуымен сипатталады(2) Кәсіпкерліктің
инновациялық нысандарының бірі – өндірісті дамытуға және филиалдар ашуға өз
қаражатын салмай-ақ өркендеуге мүмкіндік беретін фирманың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін жаңалықтарды енгізуге бағытталған
бизнесті ұйымдастырудың ерекше нысаны – франчайзингті қарастыру болып
табылады.
Қазақстан экономикасының жаһандануына шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуы тікелей әсер етеді. Кәсіпорындардың нарықтағы тұрақтылығын шешу
жолдарының, шағын кәсіпорындарды дамытудың тиімді әдістерінің бірі –
франчайзинг болып табылады.
Франчайзинг – бұл ұзақ мерзімді іскерлік қатынастардың нысаны, ол
тәуекел дәрежесі төмен және тұрақты пайдалылық деңгейі бар кәсіпкерлікті
ұйымдастырудың тиімділігі жоғары жолы. Франчайзинг жүйесін пайдалану
тұтынушылардың сұранысын толығымен қанағаттандыруға және оның өзгерісіне
жедел жауап қайтаруға мүмкіндік береді. Франчайзингтік қатынастар желі
қатысушыларына бірқатар артықшылықтар ұсынуымен тартымды: біріншіден, жаңа
кәсіпкерлерге – табысы тұрақты бизнестің көмегімен өзіндік кәсібін
ұйымдастыруға мүмкіндік береді, екіншіден, танымал компаниялардың нарықтағы
қызметін кеңейту және нығайту жолы, үшіншіден, мемлекеттің кәсіпкерлікті
қолдаудағы тиімді тетігі болып табылады.
Қазақстанда Франчайзинг қауымдастығының мәліметтері бойынша, елімізде
120 франчайзингтік жүйе және 1000 франчайзи кәсіпорындар бар. Экономиканың
қарқынды дамуы, шағын және орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесінің өсуі, алдыңғы
қатарлы бизнес технологияларына сұраныстың артуы, салыстырмалы түрде
франчайзинг тауашасының қанықпағандығы және тағы басқа бірқатар факторлар
жуық арада бұл сектор үлесі бірнеше есеге ұлғаяды деп болжам жасауға
мүмкіндік береді. Бірақ, франчайзингтің дамуына кедергі болып отырған
факторлар бар, олар: франчайзингтік секторға арналған мемлекеттік
жеңілдіктер мен преференциялардың болмауы, санаткерлік меншіктің толық
қорғалмағандығы, кәсіпкерлердің қаржылық мүмкіндіктерінің жеткіліксіздігі,
франчайзинг туралы ақпараттың аздығы, жылжымайтын мүлікке деген бағаның әлі
де болса жоғары болуы. Жоғарыда аталғандарға байланысты, кәсіпкерлік
дамуының ерекше нысаны ретіндегі франчайзинг жүйесін қалыптастыру мен
дамытуға байланысты теориялық және практикалық аспектілерді зерттеу уақтылы
және өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі. Франчайзингтің көп аспектілі
сипаты мен өзектілігі ғалымдардың оған деген қызығушылығын арттырады.
Франчайзинг мәселесін зерттеген шетелдік авторлардың ішінен оның жан-
жақты дамуына өз үлесін қосқандар: М. Мендельсон, Я. Мюррей,
Дж. Стэнворд, Б. Смит, Н.К. Сирополис және т.б.
Франчайзингтің теориялық және ғылыми тәжірибелік аспектілері ТМД
ғалымдары – В.В. Довгань, Д.Н. Земляков, Д.Н. Колесников, А.З. Майлер,
М.О. Макашев, С.В. Поворин, И.В. Рыкова, С.А .Силинг, Л.Б. Сульповар,
А.В. Цират және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты –
франчайзингтің теориялық және практикалық аспектілерін кешенді талдау
арқылы оның Қазақстан Республикасының қызмет көрсету саласындағы дамуы
жөніндегі ғылыми негізделген ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер анықталды және шешімін
тапты:
– франчайзингтің теориялық негіздерін, нарықтық тұжырымдамасын жан-
жақты зерттеу және жүйелендіру;
– франчайзингтің қалыптасуы және дамуының Қазақстан экономикасындағы
артықшылықтары мен кемшіліктерін жалпылау;
– Қазақстандағы франчайзингтің дамуына әсер ететін факторларды
талдау;
– франчайзинг түрлерінің салалық аспектілердегі ерекшеліктерін
шетелдік тәжірибе тұрғысынан айқындау;
– қоғамдық тамақтану кәсіпорындары тұтынушыларының талғам-талаптарын,
қалауын анықтау үшін маркетингтік зерттеу әдістемесін дайындап,
жүргізу;
– франчайзингтік қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының қызметін
ұйымдастыру және жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау.
Диплом жұмысының пәні. Қазақстандағы франчайзинг жүйесінің қалыптасуы
және даму үрдісінде пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы
дипломның зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде ҚР-дағы қызмет көрсету саласының
франчайзингтік кәсіпорындары алынды.
Дипломлық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде экономикалық
теория, франчайзингке, маркетингке байланысты отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Заңдары, Президент
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары және франчайзингтік
қатынастар мәселелері жөніндегі нормативтік құжаттары қолданылды.
1 ФРАНЧАЙЗИНГТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Франчайзинг жүйесінің экономикалық мәні
Қазақстанда франчайзинг салыстырмалы түрде жаңа құбылыс, бұл қызмет
түрін сипаттайтын қазақша жалпы қабылданған терминологиясы жоқ.
Франчайзинг терминінің өзі француздың franchise - жеңілдік, артықшылық,
сонымен қатар салық пен жарналардан босату сөзінен пайда болған, осындай
бастапқы мағынасында франчайзинг экономикалық және отандық лексикаға
франчайзинг жөнінде мағлұмат жоқ кезден-ақ енгізілді.
Франчайзингтің пайда болу тарихы, оның дефинициясы және франчайзинг
терминінің пайда болуы батыс және отандық әдебиеттерде әр түрлі
белгіленген. Осылайша В.А. Рубенің көзқарасы бойынша франчайзинг
француздың franchise сөзінен шыққан, бұл жеңілдік, артықшылық, салық пен
жарналардан босату дегенді білдіреді және қарастырылып отырған жүйе
мағынасына сәйкес келеді (3). Ал экономист Н.К Сирополистің көзқарасы
бойынша берілген термин француздың franchir етістігінен пайда болған, ол
босату, яғни бастапқы мағынасы бодандықтан босату дегенді білдіреді
(4). Нәтижесінде бұл француз сөзі ағылшын тілді елдерде де орнықты. Әрине,
терминнің бірінші түсіндірмесі анағұрлым кең таралған, әрі мағынасы бойынша
франчайзингтің қазіргі кездегі мәніне сәйкес келеді.
Франчайзингті қарастыру үрдісінде туындаған қиындықтардың бірі –
елімізде шаруашылықтың берілген үлгісін (моделін) сипаттайтын тұрақтанған
терминдердің жоқтығы. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде франчайзинг кешенді кәсіпкерлік лицензиясы түрінде белгіленген,
бұл осы саладағы көптеген сарапшылардың көзқарастары бойынша мағынасына
сәйкес келмейді. Сондықтан берілген зерттеуде біз Халықаралық франчайзинг
қауымдастығы белгілеген терминологияны ұстануға тырысамыз (IFA).
Экономикалық кеңістік институты ретінде франчайзингтің мәнін оның
заңдылықтары мен көріну ерекшеліктері арқылы түсіндіруге болады:
1.Экономикалық қатынастар жүйесіндегі франчайзингтік қатынастар
экономикалық ортаның сипатына байланысты болатын белгілі бір жылдамдықпен
таратылады;
2. Франчайзингтік қатынастардың айқындығы экономиканы институционалдап,
жалпы экономикалық ортада мәмілелердің саны мен сапасының артуына
себепші болады;
3. Франчайзинг гибридтік институционалдық келісімнің нысаны тәріздес,
яғни нарық пен иерархия арасындағы аралық орынға ие;
4. Франчайзингтің негізінде ресурстардың ерекшеліктері мен белгісіздік
жағдайындағы мүдделі жақтар арасындағы ұзақ мерзімді өзара қарым-
қатынастарды көрсететін келісім жатыр;
5. Франчайзингте технологияларды, тәжірибені оқыту, басқарушылық
үлгілерді беру немесе персоналды оқыту есебінен макро-мезо-микро-
экономикалық деңгейлер арасындағы өзара байланысты қамтамасыз ететін
әлеуметтік-мәдени және ақпараттық функциялардың болуы қажет. Бұл ретте жаңа
басқарушылық, өндірістік және қаржылық технологияларды енгізу жылдамдығы
экономикалық кеңістіктің сапасын, қызметте болатын кедергілерді
көрсетеді;
6. Франчайзинг экономикалық кеңістікті институционалдау факторы болып
табылады және ірі, орта және шағын бизнес компанияларының серіктестік
қатынастары негізінде бүкіл экономика инфрақұрылымының құрылымдануына ықпал
етеді. Мұндай құрылымдану экономиканың барлық деңгейлеріндегі бизнес
үрдістері жүруінің тұрақты нәтижесін көрсетеді (5)
Франчайзинг, жоғарыда атап өткендей, жалпы қарым қатынастардың
құрылымын дамытуға, ірі, орта және шағын бизнестің бірігуіне, отандық
тауарлар мен тауар өндірушілерді ішкі және халықаралық нарықта жылжытуға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар франчайзингтің экономика саласындағы және
қызмет көрсету саласындағы атқаратын рөлі келесідей сипатта болады (сурет
1).
Сурет 1. Франчайзингтің экономикадағы, соның ішінде: қызмет көрсету
саласындағы рөлі
Ескерту:
Осыған орай, франчайзинг терминінің экономикалық мағынасын ашу үшін
әдебиеттерге талдау жүргізейік. Кестеден көріп отырғанымыздай, берілген
анықтамалар негізінен франчайзингтің бірыңғай мәнін білдіреді және нарықтық
ортаның инфрақұрылымын жетілдірудің қажетті шарты болып саналатын өткізу
желілерін құрудың өзіндік әдісі ретінде сипаттайды. Франчайзингті
бизнесті жүргізудің ерекше әдісі ретінде қарастырған ҚР Кешенді
кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы Заңы, Қазақстан Франчайзинг
Қауымдастығы. Жалпы алғанда франчайзинг белгілі бір шарттар негізінде бір
компанияның екінші компанияға өз тауар белгісі мен атауын пайдалану құқығын
беру түріндегі қарапайым қатынастар жүйесі болып табылады. Тәжірибеде
франчайзи нарықта орныққан бизнесті жүргізу тұжырымдамасы және әдістемелік,
кеңес беру мен жарнамалық қолдауды алып, ол үшін белгіленген төлем жасайды.
Сонымен талдай келе қазақстан экономикасында франчайзингтің неғұрлым
дамыған саласы ол тауар айналымы және қызмет көрсету саласы болып табылады.
Ал кейбір ғалымдардың айтуынша – бұл тауарды немесе
қызметті тұтынушыға жеткізу, бизнесті дамыту, әр түрлі кәсіпорындардың
материалдық және қаржылық құралдары мен іс әрекеттерінің кооперациясы
негізінде нарықты жаулап алу әдісі деп атап көрсеткен [6].
Халықаралық франчайзинг қауымдастығы франчайзинг деп - бұл
келісім-шарт шегінде франчайзер ноу-хау және персоналды оқыту сияқты қызмет
ету аумағын ұсынады немесе қолдауға міндеттенеді. Өз кезегінде, франчайзер,
франчайзи оның жалпы сауда маркасы мен технологиясын пайдалануының
дұрыстығын қадағалайды және бақылайды. Сонымен қатар оператор кәсіпорынының
капиталы үлесін өзіндік қаражаттарынан инвестициялайды деп айтады.
Қазақстан Франчайзинг Қауымдастығы франчайзинг - туралы мынандай
түсініктемелер жасаған – франчайзер және франчайзи сияқты заңды және
қаржылық тәуелсіз тараптар арасындағы ұзақ мерзімді және тығыз
ынтымақтастыққа негізделген нарықтағы тауарлар мен қызметтерді және
технологияларды жылжыту жүйесін. Екі тараптың арнайы бекітілген келісімінің
мерзімінде франчайзер бизнесті жүргізу, техникалық мәселелер бойынша үнемі
қолдау жасап отырып бизнесті франчайзер тұжырымдамасына сәйкес жүргізу
құқығына ие және міндетті. Мұнда құқық негізінде франчайзи франчайзердің
тауар немесе сауда маркасын, ноу-хауды, бизнесті жүргізу әдісі мен
технологиясын пайдаланып, түсімнің белгілі бір бөлігін төлеп тұруға
міндетті. (7.)
Франчайзинг ұғымына анықтама берген ғалымдардың көзқарасы
біртекті ғана емес, жан жақты болып келеді. Мәселен, Фулоп К. және
Қазақстан Республикасының Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг)
туралы Заңында франчайзинг – бизнесті жүргізудің ерекше әдісі және
лицензиялық қарым қатынастар деп те қарастырылған.
Сонымен қатар франчайзинг түсінігін талдау көрсеткендей, франчайзингтік
қызмет бекітілген келісім негізінде франчайзер мен франчайзидің арасындағы
қатынасты сипаттауда байқалатын экономикалық, саяси, мәдени жағдайлардың
индикаторы қызметін атқаратын механизмді білдіреді.
Шетелдік және отандық әдебиеттерді талдай келе, франчайзинг
түсінігіне автордың келесідей өзіндік анықтамасын ұсынамыз:
Франчайзинг – келісім-шарт негізінде франчайзердің (құқық иесі)
франчайзиге (құқық алушы) өз атынан өнімдерін, бизнесті жүргізу
технологияларын немесе басқа коммерциялық ақпараттарын белгілі бір аумақта
сатуға (таратуға) эксклюзивті құқық беретін кәсіпкерліктің инновациялық
нысаны.
Қазақстанда кәсіпкерлік бизнес 90-жылдардың басында қалыптаса бастады,
алайда отандық экономика үшін франчайзинг бизнестің кең дамыған ұйымдық
нысаны ретінде әлі де болса жаңа құбылыс болып табылады. Нақты айтқанда
Қазақстанда франчайзингтің орын алғанына 10 жылдай болды
Жаңа тәжірибелерді игеру, жаңа идеяларды және әдістер мен
технологияларды иемдену кез келген қызметтің түрі үшін әрдайым пайдалы.
Қазақстан кәсіпкерлігі шетелдік серіктестердің шағын бизнестің көптеген
жағымды элементтеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ оларды
қазақстандық жағдайларға бейімдеп, отандық кәсіпкерлік мәдениетін көтеруге
септігін тигізеді. 90-шы жылдардағы Қазақстандағы франчайзингтің дамуының,
оның территориялық таралу дәрежесін және қолданылатын франчайзингтің
түрлерін, франчайзингтік келісімдер санының өсу көлемін сипаттайтын үш
кезеңін бөліп көрсетуге болады.
Франчайзингтік қатынастардың дамуындағы бірінші кезеңі (1994-1999 ж.ж.)
жекелеген кәсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан қалыптасып келе жатқан
нарықтық қатынастардағы франчайзингтік қатынастар жүйесін (ФҚЖ)
пайдаланудағы талпыныстарымен сипатталады. Бұл кезеңде франчайзинг
тамақтандыру саласында, пиццериялар мен шағын наубайханаларға арналған
құрал-жабдықтар саласында дами бастады. Өндірістік және сервистік
франчайзинг қалыптаса бастады.
1994 жылы Қазақстанның сусындар нарығына америкалық Coca Cola
компаниясы өз өнімдерімен келді. Компания газдалған сусындарды өндіру және
өткізумен айналысады. Нарықтың осы сегментінде Coca Cola компаниясының
үлесі 38%. Ал 1995 жылы Алматы қаласында Алматы Кока Кола Ботлерс
сусындарды құю зауыты ашылды. Компания өз қызметінде өндірістік
франчайзингті қолданады, ол негізінен зауыттың өндіріс технологиясы,
сусындарды әзірлеу мен құю жүйесі және тасымалдау шарттары сипатында болады
Ал, 1996 жылы қазақстандық нарықта франчайзинг жүйесі бойынша даму
шешімін алғаш қабылдаған отандық Сеймар инвестициялық-өнеркәсіптік
компаниясы бұл салада көшбастаушы болды.
Сеймар компаниясы үшін франчайзинг бизнесті бағалауда маңызды
критерий болып табылатын компанияның табыстары мен шығындарын плюс-минус 5
пайыз дәлдігімен жоспарлау мүмкіндігі түрінде тиімді болды. Алматы Құс АҚ
тиімділігін, рентабельділігін және өткізу көрсеткіштерін жоғарылату
мақсатында, компания өзінің Сеймар сауда маркасының франшизасын жеке
кәсіпкерлерге, жанұялық кәсіпорындарға ұсынды. Алматы Құс АҚ
франчайзилермен қарым-қатынастарды қатаң қадағалайды. Келісім шарттары
жарты жылда бір рет қайта қарастырылады. Франчайзилер жемді тек Алматы
Құс АҚ құрамындағы Қапшағай комбижем зауытынан ғана сатып алуға
міндеттенеді, сонымен қатар олар ай сайын амортизациялық өтемдерге сәйкес
теңгемен роялти төлемдерін жүргізеді.
Алайда, маманданған кадрлар және франчайзинг бойынша толық ақпараттың
болмауынан, көптеген фирмаларда бұл іс эксперимент жүзінде ғана қалып
қойды.
Жоғарыда атап өткен сервистік франчайзингтің Қазақстандағы тағы бір
нысаны ретінде Kodak компаниясының қызметін атап өтуге болады. Бұл
компанияны 1880 жылы АҚШ-ң Рочестер қаласында Джордж Истман құрған.
Компанияның ұсынатын қызметтері келесідей болды: әуесқой және кәсіпқой
фотопленкаларды, кинопленкаларды, рентгенографияға арналған пленкаларды,
фото қағазды, сандық фотоаппараттарға қажетті бөлшектерді, батареяларды
көтерме және бөлшек сату. 1990 жылдан бастап Kodak-Экспресс халыққа
жоғары сапалы тұрмыстық қызмет көрсетумен айналысатын халықаралық
франчайзингтік бағдарламаны жүзеге асырады. Қазақстан нарығында Kodak
компаниясы 1997 жылдан бастап қызмет етеді.
Франчайзингтің тағы бір мысалы 1999 жылы ресейлік Дока компаниясының
желілерінің ашылуы. Осы жылдары Алматы қаласында бірқатар жылдам
тамақтандыру орындары франчайзинг негізінде ұйымдастырылды. Алайда бұл
желілердің өмірлік циклі ұзаққа бармады, өйткені нарықта айтарлықтай қолдау
таппады және сұраныс деңгейі төмен болды.
Франчайзингтің дамуының екінші кезеңі (2000 -2004 ж.ж.) - Қазақстанға
ірі франчайзингтік фирмалардың келуімен, қазақстандық франчайзингтік
заңнамасының қабылдануымен, соның нәтижесінде қазақстандық франчайзингтік
қауымдастығының қалыптасуына себеп болған бүкіл елдің кәсіпкерлері мен
аймақ басшыларына франчайзингтік семинарларын жүргізу бойынша USAID
шараларының жүзеге асырылуымен байланысты.
Осы жылдары франчайзинг экономиканың әр түрлі салаларында қалыптасты:
қоғамдық тамақтандыру, ақпараттық технологиялар, бөлшек сауда, туризм,
мұнай өндіру, денсаулық сақтау тауарлары мен қызметтері, биологиялық
белсенді қоспалар, емдік косметика.
Осы кезеңнің орта шенінде – 2002 жылдың ақпан айында Қазақстан
Франчайзинг Қауымдастығы құрылды. Қауымдастықтың миссиясы Қазақстан
Республикасында франчайзингті дамыту, қолдану ауқымдарын кеңейту және
қолдау. Қауымдастықтың мақсаты – франчайзингтің танымалдылығын жоғарылату
және жылжыту, қауымдастық мүшелерінің мүдделерін қоғамдық, мемлекеттік және
халықаралық ұйымдарда қорғау .
2002 жылдың 24 маусымында Қазақстан Республикасының Кешенді
кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы Заңы қабылданды. Осы Заңның 1
бабына сәйкес Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) айрықша құқықтар
кешенінің құқық иеленушісі осы кешенді басқа тұлғаға өтемді негізде
пайдалануға беретін кәсіпкерлік қызмет деп қарастырады [19, 1 бап].
Франчайзингтің дамуының осы кезеңінде Қазақстан нарығында мынадай
франчайзингтік кәсіпорындар өз қызметін жүзеге асырды: 1C - бағдарламалық
жабдықтау; World Class - фитнес клуб; Scot Holland Estates -
жылжымайтын мүлік, рекрутинг, Business Consult - консалтинг;
Баскин31Роббинс - балмұздақ; Пятерочка - азық-түлік дүкендерінің
желісі; MaxMara, Sela - киім сату дүкендері; Il Patio, Планета
Суши, Американский Бар и Гриль - қоғамдық тамақтандыру.
Үшінші кезең 2005 жылдан басталып осы кезге дейінгі уақытты қамтиды.
Қазіргі уақытта мамандардың берген бағасы бойынша Қазақстанда 100 жуық
оператор-фирмалармен іскерлік қарым-қатынас жасайтын, Қазақстандық
франчайзинг қауымдастығына біріктірілген, 15- 20-ға дейінгі бас фирмалар
қызмет етеді. Сервистің салалары бойынша франчайзингтік қатынастар
жүйесінің таралу аумағы алуан түрлі, бірақ тұтастай алғанда жалпы әлемдік
тенденцияларға сәйкес келеді. Әлемде франчайзинг бойынша дамып келе жатқан
70-тен астам бизнес түрі бар. Алайда, Қазақстанда франчайзинг жеткілікті
дәрежеде әртараптандырылмаған (диверсификацияланбаған) – ол негізінен
жылдам тамақтандыру, мейрамханалық бизнес, сауда және қызмет көрсету
салалары жүйесіндегі кәсіпорындарды қамтиды.
Франчайзингтің дамуының үшінші кезеңінде оның қолдану салаларының
кеңейе түскенін байқаймыз. Франчайзинг әдеттегі қоғамдық тамақтандыру,
бөлшек саудаға қосымша, тұрмыстық қызмет көрсету саласында да қолданыла
бастады.
Франчайзингтің даму кезеңдеріне сәйкес, оның пайда болуының алғы
шарттарын қарастырайық. Экономика жүйесіндегі франчайзингтік бизнесті
ұйымдастырудың ерекше нысаны ретінде қызмет көрсету саласындағы
франчайзингтің пайда болуының алғы шарттары келесідей сипатта болады:
1. Саяси өзгерістердің тізбектілігі;
2. Экономикалық айырбас үрдістерін дамыту қажеттілігі;
3. Мәдениеттердің өзара ықпалдасуымен және тұтынудың біртұтас
мәдениетінің қалыптасуы;
4. Шағын кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамыту.
Қарастырылып отырған қызмет көрсету саласы – франчайзингтік қатынастар
орын алатын шағын бизнеске қатысты болғандықтан, оған сәйкес заңнамалық
өзгерістерді қарастырамыз. Шағын бизнестің өркендеу үлесіне әсер еткен,
Қазақстан Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жеделдету
мен мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту шаралары туралы жарлығына сәйкес
1997 жылдан бастап шағын бизнестің дамуына көп көңіл бөліне бастады, Еркін
шаруашылықпен айналысу және кәсіпкерлікті дамыту, Лицензиялау туралы,
Банкроттыққа ұшырау туралы, Жеке меншік кәсіпкерлікті қорғау туралы,
Шаруашылық серіктестіктер туралы, Кооперация туралы, Шағын бизнес пен
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңдар қабылданды. Сонымен қатар
франчайзингке қатысты 2002 жылы Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг)
туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы өзгерістерге сәйкес
франчайзинг нарықта қалыптаса бастады.
Экономикалық айырбас үрдістерін дамыту қажеттілігі негізінен еліміздің
нарықтық экономикаға өтпелі кезіңіндегі кәсіпорындардың қызметін
тұтынушылардың қажеттіліктеріне бейімдеп, нарықтық қатынастарға өтуін
қамтамасыз етуден туындады. Сонымен бірге Қазақстандық Франчайзинг
қауымдастығы құрылды. Бастапқы кезеңдегі оның негізгі қызметі кәсіпкерлерге
франчайзинг туралы мағлұматтар беру, таныстырушылық жұмыстар жүргізу болды.
Жоғарыда аталған өзгерістерге байланысты, сонымен қатар еліміздегі
нарықтық қатынастардың нығаюына орай нарық тауарлар мен қызметтерге
толысты. Нарықтың қарқынды дамуы тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне,
жаңалануына әсер етті. Елімізге жан-жақтан жаңа тауарлар әкеліне бастады,
сонымен қатар оларды тұтыну ерекшеліктері де пайда бола бастады.
Тұтынушының бейнесі, талғамдары мен талаптары өзгеріске ұшырады. Осыған
орай, әр түрлі мәдениеттердің өзара ықпалдасуымен және тұтынудың біртұтас
мәдениетінің қалыптасуымен нарықтың ғаламдануы негізінде тұтынушы әлемнің
кез-келген түкпірінде өзінің үйреншікті тауарын сатып алу мүмкіндігі
туындады.
Шағын кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамыту - бүгінгі таңда
басты мәселелердің бірі болып табылады . Ал франчайзинг кәсіпкерліктің
инновациялық нысандарының бірі, өйткені жүйенің қатысушылары бәсеке
қабілеттілігін сақтау үшін өз қызметіне үнемі жаңалықтарды енгізуге
тырысады.
Осылайша, франчайзингті оның пайда болуының келесідей алғышарттарына
сәйкес бөліп көрсетуге болады:
1. Нарықтың экономикалық конъюнктурасына байланысты пайдалылық;
2. Саяси жағдайға байланысты пайдалылық;
3. Тұтынудың бірыңғай мәдениетінің қалыптасуына байланысты пайдалылық.
Дамыған елдерде франчайзинг тұтынушылардың әр түрлі қызметтерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандырудың құралы ретінде жарты ғасырдан астам уақыт
пайдаланылып келеді, ал қазіргі қазақстандық нарық үшін ол салыстырмалы
түрде жаңа құбылыс болып табылады. Дамыған елдердегі франчайзингті
қолданудың көпжылдық тәжірибесі оның іскерлік тиімділігін дәлелді түрде
көрсетеді. Бұл тиімділік іс жүзінде тексерілген бизнес тұжырымдамаларының
белгілі бір технологиялар бойынша таралымын қеңейту идеясымен байланысты .
Жоғарыда атап өткендей франчайзинг кәсіпкерлік қызмет болғандықтан,
онда франчайзингтік қатынастар жүйесі қалыптасады.
1) Франчайзер – франшиза беруші, лицензиар, бас кәсіпорын, құқық
иесі. Көп жағдайда франчайзердің рөлін тұтыну нарығында жоғары
мәртебеге ие, атақты сауда маркасы немесе бренді бар, жеке
кәсіпкерлерге немесе олардың топтарына белгілі бір мерзімге және
белгілі бір шарттқа сәйкес сауда маркасын пайдалану құқығын
беретін ірі фирма (корпорация) атқарады. Әдетте франчайзерлердің
өз атынан ұсынатын тауарлық белгісі немесе қандай да бір өнімді
өндірудегі қаржылық тәжірибесі мен жеке жүйесі болады.
2) Франчайзи – франчайзиат, франшиза алушы, лицензиат, оператор,
франшиза ұстаушы, құқық алушы. Франчайзи франчайзердің сауда
белгісі мен технологиясын пайдалану арқылы коммерциялық қызметін
жүргізетін тұлға, компания немесе серіктестік (Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде – франчайзерден белгілі бір
мерзімге және белгілі бір шартқа сәйкес айрықша құқықты (франшиза)
алатын жеке немесе заңды тұлға болып табылады
3) Франчайзинг компоненттерінің бірі – франшиза – белгілі бір
шарттарға және белгілі бір компенсацияларға сәйкес неғұрлым ірі
фирманың қызметтерін ұсынуға немесе оның өнімін сатумен
айналысатын коммерциялық кәсіпорынды құруға берілетін құқық [28, 2
бап].
Франшиза – франчайзинг негізінде белгілі бір экономикалық қызметті
жүзеге асыру үшін өзара келісіммен бекітілген айрықша құқықтар жиынтығы
немесе франчайзингтік жүйеде қолдануға арналған іскерлік тұжырымдама.
Франшизалық пакет франчайзингтік келісімге қатысты құжаттардың және
франчайзиге берілетін бәсекелік артықшылықтар жиынтығы болып табылады. Оның
келесідей құрамдас бөліктері бар:
– Кәсіпорынды ашуға қажетті алғашқы жарна – франчайзердің бизнес-
тұжырымдамасын және брендін пайдалануға алу үшін төленетін
алғашқы төлем мөлшері;
– Роялти – франчайзингтік келісімде көрсетілген нақты мерзімде
франчайзидің төлеп отыратын міндетті мерзімдік төлемдерінің
мөлшері, немесе, франчайзердің авторлық құқықтарын пайдалану
үшін төленетін төлемдер (лицензиялық төлем, роялти);
– Жарнамалық қорға төленетін төлемдер – бизнестің тиімді
жүргізілуін ынталандыратын, франчайзер тарапынан өткізілетін әр
түрлі жарнамалық шараларға франчайзидің ат салысуының қаржылық
мөлшері. Әдетте, франчайзингтік келісімде франчайзер оның
мөлшерін алдын-ала белгілейді.
Франчайзингтік жүйе жалпы түрінде құрылымды басқарушы франчайзер-
компаниядан және оның бақылауындағы франшиздік кәсіпорындар желісінен
тұратын ұйымдық құрылымды сипаттайды.
Франчайзинг – бұл серіктестік бизнес, ондағы серіктестің бірі - өз ісін
сәтті және сенімді жүргізетін франчайзер компания. Франчайзер үшін
франчайзинг - өз ісін дамытудың тиімді әдісі. Бұл әдіс көптеген
франчайзилер желілерін және территориялық дамудың жетілген
технологияларында қалыптасқан. Франчайзи үшін франчайзинг - өз бизнесін
ашудың қайталанбас мүмкіндігі, себебі франчайзер франчайзиге дайын нарықтық
тауашаны, өзінің фирмалық атауын бере отырып, жан-жақты көмекпен қамтамасыз
етеді.
Серіктестік қатынастардың ерекше нысаны ретінде франчайзингтің мәні
Бизнес-бизнеске В2В және Бизнес-тұтынушы В2С орталарында ақпараттық
арналардың жинақталуына жәрдемдеседі.
Жоғарыда аталғандардың негізінде бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік
жүйесіне қатысушылардың өзара қатынасын сызба түрінде көрсетуге болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес шарт бойынша
франчайзердің (кешенді лицензиардың) міндеттері (28, 895 бап(:
1) шартта көзделген мерзімдер мен көлемде лицензиатқа (франчайзиге)
техникалық және коммерциялық құжаттаманы беру;
2) лицензиатқа (франчайзиге) берілген айрықша құқықтарды іске асыру
үшін қажетті ақпаратты ұсыну мен олар бойынша оқыту және кеңес
беру;
3) франчайзиден (лицензиаттан) алынған құпия коммерциялық ақпаратты
жария етпеу.
Келісіммен қарастырылған қызметті жүзеге асыруда франчайзидің
(лицензиаттың) келесідей міндеттері бар:
1) франчайзердің шарттағы нұсқауын пайдалануға;
2) өзінің өндірістік аумағына франчайзердің (лицензиардың) кіруіне
қажетті құжаттамаларды беруге және құқықтарды дұрыс пайдалануын
бақылауды жүзеге асыру үшін қажетті ақпарат алуына жәрдемдесуге;
3) айрықша құқықтардың тұпнұсқада сақтап пайдалануға;
4) лицензиардың (франчайзердің) өндірістік және коммерциялық ақпаратын
жарияламауға;
5) тұтынушыны тауар маркісін (таңбасын) кешенді кәсіпкерлік лицензия
негізінде пайдалануы жөнінде олар үшін айқын тәсілмен хабардар етуге
міндетті.
Франчайзинг идеясы серіктестердің бір-біріне тәуелділігі мен
тәуелсіздігі сияқты қарама қайшылықтардың бірлігіне негізделген. Тәуелділік
нақты франчайзер жүйесінің бірлігін анықтап, франчайзер мен оның серіктесі
франчайзи арасындағы келісім шартта жан-жақты көрсетіледі. Тәуелсіздік
франчайзи франчайзерге әкімшілікті түрде бағынбайтын заңды тұлға,
егеменді кәсіпкер болып табылатынына байланысты.
Франчайзинг келісімі негізінде франчайзидің іс-әрекетін қатаң реттеу
бизнесті жүргізудің жалпы мәдениетін және оның құқықтық қорғалуын
қамтамасыз етеді. Ол франчайзингтің қазақстандық кәсіпкерлер тәжірибесінде
және нарықта қолдану үшін өте маңызды және анықтамалық негіздеме болып
табылады. Франчайзингтің басқа артықшылығы – ол қолдаусыз, жеткілікті
білімсіз (оқытусыз) бизнеспен айналысуға шешіле бата алмай жүрген көптеген
тұлғаларды бизнеске тартуға мүмкіндік береді (7). Яғни бұл ретте
франчайзинг шағын бизнесті және орта тапты дамытушы катализатор қызметін
атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей шағын және ірі бизнестің өзара байланысы
нәтижесінде франчайзингтік жүйе қатысушыларының арасында ерекше міндеттер
қалыптасады, олар:
Франчайзи қызметкерлерін оқыту мыналарды қамтиды: маркетингті, тауарды
өндіру немесе қызмет көрсету технологиясын, тауарды жөндеу, есептік
операцияларды жүргізу.
Іскерлік франчайзингті тиімді пайдалану үшін кейде тек санаткерлік меншік
объектілерін пайдалану құжаттары мен ақпаратты беру жеткіліксіз, өйткені
бұл тұжырымдама нарық конъюнктурасына сәйкес өзгереді.
Франчайзер мен франчайзи арасында бірқатар міндетті және талқыланатын
компоненттерден тұратын күрделі компенсация жүйесіне негізделген қаржылық
қатынастар қалыптасады.
Франчайзи франчайзерге тұрақты мөлшерде бір реттік немесе ағымдық
төлемдер, түсімнен аударымдар, тауарлардың көтерме бағасына үстеме немесе
келісімде қарастырылған өзге нысанда төлемдер жасайды. Франчайзидің
франчайзерге төлейтін өтем ақының тиімді нысаны сатудан түскен түсімге, не
сату көлеміне байланысты емес тұрақты мөлшердегі төлемдер. Өйткені бұл: а)
орындаушы іс әрекетін басқару үлгісі шегінде пайда болған тікелей сыртқы
әсерлер және ынталандыру мәселелерін шешуге ықпалын тигізеді. Франчайзиді
оңтайлы ынталандыру шығындары оның бірқатар сауда орындарын инвестициялау
тәуекелінен жалтаруы шығындарынан артық болуы тиіс. ә) әрбір франчайзидің
сату және түсім көлемдері шығындары негізінде үнемдеуге мүмкіндік береді.
Франчайзердің кепілі оның тауар маркасының беделі болады.
Франчайзи франчайзердің фирмалық атауын пайдалануда және тұжырымдамасы
негізінде өндіретін тауарлардың сапасын қамтамасыз ету талаптарын сақтауға
міндетті.
Келісім франчайзиге берілген аумақта франчайзинг желісін дамыту кестесін
қарастырады, ол субфранчайзинг келісімдері негізінде франчайзи
кәсіпорындары санын ұлғайтумен байланысты.
Франчайзинг жүйесінің кейбір элементтерінің құпиялылығын сақтау екі
тараптың да міндеті болып табылады. Франчайзер ұсынатын кейбір
ақпараттардың сақталу қабілеті жоқ, ол санаткерлік меншік туралы заңнаманың
жетілмегендігіне орай қорғалмаған. Сондықтан франчайзер франчайзидің
ақпарат құпиялылығын сақтауына қатаң ескерту жасап, оны келісім-шартта
айқындап, оны бұзған жағдайда жауапкершілікті белгілеу керек.
Франчайзинг келісімдері франчайзердің франчайзиге бәсекелестігіне
шектеу қояды. Үшінші тұлға үшін бұл франчайзердің өз-өзімен бәсекелестігі -
ішкі бәсекелестік сипатында болады. Осыған орай франчайзер – франчайзи –
тұтынушы жүйесіндегі франчайзингтің артықшылықтары мен кемшіліктері
төмендегі 2-кестеде берілген.
Жүргізілген зерттеулер барысында ел экономикасы үшін франчайзингтің
мәні: шаруашылық қызмет механизмдерін үйлестіру есебінен экономикалық
байланыстарды реттеу, қаржылық және басқарушылық икемділікті жоғарылату,
экономикада қызмет ететін барлық институттардың шегінде экономикалық
субъектілердің экономикалық қатынастарын тұрақтандырудағы рөлімен
анықталады. Осымен қатар келесі заңдылықтар да байқалады: дамыған және
реттелген экономикалық қатынастары бар елдерде пайда болған франчайзинг –
тұрақтылық салдары, ал экономикалық қатынастары дамымаған және тұрақсыз
елдерде – франчайзинг реттеу факторы ретінде жүреді.
Осылайша шетелдік және отандық ғалымдардың франчайзингке қатысты
анықтамалары топтастырылып, олар келісімдік бизнестің түрі ретінде
сипатталатын авторлық анықтамамен толықтырылды. Франчайзингтік қатынастар
жүйесінің тізбекті сипаттамасы жасалып, ондағы франчайзер, франчайзи және
тұтынушы сияқты тараптардың осы жүйедегі артықшылықтары мен кемшіліктері
топтастырылды. Франчайзингтің Қазақстандағы эволюциясы мен оның дамуының
алғы шарттары анықталып, жағдайлары жан-жақты сипатталды. Нәтижесінде
франчайзингтің даму эволюциясы, қолдану салалары, қарым-қатынастар жүйесі
болғандықтан, келесі кезекте оның көптеген түрлерін қамтитын бірқатар
жіктелу белгілерін саралауды жөн көрдік.
2. Франчайзингтің жіктелу белгілері
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік үлгісін жүйелеу мен жіктеу
қажеттілігі халықаралық франчайзингтің нарықта кеңінен таралуына байланысты
күшейе бастады, жалпы франчайзингтің нарықта пайда болу мерзімі әлдеқайда
ерте, ол жаңа аймақтық нарықтарда франшизаның дамуына байланысты
субфранчайзингтік қатынастардың қалыптаса бастауымен сипатталады. Мұндай
жағдайлар франчайзерлер әзірленген тұжырымды енгізу кезеңіндегі
мәселелерден басталып, желінің аймақтық бөлімшелері қызметін бақылау
процедурасын ұйымдастыру қиындықтарымен аяқталады. Көп жағдайда
корпоративтік франчайзинг негізінде желісін кеңейткісі келетін
франчайзерлер бұл қиындықтарға тап болады.
Франчайзингтің әртүрлі нысандары бар, оларды таңдау қызметтің қаржылық-
шаруашылық түріне ғана емес, франчайзердің және оның тауарлары мен
қызметтерінің нарықтағы орнының тұрақтылығы, жергілікті-оператор франчайзи
нарығының ерекшеліктеріне де байланысты болады. Франчайзингтің нақты бір
нысанының құрылымын анықтайтын элементтеріне оның түрлері және әдістері
жатады [7, қай бетті қолданғаның жаз].
Франчайзингтің қазіргі түрлері мен әдістерінің байланыс нысанын
қарастыруда туындайтын негізгі мәселе – аталған элементтерінің қандай да
бір жіктелуінің жоқтығы. Бұл кемшілікті отандық және шетелдік материалдар
да толықтырмайды. Мұндай зерттеулерді жүзеге асыруды қиынға соқтыратын
негізгі мәселелердің бірі – көптеген сарапшылар франчайзингтің бір
элементін әртүрлі құрылымдық топтарға жатқызуы. Сол себепті бірінші
кезектегі міндет - франчайзингтің түрлеріне, сондай-ақ оның әдістеріне
қатысты элементтердің негізгі топтарын бөліп көрсету болып табылады. Мұндай
топтастыру біріншіден, бұл топтың ішіндегі себеп-салдар байланыстарына,
екіншіден – элементтер топтары мен тіркелген франчайзинг үлгісі құрамы
арасындағы себеп-салдар байланысына негізделеді.
Франчайзингті жіктеудің бірінші белгісі бас фирманың (франчайзердің)
қызмет ету саласының сипатына сәйкес франчайзер франчайзиге қандай түрде
және өндірістің қай кезеңінде тауардың франчайзидің қолына өтетіндігіне
байланысты болатыны қарастырылады.
Бірінші белгі бойынша франчайзингтің тауарлық, өндірістік, іскерлік
және қызмет көрсету (сервистік) сияқты түрлері белгілі.
Тауарлық франчайзинг дегеніміз – бас компанияның сауда маркасы (сауда
белгісі) атынан тауарларды сату құқығын сатып алу. Мұндай жағдайда
өндірушілер (франчайзер) өз тауарларының тұтынушыға нақты өндірілген
күйінде жеткізілетініне кепілдік алады. Сонымен қатар компанияның атауы мен
сауда маркасы нарықта кеңінен таралып, тұтынушылар мен өндірушілерге елеулі
табыс әкеледі. Алайда тауарлық франчайзинг нарықта кең қолданыс таппады.
Әдетте мұндай қатынастар франчайзер үшін ғана табысты, себебі олар
көбінесе франчайзердің сауда маркасының жылжуын, өткізу жүйесін кеңейту
және сол арқылы тұтынушылармен үздіксіз байланысын қамтамасыз етеді.
Франчайзи франчайзер бақылайтын өткізу жүйесінің бір бөлігі болып табылады.
Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары үшін көпшілік жағдайда ассортименттік
саясаттың маңызы зор, себебі ас мәзірінде бір ғана тағамды ұсыну тиімсіз
болып табылады. Франчайзер қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары үшін ас
мәзірін, дизайн, қызмет көрсету және тағы басқа қызметтердің пакетін
ұсынғанда ғана тауарлық франчайзинг тиімді болады. Бұл жағдайда франчайзи
өзінің имиджін франчайзер имиджіне сәйкестендіріп, ұқсас қызметтер нарығына
танымал болуы мүмкін [6, 112б].
Кейде тауарлық франчайзингті өнімнің франчайзингі (сауда атауы) деп
те атайды. Франчайзингтің бұл түрі сауда саласында басым қолданылады және
ол жалпы түрінде франчайзер өндіретін өнімді өткізуге берілетін айрықша
құқықты сипаттайды. Алайда, франшизаны сата отырып, өндіруші - франчайзер
франчайзиге белгіленген аймақта ғана өзінің өнімін өзінің сауда маркасымен
сату құқын береді. Франшизаның иесі берілген тауардың бірден бір сатушысы
және франчайзердің сауда маркасының ерекше өкілі болады. Франчайзи тек
франчайзердің өнімдерін сатуға және өзге бәсекелес тауарларды сатудан бас
тартуға міндетті.
Осындай классикалық нысандағы тауарлық франчайзингте франчайзи бір
жағынан тауар жайында нақты білімі бар, екінші жағынан сатып алушының
психологиясымен таныс болуы керек.
Тауарлық франчайзингке сүйене отырып, өндіруші-кәсіпорын өз өнімінің
өткізу көлемін ұлғайтады. Сонымен бірге өткізу желісіне франчайзиді
жұмылдыру және оған нақты бір аймақтарды бекіту, өткізу нарығының
географиясын кеңейте отырып, әртүрлі аймақтар арасындағы сату көлемінің
бірқалыпты бөлінуін реттеуге мүмкіндік береді
Тауарлық франчайзинг франчайзингтің ең ежелгі түрі, әрі бастапқы нысаны
және ол бүгінгі күнге дейін өзектілердің бірі болып табылады. Сондай-ақ
франчайзингтің бұл түрі тауарлар мен қызметтерді өткізу үрдісінің әртүрлі
кезеңдерінде ерекшелене отырып, өз буындарын жалғастыруда. (2 - сурет І,
ІІ, ІІІ).
Тауарлық франчайзинг табысты қызмет етуі үшін ғимараттың ішкі
безендірілуінде және қызмет көрсету жүйесінде ерекше фирмалық стиль болуы
шарт. Фирма тұтынушының санасында өзінің беделі мен имиджін қалыптастыруы
үшін алдымен бірқатар фирмалық дүкендер ашуы керек. Жалпы, тауарлық
франчайзингке франчайзи тауарлардың бір түрін бір бағытта өткізуге
мамандану немесе кейбір жағдайда – функционалдық белгіленуі бойынша ұқсас
бірнеше тауарларды сату тән болып табылады.
сурет 2. Тауарлық франчайзинг қатынастары
Тауарлық франчайзинг косметика және фирмалық киімді сатуда қолданылуы
мүмкін. Қазақстандағы тауарлық франчайзингтің мысалы ретінде Алматы құс
компаниясы Сеймар сауда маркісі, Maxmara, Bally, Dolche & Gabbana,
Мехх сияқты әлемге әйгілі брендтерін сатумен айналысатын Бутя, Акцепт
компаниялары қызмет етуде .
Сауда саласында дамуымен қатар, франчайзинг өндірістік салада да
кеңінен таралып, бизнесті ұйымдастырудың осы үлгісіне тән тиімділікті
дәлелдей түсті. Өндірістік франчайзинг – өнімді өндірудің негізгі
компонентіне немесе өндірістің патенттелген технологиясына орама
материалдарымен қоса айрықша құқықтарын беруді білдіреді. Мұндай жағдайда
өнімді өндіруге қажетті материалдар мен шикізаттардың жабдықтаушысы
франчайзер болып табылады. (3- сурет І)
Тәжірибе жүзінде шикізат өндірушісіне және дайын өнім өндірушісіне
қатысы жоқ үшінші тұлға айрықша құқықтар иесі – франчайзер болады (5-
сурет ІІ, ІІІ). Өндірістік франчайзингтің лицензиялық келісімге ұқсас
жақтары кездеседі, бірақ тек онымен ғана шектелмейді. Франчайзинг тек
келісім ғана емес, сонымен қатар ол негізгі келісімде жан-жақты
қарастырылған ұзақ мерзімді қатынастар жүйесі.
Өндірістік франчайзингтегі қарым-қатынастар тауарлыққа ұқсас түрде
құрылады, бір ғана ерекшелігі – бөлшек және көтерме сауда өкілдерінің
орнына шикізатты немесе дайын өнімді өндіруші келеді.
Өндіріс саласындағы франчайзингтік қатынастар алкогольсіз сусындарды
әзірлеуге қажетті әртүрлі сироптар мен концентраттардың өндірісінде кең
қолданылады. Алкогольсіз сусындар саласының Coca-cola, Pepsi, Royal Crown
сияқты және тағы басқа барлық ірі компаниялары осы қағида негізінде жұмыс
жасайды . Негізінен алкогольсіз сусындардың орталықтандырылған өндіріс
тұтынушылардан алшақтылығына байланысты тиімсіз болып табылады, сондықтан
франчайзер жергілікті өндіруші-франчайзилерді арнайы концентратпен
қамтамасыз етеді.
Сурет 3. Өндірістік франчайзинг қатынастары
Франчайзингтің осы түрі пайда болғаннан кейін, ол өнімнің белгілі бір
түрінің өндірісін ұйымдастырудың аса тиімді сызбасы ретінде танылды.
Осындай жағдайды түсіндіретін себептердің бірі ол өнімді әзірлеудің
патенттелген технологиясын немесе шикізатты өндірудің ерекше құпиясына ие
фирманың қайталанбас нарықтық жағдайының нәтижесінде, осы нарықтағы
бәсекелестік артықшылығын монополиялық позицияға айналдыру мүмкіндігі болып
саналады.
Өндірістік франчайзинг – бас компаниядан иемденген материалдар мен
шикізаттарды пайдалану арқылы тауарларды өндіру мен өткізудің айрықша
құқығын франчайзиге сатуды білдіреді
Өндірістік франчайзинг тараптардың барлығына қатысты жалпы мақсаттарға
негізделеді, олар:
– еңбек бөлінісі және өндірістің мамандануы;
– өндіріс көлемін жоғарылату және өндірістік бағдарламаларды кеңейту;
– өндіріс үнемділігін қамтамасыз ету;
– нарық талаптарына сәйкес өндіріс пен өткізудің икемділігін ұлғайту;
– нарықтағы өзгерістерге байланысты жаңа өнімдерді игеру.
Қазақстандағы өндірістік франчайзинг жүйесі бойынша нарықта
салқындатқыш сусындар өндірушілеріден Coca-Cola, Pepsi, тағам өндіруші
Mars, Nestle компаниялары, Danone, косметика және тұрмыстық химия
өндіруші Henco, J&J Procter & Gamble компаниялары жұмыс істейді.
Сервистік франчайзинг деген өндірістік және тауарлық франчайзингтің
арасында орналасқан орта (14, 87б(. Мұнда франчайзиге франчайзердің сауда
маркасы атынан қызметтің белгілі бір түрімен айналысу құқығы беріледі.
Сервистік франчайзинг ұғымының мағынасы кең, ол тек қызмет түрлерін ғана
емес (қызметті ұсыну), оны жүзеге асыру нысанын (франчайзингтік келісім-
шарт жасау), сонымен қатар өзара іскерлік-әрекетті ұйымдастыру тәсілін,
ғимараттың ішкі және сыртқы дизайны бойынша стандарттарын, тағамдарды
әзірлеу мен клиенттерге қызмет көрсетуді ұйымдастырудың барлық
элементтерінде болатын фирмалық стилін қамтиды.
Сервистік франчайзингтің негізгі бағыты – тұтынушыларға қызмет
көрсетудің жоғары деңгейі, франчайзи мен франчайзер жүргізетін ортақ
саясаттың негізінде тұтынушыға белгілі сауда маркасы кәсіпорынында, белгілі
бір уақыт аралығында қандай мөлшердегі және қандай сападағы қызмет
ұсынылатындығы белгілі болады. Мұндай ақпараттану тұтынушының
қажеттіліктерін іздеу және қанағаттандыру уақытын үнемдейді, ал қызмет
көрсетуден күтетін сапасы оң эмоционалды әсер тудырып, франчайзиге қайтадан
келу ықтималдығын жоғарылатады. Дәл осы көрсетілген жағдайлар сервистік
франчайзингтің кеңінен таралуына және бизнесті жүргізудің перспективті
технологиясына айналуына мүмкіндік береді. Аталған шаруашылық үлгісінің
қалыптасуының теориялық аспекттеріне байланысты франчайзингтің қазіргі
түрлері мен әдістерінің дамуындағы жоғарыда аталған тенденциялардың
нәтижесінде, дәлірек айтқанда, қолдану аяларын кеңейтуден франчайзингті
тарату құралдарын кеңейтуге өтуіне байланысты, бизнестің аталған үлгісінің
үш өтпелі формасы қалыптасты. Олар бір жағынан франчайзингтің барлық
түрлерін, екінші жағынан франчайзингтік желіні дамытудың белгілі әдістерін
қамтиды .
Әлемдегі әйгілі MC. Donald,s компаниясы сервистік франчайзинг
негізінде өзінің мейрамханалары желісін дүние жүзінің түпкір-түпкіріне
таратты. Қазақстандағы сервистік франчайзинг жүйесі бойынша нарықта
РосИнтер, Kodak, Хаятт Ридженси Алматы компаниялары жұмыс істейді.
Іскерлік франчайзинг (бизнес формат франчайзингі) – шағын фирманы
ұйымдастыру үшін бас корпорацияның аты мен қызмет ету бейіні құқығын сатып
алу. Іскерлік франчайзинг франчайзингтік қатынастардың жүйесін
ұйымдастырудың ең танымал әдісі болып табылады, себебі ол ірі кәсіпорынның
шикізат пен технологиядан бастап ұйымдық сызбалар мен есеп беру әдістеріне
дейінгі өндірістік- шаруашылық циклының барлық элементтерін қамтиды.
Франчайзи франчайзерге толығымен сәйкестендіріліп, франчайзердің жалпы
корпоративтік жүйесінің бөлігіне айналады. Мұндай франчайзингте франчайзер
шикізат өндірушісі, дайын өнім өндірушісі, бөлшек және көтерме саудагер,
қызмет саласының (сферасының) кәсіпорыны болуы мүмкін, немесе белгіленген
келісімге сәйкес франчайзиге берілетін айрықша құқықтардың иесі ғана болуы
мүмкін. Дегенмен, жүйеде қызмет ететін барлық кәсіпорындар бір әдістеме
бойынша, бірегей стильде және жүйе ішіндегі мүдделерді сақтай отырып жұмыс
істеуі тиіс. Франчайзингтің бизнес формат жүйесі бизнесті сала ішінде және
ұқсас салалар масштабында кеңейтуге ғана емес, сонымен қатар осы жүйеге
бизнестің әртүрлі бағыттарын енгізуге мүмкіндік береді. Нарықтың бір
саласында франчайзингтің бизнес формат жүйесін қолданатын фирма өзінің
жоғары беделін бизнесті ұйымдастыру үшін ұсынады.
Іскерлік немесе бизнес формат франчайзингі – франчайзи мен франчайзер
арасындағы ынтымақтастықтардың барлық мүмкін аспектілерін қамтиды. Өз ісін
бастаушы кәсіпкерге қажетті жаңа кәсіпорын үшін орын таңдау, жөндеу-
құрылыстық жұмыстар және ғимаратты қайта жабдықтау, қажетті технологиялық
желілерді орнату, өнімді өткізу мен шикізатпен жабдықтауға көмектесу,
франчайзи мен оның қызметкерлерін оқыту, құрал-жабдықтардың лизингі және
несиелер сияқты ұйымдастырушылық жұмыстардың барлығын франчайзер ұсынады.
Бүгінгі таңда әлемдегі франчайзингтік желілердің көбі бизнесті жүргізу
үлгісінің оң және тиімді жақтарын біріктірген осы іскерлік франчайзинг
қағидалары негізінде қызмет етеді. Қазақстандық нарықта айқын мысал ретінде
Пятерочка (7`Я) бөлшек сауда дүкендерінің желісін қарастыруға болады
Алайда, франчайзинг концепциялары эволюциясының даму сипаты өзгерді.
Егер бұрын осы саладағы зертеулердің негізгі бағыты франчайзингті
пайдаланудың жаңа салаларын анықтауға, франчайзингтің қарастырылып отырған
салаларының ерекшеліктерін көрсететін жаңа түрлерін әзірлеуге бағытталса,
іскерлік франчайзинг пайда болғаннан бері зерттеу үрдісінің бағыты
франчайзингтік кәсіпорындар желісін кеңейтудің мүмкін әдіс-тәсілдерін
анықтау жағына қарай өзгерді. Яғни зерттелінетін шаруашылық үлгісінің даму
жолдарының сапалық мәніне ауысу жүзеге асырылды.
Іскерлік франчайзингті қолданатын қазіргі франчайзингтік жүйелерде
қаржылық және ұйымдық-басқарушылық құрылымдарының өзара тығыз байланысы
байқалады, ол қаржылық есеп орталықтарына қаржылық жауапкершілік
орталықтары мәртебесін беруімен сипатталады.
Франчайзингті жіктеудің екінші белгісі бойынша франчайзингтің түрлері
франчайзер мен франчайзи қатынастарының қалыптасу жолдары, нақтырақ
айтқанда франшизаны сатып алушыға қандай жеңілдіктер ұсынылатындығына
байланысты. Сонымен франчайзер мен франчайзидің өзара қарым-қатынасына
байланысты франчайзингтің келесідей түрлері :
Франчайзингтің классикалық үлгісі (моделі) – франчайзи франчайзермен оның
тауарларын немесе қызметтерін жабдықтауға тікелей келісім шарт бекітеді, өз
кезегінде франчайзи франчайзерге франшиза және ұсынылатын қызметтер үшін
бастапқы жарна және тұрақты аударымдарды (роялти) жүзеге асыруды
міндеттенеді.
Франшизаны сатып алушы кәсіпкер франчайзердің қолдауына сүйене отырып,
жаңа кәсіпорын ашып, өз бизнесін дамытатын франчайзингтің бұл үлгісі соңғы
жылдары франчайзерді барынша аз шығындардың негізінде жедел дамудың қосымша
мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету бағытына қарай өзгерді.
Жоғарыда аталған үлгіден басқа, бүгінгі таңда франчайзингтің кеңінен
таралуына байланысты келесі әдістер жиі қолданылады: аймақтық,
субфранчайзинг және дамытушы франчайзинг.
Аймақтық франчайзинг – мұнда аралық буын болып табылатын бас франчайзи
франчайзердің аймақтағы ресми өкілі ролін атқарады. Аймақтық тартылған
барлық франчайзилер бастапқы жарнаны (франшиза үшін) және басқада жүйелі
төлемдерді (роялти) франчайзерге тікелей төлейді. Аймақтық франчайзингті
таңдай отырып, франчайзер өз қызметінде қандай да бір географиялық ауданды
(ол аудан, облыс, аймақ немесе елді мекен болуы мүмкін) қамту мәселесін
шешеді. Жедел дамуы үшін қажетті қаражаттары мен ұжымның жоқтығына
байланысты, ол бас франчайзидің қолдауына сүйенеді. Өз кезегінде бас
франчайзи өзінің географиялық ауданындағы жаңа франчайзилерді жұмылдырып
қана қоймай, оларды әдетте, франчайзер ұсынатын бастапқы оқыту және тағы
басқа қызметтермен қамтамасыз етеді. Бас франчайзи жарнамалық жарналар мен
төлемдерді бөлуге қатысады. Ол франчайзинг беретін барлық игіліктерді
пайдаланады және ол үшін лицензиялық жарналарды төлейді, ал тікелей
франчайзерге жарнамаға арналған жарналарды төлейді. Нарықтың ерекше
территориясындағы қызметі үшін төлеген алғашқы жарнаға жауап ретінде бас
франчайзи болашақта франчайзерден осы жүйеге жұмылдырған франчайзилердің
жалпы өткізу көлеміндегі үлесіне сәйкес роялти алады. Басқа әдістерге
қарағанда бұл әдіс барлық тараптар үшін пайдалы, себебі бас франчайзи –
ынтымақтастықтың қолдауын кез-келген уақытта таба білетін таңдаулы тұлға,
ал ол франчайзер үшін де пайдалы болып табылады.
Аймақтық франчайзингтің халықаралық деңгейдегі түрі мастер франшиза деп
аталады. Мастер - франшиза қатынастары халықаралық франчайзер белгілі бір
мемлекетте жүйені дамытудың айрықша құқықтарын бір франчайзиге сатады.
Франчайзидің мұндай түрі мастер франчайзи иесі деп аталады. Осылайша
франчайзи нақты бір мемлекет франчайзері болып, басқа кәсіпкерлерге белгілі
бір сервистік төлемге (роялтиге) франшизаны ұсынады және сатады. Бұл
франшизаға нақты сұраныс бар кезде жиі қолданылады. Мұндай жағдайда
франчайзер өз бизнесін дамыту туралы көп ойланбайды, басты мәселе тек
франчайзердің жүйесін осы мемлекет аймағында табысқа жеткізу мүмкіндігі бар
жергілікті нарықта қызметі жақсы ұйымдастырылған кәсіпкерді іздеп табу.
Франчайзингтік қатынастарды кеңейтудің балама жолдарын іздеу аймақтық
франчайзингті әзірлеумен шектелмеді, нәтижесінде cубфранчайзинг атты жаңа
әдістеме даярланды.
Субфранчайзинг – мұнда аралық буын субфранчайзер. Ол бас франчайзи
сияқты аймақтық нарықты игеруді, франчайзилерді жұмылдыру, кадрлардың оқуын
ұйымдастыруды жүзеге асырады (7). Айырмашылығы франчайзилер ұзақ мерзімді
негізде субфранчайзермен тікелей қызмет етеді. Франчайзилер субфранчайзерге
роялти мен жарнамалық жарналарды төлейді, олардың бір бөлігі бас
компанияға, ал қалғаны жүйе жұмысына және делдалдың табысына аударылады.
Осылайша субфранчайзер өз территориясындағы франчайзерге айналып,
франчайзилер оның ұзақ мерзімді қолдауына тәуелді болады. Субфранчайзердің
басқармашылық және маркетингтік қабілеттерінің шектелмеген құралдарының
болуы, франчайзиге де өз әсерін тигізеді. Әлеуетті франчайзиге
субфранчайзингтік қатынастарды мұқият таңдау керек, себебі ол франчайзер
мен субфранчайзердің іскерлік және өмірлік зеректігіне тәуелді болады .
Субфранчайзинг пайда болған уақытпен қатарлас, желіні дамытудың тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанды жаһандық экономикаға
ойдағыдай кіріктіруге негізделген мемлекеттік саясат, экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ететін толымды стратегия әзірлеу және оны іске
асыру, осы тұрғыда орта және шағын кәсіпкерліктің жаңа инновациялық сипатын
құруды айқындады (1.). Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы
Жолдауында да өзінің ары қарай дамытылуымен сипатталады(2) Кәсіпкерліктің
инновациялық нысандарының бірі – өндірісті дамытуға және филиалдар ашуға өз
қаражатын салмай-ақ өркендеуге мүмкіндік беретін фирманың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін жаңалықтарды енгізуге бағытталған
бизнесті ұйымдастырудың ерекше нысаны – франчайзингті қарастыру болып
табылады.
Қазақстан экономикасының жаһандануына шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуы тікелей әсер етеді. Кәсіпорындардың нарықтағы тұрақтылығын шешу
жолдарының, шағын кәсіпорындарды дамытудың тиімді әдістерінің бірі –
франчайзинг болып табылады.
Франчайзинг – бұл ұзақ мерзімді іскерлік қатынастардың нысаны, ол
тәуекел дәрежесі төмен және тұрақты пайдалылық деңгейі бар кәсіпкерлікті
ұйымдастырудың тиімділігі жоғары жолы. Франчайзинг жүйесін пайдалану
тұтынушылардың сұранысын толығымен қанағаттандыруға және оның өзгерісіне
жедел жауап қайтаруға мүмкіндік береді. Франчайзингтік қатынастар желі
қатысушыларына бірқатар артықшылықтар ұсынуымен тартымды: біріншіден, жаңа
кәсіпкерлерге – табысы тұрақты бизнестің көмегімен өзіндік кәсібін
ұйымдастыруға мүмкіндік береді, екіншіден, танымал компаниялардың нарықтағы
қызметін кеңейту және нығайту жолы, үшіншіден, мемлекеттің кәсіпкерлікті
қолдаудағы тиімді тетігі болып табылады.
Қазақстанда Франчайзинг қауымдастығының мәліметтері бойынша, елімізде
120 франчайзингтік жүйе және 1000 франчайзи кәсіпорындар бар. Экономиканың
қарқынды дамуы, шағын және орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесінің өсуі, алдыңғы
қатарлы бизнес технологияларына сұраныстың артуы, салыстырмалы түрде
франчайзинг тауашасының қанықпағандығы және тағы басқа бірқатар факторлар
жуық арада бұл сектор үлесі бірнеше есеге ұлғаяды деп болжам жасауға
мүмкіндік береді. Бірақ, франчайзингтің дамуына кедергі болып отырған
факторлар бар, олар: франчайзингтік секторға арналған мемлекеттік
жеңілдіктер мен преференциялардың болмауы, санаткерлік меншіктің толық
қорғалмағандығы, кәсіпкерлердің қаржылық мүмкіндіктерінің жеткіліксіздігі,
франчайзинг туралы ақпараттың аздығы, жылжымайтын мүлікке деген бағаның әлі
де болса жоғары болуы. Жоғарыда аталғандарға байланысты, кәсіпкерлік
дамуының ерекше нысаны ретіндегі франчайзинг жүйесін қалыптастыру мен
дамытуға байланысты теориялық және практикалық аспектілерді зерттеу уақтылы
және өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі. Франчайзингтің көп аспектілі
сипаты мен өзектілігі ғалымдардың оған деген қызығушылығын арттырады.
Франчайзинг мәселесін зерттеген шетелдік авторлардың ішінен оның жан-
жақты дамуына өз үлесін қосқандар: М. Мендельсон, Я. Мюррей,
Дж. Стэнворд, Б. Смит, Н.К. Сирополис және т.б.
Франчайзингтің теориялық және ғылыми тәжірибелік аспектілері ТМД
ғалымдары – В.В. Довгань, Д.Н. Земляков, Д.Н. Колесников, А.З. Майлер,
М.О. Макашев, С.В. Поворин, И.В. Рыкова, С.А .Силинг, Л.Б. Сульповар,
А.В. Цират және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты –
франчайзингтің теориялық және практикалық аспектілерін кешенді талдау
арқылы оның Қазақстан Республикасының қызмет көрсету саласындағы дамуы
жөніндегі ғылыми негізделген ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер анықталды және шешімін
тапты:
– франчайзингтің теориялық негіздерін, нарықтық тұжырымдамасын жан-
жақты зерттеу және жүйелендіру;
– франчайзингтің қалыптасуы және дамуының Қазақстан экономикасындағы
артықшылықтары мен кемшіліктерін жалпылау;
– Қазақстандағы франчайзингтің дамуына әсер ететін факторларды
талдау;
– франчайзинг түрлерінің салалық аспектілердегі ерекшеліктерін
шетелдік тәжірибе тұрғысынан айқындау;
– қоғамдық тамақтану кәсіпорындары тұтынушыларының талғам-талаптарын,
қалауын анықтау үшін маркетингтік зерттеу әдістемесін дайындап,
жүргізу;
– франчайзингтік қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының қызметін
ұйымдастыру және жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау.
Диплом жұмысының пәні. Қазақстандағы франчайзинг жүйесінің қалыптасуы
және даму үрдісінде пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы
дипломның зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде ҚР-дағы қызмет көрсету саласының
франчайзингтік кәсіпорындары алынды.
Дипломлық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде экономикалық
теория, франчайзингке, маркетингке байланысты отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Заңдары, Президент
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары және франчайзингтік
қатынастар мәселелері жөніндегі нормативтік құжаттары қолданылды.
1 ФРАНЧАЙЗИНГТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Франчайзинг жүйесінің экономикалық мәні
Қазақстанда франчайзинг салыстырмалы түрде жаңа құбылыс, бұл қызмет
түрін сипаттайтын қазақша жалпы қабылданған терминологиясы жоқ.
Франчайзинг терминінің өзі француздың franchise - жеңілдік, артықшылық,
сонымен қатар салық пен жарналардан босату сөзінен пайда болған, осындай
бастапқы мағынасында франчайзинг экономикалық және отандық лексикаға
франчайзинг жөнінде мағлұмат жоқ кезден-ақ енгізілді.
Франчайзингтің пайда болу тарихы, оның дефинициясы және франчайзинг
терминінің пайда болуы батыс және отандық әдебиеттерде әр түрлі
белгіленген. Осылайша В.А. Рубенің көзқарасы бойынша франчайзинг
француздың franchise сөзінен шыққан, бұл жеңілдік, артықшылық, салық пен
жарналардан босату дегенді білдіреді және қарастырылып отырған жүйе
мағынасына сәйкес келеді (3). Ал экономист Н.К Сирополистің көзқарасы
бойынша берілген термин француздың franchir етістігінен пайда болған, ол
босату, яғни бастапқы мағынасы бодандықтан босату дегенді білдіреді
(4). Нәтижесінде бұл француз сөзі ағылшын тілді елдерде де орнықты. Әрине,
терминнің бірінші түсіндірмесі анағұрлым кең таралған, әрі мағынасы бойынша
франчайзингтің қазіргі кездегі мәніне сәйкес келеді.
Франчайзингті қарастыру үрдісінде туындаған қиындықтардың бірі –
елімізде шаруашылықтың берілген үлгісін (моделін) сипаттайтын тұрақтанған
терминдердің жоқтығы. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде франчайзинг кешенді кәсіпкерлік лицензиясы түрінде белгіленген,
бұл осы саладағы көптеген сарапшылардың көзқарастары бойынша мағынасына
сәйкес келмейді. Сондықтан берілген зерттеуде біз Халықаралық франчайзинг
қауымдастығы белгілеген терминологияны ұстануға тырысамыз (IFA).
Экономикалық кеңістік институты ретінде франчайзингтің мәнін оның
заңдылықтары мен көріну ерекшеліктері арқылы түсіндіруге болады:
1.Экономикалық қатынастар жүйесіндегі франчайзингтік қатынастар
экономикалық ортаның сипатына байланысты болатын белгілі бір жылдамдықпен
таратылады;
2. Франчайзингтік қатынастардың айқындығы экономиканы институционалдап,
жалпы экономикалық ортада мәмілелердің саны мен сапасының артуына
себепші болады;
3. Франчайзинг гибридтік институционалдық келісімнің нысаны тәріздес,
яғни нарық пен иерархия арасындағы аралық орынға ие;
4. Франчайзингтің негізінде ресурстардың ерекшеліктері мен белгісіздік
жағдайындағы мүдделі жақтар арасындағы ұзақ мерзімді өзара қарым-
қатынастарды көрсететін келісім жатыр;
5. Франчайзингте технологияларды, тәжірибені оқыту, басқарушылық
үлгілерді беру немесе персоналды оқыту есебінен макро-мезо-микро-
экономикалық деңгейлер арасындағы өзара байланысты қамтамасыз ететін
әлеуметтік-мәдени және ақпараттық функциялардың болуы қажет. Бұл ретте жаңа
басқарушылық, өндірістік және қаржылық технологияларды енгізу жылдамдығы
экономикалық кеңістіктің сапасын, қызметте болатын кедергілерді
көрсетеді;
6. Франчайзинг экономикалық кеңістікті институционалдау факторы болып
табылады және ірі, орта және шағын бизнес компанияларының серіктестік
қатынастары негізінде бүкіл экономика инфрақұрылымының құрылымдануына ықпал
етеді. Мұндай құрылымдану экономиканың барлық деңгейлеріндегі бизнес
үрдістері жүруінің тұрақты нәтижесін көрсетеді (5)
Франчайзинг, жоғарыда атап өткендей, жалпы қарым қатынастардың
құрылымын дамытуға, ірі, орта және шағын бизнестің бірігуіне, отандық
тауарлар мен тауар өндірушілерді ішкі және халықаралық нарықта жылжытуға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар франчайзингтің экономика саласындағы және
қызмет көрсету саласындағы атқаратын рөлі келесідей сипатта болады (сурет
1).
Сурет 1. Франчайзингтің экономикадағы, соның ішінде: қызмет көрсету
саласындағы рөлі
Ескерту:
Осыған орай, франчайзинг терминінің экономикалық мағынасын ашу үшін
әдебиеттерге талдау жүргізейік. Кестеден көріп отырғанымыздай, берілген
анықтамалар негізінен франчайзингтің бірыңғай мәнін білдіреді және нарықтық
ортаның инфрақұрылымын жетілдірудің қажетті шарты болып саналатын өткізу
желілерін құрудың өзіндік әдісі ретінде сипаттайды. Франчайзингті
бизнесті жүргізудің ерекше әдісі ретінде қарастырған ҚР Кешенді
кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы Заңы, Қазақстан Франчайзинг
Қауымдастығы. Жалпы алғанда франчайзинг белгілі бір шарттар негізінде бір
компанияның екінші компанияға өз тауар белгісі мен атауын пайдалану құқығын
беру түріндегі қарапайым қатынастар жүйесі болып табылады. Тәжірибеде
франчайзи нарықта орныққан бизнесті жүргізу тұжырымдамасы және әдістемелік,
кеңес беру мен жарнамалық қолдауды алып, ол үшін белгіленген төлем жасайды.
Сонымен талдай келе қазақстан экономикасында франчайзингтің неғұрлым
дамыған саласы ол тауар айналымы және қызмет көрсету саласы болып табылады.
Ал кейбір ғалымдардың айтуынша – бұл тауарды немесе
қызметті тұтынушыға жеткізу, бизнесті дамыту, әр түрлі кәсіпорындардың
материалдық және қаржылық құралдары мен іс әрекеттерінің кооперациясы
негізінде нарықты жаулап алу әдісі деп атап көрсеткен [6].
Халықаралық франчайзинг қауымдастығы франчайзинг деп - бұл
келісім-шарт шегінде франчайзер ноу-хау және персоналды оқыту сияқты қызмет
ету аумағын ұсынады немесе қолдауға міндеттенеді. Өз кезегінде, франчайзер,
франчайзи оның жалпы сауда маркасы мен технологиясын пайдалануының
дұрыстығын қадағалайды және бақылайды. Сонымен қатар оператор кәсіпорынының
капиталы үлесін өзіндік қаражаттарынан инвестициялайды деп айтады.
Қазақстан Франчайзинг Қауымдастығы франчайзинг - туралы мынандай
түсініктемелер жасаған – франчайзер және франчайзи сияқты заңды және
қаржылық тәуелсіз тараптар арасындағы ұзақ мерзімді және тығыз
ынтымақтастыққа негізделген нарықтағы тауарлар мен қызметтерді және
технологияларды жылжыту жүйесін. Екі тараптың арнайы бекітілген келісімінің
мерзімінде франчайзер бизнесті жүргізу, техникалық мәселелер бойынша үнемі
қолдау жасап отырып бизнесті франчайзер тұжырымдамасына сәйкес жүргізу
құқығына ие және міндетті. Мұнда құқық негізінде франчайзи франчайзердің
тауар немесе сауда маркасын, ноу-хауды, бизнесті жүргізу әдісі мен
технологиясын пайдаланып, түсімнің белгілі бір бөлігін төлеп тұруға
міндетті. (7.)
Франчайзинг ұғымына анықтама берген ғалымдардың көзқарасы
біртекті ғана емес, жан жақты болып келеді. Мәселен, Фулоп К. және
Қазақстан Республикасының Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг)
туралы Заңында франчайзинг – бизнесті жүргізудің ерекше әдісі және
лицензиялық қарым қатынастар деп те қарастырылған.
Сонымен қатар франчайзинг түсінігін талдау көрсеткендей, франчайзингтік
қызмет бекітілген келісім негізінде франчайзер мен франчайзидің арасындағы
қатынасты сипаттауда байқалатын экономикалық, саяси, мәдени жағдайлардың
индикаторы қызметін атқаратын механизмді білдіреді.
Шетелдік және отандық әдебиеттерді талдай келе, франчайзинг
түсінігіне автордың келесідей өзіндік анықтамасын ұсынамыз:
Франчайзинг – келісім-шарт негізінде франчайзердің (құқық иесі)
франчайзиге (құқық алушы) өз атынан өнімдерін, бизнесті жүргізу
технологияларын немесе басқа коммерциялық ақпараттарын белгілі бір аумақта
сатуға (таратуға) эксклюзивті құқық беретін кәсіпкерліктің инновациялық
нысаны.
Қазақстанда кәсіпкерлік бизнес 90-жылдардың басында қалыптаса бастады,
алайда отандық экономика үшін франчайзинг бизнестің кең дамыған ұйымдық
нысаны ретінде әлі де болса жаңа құбылыс болып табылады. Нақты айтқанда
Қазақстанда франчайзингтің орын алғанына 10 жылдай болды
Жаңа тәжірибелерді игеру, жаңа идеяларды және әдістер мен
технологияларды иемдену кез келген қызметтің түрі үшін әрдайым пайдалы.
Қазақстан кәсіпкерлігі шетелдік серіктестердің шағын бизнестің көптеген
жағымды элементтеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ оларды
қазақстандық жағдайларға бейімдеп, отандық кәсіпкерлік мәдениетін көтеруге
септігін тигізеді. 90-шы жылдардағы Қазақстандағы франчайзингтің дамуының,
оның территориялық таралу дәрежесін және қолданылатын франчайзингтің
түрлерін, франчайзингтік келісімдер санының өсу көлемін сипаттайтын үш
кезеңін бөліп көрсетуге болады.
Франчайзингтік қатынастардың дамуындағы бірінші кезеңі (1994-1999 ж.ж.)
жекелеген кәсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан қалыптасып келе жатқан
нарықтық қатынастардағы франчайзингтік қатынастар жүйесін (ФҚЖ)
пайдаланудағы талпыныстарымен сипатталады. Бұл кезеңде франчайзинг
тамақтандыру саласында, пиццериялар мен шағын наубайханаларға арналған
құрал-жабдықтар саласында дами бастады. Өндірістік және сервистік
франчайзинг қалыптаса бастады.
1994 жылы Қазақстанның сусындар нарығына америкалық Coca Cola
компаниясы өз өнімдерімен келді. Компания газдалған сусындарды өндіру және
өткізумен айналысады. Нарықтың осы сегментінде Coca Cola компаниясының
үлесі 38%. Ал 1995 жылы Алматы қаласында Алматы Кока Кола Ботлерс
сусындарды құю зауыты ашылды. Компания өз қызметінде өндірістік
франчайзингті қолданады, ол негізінен зауыттың өндіріс технологиясы,
сусындарды әзірлеу мен құю жүйесі және тасымалдау шарттары сипатында болады
Ал, 1996 жылы қазақстандық нарықта франчайзинг жүйесі бойынша даму
шешімін алғаш қабылдаған отандық Сеймар инвестициялық-өнеркәсіптік
компаниясы бұл салада көшбастаушы болды.
Сеймар компаниясы үшін франчайзинг бизнесті бағалауда маңызды
критерий болып табылатын компанияның табыстары мен шығындарын плюс-минус 5
пайыз дәлдігімен жоспарлау мүмкіндігі түрінде тиімді болды. Алматы Құс АҚ
тиімділігін, рентабельділігін және өткізу көрсеткіштерін жоғарылату
мақсатында, компания өзінің Сеймар сауда маркасының франшизасын жеке
кәсіпкерлерге, жанұялық кәсіпорындарға ұсынды. Алматы Құс АҚ
франчайзилермен қарым-қатынастарды қатаң қадағалайды. Келісім шарттары
жарты жылда бір рет қайта қарастырылады. Франчайзилер жемді тек Алматы
Құс АҚ құрамындағы Қапшағай комбижем зауытынан ғана сатып алуға
міндеттенеді, сонымен қатар олар ай сайын амортизациялық өтемдерге сәйкес
теңгемен роялти төлемдерін жүргізеді.
Алайда, маманданған кадрлар және франчайзинг бойынша толық ақпараттың
болмауынан, көптеген фирмаларда бұл іс эксперимент жүзінде ғана қалып
қойды.
Жоғарыда атап өткен сервистік франчайзингтің Қазақстандағы тағы бір
нысаны ретінде Kodak компаниясының қызметін атап өтуге болады. Бұл
компанияны 1880 жылы АҚШ-ң Рочестер қаласында Джордж Истман құрған.
Компанияның ұсынатын қызметтері келесідей болды: әуесқой және кәсіпқой
фотопленкаларды, кинопленкаларды, рентгенографияға арналған пленкаларды,
фото қағазды, сандық фотоаппараттарға қажетті бөлшектерді, батареяларды
көтерме және бөлшек сату. 1990 жылдан бастап Kodak-Экспресс халыққа
жоғары сапалы тұрмыстық қызмет көрсетумен айналысатын халықаралық
франчайзингтік бағдарламаны жүзеге асырады. Қазақстан нарығында Kodak
компаниясы 1997 жылдан бастап қызмет етеді.
Франчайзингтің тағы бір мысалы 1999 жылы ресейлік Дока компаниясының
желілерінің ашылуы. Осы жылдары Алматы қаласында бірқатар жылдам
тамақтандыру орындары франчайзинг негізінде ұйымдастырылды. Алайда бұл
желілердің өмірлік циклі ұзаққа бармады, өйткені нарықта айтарлықтай қолдау
таппады және сұраныс деңгейі төмен болды.
Франчайзингтің дамуының екінші кезеңі (2000 -2004 ж.ж.) - Қазақстанға
ірі франчайзингтік фирмалардың келуімен, қазақстандық франчайзингтік
заңнамасының қабылдануымен, соның нәтижесінде қазақстандық франчайзингтік
қауымдастығының қалыптасуына себеп болған бүкіл елдің кәсіпкерлері мен
аймақ басшыларына франчайзингтік семинарларын жүргізу бойынша USAID
шараларының жүзеге асырылуымен байланысты.
Осы жылдары франчайзинг экономиканың әр түрлі салаларында қалыптасты:
қоғамдық тамақтандыру, ақпараттық технологиялар, бөлшек сауда, туризм,
мұнай өндіру, денсаулық сақтау тауарлары мен қызметтері, биологиялық
белсенді қоспалар, емдік косметика.
Осы кезеңнің орта шенінде – 2002 жылдың ақпан айында Қазақстан
Франчайзинг Қауымдастығы құрылды. Қауымдастықтың миссиясы Қазақстан
Республикасында франчайзингті дамыту, қолдану ауқымдарын кеңейту және
қолдау. Қауымдастықтың мақсаты – франчайзингтің танымалдылығын жоғарылату
және жылжыту, қауымдастық мүшелерінің мүдделерін қоғамдық, мемлекеттік және
халықаралық ұйымдарда қорғау .
2002 жылдың 24 маусымында Қазақстан Республикасының Кешенді
кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы Заңы қабылданды. Осы Заңның 1
бабына сәйкес Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) айрықша құқықтар
кешенінің құқық иеленушісі осы кешенді басқа тұлғаға өтемді негізде
пайдалануға беретін кәсіпкерлік қызмет деп қарастырады [19, 1 бап].
Франчайзингтің дамуының осы кезеңінде Қазақстан нарығында мынадай
франчайзингтік кәсіпорындар өз қызметін жүзеге асырды: 1C - бағдарламалық
жабдықтау; World Class - фитнес клуб; Scot Holland Estates -
жылжымайтын мүлік, рекрутинг, Business Consult - консалтинг;
Баскин31Роббинс - балмұздақ; Пятерочка - азық-түлік дүкендерінің
желісі; MaxMara, Sela - киім сату дүкендері; Il Patio, Планета
Суши, Американский Бар и Гриль - қоғамдық тамақтандыру.
Үшінші кезең 2005 жылдан басталып осы кезге дейінгі уақытты қамтиды.
Қазіргі уақытта мамандардың берген бағасы бойынша Қазақстанда 100 жуық
оператор-фирмалармен іскерлік қарым-қатынас жасайтын, Қазақстандық
франчайзинг қауымдастығына біріктірілген, 15- 20-ға дейінгі бас фирмалар
қызмет етеді. Сервистің салалары бойынша франчайзингтік қатынастар
жүйесінің таралу аумағы алуан түрлі, бірақ тұтастай алғанда жалпы әлемдік
тенденцияларға сәйкес келеді. Әлемде франчайзинг бойынша дамып келе жатқан
70-тен астам бизнес түрі бар. Алайда, Қазақстанда франчайзинг жеткілікті
дәрежеде әртараптандырылмаған (диверсификацияланбаған) – ол негізінен
жылдам тамақтандыру, мейрамханалық бизнес, сауда және қызмет көрсету
салалары жүйесіндегі кәсіпорындарды қамтиды.
Франчайзингтің дамуының үшінші кезеңінде оның қолдану салаларының
кеңейе түскенін байқаймыз. Франчайзинг әдеттегі қоғамдық тамақтандыру,
бөлшек саудаға қосымша, тұрмыстық қызмет көрсету саласында да қолданыла
бастады.
Франчайзингтің даму кезеңдеріне сәйкес, оның пайда болуының алғы
шарттарын қарастырайық. Экономика жүйесіндегі франчайзингтік бизнесті
ұйымдастырудың ерекше нысаны ретінде қызмет көрсету саласындағы
франчайзингтің пайда болуының алғы шарттары келесідей сипатта болады:
1. Саяси өзгерістердің тізбектілігі;
2. Экономикалық айырбас үрдістерін дамыту қажеттілігі;
3. Мәдениеттердің өзара ықпалдасуымен және тұтынудың біртұтас
мәдениетінің қалыптасуы;
4. Шағын кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамыту.
Қарастырылып отырған қызмет көрсету саласы – франчайзингтік қатынастар
орын алатын шағын бизнеске қатысты болғандықтан, оған сәйкес заңнамалық
өзгерістерді қарастырамыз. Шағын бизнестің өркендеу үлесіне әсер еткен,
Қазақстан Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жеделдету
мен мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту шаралары туралы жарлығына сәйкес
1997 жылдан бастап шағын бизнестің дамуына көп көңіл бөліне бастады, Еркін
шаруашылықпен айналысу және кәсіпкерлікті дамыту, Лицензиялау туралы,
Банкроттыққа ұшырау туралы, Жеке меншік кәсіпкерлікті қорғау туралы,
Шаруашылық серіктестіктер туралы, Кооперация туралы, Шағын бизнес пен
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңдар қабылданды. Сонымен қатар
франчайзингке қатысты 2002 жылы Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг)
туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы өзгерістерге сәйкес
франчайзинг нарықта қалыптаса бастады.
Экономикалық айырбас үрдістерін дамыту қажеттілігі негізінен еліміздің
нарықтық экономикаға өтпелі кезіңіндегі кәсіпорындардың қызметін
тұтынушылардың қажеттіліктеріне бейімдеп, нарықтық қатынастарға өтуін
қамтамасыз етуден туындады. Сонымен бірге Қазақстандық Франчайзинг
қауымдастығы құрылды. Бастапқы кезеңдегі оның негізгі қызметі кәсіпкерлерге
франчайзинг туралы мағлұматтар беру, таныстырушылық жұмыстар жүргізу болды.
Жоғарыда аталған өзгерістерге байланысты, сонымен қатар еліміздегі
нарықтық қатынастардың нығаюына орай нарық тауарлар мен қызметтерге
толысты. Нарықтың қарқынды дамуы тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне,
жаңалануына әсер етті. Елімізге жан-жақтан жаңа тауарлар әкеліне бастады,
сонымен қатар оларды тұтыну ерекшеліктері де пайда бола бастады.
Тұтынушының бейнесі, талғамдары мен талаптары өзгеріске ұшырады. Осыған
орай, әр түрлі мәдениеттердің өзара ықпалдасуымен және тұтынудың біртұтас
мәдениетінің қалыптасуымен нарықтың ғаламдануы негізінде тұтынушы әлемнің
кез-келген түкпірінде өзінің үйреншікті тауарын сатып алу мүмкіндігі
туындады.
Шағын кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамыту - бүгінгі таңда
басты мәселелердің бірі болып табылады . Ал франчайзинг кәсіпкерліктің
инновациялық нысандарының бірі, өйткені жүйенің қатысушылары бәсеке
қабілеттілігін сақтау үшін өз қызметіне үнемі жаңалықтарды енгізуге
тырысады.
Осылайша, франчайзингті оның пайда болуының келесідей алғышарттарына
сәйкес бөліп көрсетуге болады:
1. Нарықтың экономикалық конъюнктурасына байланысты пайдалылық;
2. Саяси жағдайға байланысты пайдалылық;
3. Тұтынудың бірыңғай мәдениетінің қалыптасуына байланысты пайдалылық.
Дамыған елдерде франчайзинг тұтынушылардың әр түрлі қызметтерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандырудың құралы ретінде жарты ғасырдан астам уақыт
пайдаланылып келеді, ал қазіргі қазақстандық нарық үшін ол салыстырмалы
түрде жаңа құбылыс болып табылады. Дамыған елдердегі франчайзингті
қолданудың көпжылдық тәжірибесі оның іскерлік тиімділігін дәлелді түрде
көрсетеді. Бұл тиімділік іс жүзінде тексерілген бизнес тұжырымдамаларының
белгілі бір технологиялар бойынша таралымын қеңейту идеясымен байланысты .
Жоғарыда атап өткендей франчайзинг кәсіпкерлік қызмет болғандықтан,
онда франчайзингтік қатынастар жүйесі қалыптасады.
1) Франчайзер – франшиза беруші, лицензиар, бас кәсіпорын, құқық
иесі. Көп жағдайда франчайзердің рөлін тұтыну нарығында жоғары
мәртебеге ие, атақты сауда маркасы немесе бренді бар, жеке
кәсіпкерлерге немесе олардың топтарына белгілі бір мерзімге және
белгілі бір шарттқа сәйкес сауда маркасын пайдалану құқығын
беретін ірі фирма (корпорация) атқарады. Әдетте франчайзерлердің
өз атынан ұсынатын тауарлық белгісі немесе қандай да бір өнімді
өндірудегі қаржылық тәжірибесі мен жеке жүйесі болады.
2) Франчайзи – франчайзиат, франшиза алушы, лицензиат, оператор,
франшиза ұстаушы, құқық алушы. Франчайзи франчайзердің сауда
белгісі мен технологиясын пайдалану арқылы коммерциялық қызметін
жүргізетін тұлға, компания немесе серіктестік (Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде – франчайзерден белгілі бір
мерзімге және белгілі бір шартқа сәйкес айрықша құқықты (франшиза)
алатын жеке немесе заңды тұлға болып табылады
3) Франчайзинг компоненттерінің бірі – франшиза – белгілі бір
шарттарға және белгілі бір компенсацияларға сәйкес неғұрлым ірі
фирманың қызметтерін ұсынуға немесе оның өнімін сатумен
айналысатын коммерциялық кәсіпорынды құруға берілетін құқық [28, 2
бап].
Франшиза – франчайзинг негізінде белгілі бір экономикалық қызметті
жүзеге асыру үшін өзара келісіммен бекітілген айрықша құқықтар жиынтығы
немесе франчайзингтік жүйеде қолдануға арналған іскерлік тұжырымдама.
Франшизалық пакет франчайзингтік келісімге қатысты құжаттардың және
франчайзиге берілетін бәсекелік артықшылықтар жиынтығы болып табылады. Оның
келесідей құрамдас бөліктері бар:
– Кәсіпорынды ашуға қажетті алғашқы жарна – франчайзердің бизнес-
тұжырымдамасын және брендін пайдалануға алу үшін төленетін
алғашқы төлем мөлшері;
– Роялти – франчайзингтік келісімде көрсетілген нақты мерзімде
франчайзидің төлеп отыратын міндетті мерзімдік төлемдерінің
мөлшері, немесе, франчайзердің авторлық құқықтарын пайдалану
үшін төленетін төлемдер (лицензиялық төлем, роялти);
– Жарнамалық қорға төленетін төлемдер – бизнестің тиімді
жүргізілуін ынталандыратын, франчайзер тарапынан өткізілетін әр
түрлі жарнамалық шараларға франчайзидің ат салысуының қаржылық
мөлшері. Әдетте, франчайзингтік келісімде франчайзер оның
мөлшерін алдын-ала белгілейді.
Франчайзингтік жүйе жалпы түрінде құрылымды басқарушы франчайзер-
компаниядан және оның бақылауындағы франшиздік кәсіпорындар желісінен
тұратын ұйымдық құрылымды сипаттайды.
Франчайзинг – бұл серіктестік бизнес, ондағы серіктестің бірі - өз ісін
сәтті және сенімді жүргізетін франчайзер компания. Франчайзер үшін
франчайзинг - өз ісін дамытудың тиімді әдісі. Бұл әдіс көптеген
франчайзилер желілерін және территориялық дамудың жетілген
технологияларында қалыптасқан. Франчайзи үшін франчайзинг - өз бизнесін
ашудың қайталанбас мүмкіндігі, себебі франчайзер франчайзиге дайын нарықтық
тауашаны, өзінің фирмалық атауын бере отырып, жан-жақты көмекпен қамтамасыз
етеді.
Серіктестік қатынастардың ерекше нысаны ретінде франчайзингтің мәні
Бизнес-бизнеске В2В және Бизнес-тұтынушы В2С орталарында ақпараттық
арналардың жинақталуына жәрдемдеседі.
Жоғарыда аталғандардың негізінде бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік
жүйесіне қатысушылардың өзара қатынасын сызба түрінде көрсетуге болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес шарт бойынша
франчайзердің (кешенді лицензиардың) міндеттері (28, 895 бап(:
1) шартта көзделген мерзімдер мен көлемде лицензиатқа (франчайзиге)
техникалық және коммерциялық құжаттаманы беру;
2) лицензиатқа (франчайзиге) берілген айрықша құқықтарды іске асыру
үшін қажетті ақпаратты ұсыну мен олар бойынша оқыту және кеңес
беру;
3) франчайзиден (лицензиаттан) алынған құпия коммерциялық ақпаратты
жария етпеу.
Келісіммен қарастырылған қызметті жүзеге асыруда франчайзидің
(лицензиаттың) келесідей міндеттері бар:
1) франчайзердің шарттағы нұсқауын пайдалануға;
2) өзінің өндірістік аумағына франчайзердің (лицензиардың) кіруіне
қажетті құжаттамаларды беруге және құқықтарды дұрыс пайдалануын
бақылауды жүзеге асыру үшін қажетті ақпарат алуына жәрдемдесуге;
3) айрықша құқықтардың тұпнұсқада сақтап пайдалануға;
4) лицензиардың (франчайзердің) өндірістік және коммерциялық ақпаратын
жарияламауға;
5) тұтынушыны тауар маркісін (таңбасын) кешенді кәсіпкерлік лицензия
негізінде пайдалануы жөнінде олар үшін айқын тәсілмен хабардар етуге
міндетті.
Франчайзинг идеясы серіктестердің бір-біріне тәуелділігі мен
тәуелсіздігі сияқты қарама қайшылықтардың бірлігіне негізделген. Тәуелділік
нақты франчайзер жүйесінің бірлігін анықтап, франчайзер мен оның серіктесі
франчайзи арасындағы келісім шартта жан-жақты көрсетіледі. Тәуелсіздік
франчайзи франчайзерге әкімшілікті түрде бағынбайтын заңды тұлға,
егеменді кәсіпкер болып табылатынына байланысты.
Франчайзинг келісімі негізінде франчайзидің іс-әрекетін қатаң реттеу
бизнесті жүргізудің жалпы мәдениетін және оның құқықтық қорғалуын
қамтамасыз етеді. Ол франчайзингтің қазақстандық кәсіпкерлер тәжірибесінде
және нарықта қолдану үшін өте маңызды және анықтамалық негіздеме болып
табылады. Франчайзингтің басқа артықшылығы – ол қолдаусыз, жеткілікті
білімсіз (оқытусыз) бизнеспен айналысуға шешіле бата алмай жүрген көптеген
тұлғаларды бизнеске тартуға мүмкіндік береді (7). Яғни бұл ретте
франчайзинг шағын бизнесті және орта тапты дамытушы катализатор қызметін
атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей шағын және ірі бизнестің өзара байланысы
нәтижесінде франчайзингтік жүйе қатысушыларының арасында ерекше міндеттер
қалыптасады, олар:
Франчайзи қызметкерлерін оқыту мыналарды қамтиды: маркетингті, тауарды
өндіру немесе қызмет көрсету технологиясын, тауарды жөндеу, есептік
операцияларды жүргізу.
Іскерлік франчайзингті тиімді пайдалану үшін кейде тек санаткерлік меншік
объектілерін пайдалану құжаттары мен ақпаратты беру жеткіліксіз, өйткені
бұл тұжырымдама нарық конъюнктурасына сәйкес өзгереді.
Франчайзер мен франчайзи арасында бірқатар міндетті және талқыланатын
компоненттерден тұратын күрделі компенсация жүйесіне негізделген қаржылық
қатынастар қалыптасады.
Франчайзи франчайзерге тұрақты мөлшерде бір реттік немесе ағымдық
төлемдер, түсімнен аударымдар, тауарлардың көтерме бағасына үстеме немесе
келісімде қарастырылған өзге нысанда төлемдер жасайды. Франчайзидің
франчайзерге төлейтін өтем ақының тиімді нысаны сатудан түскен түсімге, не
сату көлеміне байланысты емес тұрақты мөлшердегі төлемдер. Өйткені бұл: а)
орындаушы іс әрекетін басқару үлгісі шегінде пайда болған тікелей сыртқы
әсерлер және ынталандыру мәселелерін шешуге ықпалын тигізеді. Франчайзиді
оңтайлы ынталандыру шығындары оның бірқатар сауда орындарын инвестициялау
тәуекелінен жалтаруы шығындарынан артық болуы тиіс. ә) әрбір франчайзидің
сату және түсім көлемдері шығындары негізінде үнемдеуге мүмкіндік береді.
Франчайзердің кепілі оның тауар маркасының беделі болады.
Франчайзи франчайзердің фирмалық атауын пайдалануда және тұжырымдамасы
негізінде өндіретін тауарлардың сапасын қамтамасыз ету талаптарын сақтауға
міндетті.
Келісім франчайзиге берілген аумақта франчайзинг желісін дамыту кестесін
қарастырады, ол субфранчайзинг келісімдері негізінде франчайзи
кәсіпорындары санын ұлғайтумен байланысты.
Франчайзинг жүйесінің кейбір элементтерінің құпиялылығын сақтау екі
тараптың да міндеті болып табылады. Франчайзер ұсынатын кейбір
ақпараттардың сақталу қабілеті жоқ, ол санаткерлік меншік туралы заңнаманың
жетілмегендігіне орай қорғалмаған. Сондықтан франчайзер франчайзидің
ақпарат құпиялылығын сақтауына қатаң ескерту жасап, оны келісім-шартта
айқындап, оны бұзған жағдайда жауапкершілікті белгілеу керек.
Франчайзинг келісімдері франчайзердің франчайзиге бәсекелестігіне
шектеу қояды. Үшінші тұлға үшін бұл франчайзердің өз-өзімен бәсекелестігі -
ішкі бәсекелестік сипатында болады. Осыған орай франчайзер – франчайзи –
тұтынушы жүйесіндегі франчайзингтің артықшылықтары мен кемшіліктері
төмендегі 2-кестеде берілген.
Жүргізілген зерттеулер барысында ел экономикасы үшін франчайзингтің
мәні: шаруашылық қызмет механизмдерін үйлестіру есебінен экономикалық
байланыстарды реттеу, қаржылық және басқарушылық икемділікті жоғарылату,
экономикада қызмет ететін барлық институттардың шегінде экономикалық
субъектілердің экономикалық қатынастарын тұрақтандырудағы рөлімен
анықталады. Осымен қатар келесі заңдылықтар да байқалады: дамыған және
реттелген экономикалық қатынастары бар елдерде пайда болған франчайзинг –
тұрақтылық салдары, ал экономикалық қатынастары дамымаған және тұрақсыз
елдерде – франчайзинг реттеу факторы ретінде жүреді.
Осылайша шетелдік және отандық ғалымдардың франчайзингке қатысты
анықтамалары топтастырылып, олар келісімдік бизнестің түрі ретінде
сипатталатын авторлық анықтамамен толықтырылды. Франчайзингтік қатынастар
жүйесінің тізбекті сипаттамасы жасалып, ондағы франчайзер, франчайзи және
тұтынушы сияқты тараптардың осы жүйедегі артықшылықтары мен кемшіліктері
топтастырылды. Франчайзингтің Қазақстандағы эволюциясы мен оның дамуының
алғы шарттары анықталып, жағдайлары жан-жақты сипатталды. Нәтижесінде
франчайзингтің даму эволюциясы, қолдану салалары, қарым-қатынастар жүйесі
болғандықтан, келесі кезекте оның көптеген түрлерін қамтитын бірқатар
жіктелу белгілерін саралауды жөн көрдік.
2. Франчайзингтің жіктелу белгілері
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік үлгісін жүйелеу мен жіктеу
қажеттілігі халықаралық франчайзингтің нарықта кеңінен таралуына байланысты
күшейе бастады, жалпы франчайзингтің нарықта пайда болу мерзімі әлдеқайда
ерте, ол жаңа аймақтық нарықтарда франшизаның дамуына байланысты
субфранчайзингтік қатынастардың қалыптаса бастауымен сипатталады. Мұндай
жағдайлар франчайзерлер әзірленген тұжырымды енгізу кезеңіндегі
мәселелерден басталып, желінің аймақтық бөлімшелері қызметін бақылау
процедурасын ұйымдастыру қиындықтарымен аяқталады. Көп жағдайда
корпоративтік франчайзинг негізінде желісін кеңейткісі келетін
франчайзерлер бұл қиындықтарға тап болады.
Франчайзингтің әртүрлі нысандары бар, оларды таңдау қызметтің қаржылық-
шаруашылық түріне ғана емес, франчайзердің және оның тауарлары мен
қызметтерінің нарықтағы орнының тұрақтылығы, жергілікті-оператор франчайзи
нарығының ерекшеліктеріне де байланысты болады. Франчайзингтің нақты бір
нысанының құрылымын анықтайтын элементтеріне оның түрлері және әдістері
жатады [7, қай бетті қолданғаның жаз].
Франчайзингтің қазіргі түрлері мен әдістерінің байланыс нысанын
қарастыруда туындайтын негізгі мәселе – аталған элементтерінің қандай да
бір жіктелуінің жоқтығы. Бұл кемшілікті отандық және шетелдік материалдар
да толықтырмайды. Мұндай зерттеулерді жүзеге асыруды қиынға соқтыратын
негізгі мәселелердің бірі – көптеген сарапшылар франчайзингтің бір
элементін әртүрлі құрылымдық топтарға жатқызуы. Сол себепті бірінші
кезектегі міндет - франчайзингтің түрлеріне, сондай-ақ оның әдістеріне
қатысты элементтердің негізгі топтарын бөліп көрсету болып табылады. Мұндай
топтастыру біріншіден, бұл топтың ішіндегі себеп-салдар байланыстарына,
екіншіден – элементтер топтары мен тіркелген франчайзинг үлгісі құрамы
арасындағы себеп-салдар байланысына негізделеді.
Франчайзингті жіктеудің бірінші белгісі бас фирманың (франчайзердің)
қызмет ету саласының сипатына сәйкес франчайзер франчайзиге қандай түрде
және өндірістің қай кезеңінде тауардың франчайзидің қолына өтетіндігіне
байланысты болатыны қарастырылады.
Бірінші белгі бойынша франчайзингтің тауарлық, өндірістік, іскерлік
және қызмет көрсету (сервистік) сияқты түрлері белгілі.
Тауарлық франчайзинг дегеніміз – бас компанияның сауда маркасы (сауда
белгісі) атынан тауарларды сату құқығын сатып алу. Мұндай жағдайда
өндірушілер (франчайзер) өз тауарларының тұтынушыға нақты өндірілген
күйінде жеткізілетініне кепілдік алады. Сонымен қатар компанияның атауы мен
сауда маркасы нарықта кеңінен таралып, тұтынушылар мен өндірушілерге елеулі
табыс әкеледі. Алайда тауарлық франчайзинг нарықта кең қолданыс таппады.
Әдетте мұндай қатынастар франчайзер үшін ғана табысты, себебі олар
көбінесе франчайзердің сауда маркасының жылжуын, өткізу жүйесін кеңейту
және сол арқылы тұтынушылармен үздіксіз байланысын қамтамасыз етеді.
Франчайзи франчайзер бақылайтын өткізу жүйесінің бір бөлігі болып табылады.
Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары үшін көпшілік жағдайда ассортименттік
саясаттың маңызы зор, себебі ас мәзірінде бір ғана тағамды ұсыну тиімсіз
болып табылады. Франчайзер қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары үшін ас
мәзірін, дизайн, қызмет көрсету және тағы басқа қызметтердің пакетін
ұсынғанда ғана тауарлық франчайзинг тиімді болады. Бұл жағдайда франчайзи
өзінің имиджін франчайзер имиджіне сәйкестендіріп, ұқсас қызметтер нарығына
танымал болуы мүмкін [6, 112б].
Кейде тауарлық франчайзингті өнімнің франчайзингі (сауда атауы) деп
те атайды. Франчайзингтің бұл түрі сауда саласында басым қолданылады және
ол жалпы түрінде франчайзер өндіретін өнімді өткізуге берілетін айрықша
құқықты сипаттайды. Алайда, франшизаны сата отырып, өндіруші - франчайзер
франчайзиге белгіленген аймақта ғана өзінің өнімін өзінің сауда маркасымен
сату құқын береді. Франшизаның иесі берілген тауардың бірден бір сатушысы
және франчайзердің сауда маркасының ерекше өкілі болады. Франчайзи тек
франчайзердің өнімдерін сатуға және өзге бәсекелес тауарларды сатудан бас
тартуға міндетті.
Осындай классикалық нысандағы тауарлық франчайзингте франчайзи бір
жағынан тауар жайында нақты білімі бар, екінші жағынан сатып алушының
психологиясымен таныс болуы керек.
Тауарлық франчайзингке сүйене отырып, өндіруші-кәсіпорын өз өнімінің
өткізу көлемін ұлғайтады. Сонымен бірге өткізу желісіне франчайзиді
жұмылдыру және оған нақты бір аймақтарды бекіту, өткізу нарығының
географиясын кеңейте отырып, әртүрлі аймақтар арасындағы сату көлемінің
бірқалыпты бөлінуін реттеуге мүмкіндік береді
Тауарлық франчайзинг франчайзингтің ең ежелгі түрі, әрі бастапқы нысаны
және ол бүгінгі күнге дейін өзектілердің бірі болып табылады. Сондай-ақ
франчайзингтің бұл түрі тауарлар мен қызметтерді өткізу үрдісінің әртүрлі
кезеңдерінде ерекшелене отырып, өз буындарын жалғастыруда. (2 - сурет І,
ІІ, ІІІ).
Тауарлық франчайзинг табысты қызмет етуі үшін ғимараттың ішкі
безендірілуінде және қызмет көрсету жүйесінде ерекше фирмалық стиль болуы
шарт. Фирма тұтынушының санасында өзінің беделі мен имиджін қалыптастыруы
үшін алдымен бірқатар фирмалық дүкендер ашуы керек. Жалпы, тауарлық
франчайзингке франчайзи тауарлардың бір түрін бір бағытта өткізуге
мамандану немесе кейбір жағдайда – функционалдық белгіленуі бойынша ұқсас
бірнеше тауарларды сату тән болып табылады.
сурет 2. Тауарлық франчайзинг қатынастары
Тауарлық франчайзинг косметика және фирмалық киімді сатуда қолданылуы
мүмкін. Қазақстандағы тауарлық франчайзингтің мысалы ретінде Алматы құс
компаниясы Сеймар сауда маркісі, Maxmara, Bally, Dolche & Gabbana,
Мехх сияқты әлемге әйгілі брендтерін сатумен айналысатын Бутя, Акцепт
компаниялары қызмет етуде .
Сауда саласында дамуымен қатар, франчайзинг өндірістік салада да
кеңінен таралып, бизнесті ұйымдастырудың осы үлгісіне тән тиімділікті
дәлелдей түсті. Өндірістік франчайзинг – өнімді өндірудің негізгі
компонентіне немесе өндірістің патенттелген технологиясына орама
материалдарымен қоса айрықша құқықтарын беруді білдіреді. Мұндай жағдайда
өнімді өндіруге қажетті материалдар мен шикізаттардың жабдықтаушысы
франчайзер болып табылады. (3- сурет І)
Тәжірибе жүзінде шикізат өндірушісіне және дайын өнім өндірушісіне
қатысы жоқ үшінші тұлға айрықша құқықтар иесі – франчайзер болады (5-
сурет ІІ, ІІІ). Өндірістік франчайзингтің лицензиялық келісімге ұқсас
жақтары кездеседі, бірақ тек онымен ғана шектелмейді. Франчайзинг тек
келісім ғана емес, сонымен қатар ол негізгі келісімде жан-жақты
қарастырылған ұзақ мерзімді қатынастар жүйесі.
Өндірістік франчайзингтегі қарым-қатынастар тауарлыққа ұқсас түрде
құрылады, бір ғана ерекшелігі – бөлшек және көтерме сауда өкілдерінің
орнына шикізатты немесе дайын өнімді өндіруші келеді.
Өндіріс саласындағы франчайзингтік қатынастар алкогольсіз сусындарды
әзірлеуге қажетті әртүрлі сироптар мен концентраттардың өндірісінде кең
қолданылады. Алкогольсіз сусындар саласының Coca-cola, Pepsi, Royal Crown
сияқты және тағы басқа барлық ірі компаниялары осы қағида негізінде жұмыс
жасайды . Негізінен алкогольсіз сусындардың орталықтандырылған өндіріс
тұтынушылардан алшақтылығына байланысты тиімсіз болып табылады, сондықтан
франчайзер жергілікті өндіруші-франчайзилерді арнайы концентратпен
қамтамасыз етеді.
Сурет 3. Өндірістік франчайзинг қатынастары
Франчайзингтің осы түрі пайда болғаннан кейін, ол өнімнің белгілі бір
түрінің өндірісін ұйымдастырудың аса тиімді сызбасы ретінде танылды.
Осындай жағдайды түсіндіретін себептердің бірі ол өнімді әзірлеудің
патенттелген технологиясын немесе шикізатты өндірудің ерекше құпиясына ие
фирманың қайталанбас нарықтық жағдайының нәтижесінде, осы нарықтағы
бәсекелестік артықшылығын монополиялық позицияға айналдыру мүмкіндігі болып
саналады.
Өндірістік франчайзинг – бас компаниядан иемденген материалдар мен
шикізаттарды пайдалану арқылы тауарларды өндіру мен өткізудің айрықша
құқығын франчайзиге сатуды білдіреді
Өндірістік франчайзинг тараптардың барлығына қатысты жалпы мақсаттарға
негізделеді, олар:
– еңбек бөлінісі және өндірістің мамандануы;
– өндіріс көлемін жоғарылату және өндірістік бағдарламаларды кеңейту;
– өндіріс үнемділігін қамтамасыз ету;
– нарық талаптарына сәйкес өндіріс пен өткізудің икемділігін ұлғайту;
– нарықтағы өзгерістерге байланысты жаңа өнімдерді игеру.
Қазақстандағы өндірістік франчайзинг жүйесі бойынша нарықта
салқындатқыш сусындар өндірушілеріден Coca-Cola, Pepsi, тағам өндіруші
Mars, Nestle компаниялары, Danone, косметика және тұрмыстық химия
өндіруші Henco, J&J Procter & Gamble компаниялары жұмыс істейді.
Сервистік франчайзинг деген өндірістік және тауарлық франчайзингтің
арасында орналасқан орта (14, 87б(. Мұнда франчайзиге франчайзердің сауда
маркасы атынан қызметтің белгілі бір түрімен айналысу құқығы беріледі.
Сервистік франчайзинг ұғымының мағынасы кең, ол тек қызмет түрлерін ғана
емес (қызметті ұсыну), оны жүзеге асыру нысанын (франчайзингтік келісім-
шарт жасау), сонымен қатар өзара іскерлік-әрекетті ұйымдастыру тәсілін,
ғимараттың ішкі және сыртқы дизайны бойынша стандарттарын, тағамдарды
әзірлеу мен клиенттерге қызмет көрсетуді ұйымдастырудың барлық
элементтерінде болатын фирмалық стилін қамтиды.
Сервистік франчайзингтің негізгі бағыты – тұтынушыларға қызмет
көрсетудің жоғары деңгейі, франчайзи мен франчайзер жүргізетін ортақ
саясаттың негізінде тұтынушыға белгілі сауда маркасы кәсіпорынында, белгілі
бір уақыт аралығында қандай мөлшердегі және қандай сападағы қызмет
ұсынылатындығы белгілі болады. Мұндай ақпараттану тұтынушының
қажеттіліктерін іздеу және қанағаттандыру уақытын үнемдейді, ал қызмет
көрсетуден күтетін сапасы оң эмоционалды әсер тудырып, франчайзиге қайтадан
келу ықтималдығын жоғарылатады. Дәл осы көрсетілген жағдайлар сервистік
франчайзингтің кеңінен таралуына және бизнесті жүргізудің перспективті
технологиясына айналуына мүмкіндік береді. Аталған шаруашылық үлгісінің
қалыптасуының теориялық аспекттеріне байланысты франчайзингтің қазіргі
түрлері мен әдістерінің дамуындағы жоғарыда аталған тенденциялардың
нәтижесінде, дәлірек айтқанда, қолдану аяларын кеңейтуден франчайзингті
тарату құралдарын кеңейтуге өтуіне байланысты, бизнестің аталған үлгісінің
үш өтпелі формасы қалыптасты. Олар бір жағынан франчайзингтің барлық
түрлерін, екінші жағынан франчайзингтік желіні дамытудың белгілі әдістерін
қамтиды .
Әлемдегі әйгілі MC. Donald,s компаниясы сервистік франчайзинг
негізінде өзінің мейрамханалары желісін дүние жүзінің түпкір-түпкіріне
таратты. Қазақстандағы сервистік франчайзинг жүйесі бойынша нарықта
РосИнтер, Kodak, Хаятт Ридженси Алматы компаниялары жұмыс істейді.
Іскерлік франчайзинг (бизнес формат франчайзингі) – шағын фирманы
ұйымдастыру үшін бас корпорацияның аты мен қызмет ету бейіні құқығын сатып
алу. Іскерлік франчайзинг франчайзингтік қатынастардың жүйесін
ұйымдастырудың ең танымал әдісі болып табылады, себебі ол ірі кәсіпорынның
шикізат пен технологиядан бастап ұйымдық сызбалар мен есеп беру әдістеріне
дейінгі өндірістік- шаруашылық циклының барлық элементтерін қамтиды.
Франчайзи франчайзерге толығымен сәйкестендіріліп, франчайзердің жалпы
корпоративтік жүйесінің бөлігіне айналады. Мұндай франчайзингте франчайзер
шикізат өндірушісі, дайын өнім өндірушісі, бөлшек және көтерме саудагер,
қызмет саласының (сферасының) кәсіпорыны болуы мүмкін, немесе белгіленген
келісімге сәйкес франчайзиге берілетін айрықша құқықтардың иесі ғана болуы
мүмкін. Дегенмен, жүйеде қызмет ететін барлық кәсіпорындар бір әдістеме
бойынша, бірегей стильде және жүйе ішіндегі мүдделерді сақтай отырып жұмыс
істеуі тиіс. Франчайзингтің бизнес формат жүйесі бизнесті сала ішінде және
ұқсас салалар масштабында кеңейтуге ғана емес, сонымен қатар осы жүйеге
бизнестің әртүрлі бағыттарын енгізуге мүмкіндік береді. Нарықтың бір
саласында франчайзингтің бизнес формат жүйесін қолданатын фирма өзінің
жоғары беделін бизнесті ұйымдастыру үшін ұсынады.
Іскерлік немесе бизнес формат франчайзингі – франчайзи мен франчайзер
арасындағы ынтымақтастықтардың барлық мүмкін аспектілерін қамтиды. Өз ісін
бастаушы кәсіпкерге қажетті жаңа кәсіпорын үшін орын таңдау, жөндеу-
құрылыстық жұмыстар және ғимаратты қайта жабдықтау, қажетті технологиялық
желілерді орнату, өнімді өткізу мен шикізатпен жабдықтауға көмектесу,
франчайзи мен оның қызметкерлерін оқыту, құрал-жабдықтардың лизингі және
несиелер сияқты ұйымдастырушылық жұмыстардың барлығын франчайзер ұсынады.
Бүгінгі таңда әлемдегі франчайзингтік желілердің көбі бизнесті жүргізу
үлгісінің оң және тиімді жақтарын біріктірген осы іскерлік франчайзинг
қағидалары негізінде қызмет етеді. Қазақстандық нарықта айқын мысал ретінде
Пятерочка (7`Я) бөлшек сауда дүкендерінің желісін қарастыруға болады
Алайда, франчайзинг концепциялары эволюциясының даму сипаты өзгерді.
Егер бұрын осы саладағы зертеулердің негізгі бағыты франчайзингті
пайдаланудың жаңа салаларын анықтауға, франчайзингтің қарастырылып отырған
салаларының ерекшеліктерін көрсететін жаңа түрлерін әзірлеуге бағытталса,
іскерлік франчайзинг пайда болғаннан бері зерттеу үрдісінің бағыты
франчайзингтік кәсіпорындар желісін кеңейтудің мүмкін әдіс-тәсілдерін
анықтау жағына қарай өзгерді. Яғни зерттелінетін шаруашылық үлгісінің даму
жолдарының сапалық мәніне ауысу жүзеге асырылды.
Іскерлік франчайзингті қолданатын қазіргі франчайзингтік жүйелерде
қаржылық және ұйымдық-басқарушылық құрылымдарының өзара тығыз байланысы
байқалады, ол қаржылық есеп орталықтарына қаржылық жауапкершілік
орталықтары мәртебесін беруімен сипатталады.
Франчайзингті жіктеудің екінші белгісі бойынша франчайзингтің түрлері
франчайзер мен франчайзи қатынастарының қалыптасу жолдары, нақтырақ
айтқанда франшизаны сатып алушыға қандай жеңілдіктер ұсынылатындығына
байланысты. Сонымен франчайзер мен франчайзидің өзара қарым-қатынасына
байланысты франчайзингтің келесідей түрлері :
Франчайзингтің классикалық үлгісі (моделі) – франчайзи франчайзермен оның
тауарларын немесе қызметтерін жабдықтауға тікелей келісім шарт бекітеді, өз
кезегінде франчайзи франчайзерге франшиза және ұсынылатын қызметтер үшін
бастапқы жарна және тұрақты аударымдарды (роялти) жүзеге асыруды
міндеттенеді.
Франшизаны сатып алушы кәсіпкер франчайзердің қолдауына сүйене отырып,
жаңа кәсіпорын ашып, өз бизнесін дамытатын франчайзингтің бұл үлгісі соңғы
жылдары франчайзерді барынша аз шығындардың негізінде жедел дамудың қосымша
мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету бағытына қарай өзгерді.
Жоғарыда аталған үлгіден басқа, бүгінгі таңда франчайзингтің кеңінен
таралуына байланысты келесі әдістер жиі қолданылады: аймақтық,
субфранчайзинг және дамытушы франчайзинг.
Аймақтық франчайзинг – мұнда аралық буын болып табылатын бас франчайзи
франчайзердің аймақтағы ресми өкілі ролін атқарады. Аймақтық тартылған
барлық франчайзилер бастапқы жарнаны (франшиза үшін) және басқада жүйелі
төлемдерді (роялти) франчайзерге тікелей төлейді. Аймақтық франчайзингті
таңдай отырып, франчайзер өз қызметінде қандай да бір географиялық ауданды
(ол аудан, облыс, аймақ немесе елді мекен болуы мүмкін) қамту мәселесін
шешеді. Жедел дамуы үшін қажетті қаражаттары мен ұжымның жоқтығына
байланысты, ол бас франчайзидің қолдауына сүйенеді. Өз кезегінде бас
франчайзи өзінің географиялық ауданындағы жаңа франчайзилерді жұмылдырып
қана қоймай, оларды әдетте, франчайзер ұсынатын бастапқы оқыту және тағы
басқа қызметтермен қамтамасыз етеді. Бас франчайзи жарнамалық жарналар мен
төлемдерді бөлуге қатысады. Ол франчайзинг беретін барлық игіліктерді
пайдаланады және ол үшін лицензиялық жарналарды төлейді, ал тікелей
франчайзерге жарнамаға арналған жарналарды төлейді. Нарықтың ерекше
территориясындағы қызметі үшін төлеген алғашқы жарнаға жауап ретінде бас
франчайзи болашақта франчайзерден осы жүйеге жұмылдырған франчайзилердің
жалпы өткізу көлеміндегі үлесіне сәйкес роялти алады. Басқа әдістерге
қарағанда бұл әдіс барлық тараптар үшін пайдалы, себебі бас франчайзи –
ынтымақтастықтың қолдауын кез-келген уақытта таба білетін таңдаулы тұлға,
ал ол франчайзер үшін де пайдалы болып табылады.
Аймақтық франчайзингтің халықаралық деңгейдегі түрі мастер франшиза деп
аталады. Мастер - франшиза қатынастары халықаралық франчайзер белгілі бір
мемлекетте жүйені дамытудың айрықша құқықтарын бір франчайзиге сатады.
Франчайзидің мұндай түрі мастер франчайзи иесі деп аталады. Осылайша
франчайзи нақты бір мемлекет франчайзері болып, басқа кәсіпкерлерге белгілі
бір сервистік төлемге (роялтиге) франшизаны ұсынады және сатады. Бұл
франшизаға нақты сұраныс бар кезде жиі қолданылады. Мұндай жағдайда
франчайзер өз бизнесін дамыту туралы көп ойланбайды, басты мәселе тек
франчайзердің жүйесін осы мемлекет аймағында табысқа жеткізу мүмкіндігі бар
жергілікті нарықта қызметі жақсы ұйымдастырылған кәсіпкерді іздеп табу.
Франчайзингтік қатынастарды кеңейтудің балама жолдарын іздеу аймақтық
франчайзингті әзірлеумен шектелмеді, нәтижесінде cубфранчайзинг атты жаңа
әдістеме даярланды.
Субфранчайзинг – мұнда аралық буын субфранчайзер. Ол бас франчайзи
сияқты аймақтық нарықты игеруді, франчайзилерді жұмылдыру, кадрлардың оқуын
ұйымдастыруды жүзеге асырады (7). Айырмашылығы франчайзилер ұзақ мерзімді
негізде субфранчайзермен тікелей қызмет етеді. Франчайзилер субфранчайзерге
роялти мен жарнамалық жарналарды төлейді, олардың бір бөлігі бас
компанияға, ал қалғаны жүйе жұмысына және делдалдың табысына аударылады.
Осылайша субфранчайзер өз территориясындағы франчайзерге айналып,
франчайзилер оның ұзақ мерзімді қолдауына тәуелді болады. Субфранчайзердің
басқармашылық және маркетингтік қабілеттерінің шектелмеген құралдарының
болуы, франчайзиге де өз әсерін тигізеді. Әлеуетті франчайзиге
субфранчайзингтік қатынастарды мұқият таңдау керек, себебі ол франчайзер
мен субфранчайзердің іскерлік және өмірлік зеректігіне тәуелді болады .
Субфранчайзинг пайда болған уақытпен қатарлас, желіні дамытудың тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz