Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы тарихи шындық және көркемдік шешім
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЛИРИКАСЫ
1. 1 Мағжан Жұмабаевтың лирикасындағы тарихи шындық және көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. 2 «Түркістан» өлеңіндегі тарихи шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
«БАТЫР БАЯН» ДАСТАНЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ
2. 1 «Батыр Баян» поэмасындағы тарихи шындық және көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2. 2 «Батыр Баян» және «Абылай хан» дастанын салыстыру ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
І МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЛИРИКАСЫ
1. 1 Мағжан Жұмабаевтың лирикасындағы тарихи шындық және көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. 2 «Түркістан» өлеңіндегі тарихи шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
«БАТЫР БАЯН» ДАСТАНЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ
2. 1 «Батыр Баян» поэмасындағы тарихи шындық және көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2. 2 «Батыр Баян» және «Абылай хан» дастанын салыстыру ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Зерттеудің жалпы сипаты. Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында қазақ әдебиетінің тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі – Мағжан Жұмабаев. Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде идеологиялық қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған қалпын көруге ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі жырымен де күресіп өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді бастан кешірді.
Мағжан – лирикалық өлеңдермен қатар бірнеше көркем поэмалар жазған ақын. Атап айтқанда, "Қойлыбайдың қобызы", "Батыр Баян", "Қорқыт", т.б. поэмалары ақын талантының ерекше қырын танытады.
Әдеби шығармаларымен бірге Мағжанның қаламынан туған ғылыми еңбектер, оқу құралдары да кезінде халқының қызметіне жарап, елеулі мәнге ие болды. Жастарды оқу, білімге шақырған қаламгер педагогика саласында бірқатар еңбек жазды. 1923 жылы Ташкентте "Педагогика" атты кітап шығарды. Сонымен бірге 1928 жылы Мәскеуде төменгі сынып шәкірттеріне арналған "Сауатты бол" атты оқулығы жарық көреді.
1938 жылы жазықсыз жазаның құрбаны болғаннан кейін Мағжан шығармашылығын оқуға, жариялауға тыйым салынды. Тек еліміз тәуелсіздік алар тұстағы арнайы үкімет шешімі арқылы ғана ақынның есімі мен шығармашылық мұрасы толық ақталды. 1989 жылы ақын шығармаларының бір томдығы, 1995 жылы үш томдық жинағы жарық көрді.
Мағжан Жұмабаев шын мәніндегі ұлт ақыны болды. Ал ұлттың негізі - тіл. Өмірге ғашық ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін жан-тәнімен сүйді. Отаршылдық кездегі қысымға түскен қазақ тілінің жай-күйі ақын жанын мазалап, жүрегін сыздатады. Бұл тектен-тек емес еді. Ақын жүрегі халықтың барометрі іспеттес: ел басындағы қуанышқа алдымен қуанатын да, төніп келе жатқан қара түнекті алдымен сезінетін де – ақын. Тілдің кемуі түбінде ұлттың кемуіне, бұзылуына алып баратынын сезген ақын жүрегі дабыл қағады. Ақынның ойынша: тіл -ұлттың туы, тіл - ұлттың қаны, тіл - ұлттың жүрегі.
Мағжанның ойлары мұнымен шектелмейді. Бір ұлттың өз халқының мүддесін ойлаумен ғана қалып қоймайды. Мағжанның азаматтық парасатынан туындаған арман-мақсаттар бұдан әлдеқайда биік. Туған халқы туралы айтқанда, оның кешегі өткен жолын еске алады, оны бүгінгі жағдайымен салыстырады. Онымен де шектелмей, ақын жалпы түріктік идея көтереді. Түркі тектес халықтардың бәрінің болашағынан үміт күтеді, жалпы Шығысты пір тұтады. Бұл қатарда ақынның "Пайғамбар", "Күншығыс", "Түркістан", От", т.б. тәрізді бірсыпыра өлеңдерінде түптің түбінде жақсылық атаулының бәрі де Шығыстан келмек, Батыстан торлаған қою қара бұлтты Шығыстың жарық сәулесі ғана талқандамақ. Бұл өлеңдерінде ақынның туған жерге, өз топырағына, Шығысына деген ғажайып сүйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айқын көрінеді.
Мағжан – лирикалық өлеңдермен қатар бірнеше көркем поэмалар жазған ақын. Атап айтқанда, "Қойлыбайдың қобызы", "Батыр Баян", "Қорқыт", т.б. поэмалары ақын талантының ерекше қырын танытады.
Әдеби шығармаларымен бірге Мағжанның қаламынан туған ғылыми еңбектер, оқу құралдары да кезінде халқының қызметіне жарап, елеулі мәнге ие болды. Жастарды оқу, білімге шақырған қаламгер педагогика саласында бірқатар еңбек жазды. 1923 жылы Ташкентте "Педагогика" атты кітап шығарды. Сонымен бірге 1928 жылы Мәскеуде төменгі сынып шәкірттеріне арналған "Сауатты бол" атты оқулығы жарық көреді.
1938 жылы жазықсыз жазаның құрбаны болғаннан кейін Мағжан шығармашылығын оқуға, жариялауға тыйым салынды. Тек еліміз тәуелсіздік алар тұстағы арнайы үкімет шешімі арқылы ғана ақынның есімі мен шығармашылық мұрасы толық ақталды. 1989 жылы ақын шығармаларының бір томдығы, 1995 жылы үш томдық жинағы жарық көрді.
Мағжан Жұмабаев шын мәніндегі ұлт ақыны болды. Ал ұлттың негізі - тіл. Өмірге ғашық ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін жан-тәнімен сүйді. Отаршылдық кездегі қысымға түскен қазақ тілінің жай-күйі ақын жанын мазалап, жүрегін сыздатады. Бұл тектен-тек емес еді. Ақын жүрегі халықтың барометрі іспеттес: ел басындағы қуанышқа алдымен қуанатын да, төніп келе жатқан қара түнекті алдымен сезінетін де – ақын. Тілдің кемуі түбінде ұлттың кемуіне, бұзылуына алып баратынын сезген ақын жүрегі дабыл қағады. Ақынның ойынша: тіл -ұлттың туы, тіл - ұлттың қаны, тіл - ұлттың жүрегі.
Мағжанның ойлары мұнымен шектелмейді. Бір ұлттың өз халқының мүддесін ойлаумен ғана қалып қоймайды. Мағжанның азаматтық парасатынан туындаған арман-мақсаттар бұдан әлдеқайда биік. Туған халқы туралы айтқанда, оның кешегі өткен жолын еске алады, оны бүгінгі жағдайымен салыстырады. Онымен де шектелмей, ақын жалпы түріктік идея көтереді. Түркі тектес халықтардың бәрінің болашағынан үміт күтеді, жалпы Шығысты пір тұтады. Бұл қатарда ақынның "Пайғамбар", "Күншығыс", "Түркістан", От", т.б. тәрізді бірсыпыра өлеңдерінде түптің түбінде жақсылық атаулының бәрі де Шығыстан келмек, Батыстан торлаған қою қара бұлтты Шығыстың жарық сәулесі ғана талқандамақ. Бұл өлеңдерінде ақынның туған жерге, өз топырағына, Шығысына деген ғажайып сүйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айқын көрінеді.
1.Бердібай Р. Ел боламыз десек... -Алматы: ЖШС «Қазақстан баспа үйі», 2000, -400б.
2. Елеукенов Ш. «Қосылып батыр түрік балалары» Мағжан ақын және түрік тақырыбы / Қазақстан-Заман. -2001. -27 шілде.
3. Аймауытов Ж. Мағжан Жұмабаев ақындығы /Лениншіл жас. - 1923, - №5.
4. Мұқанов С. «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті», -Алматы. 1932.
5. Өгел Б. Ұлы Хун империясы тарихы. Аударған Әлімғазы Дәулетхан. - Алматы, Хант, 1998.
6. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. –Алматы: Атамұра, 2002.
7. Костюхин Е. А. "Александр Македонский. В литературной и фольклорной традиции". - Москва, 1972
8. Бертельс Е.Э "Роман об Александре и его главные версии на Востоке" избранные труды. - Москва, 1965
9. Үлімжіұлы Ақыт қажы. "Ескендір Зұлқарнайын". // Алдаспан №1-2. 2005
10. Қасқабасов С. "Қазақтың халық прозасы" - Алматы, Ғылым, 1984
11. Жандарбек З. Ясауи жолы және қазақ қоғамы. -Алматы: Ел-шежіре, 2006.
12. Мамиева Б. О. Асан қайғы туралы аңыздар. Фил.ғыл.канд.дәр.алу үшін жазылған диссертация авторефераты. –Алматы, 2007.
13. Әбілқасымов Б. Түркі шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 208 б.
14. Әбдезұлы Қ. Қазақ батырлары және көркем әдебиет. Егемен Қазақстан. 2008 ж. № 45.
15. Бердібай Р. Ел боламыз десек... – Алматы: Қазақстан, 2000
16. Смирнова Н.С. Абылай туралы жыр-аңыздар. //Қазақ тарихи жырларының мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1979.
17. Жұмабаев М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988. -232 бет.
18. Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық Тарихи жырлар. І том. Абылай хан / Құраст. А. Сейдімбек, Б. Әзібаева, М. Шафиғи. –Алматы: Білім, 1995.
19. Бекмаханов Е. Қазақ халқының Кенесары бастаған азаттық қозғалысы (Тарихи монография). // Жұлдыз. № 9, 1993.
20. Абылай хан. - Алматы: Жазушы, 1993.
21. Зокота. Россия к Средняя Азия. - Москва, 1984.
22. Әбсадықов А.А. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи аңыздар: мотив пен сюжеттер типологиясы, тұтастану мәселелері. Фил.ғыл.док. дәр алу үшін жаз-ған дисс.авторефераты.
23. Айтбаев М. Шер. –Алматы: Жазушы, 2005.
2. Елеукенов Ш. «Қосылып батыр түрік балалары» Мағжан ақын және түрік тақырыбы / Қазақстан-Заман. -2001. -27 шілде.
3. Аймауытов Ж. Мағжан Жұмабаев ақындығы /Лениншіл жас. - 1923, - №5.
4. Мұқанов С. «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті», -Алматы. 1932.
5. Өгел Б. Ұлы Хун империясы тарихы. Аударған Әлімғазы Дәулетхан. - Алматы, Хант, 1998.
6. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. –Алматы: Атамұра, 2002.
7. Костюхин Е. А. "Александр Македонский. В литературной и фольклорной традиции". - Москва, 1972
8. Бертельс Е.Э "Роман об Александре и его главные версии на Востоке" избранные труды. - Москва, 1965
9. Үлімжіұлы Ақыт қажы. "Ескендір Зұлқарнайын". // Алдаспан №1-2. 2005
10. Қасқабасов С. "Қазақтың халық прозасы" - Алматы, Ғылым, 1984
11. Жандарбек З. Ясауи жолы және қазақ қоғамы. -Алматы: Ел-шежіре, 2006.
12. Мамиева Б. О. Асан қайғы туралы аңыздар. Фил.ғыл.канд.дәр.алу үшін жазылған диссертация авторефераты. –Алматы, 2007.
13. Әбілқасымов Б. Түркі шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 208 б.
14. Әбдезұлы Қ. Қазақ батырлары және көркем әдебиет. Егемен Қазақстан. 2008 ж. № 45.
15. Бердібай Р. Ел боламыз десек... – Алматы: Қазақстан, 2000
16. Смирнова Н.С. Абылай туралы жыр-аңыздар. //Қазақ тарихи жырларының мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1979.
17. Жұмабаев М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988. -232 бет.
18. Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық Тарихи жырлар. І том. Абылай хан / Құраст. А. Сейдімбек, Б. Әзібаева, М. Шафиғи. –Алматы: Білім, 1995.
19. Бекмаханов Е. Қазақ халқының Кенесары бастаған азаттық қозғалысы (Тарихи монография). // Жұлдыз. № 9, 1993.
20. Абылай хан. - Алматы: Жазушы, 1993.
21. Зокота. Россия к Средняя Азия. - Москва, 1984.
22. Әбсадықов А.А. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи аңыздар: мотив пен сюжеттер типологиясы, тұтастану мәселелері. Фил.ғыл.док. дәр алу үшін жаз-ған дисс.авторефераты.
23. Айтбаев М. Шер. –Алматы: Жазушы, 2005.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
Орындаған:
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді
“___”_____________ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЛИРИКАСЫ
1. 1 Мағжан Жұмабаевтың лирикасындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. 2 Түркістан өлеңіндегі тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
БАТЫР БАЯН ДАСТАНЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ
2. 1 Батыр Баян поэмасындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2. 2 Батыр Баян және Абылай хан дастанын
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында
қазақ әдебиетінің тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі –
Мағжан Жұмабаев. Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде
идеологиялық қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған
қалпын көруге ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі
жырымен де күресіп өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді
бастан кешірді.
Мағжан – лирикалық өлеңдермен қатар бірнеше көркем поэмалар жазған
ақын. Атап айтқанда, "Қойлыбайдың қобызы", "Батыр Баян", "Қорқыт", т.б.
поэмалары ақын талантының ерекше қырын танытады.
Әдеби шығармаларымен бірге Мағжанның қаламынан туған ғылыми еңбектер,
оқу құралдары да кезінде халқының қызметіне жарап, елеулі мәнге ие болды.
Жастарды оқу, білімге шақырған қаламгер педагогика саласында бірқатар еңбек
жазды. 1923 жылы Ташкентте "Педагогика" атты кітап шығарды. Сонымен бірге
1928 жылы Мәскеуде төменгі сынып шәкірттеріне арналған "Сауатты бол" атты
оқулығы жарық көреді.
1938 жылы жазықсыз жазаның құрбаны болғаннан кейін Мағжан
шығармашылығын оқуға, жариялауға тыйым салынды. Тек еліміз тәуелсіздік алар
тұстағы арнайы үкімет шешімі арқылы ғана ақынның есімі мен шығармашылық
мұрасы толық ақталды. 1989 жылы ақын шығармаларының бір томдығы, 1995 жылы
үш томдық жинағы жарық көрді.
Мағжан Жұмабаев шын мәніндегі ұлт ақыны болды. Ал ұлттың негізі - тіл.
Өмірге ғашық ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін жан-тәнімен сүйді.
Отаршылдық кездегі қысымға түскен қазақ тілінің жай-күйі ақын жанын
мазалап, жүрегін сыздатады. Бұл тектен-тек емес еді. Ақын жүрегі халықтың
барометрі іспеттес: ел басындағы қуанышқа алдымен қуанатын да, төніп келе
жатқан қара түнекті алдымен сезінетін де – ақын. Тілдің кемуі түбінде
ұлттың кемуіне, бұзылуына алып баратынын сезген ақын жүрегі дабыл қағады.
Ақынның ойынша: тіл -ұлттың туы, тіл - ұлттың қаны, тіл - ұлттың жүрегі.
Мағжанның ойлары мұнымен шектелмейді. Бір ұлттың өз халқының мүддесін
ойлаумен ғана қалып қоймайды. Мағжанның азаматтық парасатынан туындаған
арман-мақсаттар бұдан әлдеқайда биік. Туған халқы туралы айтқанда, оның
кешегі өткен жолын еске алады, оны бүгінгі жағдайымен салыстырады. Онымен
де шектелмей, ақын жалпы түріктік идея көтереді. Түркі тектес халықтардың
бәрінің болашағынан үміт күтеді, жалпы Шығысты пір тұтады. Бұл қатарда
ақынның "Пайғамбар", "Күншығыс", "Түркістан", От", т.б. тәрізді бірсыпыра
өлеңдерінде түптің түбінде жақсылық атаулының бәрі де Шығыстан келмек,
Батыстан торлаған қою қара бұлтты Шығыстың жарық сәулесі ғана талқандамақ.
Бұл өлеңдерінде ақынның туған жерге, өз топырағына, Шығысына деген ғажайып
сүйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айқын көрінеді.
Мағжанның бұл тақырыптағы өлеңдерінде заман шындығы халықтың басынан
өткен тарихи белестерді ойға алу арқылы түсіндіріледі. Ол Шығыстың, оның
ішінде түркі елдерінің кешегі тарихына көз жібереді. Бір кезде жайлаған
мекенін еске алады. "Түркістан" өлеңі соның айқын айғағы.
...Түркістан – екі дүние есігі ғой,
Түркістан – ер түріктің бесігі ғой–
деп басталатын өлең жолдары кешегі тарихқа жетелейді. Ертеде Тұран
аталған бұл жерді мекендеген ата-бабаларымыздың өмірінен елес береді Ақын
Тұранның жері мен суын, көлі мен шөлін, өзен-суларын, тауларын, Теңізі мен
Аралын, Ыстықкөлін, Жейхун мен Сейхун дарияларын, Тянь-Шаньдай, Памир мен
Алтайдай тауларын ғажайып көркемдікпен суреттейді. Тұранды мекен еткен ер
түріктің билері мен батырларын, ғұлама ғалымдарын, ел басқарған хандарын
еске алады. Міне, осылайша бірлікте өмір сүріп, іргесін жауға бермеген
түрік дүниесі бүгінде бірнеше елге бөлініп кеткен. Мағжан тарихи шындық пен
өзінің көркемдік шешімін қатар қоя отырып, осы түркішілдік сарынын қайта
тірілтуге ден қояды. Сондықтан зерттеуде негізінен Мағжан өлеңдеріндегі
түрікшілдік сарындары және оның Батыр Баян дастанындағы тарихи шындық пен
көркемдік шешім сөз болады.
Зерттеудің өзектiлiгi. Мағжан өлеңдері, шын мәнінде, тарихымызды тануға,
тарихи санамызды бағдарлауға таптырмайтын дүние. Еліміздің, халқымыздың
азаттық үшін қаншама қиналғаны, қандай бейнет шеккені, сонымен қатар ел
үшін, жер үшін қан төккен хандар мен батырлардың есімдерін есте қалдыруда
Мағжан поэзиясын зерттеп-зерделеудің маңызы зор. Ол тіпті бүгінгі
әдебиеттану ғылымының алдында тұрған өзекті мәселе десек те болады. Өйткені
шын мәнінде елін, жерін сүйген адам ғана халқының патриоты бола алады. Олар
халқына адал қызмет етіп, өмірін соған арнайды. Патриоттарды елінде болып
жатқан әрбір оқиға қалыс қалдыра алады. Жақсы болса, халқымен бірге
қуанады, жаманына күйзеледі. Мағжан да өзінің бар саналы өмірін туған
халқына қызмет етуге арнаған шығармашылығымен елінің елдігін де, ездігін де
жырға қосқан, сонысы үшін отқа да күйген, суға да түскен аяулы
азаматтарымыздың қатарында көріне білді. Сондықтан оның мұраларындағы
тарихи шындық пен көркемдік шешімді барынша толығырақ зерттеу қажет.
Зерттеу нысаны – Мағжан Жұмабаев шығармашылығындағы тарихи шындық пен
ақынның ой тұғырына негіз болған көркемдік шешім зерттеуге алынды. Сонымен
қатар ақынның шоқтығы биік поэмасы Батыр Баян дастанындағы тарихи шындық
мәселелері көтерілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы сарындардың шындығын анықтау, олардың
қаншалықты тарихи шындыққа жанасатындығы, қаншалықты ақынның өз ой
танымынан шыққандығын анықтау. Қазақ тарихының көмескі беттерінің бірі
хандар мен батырлар дәуірі дейтін болсақ, Мағжан дастаны арқылы оның түп-
төркінін айқындау мәселесі алға қойылды.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысында негізінен өзек ретінде
Ш.Елеукенұлы, Д.Ысқақұлы, Қ.Әбдезұлы сияқты ғалымдардың, т.б. авторлардың
шығармалары, зерттеу еңбектері, ғылыми мақалалары пайдаланылды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше
түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-
салыстырмалы, теориялық, әдiстер.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен
тұжырымдары жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің
тарихы пәндерінен дәрiс оқуда септiгiн тигiзедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЛИРИКАСЫ
1. 1 Мағжан Жұмабаевтың лирикасындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім
Мағжанның өлеңдеріндегі тарихи шындық көбінесе оның түрікшілдігімен
байланысты болып келеді. Қазақ лирикалық поэзиясында түрікшілдік тақырыбын
алғашқы жырлаушылардың бірі М.Жұмабаев болатын. Бұған М.Әуезов айтқандай
Мағжанның елшілдік бағыты себеп болатын. Бұл жөнінде ғалымдар ...Бір
заманда өзбек әдебиетінде Әлішер Науаи түрікшілдік идеясын қандай жоғары
көтеріп, қаншама ұмытылмас еңбек етсе қазақ топырағында тек Мағжан ғана
сол даңқты дәстүрді дамытып, әдебиетімізге бітімі бөлек, аңсары өзгеше
жарқын беттер қосты [1,240] деген сүбелі пікір қозғады. Ғалым ақынның
түрікшілдік тақырыбын Орал тауы, Пайғамбар, Алыстағы бауырыма, Қазақ
тілі, Жер жүзіне, Айға, Сағындым, Тұранның бір бауырында,
Түркістан, Қорқыт, Қойлыбайдың қобызы, Батыр Баян өлеңдері мен
дастандарын жатқызады. Түрікшілдік тақырыбы айқын көрінетін Мағжанның
Қазақ тілі өлеңіне тоқталайық.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен тілім! (Қазақ тілі)
Өлең тақырыбы Қазақ тілі аталғанымен тек тілге арналған туынды деп
олақ қабылдай алмайсыз. Тақырыптық атаудан өрбіген фабулалық желі өлеңнің
ұлттық рухымен тұтасып идеялық мазмұнды байыта түскен. Мұнда ХХ ғасырдағы
қоғамдық тарихи әлеуметтік жағдай толыққанды суреттелген. Ұлттық
қасиеттердің табанда жаншылып қасіретке айналған кезеңін ақын жауыз
тағдырдан көреді. Ақын үшін халқының кешегі тарихы, өткен бақыты сынды.
Елдік жолында қиылған тағдырлар, ездік тағдырдан әлдеқайда мағыналы екен.
Өткен дәуреннің өңі алтын күндей нұрлы болғандығы да, сол замандардағы
өршіл рухтың өлмес ерлігімен таңбалануында.
Мағжан романтикасының биік пафосы тереңнен тамыр салғаны да осында.
Ақын әулиелілігі болар, қазақтың атар таңмен күтер алтын күні өткенінің
бауырында жатқандығын ерте ескертуі. Алтын күннің бағасыз белгісі
бабамыздың рухы, бабамыздың тілі. Қазақ халқы тілін жоғалтпаса өткен алтын
күнімен қайта қауышарына ақын сенеді. Осы өлеңде, ақын ана тілі деп
қолданатын дәстүрлі сөз тіркесіне жаңаша өң беріп тұрғандығын байқауға
болады. Мұндағы тіл бейнелі адамдық атауға айналып отыр. Тіл-кеудесінде
жаны, жүрегі бар кісілік тұлғалы кейіпке енген адам образымен
алмастырылған. Ақын ақ қолыңмен деп тілдің арғы жағындағы ишараларды да
айқындай түскен. Мәселен, бір қолыңмен не оң, қос қолыңмен деп атаса да
болмайды емес пе деп сұрақ қойыңыз. Жоқ, болмайды екен. Болмайтынын, ұлттық
дүниетанымдағы ақ түсінің сонау фольклор мен ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі
символдық ерекшелігімен түсіндіреміз. Ақын үшін бабалар жолы да ақ.
Балаларын бауырына басатын ана не атаның жолы да ақ. Таралған түрік
балаларын жүрегімен аялар ата мен ананы аңсаған Мағжанның түрікшілдік
идеясын көксеген тілегі де ақ. Түрік балаларының басын қосатын
түрікшілдіктің зерлі діңгегі бабамыз тілі мен мұрасында жатқандығын түрік
халықтары болып ойлансақ керек. Мағжанның бұл тақырыптағы өлеңдері, басқа
да өлеңдері секілді драмалық тартыс белгілерімен оқшауланады. Ақынның
тарихи шындыққа өрілген көркемдік концепциясы көбіне адамзаттық, гуманистік
ойларымен шешіліп, түйінделіп отырады.
Ол кеңес өкіметінің көп қадамдарына ризашылық білдірмесе де, оның
дұшпаны болған жоқ. Қызыл жалау (1924) деген атақты өлеңін де жариялады.
Бұл өлеңнен байқайтынымыз – Мағжан таптық принцип дегенді қабылдамады,
қазақ ұлтын екіге жарып, бай, кедей деп қырқыстыруға барынша қарсылық
көрсетті. Сол себепті ол Қызыл жалау өлеңінде былай деп ашық айтады:
Қанды жас жалау кімдікі?
Кімнің ұлы құл болса,
Тұлымдысы тұл болса.
Қанды жас жалау сонікі,
Ендеше, қазақ, сенікі!
Сол кездегі қып-қызыл белсенділер Қызыл жалау кедей табынікі, байдікі
емес, байларды қойдай қу қамшымен деп жатса, Мағжан: жоқ тіпті де олай
емес, ең езілген халық қазақ, ендеше тұас қазақ ұлтынікі дейді. Мағжан
қазақтың байы мен кедейін айырмады демейміз. Ол тоқсанның жағындамын деп,
кедейге шын жаны ашитынын ашық жариялады. Сонымен бірге айрылдық аузынан
уыз төгілген байлардан деп, оларға да арас түсті. Қазақ бай, кедей боп қан
төгіспесін, қырқыспасын, ұлт мүддесін бәрінен де жоғары қойсын деп талап
етті. Қазақты тапқа, топқа, руға жіктемей, алаш туын желбіреткен Мағжан
ақынды біз ұлттық ақын дейтініміз сондықтан. Ол көптеген Кеңес
жазушыларындай (С.Мұқанов, С.Сейфуллин т.б.) пролетар жырын ғана жырлаған
жоқ, кедейіне қосып тұтас ұлт мұңын мұңдады, қазақ жоғын жоқтады.
Кеңес тұтасында Мағжанның үстінен таяқ түскен жоқ. 1924 жылдың аяқ
шенінде Мәскеуде Нәзір Төреқұлов, Ғани Мұратбаев бастаған алпыстан астам
қазақ зиялылары жиналып, ақынның 1921 жылы Тәшкенде шыққан өлеңдер жинағын
талқылап, оған өткенді көксейді, ескілікті іздейді, ұлтшылдықты дәріптейді
деп қатаң саяси айып тақты [2, 12-13].
Тоталитаризм жандайшаптарының Мағжан Жұмабаевқа таққан ауыр
айыптарының бірі – оған түрікшілсің деген кінә қоюы.
Біріншіден, бұл большевиктердің ойлап тапқан термині емес. Төркіні
әріден басталады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Түркия дүние
жүзіндегі барша түрік халықтарын бір мемлекет шаңырағының астына жинамақ
деген лақап таратылды. Оны пантюркизм деп айыптады. Пантюркизм
панисламизммен ауыз жаласып, Ресейге қарсы соғыс ашады деп даурықты. Шын
мәнінде, пантюркизмді құбыжық етіп көрсету мақсаты басқа еді. Ол түрік
халықтарының арасына жік салып, бір-бірінен ажыратуды, бір-біріне
қатыстырмауды көздеді. Сөйтіп, патшалық Ресей құзырындағы мұсылман отар
халықтарды орыстандыру жөніндегі алға қойған міндеттердің орындалуын
жеңілдеткісі келді. 1967 жылы Қазан шаһарында Қасиетті Гурий сыбайластығы
деген миссионерлік қоғам құрылды. Миссионерлер мұсылман халықтары арасында
христиан дінін таратуға білек сыбанып кірісті. Татарларды, қазақтарды алдап
та, күштеп те шоқындыра бастады. Осы мақсатқа мектеп жүйесін кеңінен
пайдаланды. Христиан әдебиетін тарату ісін еселеп күшейтті. Миссионерлік
қоғам 1862-1910 жылдар аралығында тек қазақ тілінде ғана алпыстан астап
христиан діні кітаптарын, оқу құралдарын шығарып үлгерді. Олардың
бірсыпырасы орыс графикасы негізінде басылды. Сонымен бірге Арабстаннан,
Түркиядан ағылып келіп жатқан ислам діні кітаптарын тежеуге тырысты, орыс
цензурасы кедендерден талай кітаптарды ұстап алып қалып жатты. Мағжан
Жұмабаев секілді қазақтың зиялылары бұған көнгісі келмеді, көнбеді де.
Мағжанның түрікшілдігін кезінде жазушы Жүсіпбек Аймауытов былай деп
түсіндіруге тырысты: Бір жағынан, үй іші- әкеге, әлеумет - ру басыға
бағынған, тапқа, жікке бөлінбеген, қазақ ішінде туыс-өскен болса, екінші –
татар медресесінде оқып, түрікшілдік, исламшылдық рухында тәрбиеленсе,
үшінші – патша саясаты шымбайға батып, отаршылдық зардабы қазақтың
ұлтшылдық сезімін оятқан дәуірдің ұлы болса, төртінші – орыс зиялыларының
қаймағы бұқарашыл, халықшыл болып жатқанын сезіп білсе, бесінші – батыстың,
қала берді орыс ақындарының санашылдық (идеализм), жарашылдық школынан
сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын болып шығу керек. Сөз жоқ,
Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын болып шығу керек. Олай болып
шықпау мүмкін емес. Әлеумет ортасының, заманының жағдайы солай [3, 7].
Екіншіден, большевиктер бұл жағдайды ескерусіз қалдырды. Ол – ол ма.
Коммунистік идеология түрікшілдікті (пантюркизм) фашизмнің улы жапырағы деп
жариялауға дейін барды.
Мағжан түрікшілдігінің бір сырын қазақ кеңес әдебиетінің жетекші
жазушыларының бірі Сәбит Мұқанов та қазбалап көрген. Мағжан шынында
түрікшіл емес, - деп жазады Сәбең. Оның түрікті бауыр қылуында, өз
мақсатына сәйкес ойы бар. Біз жоғарыда Мағжан қазақтың ескі күнін
көксегенде, баяғы хан дәуірін қайта орнатпақ емес, қазіргі қазақтың көзіне
ескі, еркін өмірін елестетіп, басын көтертпек. Басын көтертіп алғаннан
кейін, бөлек республика құрмақ дедік. Мағжан түрік деген сөзді белгілі
мақсат үшін ғана керек қылды. Түріктің ерлігін айта келіп, қазақты отаршыл
үкіметке қарсы қайрап салғысы келді [4, 224].
Мағжанға бейне бір кінә арқалату үшін жазылған бұл сөздер бұрын да
екіұшты естілетін. Мағжанның түрік тақырыбындағы өлеңдері қазақ халқын,
жалпы түріктерді ұлт-азаттығы күресіне қамшылайды.
Түрік тақырыбы Мағжан поэзиясында, Жүсіпбек Аймауытов пен Сәбит
Мұқановтар айтқандай, Медресе Ғалияда жүргенінде емес, одан да ертерек
басталған. Өйткені Мағжанның 1905 жылдан бері қарай Қызылжардағы Мұхамеджан
Бегішов медресесінде оқуы оның дүниетанымына көп ықпал еткен. Медресеге
ұстаздық етуші Бегішев кезінде Стамбул қаласындағы Түрік университетін
бітірген адам. Ол да Мағжан поэзиясында түрік тақырыбының басталуына
себепші болады.
Мағжан Жұмабаев қазақ ұлтының қайткенде азаттыққа қолы жетеді деп көп
ойлап, армандаған ақын. Өзі өмір сүрген тарихи жағдайда азаттық қолға
оңайлықпен түсе қоймайтынын сезген ол ер түріктен тараған туыс елдердің
ұйымдасып, бірлесіп, тізе қосқан күресі ғана отаршылдықты Қазақ елінен,
басқа бауырлас елдерден аластауға мүмкіндік туғызады деп есептеген.
Сондықтан ақынның түрік тақырыпты өлеңдерінде бұл идеяның ең өзекті идеяға
айналуы табиғи нәрсе. Ол он тоғыз жасар ақынның тұңғыш Шолпан жинағында
жарияланған Орал тауы өлеңінде-ақ құлаққа дабыл ұрғандай естіледі.
Анамыз бізді өсірген қайран Орал,
Мойның бер тұңғышыңа, бермен орал.
Қосылып батыр түрік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге олар, - деп, саңқылдап тұрған жас
өренді қалайша түрікшіл емес деуге болады?
Бұдан соң түрік тақырыбына қосылған өлеңдерден: От, Пайғамбар,
Алыстағы бауырыма, Тез барам, Орал, Қазақ тілі, Тұранның бір
бауында, Түркістан туындылары саналады. Бұл өлеңдердің негізгі идеясы,
ой-пікірі, көтеретін мәселесі, үндеу пафосы айқын. Қай өлеңінде де Мағжан
сонау түп-тұқияннан бергі тарихты қозғап, исі түріктің ата-тегі бір,
қарындас, бауырлас халықтары екендігін өрнекті, жалынды тілмен паш етеді.
Бұдан түйетін түйіні де түрік нәсілділердің бәрінің назарын аударарлық. Ол
– түрік халықтарының сол кездердегі мүшкіл халі, одан қалай құтылу жолдары,
түріктердің тәуелсіздік үшін, елдің бостандығы үшін тізе қосып, жұмылып
күресу қажеттілігі. Ерекше атап өтетін бір жайт – Мағжан түрік халқының
шетел басқыншыларына қарсы Кемал Ататүрік бастаған азаттық қозғалысына үн
қосуы. Мағжан Жұмабаевтың түрік тақырыбын дамыта келе, Шығыс пен Батыс
арақатынасы, одан барып күллі әлемдік, адамзаттық проблемаларға ұластыру
оның ерекше жетістігі, дүние жүзі әдебиетінің асыл қазынасына қосқан бағалы
үлес деп саналуы керек. Енді осы аталған проблемалардың бас-басына тоқталып
өтейік.
Көрнекті түрік тарихшысы Баһаддин Өгел 1981 жылы Анкарада екі томдық
Ұлы Хун империясы тарихын басып шығарғаны мәлім. Осы еңбектің бірінші
томы Әлімғазы Дәулетханның аудармасымен қазақ тілінде де жарық көрді [5,
10]. Екіншісі де тәржімаланып, баспаханада теріліп басылғалы жатыр. Міне,
осы еңбегінде Өгел: Ежелгі түрік тарихын хундардан бастаймыз деген
тұжырымдаманы бірден ұсынып, хундар түрік нәсілді жұрт болғандығын ғылыми
жан-жақты, дәйекті деректермен негіздейді. Бір ғажап жері – осы тұрпатты
ойды Мағжан ақын сонау ХХ ғасырдың бас кезінде тілге тиек етеді.
Пайғамбар деген өлеңінде:
Ерте күнде отты Күннен Гун туған,
Отты Гуннен от боп ойнап мен туғам,
Жүзімді де, қысық қара көзімді
Тус сала жалынменен мен жуғам, - дейді (Бахаддин Өгел. Ұлы Хун
империясының тарихы. Бірінші кітап. –Алматы, Хант баспасы. -1998, 10-б).
Мұндағы І деген сілтемені Мағжанның өзі жасайды. Гун – түріктің арғы
атасы деп ескертеді. От өлеңінде бұл сарын Гун қолбасшылары Атилла,
Баламір есімдерін қайталаумен еске алынады. Орал тауы өлеңіне, басқа да
бірсыпыра туындыларында ежелгі түрік Отаны – Тұран, Орал, Алтай мекендері
екені жырланады. Тағы бірде: Ұзын Орал – күн мен түн шекарасы, Өлім – түн,
Өмір – гүлді Гун даласы (Орал) деп толғанады.
Мағжан поэзиясында түрік халықтары бірлігі идеясының тууына әлденеше
себеп бар. Ең бастылары Сәбит Мұқановтың сөзімен айтқанда, обьективтік
жағдайларға байланысты: отаршылдыққа қарсылық, ұлттар бостандығы мен
теңдігі үшін күрес.
Мағжан Түркістан атты өлеңінде Түркістан – ер түріктің бесігі ғой
десе, бұл пікір бас кезінде Кеңес өкіметі тарапынан қарсылыққа кездеспеген,
белгілі дәрежеде іпті қолдау тапқан. Түркістан халықтары автономиясын құру
қажеттігін 1918 жылғы 22 сәуірде Түркістан Советтерінің Тәшкендегі V
сьезіне жіберген жеделхатында Лениннің өзі қолдайды (ПСС, т.50, с.63.).
Ол жылдары Түркия халқы, елі шетелдік интервенцияға қарсы жанқиярлық
соғыс жүргізіп жатты. Түріктердің ұлт азаттығы қозғалысы, РСФСР, жас Кеңес
өкіметі барынша қолдады, моральдық, материалдық құлықтылық қана емес,
материалдық көмек (алтындай 10 миллион сомнан астам) көрсетті. Қару-
жарағымен қарасты. Түрік ұлт азаттығы қозғалысы көсемі Мұстафа Кемал –
патшаның атағы жер жарды. Ол кеңестік баспасөздің, қоғамдық пікірінің,
әсіресе мұсылман жұртшылығының ең сүйікті қаһармандарының біріне айналды.
Қазақстанға келсек, мұнда бұрын да түріктерге іш тартатын дәстүр бар-
ды. Сәбит Мұқановтың куәлік етуі бойынша түрікті мадақтап алатын аңыздар
Қазақстанда отызыншы жылдардың басына дейін сақталып келген (ХХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті, 222 бет). Түрікке қазақ байларының... ынтасы құлағаны
сонша, - деп жазады Сәбең, - балаларына Әнуарбек, Талғатбек, Мұстафа,
Кемал, Жамалбек, Сұңғатбек сықылды түрік патшаларының аттарын қойды.
(Байлары деген сол кездің жүндей сабаған сөздерінің бірі демесең, мұндай
есімдердің орташа, кедей қазақтардың талайына қойылғаны белгілі). Әнуар
патшаны ертедегі бабағұмар секілді сиқыршы, айлакер, адамзатқа бітпеген күш
бар деген аңыз тараған.
Міне, осындай жағдайда басына бұлт оралған түрік ағайындарға деген
жанашырлық, тілектестік сезім күшейді. Соның бір дәлелі Мағжанның Алыстағы
бауырыма атты ұзақ өлеңі. Өлеңнің алғашқы жолдары алыста ауыр азап шегіп
күресіп жатқан түрік бауырлардың халін, түксиген жүрегі тас басқыншыларды
әшкерелеуге арналған. Тегінде бұл өлең 1918 жылдың бірінші жартысында
Мағжан түрмеде отырған кезде жазылған болуы керек. Өйткені түрік бауырларға
көмекке келуге өзінің қайрансыз екенін, қараңғы абақтыға жабылғанын айтып
мұң шағады. Бірақ түріктің жолбарыстай жүрегі жаудан бұқпайтынына берік
сенім білдіреді. Бұдан соң тағы уайымға берілгендей болады. Шарқ ұрып
ерікке ұмтылған түрік жаны, шынымен ауырды ма, бітіп халі?! - деп түңіледі
де, қайта серпіліп:
Бауырым! Сен о жақта, мен бұ жақта,
Қайғыдан қан жұтамыз. Біздің атқа
Лайық па құл боп тұру. Кел, кетелік
Алтайға, ата мирас алтын таққа! – деген үндеумен қорытынды жасайды.
Әрине, айтылғанды тура мағынасында түсінбеуге керек. Ақын түп-тамыры бір
түрік ағайынға ынтымақтастық сезімін білдіріп отыр, жүрекке жүрек, білекке
білек қосылуын тілейді десек, ақын ойын түсінген болып шығамыз.
Опалаң-топалаң заманның беталысын халқының пайдасына жарату ол кездегі
қазақ зиялылары үшін бұлжымас ережеге айналды. Ресейдегі төңкеріс тасқыны
бір шеті ұлы Қытай қорғанынан асып төгіліп, сонау Үнді қиырына ұмтылғанда,
бұл жақтағы жойқын халық бейне ертегінің алыбындай ыңыранып, қозғалысқа
енгеніне, сөз жоқ, Мағжандар қуанды. Керенскийдей демократтардың, Колчактай
правительдердің қазаққа қайырымы болмайтындығына көздері жеткен соң, ендігі
үмітін Шығысқа артты. Мағжанның ендігі ізденістеріне символизм өкілдерінің
жетістіктері ой салды.
Устремляя наши очи,
На бледнеющий Восток,
Дети скорби, дети ночи,
Ждем, не придет ли наш пророк, - деген символизмнің ірі өкілдерінің
бірі Д.С.Мережковский Түн перзенті (1894) атты өлеңінде. Бұл шумақты
Мағжан Пайғамбар атты өлеңіне эпиграф етіп алады. Әлбетте, өзінше
толғайды. Орыс ақыны Шығысатн Христос, яғни Айса пайғамбарды күтсе, Мағжан,
жоғарыда айтқандай, жаһанға Күннен туған Гүн келеді деп жар салды. Ол
Күнбатыстағы қанды шуды басуға келеді.
Бір өзгеріс керек екенін жұрттың бәрі сезінді. Ол өзгеріс қайтсе
жасалмақ? Отарлардың ауыр күйі қайткенде жеңілдемек? Сөз жоқ, империялардың
жайы табылса ғана. Сонда қазақ елінің де көзі ашылады. Ал империяның
іргесін шайқалтатын күш қайсы? Символист ақындар сауалдың жауабын тарихтан
іздеді. Символды (рәмізді) өткен күннен табады. Өткен көне дәуірлерде
дүниені астын үстіне келтірген күштер болған. Мәселен, гүндер Қытайға ұлы
Қытай қорғанын салуға мәжбүр еткендер. IV ғасырда Кавказды, Еуропа,
Балқанды ұлы қозғалысқа келтіргендер. Сондықтан символист ақындар көшпенді
түрік тілді гундердің Баламбер, онан соң Аттила секілді дүниені
қалтырататын бейнелерін өз ойларының тірегі етті. Орыс ақыны Вячеслав
Иванов: Топчи их рай, Аттила, - десе, тағы бір орыс символист В.Брюсов:
Әлемге қара бұлттай төнген гундар, қайдасыңдар? Келіңдер, қиратыңдар,
талқандап жойыңдар мына есуас дүниені, мен сендерді құттықтап, гимн әнін
шырқатып қарсы аламын, - дейді (Грядущие дни).
Мағжан еліктегеннің жөні солай екен деп, орыс символистерінің
соқпағымен тарта бермейді. Өз сүрлеуін табады. Отты Аттила, Баламір мен
едім, қараңғылықты жойған едім, - деп, түркі тілді аталарының ерлігін өз
ерлігіне балайды.
Түн баласы қазақ ақынының өлеңдерінде сұмдық күнәһар бейне. Ол
Мұсаның тілін кескен, Айсаның қанын ұрттап ішкен, інжілді өртеген жын. Бар
ойы – қарнын кептеу. Тағы бір өнері – қанды шу жасау. Жан, рух бар-ау
деген ой қаперіне де кірмейді. Ақын үшін бұдан асқан қылмыс жоқ. Зұлым,
көрсоқыр түн баласы тиісті жазасын алуы керек. В.Брюсов Грядущие гунны
өлеңінде: қыр, жой, кітаптарын өрте, сарайын ойранда, қасынан шатырыңды
тігіп, патша тағының орнына шөп өсір дейді. Ал Мағжанның жауабы бұдан
өзгеше. Қазақ ақыны қыр да жойдан тартынады, оның есесіне, мейірім,
адамгершілік жалауын желбіретеді. Күншығыс өлеңінде Ібіліске ерген
есерлерге бір сәт елігіп:
Күл қылайық қаласын,
Құл қылайық баласын, - деп бір кетеді де, заматында райдан қайтып,
мүлде өзгереді:
Жо, жоқ! Ашу басалық! – деп кілт тоқтайды.
Ақ жүрегін айқара ашып:
Гүл қылайық қаласын,
Ұл қылайық баласын,
Мейірім есігін ашалық,
Мұндарларды адасқан,
Айрылып естен шатасқан
Күншығыстың жолына
Салайық, шетсің демейік,
Аямайық, көмейік
Күншығыстың нұрына [6, 42], - деп адамгершіліктің биік тұғырынан
табылады.
Мағжан Күнбатыс пен Күншығысты шендестіргенде, бір ғана мақсат
көздеген. Жаһанды жаңарту, адамзат пейілін жаңалап кеңейту ниетін ойлаған.
Мағжан Жер жүзін топан басса екен деген өлеңінде Батыс пен Шығыс қамын
бірдей ойлайды. Топан суы жер бетін қаптап, улы көбігін шашып, жанды,
жансыз жоқ болып, бір өзім қалсам не істер едім деп өзіне сұрақ қояды да,
оған жауап қайтарады. Заулап тұрған отымнан, Жаратар ем жаңа адам дейді.
Жаңа адам – Мағжан жобасында қала – даланы гүлге айналдыратын адам. Өзін,
ұлтын ғана емес, барша адамзат қамын жейтін адам.
Мағжан Жұмабаев қазақ әдебиетінде тұңғыш рет және жеке-дара жалғыз өзі
ғана көтеріп жазған түрік тақырыбының халықаралық маңызы өте зор екендігін
ескеру қажет.
Мағжан Жұмабаевтың Ескендірдің екі мүйізі деп аталатын өлеңінде
халық арасындағы аңыз сипатталады. Мағжан ақын:
Заманында Ескендір
Жеті әлемді билеген.
Асқан алып, киелі, -
Түссе де отқа күймеген.
Ескендірдей алыптар
Дүниеге енді туа ма?
Алып адам денесін
Сынап-мінеп бола ма?
Әлемді билеген Ескендір Зұлқарнайынның екі мүйізі болыпты. Патша
мүйізін жұртқа көрсетпей, тәжімен, бір аңыздарда дулығасымен жауып жүріпті.
Ескендірдің басында
Екі мүйіз болыпты.
Екі мүйізді екенін
Ол жасырып жүріпті.
Ескендірдің басында
Екі мүйіз – нысана!
Жаабайы жұртқа көрсетсе,
Қасиеті қала ма?
Қос мүйізін жасырып,
Ескендір ер жасынан
Алмайды екен еш уақыт
Дулығасын басынан.
Алайда бір күні шашын алдыруға көңілі кетеді:
Ескендірдің басынан
Талай заман көшіпті.
Арыстанның жалындай
Жалпылдап шаш өсіпті.
Шаштаразға басында мүйізі бар екенін ешкімге айтпауын тапсырады,
айтса, сол замат өлім құшатынын да ескертеді. Сыр ішіне сыймаған шаштараз
сыбырлап қана бұл құпияны қамыстарға айтып қояды, ал қамыстар болса,
шуылдап, бүкіл жұртқа жаяды. Ертеңіне шаштараздың басы алынады. Жалпы,
осындағы Ескендір Зұлқарнайынды Македония шаһарынан шыққан Александр
Македонскиймен шатастырып алмау керектігі көптеген діни мәліметтерде
ескертіледі. Ескендір Зұлқарнайын Құранда аты аталған, дін үшін көп
соғысқан тұлға. Ол туралы Шығыс елдерінде нәзирагөйлік дәстүр бойынша көп
жырлар қалған.
Ол туралы жырлар сонау Ескендірдің өз заманынан бүгінгі күнге дейін
туылып, саны жағынан толастап жатыр. Шығыста бұл тақырып Батыстікіне
қарағанда өзгешелеу рең алды. Егер Батыстағы "Ескендір" рыцарлық әдебиеттен
үлес алса, Шығыста оның жауынгерлігінен көрі Аристотельмен байланысы
негізгі нысанаға айналды. Бұл ғұламаның атағы Шығыста өте кең жайылып
мұсылмандық философиямен астасып жатыр. Осы арқылы Ескендір мен Аристотел
әрқашан бірге алынып саяси жағдай, әскери, діни, философиялық сұрақтар
бірге шешіледі. Тарихтағы Ескендірдің Шығысқа зардабы, мәдениетіне деген
кесірі көбірек тисе де олар мұның бәрін тез ұмытады.
Ескендірді зерттеуші Еуропалықтар әдетте, Шығыс әдебиеттерін қарағанда
тек Батысқа қатысты элементтерді ғана алалады, ал оның ішкі мәніне, не
айтпақ екендеріне тіпті де мән бермейді. Кейде сұрақты төтесінен қойып
"Мынауы шындыққа жанаспайды ғой, демек, дұрыс емес жазылған" деп ары қарай
осы тектес қателерді іздеп кете беретіні бар. Ескендір бейнесінің ғасырға
сай, адамдардың түсінігіне сай өзгеріп отыру керектігі оларды мүлде
алаңдатпайды. Егер Ескендір бейнесін әдеби түрде көркемдеу жағын, ол туралы
жазылған дастандарды салыстырар болсақ әрине Шығыс оқ бойы озық тұр. Себебі
тек тарихи деректі ғана әрлеп жаза беру әдебиетті ілгерілетпейді. Сондықтан
да Ескендір бейнесін қарауда Батыстан көрі Шығысқа көп үңілген абзал және
өнімді. Оның үстіне Сопылық ілімнің өкілдері болып есептелетін Фердоуси,
Низами, Жәми, Науаи секілді ғұламалар үнемі тың ойлар әкеліп ойлануды,
ізденуді қажет ететін әдебиеттер тудырудан жалықпайды. Ескендірдің
Шығыстағы дана кейіпті образын сомдауға осы аталған ғұламалардың әсері
орасан. Тіпті негізгі тіректер десек те болады. Әсіресе, бір сілсаладан
болғандықтан болар осы ғұламалардың заман алшақтығына қарамастан ойлары
бір ауыз шешімге түйісетіні қызық. Ал оның қос мүйізділік мотиві туралы
әрқилы пікірлер де бар.
Шығыс халықтарының түсінігіндегі Ескендір бейнесінің өзгеруі ол
құранның түсуімен байланысты. Көптеген ғасырлар бойы Ескендірді бұзып
жарушы, қиратушы ретінде танып келсе енді ол ойларынан ауытқуларына тура
келді. Бұған себеп Алла елшісі пайғамбар Мұхамметтің(с.ғ.с) келуі, құран
түсірілуі. Кітап бойынша Ескендір зұлым, қиратушы емес, керісінше
зұлымдықты қиратушы, Ибраһим дінін бекітуге әрекет жасаушы пайғамбар. [7,
56-57] Мәселен бізге жеткен Сириялық бір аңызда Ескендір құдаймен тілдесіп
отырады: "Мен білемін, сенің не үшін маған мүйіз өсіргендігіңді. Осы қос
мүйізбен дүние патшалығын жойсын дедің ғой"дейді. осылайша осы заманда-ақ
Ескендірдің қос мүйізінің шығу тегі талдана бастайды.[8, 290].
Мысал ретінде Ақыт қажы Үлімжіұлының жеткізген нұсқасын алып қарар болсақ:
Патша Ескендір жер жүзін бір өзі билегісі келеді. Мұнысы үшін ол мың
жылдай өмір сүруі керек екен Содан былай ол өлмеудің қамын ойлай бастайды.
Алайда Ескендірге ажалдың жақын бір тұсы оның мүйізінен еді.
Мүйізін жасырған ол халайықтан
Болса да төбесінде жаралыстан
Өйткені түсінде оның аян болған
Ел білсе ғұмыры қараң болған [9]
Яғни мүйізінің бар екендігін халық білсе Ескендірдің ажалы келеді. Ал
оны халықтан жасыру үшін:
Шашын алған адамның басын алып
Сақтанатын дақпыртты таралыстан.
Ел білмеске қауып жоқ өміріне
Мүйіз сонан көңілге қаяу борлған.
Мың жылдық Алла өзіне ғұмыр берсе,
Шаштараздар өлмей-ақ жүре берсе[9]
Мұнда Ескендірдің өзі қаламаса да шаштараздарын өлтіруге мәжбүр екенін
айтады. Ол бір шетінен өз өмірін қимағандықтан, екінші жағынан
шаштараздарын өлтіре бергісі келмегендіктен ұстазы Қыдырдан өлместің жолын
сұрайды. Қыдыр оған тірі суға Әбухаятқа апаруға келісім береді.
Осы хикаятты айтушылар Зұлқарнайын деген сөзді "қос мүйізді"
емес, "екі дүниені билеген " деп түсіндіреді. Мұндай идея яғни
Ескендір жарық және қараңғы, яки, бұл дүние мен о дүниені бірдей
билеген пайғамбар патша деген ой "Қисса -сүл әнбияда" дәріптеледі.
Ал, Ескендірдің өз бейнесі барынша мадақталады. Ескендір есіміне
байланысты екінші топтағы әпсана хикаяттардың сюжеттері мынадай.
Ескендір патшаның басында мүйізі болады. Мүйізі бар екенін елге
білдірмеу үшін шашын алған адамдарды өлтіріп отырады екен. Ең соңында
и бір шаштаразы тірі қалады. Бірақ, ол Ескендірдің мүйізі туралы
құпияны жасыра алмай құдыққа барып айқайлайды. Құдықтан қамыс өсіп
шығады. Ол қамыстан бір қойшы сыбызғы жасап ән салады. Сөйтсе
сыбызғыдан шыққан сөз "Ескендірдің мүйізі бар" деген сөз болады да
құпия елге тарап кетеді.
Бұл сюжетке құрылған шығармаларда әпсаналық, тіпті ертегілік
сипат басымырақ. Рас, мүйізді Ескендір сюжеті кейде өлмес суды
іздейтін сюжетпен бірігіп жүреді. Мәселен, жоғарыда келтірілген Ақыт
қажы жырлаған қиссада: Шаһарында шаштараз қалмағасын Ескендір шашын
икемі бар уәзір баласына алдырады. Уәзір баласын шаш алып болғасын
Ескендір аяп жібереді. Бала сырды жасыра алмай құдыққа келіп Ескендірдің
құлағы бар деп айқайлайды. Құдықтын қамыс өсіп шығып ол жұртқа жария болып
осының кесірінен Ескендірге ажал келеді.
Соған қарамастан мұнда хикаятқа тән діни сарын өте аз. Соның
нәтижесі болу керек кейбірін шығармаларда Ескендірдің орнында
Жәнібек хан, Шаншар хан, Өтеген батыр жүреді. Мұның өзі мүйізі бар
патша жайды әпсана хикаят ертегі жанрына ауыса бастағандығын
көрсетеді. Костюхиннің мүйізді Ескендірдің жайын баяндайтын
шығармаларды ертек деп атауы тегін болмаса керек.
Зерттеушілердің айтуына қарағанда, Мүйізі бар Ескендір жайлы
сюжеттің түп төркіні ертедегі есек құлағы бар Миндас деген патша
туралы мифі. Мұнда да патша үлкен құлағын елден жасырып жүреді.
Бірақ, күндердің күнінде қазақ хикаяттары сияқты оның құпиясын бір
қойшының сыбызғысы елге жария етіп жібереді.
Сөйтіп гректердің мифінде патшаны есек құлшағы бар да, қазақ
әпсана хикаяттарында Ескендір патшаның мүйізі бсар болып келеді.
Басқа еш өзгешелік жоқ, сюжет біреу-ақ. Ескерте кететін бір жай,
есек құлақты патша жайлы сюжет бүкіл Батыс елдеріне тараған, ал,
басында и мүйізі бар патша турналды сюжет көптеген Шығыс
халықтарында әңгімеленеді.
Жануар кейпіндегі патша туралы түсінік алғашқы қауымда пайда
болып кейін көптеген елдің мифінде, хикаясында, жалпы фольклорында
көрініс табатыны ғылымда дәлелденген. Сол тұрғыдан келгенде есек
құлақты немесе мүйізді патша туралы шығарма әр халықтың өзінде
тууы мүмкін. Осы сюжетке құралған әр ел фольклорындағы шығармалардың
жанры және патшаның есімі әр басқа болуы мүмкін. Алайда біз бұл
жерде ежелгі гректердің мифіндегі сюжеттің және қазақ хикаясындағы
сюжеттің өрбуі және ондағы іс әрекеттердің, оқиғалардың баяндалуы
т.т. бірдей екендігін ескеруіміз керек. Қажет десеңіз, тіпті патша
құпиясының жария болу әдісі болуы да бірдей. Демек, бұл жерде біз
тек сюжетті, яғни оқиғаны ғана гректерден алынған деп санауыфмыз
керек. Әрине, қазақтар тікелей гректердің өзінен алмаған. Бұл екі
халықтың арасында дәнекер болған.
Ескендір туралы алғашқы әңгімелер мен аңыздар оның жорықтарда
бірге болған сарбаздары арасында туғаны сөзсіз. Ол әңгімелер мен
аңыздарды көпшілікке таратқан да осы сарбаздар. Кейіннен бұл
әңгімелер мен аңыздар жинақталып, топтастырылып тарихи деректермен
толықтырылып белгілі "Александрия" шығармасына айналды.
"Александрия" көптеген тілге аударылып, Шығыс халықтарына да
жайылады. Шығыста бұл шығарма бөлшектеніп бір елден екінші елге
ауыса отырып, Олардың ауыз әдебиетіне, кітаптарына, жылнамаларына енеді.
Сөз жоқ, мұндай жағдайда аңыз-әңгімердің өздері де Тіпті Ескендірдің
образы да көп өзгерістерге ұшырайды. Мәселен, Гректерден Сириялықтарға
өткен Ескендір қосмүйізді болып бкейнеленеді де "Зұлқарнайын " деп аталады.
Содан барып, оған ерекше күш, айбын, тіпті ертедегі жануар басты
құдайлармен патшаларға тән қасиет таңылады. Себебі, Шығыс халықтарының ерте
заманғы түсінігі бойынша адамға біткен мүйіз - ерекше бақыттылықтың аса бір
ерекшеліктің айғағы іспетті. Мұндай түсінік қазақтарда да сақталған.
Мәселен, қазақта: "Кәне шыққан мүйізің"? деген тіркес "Артықшылығың
қайсы?" деген мағынада қолданылады. [10, 168]
Алайда кейде Ескендірдің мүйізі туғанынан емес кейін пайда болғаны
бейнеленеді. Кейде ертекші ғалымдар өдеріне түсініксіз осы тұсты айналып
Шаһтың басы соққыдан бұртиып қалған дейді. Мұнысын Ескендір кекілімен жауып
қоятын.
Әрине ертек ішінде мүйізі бар патша журуі таң қаларлық нәрсе емес.
Алайда, ол Шығыстың тәп-тәуір салмақты әдеби шығармаларында да жүреді ғой.
Оның үстіне ол юмор ретінде емес қалыпты жағдайдай бейнеленеді.
Образға түсінік беретін болсақ Ескендір Шығысты да Батысты да билеген
сондықтан ол қос мүйізді. Немесе, ол ана жағынан да әке жағынан да ақсүйек,
сондықтан да қос мүйізді делінеді. Символикалық түрде ол рухани ілімге де
матери ілімге де қанық деп те алуға болады. [7, 127]
Осы сенімдерге негізделген түсінік бойынша ерте уақытта ру
басы, тайпа көсемі, бақсылар, патшалары төтемнен туады, соның кейпінде
болады, қасиетін бойына сіңіреді деп ойлаған. Сол себепті олар
есек құлақты, өгіз мүйізді тағы басқа түрде суреттелген. Мүйізінен
айырылса опат болады деп сенген. Қоғамда бұл нанымдардың жойылуымен
мифтегі қиялдық элементтер әпсана хикаятқа көшеді. Енді акцент
моральдік проблемаға жасалады: мүйізді ханның атағы үнемі зұлымдықпен
шығады және оның масқара құпиясын ашу барша жұртты моральдік
тұрғыдан қанағаттандырады. Осының нәтижесінде бұл сюжеттегі
шығармаларда ертегілік сипат бар.
Мағжан Жұмабаев тарихи тақырыптарға көп қалам тартқан ақын. Яғни
Мағжан – басынан бақайшағына дейін ұлттық ақын. Надандықтан құтылудың жолы
өнер-білімді болу деп білген ақын қазақ халқының ұлттық тұрмыс-
тіршілігіндегі жақсы қасиеттерін жырға қосады. Өткен күн өлеңінде
қазақтардың бұрынғы тұрмыс-тіршілігіне көз жіберіп, оның ізгілікті жақтарын
үлгі етеді. Хақназар, Абылай, Бөгенбай, Қабанбай, Қазыбек, Жәнібек сынды
халық қорғаны болған ұлдарын мақтан тұтады; Шөже, Орынбай, Жанақ, Біржан,
Наурызбайлардың бір сөзі мың ділдалық асылдар еді деп бағалайды.
Өткен күнді ойласам,
Ойға терең бойласам,
Кешегі қайран қазақтың
Сәулеті мен дәулеті
Көз алдыма келеді, –
деп өзінің қазағын, оның өткен тарихын шабыттана жырлайды. Осындай берекелі
ел надандықтан қор болып барасың, енді, арыстаным, сұңқарым, қажымас,
талмас тұлпарым, басың көтер, тұр енді! - деп қимылға шақырады. Сол сияқты
оның Едіге деген шығармасында ел қамын жеген Асан қайғыны дәріптеу
аңғарылады.
Асан Қайғы салдырған
Астраханға жетейін.
Қайғысыз хандар күмбезін,
Әдейі аттап өтейін.
Асанның тауып моласын,
Соған тауап етейін,
Моласына түнейін.
Жолым қу десе болғаны,
Басқа жолды не етейін?
Әз-Жәнібек сендер бол,
Мен Асан Қайғы болып өтейін.
Ғалымдардың пікірі бойынша Асан Қайғы тұлғасын Әз-Жәнібек хан
тұлғасынан жоғары қою қазақ ақын-жырауларында Кеңес үкіметі құрылғанға
дейін жалғасып келген құбылыс екенін байқаймыз [11, 45]. Демек, Асан
қайғының Әз Жәнібекке артқан өкпелері Мағжанның да көкейінен шыққан, ел
қамын жеген адам Асандай болу керек деген ой мықтап ұялаған. Біз бұл
реніштің сыры не деп, тарихи шындыққа көз салып көрейік.
Асан Қайғының Әз-Жәнібекке артатын басты өкпесінің бірі – ханның
қарадан әйел алуы. Асанның пайымынша, бұл жөнсіз істің салдары елдің
болашағына зиянын тигізеді. Алдағы күнде ел билейтін текті тұқым жойылып,
оның ақыры жұртты бөтен ел билейді. Басшысы тексіз елдің ісі де берекесіз,
болашағы да бұлыңғыр. Ал хан тұқымының тексізденуі – қарадан қатын алуға
байланысты.
Мұндай реніштің туындауы - қазақ даласындағы хандық жүйенің күйреуі
салдарынан болғаны анық. ХІХ ғасырда қазақ даласында хандық жүйе Ресей
тарапынан жасалған саяси реформаның нәтижесінде өмір сүруін тоқтатқаны
тарихтан белгілі.
Асанның екінші реніші - Асанның жаман ырымға жорыған Әз- Жәнібек
ханның құладынға құс патшасы аққуды ілдіруі. Бұл жерде аққу – төре
тұқымының, құладын – тексіз билеушінің, сондай-ақ сыртқы жаудың бейнесі.
Аққуды құладынға ілдірген хан ісінен елді тексіз кісі билейді, жұрт
бодандыққа түседі, ханға қара кісі қару көтеретін заман туады деп
қайғырады.
ХҮІІІ ғасырдың соңында қарадан (құл сөзінің синонимі) Сырым батыр
Нұралы ханды тақтан түсіріп елден қуады, Есім ханды өлтіреді. Исатай мен
Махамбет ханға қарсы көтеріліс жасаған еді.
Қазақ халқының өзге жұрт қарауына көшуі, билікке төре жете алмай қара
тұқымы келуі, ханға қара кісінің қарсы шығып, қару көтеруі оқиғалары қазақ
тарихында да болған. Елдің азып-тозуы тексіз кісілердің билікке келуі деп
түсінеді халық. Заман түзелуі үшін текті тұқым ел басқаруы шарт. Асан
қайғысы осы мәселелерді көлденең тартады [12, 25].
Ал қайырсыз қонысты тастап көшу – Асан Қайғы туралы аңыздардың негізгі
сарыны. Бұл сарын Асанның қазаққа жайлы қоныс іздеп, жер шолған аңыздарының
мазмұнында үнемі орын алып отырады. Асан барған жеріне оның мал мен егінге
жайлылығы мен жайсыздығына сын айтумен қатар, оған маңайдағы жаулардан
келер қауіп-қатерді де айтып отырады. Мысалы, Тарбағатай тауының түстік
жағын Қытай, солтүстік жағын орыс алар десе, Керекуді, Еділ мен Жайықты,
Сарыарқаны да орыс алады деп қауіптеніп, орыс бармайтын жер деп
Жиделібайсынға көшіп кетеді.
Асан қайғы туралы аңыздар мазмұны Асанның не себептен қазаққа жаңа
қоныс іздеп жүргенін айқындап беріп отыр. Асанды мазасыздандырған негізгі
себеп – қазақ жері орыстың қолына түсетін, бекініс, қала салынатын қайырсыз
қоныс. Одан құтылу жолы - басқа құтты қонысқа көшу.
Бұл мысалдар Алтын Орда сынды алып мемлекеттің күйреу себептерін,
ондағы Асан Қайғы мен Жәнібек арасындағы тартыстың күні кешеге дейін қазақ
халқының жадынан өшпей жеткенінің айқын көрінісі. Қазақ халқы Әз-Жәнібек
хан мен Асан Қайғының тарихтағы ролін айқын сезінді. Сондықтан да, Ел
бірлігі мен халқының рухани тәуелсіздігін мақсат еткен Асан Қайғының арман-
мұратын өзіне ту етті. Қазақ халқын адастырмай, тарих толқынына жұттырмай
осы күнге дейін аман алып келген Асан Қайғы сынды жүздеген дала абыздарының
ерен еңбегі еді. Олар өз халқын түркі мәдениетінің темірқазығы болған
тура жолынан адастырмай бүгінгі күнге жету үшін екі арада жүздеген жылдар
бар еді. Мағжанның Әз Жәнібек ханды емес, Асан қайғыны пір тұтып, соның
моласына тауап етуге ниет қылуы оның шығармасындағы жеке-дара көркемдік
шешім екенін айта кету қажет.
Мағжан ақынның көркемдік шешімі оның Зухра атты өлеңінде аңғарылады.
Мұнда Зуһраның кішкентай қыз кезінде жұлдыз болып кетуді армандағанын,
арманы орындалып, жұлдызға айналып кеткенін жазады.
Зуһра деген қыз бала,
Беті – алма, жүзі – Ай.
Саусақтары күмістей,
Сүмбіл шаш, көзі құралай.
Түн сайын көкке қарайды,
Ақырын үнсіз жылайды.
Жарқырап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
Орындаған:
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді
“___”_____________ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЛИРИКАСЫ
1. 1 Мағжан Жұмабаевтың лирикасындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. 2 Түркістан өлеңіндегі тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
БАТЫР БАЯН ДАСТАНЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ
2. 1 Батыр Баян поэмасындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2. 2 Батыр Баян және Абылай хан дастанын
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында
қазақ әдебиетінің тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі –
Мағжан Жұмабаев. Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде
идеологиялық қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған
қалпын көруге ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі
жырымен де күресіп өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді
бастан кешірді.
Мағжан – лирикалық өлеңдермен қатар бірнеше көркем поэмалар жазған
ақын. Атап айтқанда, "Қойлыбайдың қобызы", "Батыр Баян", "Қорқыт", т.б.
поэмалары ақын талантының ерекше қырын танытады.
Әдеби шығармаларымен бірге Мағжанның қаламынан туған ғылыми еңбектер,
оқу құралдары да кезінде халқының қызметіне жарап, елеулі мәнге ие болды.
Жастарды оқу, білімге шақырған қаламгер педагогика саласында бірқатар еңбек
жазды. 1923 жылы Ташкентте "Педагогика" атты кітап шығарды. Сонымен бірге
1928 жылы Мәскеуде төменгі сынып шәкірттеріне арналған "Сауатты бол" атты
оқулығы жарық көреді.
1938 жылы жазықсыз жазаның құрбаны болғаннан кейін Мағжан
шығармашылығын оқуға, жариялауға тыйым салынды. Тек еліміз тәуелсіздік алар
тұстағы арнайы үкімет шешімі арқылы ғана ақынның есімі мен шығармашылық
мұрасы толық ақталды. 1989 жылы ақын шығармаларының бір томдығы, 1995 жылы
үш томдық жинағы жарық көрді.
Мағжан Жұмабаев шын мәніндегі ұлт ақыны болды. Ал ұлттың негізі - тіл.
Өмірге ғашық ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін жан-тәнімен сүйді.
Отаршылдық кездегі қысымға түскен қазақ тілінің жай-күйі ақын жанын
мазалап, жүрегін сыздатады. Бұл тектен-тек емес еді. Ақын жүрегі халықтың
барометрі іспеттес: ел басындағы қуанышқа алдымен қуанатын да, төніп келе
жатқан қара түнекті алдымен сезінетін де – ақын. Тілдің кемуі түбінде
ұлттың кемуіне, бұзылуына алып баратынын сезген ақын жүрегі дабыл қағады.
Ақынның ойынша: тіл -ұлттың туы, тіл - ұлттың қаны, тіл - ұлттың жүрегі.
Мағжанның ойлары мұнымен шектелмейді. Бір ұлттың өз халқының мүддесін
ойлаумен ғана қалып қоймайды. Мағжанның азаматтық парасатынан туындаған
арман-мақсаттар бұдан әлдеқайда биік. Туған халқы туралы айтқанда, оның
кешегі өткен жолын еске алады, оны бүгінгі жағдайымен салыстырады. Онымен
де шектелмей, ақын жалпы түріктік идея көтереді. Түркі тектес халықтардың
бәрінің болашағынан үміт күтеді, жалпы Шығысты пір тұтады. Бұл қатарда
ақынның "Пайғамбар", "Күншығыс", "Түркістан", От", т.б. тәрізді бірсыпыра
өлеңдерінде түптің түбінде жақсылық атаулының бәрі де Шығыстан келмек,
Батыстан торлаған қою қара бұлтты Шығыстың жарық сәулесі ғана талқандамақ.
Бұл өлеңдерінде ақынның туған жерге, өз топырағына, Шығысына деген ғажайып
сүйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айқын көрінеді.
Мағжанның бұл тақырыптағы өлеңдерінде заман шындығы халықтың басынан
өткен тарихи белестерді ойға алу арқылы түсіндіріледі. Ол Шығыстың, оның
ішінде түркі елдерінің кешегі тарихына көз жібереді. Бір кезде жайлаған
мекенін еске алады. "Түркістан" өлеңі соның айқын айғағы.
...Түркістан – екі дүние есігі ғой,
Түркістан – ер түріктің бесігі ғой–
деп басталатын өлең жолдары кешегі тарихқа жетелейді. Ертеде Тұран
аталған бұл жерді мекендеген ата-бабаларымыздың өмірінен елес береді Ақын
Тұранның жері мен суын, көлі мен шөлін, өзен-суларын, тауларын, Теңізі мен
Аралын, Ыстықкөлін, Жейхун мен Сейхун дарияларын, Тянь-Шаньдай, Памир мен
Алтайдай тауларын ғажайып көркемдікпен суреттейді. Тұранды мекен еткен ер
түріктің билері мен батырларын, ғұлама ғалымдарын, ел басқарған хандарын
еске алады. Міне, осылайша бірлікте өмір сүріп, іргесін жауға бермеген
түрік дүниесі бүгінде бірнеше елге бөлініп кеткен. Мағжан тарихи шындық пен
өзінің көркемдік шешімін қатар қоя отырып, осы түркішілдік сарынын қайта
тірілтуге ден қояды. Сондықтан зерттеуде негізінен Мағжан өлеңдеріндегі
түрікшілдік сарындары және оның Батыр Баян дастанындағы тарихи шындық пен
көркемдік шешім сөз болады.
Зерттеудің өзектiлiгi. Мағжан өлеңдері, шын мәнінде, тарихымызды тануға,
тарихи санамызды бағдарлауға таптырмайтын дүние. Еліміздің, халқымыздың
азаттық үшін қаншама қиналғаны, қандай бейнет шеккені, сонымен қатар ел
үшін, жер үшін қан төккен хандар мен батырлардың есімдерін есте қалдыруда
Мағжан поэзиясын зерттеп-зерделеудің маңызы зор. Ол тіпті бүгінгі
әдебиеттану ғылымының алдында тұрған өзекті мәселе десек те болады. Өйткені
шын мәнінде елін, жерін сүйген адам ғана халқының патриоты бола алады. Олар
халқына адал қызмет етіп, өмірін соған арнайды. Патриоттарды елінде болып
жатқан әрбір оқиға қалыс қалдыра алады. Жақсы болса, халқымен бірге
қуанады, жаманына күйзеледі. Мағжан да өзінің бар саналы өмірін туған
халқына қызмет етуге арнаған шығармашылығымен елінің елдігін де, ездігін де
жырға қосқан, сонысы үшін отқа да күйген, суға да түскен аяулы
азаматтарымыздың қатарында көріне білді. Сондықтан оның мұраларындағы
тарихи шындық пен көркемдік шешімді барынша толығырақ зерттеу қажет.
Зерттеу нысаны – Мағжан Жұмабаев шығармашылығындағы тарихи шындық пен
ақынның ой тұғырына негіз болған көркемдік шешім зерттеуге алынды. Сонымен
қатар ақынның шоқтығы биік поэмасы Батыр Баян дастанындағы тарихи шындық
мәселелері көтерілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы сарындардың шындығын анықтау, олардың
қаншалықты тарихи шындыққа жанасатындығы, қаншалықты ақынның өз ой
танымынан шыққандығын анықтау. Қазақ тарихының көмескі беттерінің бірі
хандар мен батырлар дәуірі дейтін болсақ, Мағжан дастаны арқылы оның түп-
төркінін айқындау мәселесі алға қойылды.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысында негізінен өзек ретінде
Ш.Елеукенұлы, Д.Ысқақұлы, Қ.Әбдезұлы сияқты ғалымдардың, т.б. авторлардың
шығармалары, зерттеу еңбектері, ғылыми мақалалары пайдаланылды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше
түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-
салыстырмалы, теориялық, әдiстер.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен
тұжырымдары жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің
тарихы пәндерінен дәрiс оқуда септiгiн тигiзедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЛИРИКАСЫ
1. 1 Мағжан Жұмабаевтың лирикасындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім
Мағжанның өлеңдеріндегі тарихи шындық көбінесе оның түрікшілдігімен
байланысты болып келеді. Қазақ лирикалық поэзиясында түрікшілдік тақырыбын
алғашқы жырлаушылардың бірі М.Жұмабаев болатын. Бұған М.Әуезов айтқандай
Мағжанның елшілдік бағыты себеп болатын. Бұл жөнінде ғалымдар ...Бір
заманда өзбек әдебиетінде Әлішер Науаи түрікшілдік идеясын қандай жоғары
көтеріп, қаншама ұмытылмас еңбек етсе қазақ топырағында тек Мағжан ғана
сол даңқты дәстүрді дамытып, әдебиетімізге бітімі бөлек, аңсары өзгеше
жарқын беттер қосты [1,240] деген сүбелі пікір қозғады. Ғалым ақынның
түрікшілдік тақырыбын Орал тауы, Пайғамбар, Алыстағы бауырыма, Қазақ
тілі, Жер жүзіне, Айға, Сағындым, Тұранның бір бауырында,
Түркістан, Қорқыт, Қойлыбайдың қобызы, Батыр Баян өлеңдері мен
дастандарын жатқызады. Түрікшілдік тақырыбы айқын көрінетін Мағжанның
Қазақ тілі өлеңіне тоқталайық.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен тілім! (Қазақ тілі)
Өлең тақырыбы Қазақ тілі аталғанымен тек тілге арналған туынды деп
олақ қабылдай алмайсыз. Тақырыптық атаудан өрбіген фабулалық желі өлеңнің
ұлттық рухымен тұтасып идеялық мазмұнды байыта түскен. Мұнда ХХ ғасырдағы
қоғамдық тарихи әлеуметтік жағдай толыққанды суреттелген. Ұлттық
қасиеттердің табанда жаншылып қасіретке айналған кезеңін ақын жауыз
тағдырдан көреді. Ақын үшін халқының кешегі тарихы, өткен бақыты сынды.
Елдік жолында қиылған тағдырлар, ездік тағдырдан әлдеқайда мағыналы екен.
Өткен дәуреннің өңі алтын күндей нұрлы болғандығы да, сол замандардағы
өршіл рухтың өлмес ерлігімен таңбалануында.
Мағжан романтикасының биік пафосы тереңнен тамыр салғаны да осында.
Ақын әулиелілігі болар, қазақтың атар таңмен күтер алтын күні өткенінің
бауырында жатқандығын ерте ескертуі. Алтын күннің бағасыз белгісі
бабамыздың рухы, бабамыздың тілі. Қазақ халқы тілін жоғалтпаса өткен алтын
күнімен қайта қауышарына ақын сенеді. Осы өлеңде, ақын ана тілі деп
қолданатын дәстүрлі сөз тіркесіне жаңаша өң беріп тұрғандығын байқауға
болады. Мұндағы тіл бейнелі адамдық атауға айналып отыр. Тіл-кеудесінде
жаны, жүрегі бар кісілік тұлғалы кейіпке енген адам образымен
алмастырылған. Ақын ақ қолыңмен деп тілдің арғы жағындағы ишараларды да
айқындай түскен. Мәселен, бір қолыңмен не оң, қос қолыңмен деп атаса да
болмайды емес пе деп сұрақ қойыңыз. Жоқ, болмайды екен. Болмайтынын, ұлттық
дүниетанымдағы ақ түсінің сонау фольклор мен ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі
символдық ерекшелігімен түсіндіреміз. Ақын үшін бабалар жолы да ақ.
Балаларын бауырына басатын ана не атаның жолы да ақ. Таралған түрік
балаларын жүрегімен аялар ата мен ананы аңсаған Мағжанның түрікшілдік
идеясын көксеген тілегі де ақ. Түрік балаларының басын қосатын
түрікшілдіктің зерлі діңгегі бабамыз тілі мен мұрасында жатқандығын түрік
халықтары болып ойлансақ керек. Мағжанның бұл тақырыптағы өлеңдері, басқа
да өлеңдері секілді драмалық тартыс белгілерімен оқшауланады. Ақынның
тарихи шындыққа өрілген көркемдік концепциясы көбіне адамзаттық, гуманистік
ойларымен шешіліп, түйінделіп отырады.
Ол кеңес өкіметінің көп қадамдарына ризашылық білдірмесе де, оның
дұшпаны болған жоқ. Қызыл жалау (1924) деген атақты өлеңін де жариялады.
Бұл өлеңнен байқайтынымыз – Мағжан таптық принцип дегенді қабылдамады,
қазақ ұлтын екіге жарып, бай, кедей деп қырқыстыруға барынша қарсылық
көрсетті. Сол себепті ол Қызыл жалау өлеңінде былай деп ашық айтады:
Қанды жас жалау кімдікі?
Кімнің ұлы құл болса,
Тұлымдысы тұл болса.
Қанды жас жалау сонікі,
Ендеше, қазақ, сенікі!
Сол кездегі қып-қызыл белсенділер Қызыл жалау кедей табынікі, байдікі
емес, байларды қойдай қу қамшымен деп жатса, Мағжан: жоқ тіпті де олай
емес, ең езілген халық қазақ, ендеше тұас қазақ ұлтынікі дейді. Мағжан
қазақтың байы мен кедейін айырмады демейміз. Ол тоқсанның жағындамын деп,
кедейге шын жаны ашитынын ашық жариялады. Сонымен бірге айрылдық аузынан
уыз төгілген байлардан деп, оларға да арас түсті. Қазақ бай, кедей боп қан
төгіспесін, қырқыспасын, ұлт мүддесін бәрінен де жоғары қойсын деп талап
етті. Қазақты тапқа, топқа, руға жіктемей, алаш туын желбіреткен Мағжан
ақынды біз ұлттық ақын дейтініміз сондықтан. Ол көптеген Кеңес
жазушыларындай (С.Мұқанов, С.Сейфуллин т.б.) пролетар жырын ғана жырлаған
жоқ, кедейіне қосып тұтас ұлт мұңын мұңдады, қазақ жоғын жоқтады.
Кеңес тұтасында Мағжанның үстінен таяқ түскен жоқ. 1924 жылдың аяқ
шенінде Мәскеуде Нәзір Төреқұлов, Ғани Мұратбаев бастаған алпыстан астам
қазақ зиялылары жиналып, ақынның 1921 жылы Тәшкенде шыққан өлеңдер жинағын
талқылап, оған өткенді көксейді, ескілікті іздейді, ұлтшылдықты дәріптейді
деп қатаң саяси айып тақты [2, 12-13].
Тоталитаризм жандайшаптарының Мағжан Жұмабаевқа таққан ауыр
айыптарының бірі – оған түрікшілсің деген кінә қоюы.
Біріншіден, бұл большевиктердің ойлап тапқан термині емес. Төркіні
әріден басталады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Түркия дүние
жүзіндегі барша түрік халықтарын бір мемлекет шаңырағының астына жинамақ
деген лақап таратылды. Оны пантюркизм деп айыптады. Пантюркизм
панисламизммен ауыз жаласып, Ресейге қарсы соғыс ашады деп даурықты. Шын
мәнінде, пантюркизмді құбыжық етіп көрсету мақсаты басқа еді. Ол түрік
халықтарының арасына жік салып, бір-бірінен ажыратуды, бір-біріне
қатыстырмауды көздеді. Сөйтіп, патшалық Ресей құзырындағы мұсылман отар
халықтарды орыстандыру жөніндегі алға қойған міндеттердің орындалуын
жеңілдеткісі келді. 1967 жылы Қазан шаһарында Қасиетті Гурий сыбайластығы
деген миссионерлік қоғам құрылды. Миссионерлер мұсылман халықтары арасында
христиан дінін таратуға білек сыбанып кірісті. Татарларды, қазақтарды алдап
та, күштеп те шоқындыра бастады. Осы мақсатқа мектеп жүйесін кеңінен
пайдаланды. Христиан әдебиетін тарату ісін еселеп күшейтті. Миссионерлік
қоғам 1862-1910 жылдар аралығында тек қазақ тілінде ғана алпыстан астап
христиан діні кітаптарын, оқу құралдарын шығарып үлгерді. Олардың
бірсыпырасы орыс графикасы негізінде басылды. Сонымен бірге Арабстаннан,
Түркиядан ағылып келіп жатқан ислам діні кітаптарын тежеуге тырысты, орыс
цензурасы кедендерден талай кітаптарды ұстап алып қалып жатты. Мағжан
Жұмабаев секілді қазақтың зиялылары бұған көнгісі келмеді, көнбеді де.
Мағжанның түрікшілдігін кезінде жазушы Жүсіпбек Аймауытов былай деп
түсіндіруге тырысты: Бір жағынан, үй іші- әкеге, әлеумет - ру басыға
бағынған, тапқа, жікке бөлінбеген, қазақ ішінде туыс-өскен болса, екінші –
татар медресесінде оқып, түрікшілдік, исламшылдық рухында тәрбиеленсе,
үшінші – патша саясаты шымбайға батып, отаршылдық зардабы қазақтың
ұлтшылдық сезімін оятқан дәуірдің ұлы болса, төртінші – орыс зиялыларының
қаймағы бұқарашыл, халықшыл болып жатқанын сезіп білсе, бесінші – батыстың,
қала берді орыс ақындарының санашылдық (идеализм), жарашылдық школынан
сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын болып шығу керек. Сөз жоқ,
Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын болып шығу керек. Олай болып
шықпау мүмкін емес. Әлеумет ортасының, заманының жағдайы солай [3, 7].
Екіншіден, большевиктер бұл жағдайды ескерусіз қалдырды. Ол – ол ма.
Коммунистік идеология түрікшілдікті (пантюркизм) фашизмнің улы жапырағы деп
жариялауға дейін барды.
Мағжан түрікшілдігінің бір сырын қазақ кеңес әдебиетінің жетекші
жазушыларының бірі Сәбит Мұқанов та қазбалап көрген. Мағжан шынында
түрікшіл емес, - деп жазады Сәбең. Оның түрікті бауыр қылуында, өз
мақсатына сәйкес ойы бар. Біз жоғарыда Мағжан қазақтың ескі күнін
көксегенде, баяғы хан дәуірін қайта орнатпақ емес, қазіргі қазақтың көзіне
ескі, еркін өмірін елестетіп, басын көтертпек. Басын көтертіп алғаннан
кейін, бөлек республика құрмақ дедік. Мағжан түрік деген сөзді белгілі
мақсат үшін ғана керек қылды. Түріктің ерлігін айта келіп, қазақты отаршыл
үкіметке қарсы қайрап салғысы келді [4, 224].
Мағжанға бейне бір кінә арқалату үшін жазылған бұл сөздер бұрын да
екіұшты естілетін. Мағжанның түрік тақырыбындағы өлеңдері қазақ халқын,
жалпы түріктерді ұлт-азаттығы күресіне қамшылайды.
Түрік тақырыбы Мағжан поэзиясында, Жүсіпбек Аймауытов пен Сәбит
Мұқановтар айтқандай, Медресе Ғалияда жүргенінде емес, одан да ертерек
басталған. Өйткені Мағжанның 1905 жылдан бері қарай Қызылжардағы Мұхамеджан
Бегішов медресесінде оқуы оның дүниетанымына көп ықпал еткен. Медресеге
ұстаздық етуші Бегішев кезінде Стамбул қаласындағы Түрік университетін
бітірген адам. Ол да Мағжан поэзиясында түрік тақырыбының басталуына
себепші болады.
Мағжан Жұмабаев қазақ ұлтының қайткенде азаттыққа қолы жетеді деп көп
ойлап, армандаған ақын. Өзі өмір сүрген тарихи жағдайда азаттық қолға
оңайлықпен түсе қоймайтынын сезген ол ер түріктен тараған туыс елдердің
ұйымдасып, бірлесіп, тізе қосқан күресі ғана отаршылдықты Қазақ елінен,
басқа бауырлас елдерден аластауға мүмкіндік туғызады деп есептеген.
Сондықтан ақынның түрік тақырыпты өлеңдерінде бұл идеяның ең өзекті идеяға
айналуы табиғи нәрсе. Ол он тоғыз жасар ақынның тұңғыш Шолпан жинағында
жарияланған Орал тауы өлеңінде-ақ құлаққа дабыл ұрғандай естіледі.
Анамыз бізді өсірген қайран Орал,
Мойның бер тұңғышыңа, бермен орал.
Қосылып батыр түрік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге олар, - деп, саңқылдап тұрған жас
өренді қалайша түрікшіл емес деуге болады?
Бұдан соң түрік тақырыбына қосылған өлеңдерден: От, Пайғамбар,
Алыстағы бауырыма, Тез барам, Орал, Қазақ тілі, Тұранның бір
бауында, Түркістан туындылары саналады. Бұл өлеңдердің негізгі идеясы,
ой-пікірі, көтеретін мәселесі, үндеу пафосы айқын. Қай өлеңінде де Мағжан
сонау түп-тұқияннан бергі тарихты қозғап, исі түріктің ата-тегі бір,
қарындас, бауырлас халықтары екендігін өрнекті, жалынды тілмен паш етеді.
Бұдан түйетін түйіні де түрік нәсілділердің бәрінің назарын аударарлық. Ол
– түрік халықтарының сол кездердегі мүшкіл халі, одан қалай құтылу жолдары,
түріктердің тәуелсіздік үшін, елдің бостандығы үшін тізе қосып, жұмылып
күресу қажеттілігі. Ерекше атап өтетін бір жайт – Мағжан түрік халқының
шетел басқыншыларына қарсы Кемал Ататүрік бастаған азаттық қозғалысына үн
қосуы. Мағжан Жұмабаевтың түрік тақырыбын дамыта келе, Шығыс пен Батыс
арақатынасы, одан барып күллі әлемдік, адамзаттық проблемаларға ұластыру
оның ерекше жетістігі, дүние жүзі әдебиетінің асыл қазынасына қосқан бағалы
үлес деп саналуы керек. Енді осы аталған проблемалардың бас-басына тоқталып
өтейік.
Көрнекті түрік тарихшысы Баһаддин Өгел 1981 жылы Анкарада екі томдық
Ұлы Хун империясы тарихын басып шығарғаны мәлім. Осы еңбектің бірінші
томы Әлімғазы Дәулетханның аудармасымен қазақ тілінде де жарық көрді [5,
10]. Екіншісі де тәржімаланып, баспаханада теріліп басылғалы жатыр. Міне,
осы еңбегінде Өгел: Ежелгі түрік тарихын хундардан бастаймыз деген
тұжырымдаманы бірден ұсынып, хундар түрік нәсілді жұрт болғандығын ғылыми
жан-жақты, дәйекті деректермен негіздейді. Бір ғажап жері – осы тұрпатты
ойды Мағжан ақын сонау ХХ ғасырдың бас кезінде тілге тиек етеді.
Пайғамбар деген өлеңінде:
Ерте күнде отты Күннен Гун туған,
Отты Гуннен от боп ойнап мен туғам,
Жүзімді де, қысық қара көзімді
Тус сала жалынменен мен жуғам, - дейді (Бахаддин Өгел. Ұлы Хун
империясының тарихы. Бірінші кітап. –Алматы, Хант баспасы. -1998, 10-б).
Мұндағы І деген сілтемені Мағжанның өзі жасайды. Гун – түріктің арғы
атасы деп ескертеді. От өлеңінде бұл сарын Гун қолбасшылары Атилла,
Баламір есімдерін қайталаумен еске алынады. Орал тауы өлеңіне, басқа да
бірсыпыра туындыларында ежелгі түрік Отаны – Тұран, Орал, Алтай мекендері
екені жырланады. Тағы бірде: Ұзын Орал – күн мен түн шекарасы, Өлім – түн,
Өмір – гүлді Гун даласы (Орал) деп толғанады.
Мағжан поэзиясында түрік халықтары бірлігі идеясының тууына әлденеше
себеп бар. Ең бастылары Сәбит Мұқановтың сөзімен айтқанда, обьективтік
жағдайларға байланысты: отаршылдыққа қарсылық, ұлттар бостандығы мен
теңдігі үшін күрес.
Мағжан Түркістан атты өлеңінде Түркістан – ер түріктің бесігі ғой
десе, бұл пікір бас кезінде Кеңес өкіметі тарапынан қарсылыққа кездеспеген,
белгілі дәрежеде іпті қолдау тапқан. Түркістан халықтары автономиясын құру
қажеттігін 1918 жылғы 22 сәуірде Түркістан Советтерінің Тәшкендегі V
сьезіне жіберген жеделхатында Лениннің өзі қолдайды (ПСС, т.50, с.63.).
Ол жылдары Түркия халқы, елі шетелдік интервенцияға қарсы жанқиярлық
соғыс жүргізіп жатты. Түріктердің ұлт азаттығы қозғалысы, РСФСР, жас Кеңес
өкіметі барынша қолдады, моральдық, материалдық құлықтылық қана емес,
материалдық көмек (алтындай 10 миллион сомнан астам) көрсетті. Қару-
жарағымен қарасты. Түрік ұлт азаттығы қозғалысы көсемі Мұстафа Кемал –
патшаның атағы жер жарды. Ол кеңестік баспасөздің, қоғамдық пікірінің,
әсіресе мұсылман жұртшылығының ең сүйікті қаһармандарының біріне айналды.
Қазақстанға келсек, мұнда бұрын да түріктерге іш тартатын дәстүр бар-
ды. Сәбит Мұқановтың куәлік етуі бойынша түрікті мадақтап алатын аңыздар
Қазақстанда отызыншы жылдардың басына дейін сақталып келген (ХХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті, 222 бет). Түрікке қазақ байларының... ынтасы құлағаны
сонша, - деп жазады Сәбең, - балаларына Әнуарбек, Талғатбек, Мұстафа,
Кемал, Жамалбек, Сұңғатбек сықылды түрік патшаларының аттарын қойды.
(Байлары деген сол кездің жүндей сабаған сөздерінің бірі демесең, мұндай
есімдердің орташа, кедей қазақтардың талайына қойылғаны белгілі). Әнуар
патшаны ертедегі бабағұмар секілді сиқыршы, айлакер, адамзатқа бітпеген күш
бар деген аңыз тараған.
Міне, осындай жағдайда басына бұлт оралған түрік ағайындарға деген
жанашырлық, тілектестік сезім күшейді. Соның бір дәлелі Мағжанның Алыстағы
бауырыма атты ұзақ өлеңі. Өлеңнің алғашқы жолдары алыста ауыр азап шегіп
күресіп жатқан түрік бауырлардың халін, түксиген жүрегі тас басқыншыларды
әшкерелеуге арналған. Тегінде бұл өлең 1918 жылдың бірінші жартысында
Мағжан түрмеде отырған кезде жазылған болуы керек. Өйткені түрік бауырларға
көмекке келуге өзінің қайрансыз екенін, қараңғы абақтыға жабылғанын айтып
мұң шағады. Бірақ түріктің жолбарыстай жүрегі жаудан бұқпайтынына берік
сенім білдіреді. Бұдан соң тағы уайымға берілгендей болады. Шарқ ұрып
ерікке ұмтылған түрік жаны, шынымен ауырды ма, бітіп халі?! - деп түңіледі
де, қайта серпіліп:
Бауырым! Сен о жақта, мен бұ жақта,
Қайғыдан қан жұтамыз. Біздің атқа
Лайық па құл боп тұру. Кел, кетелік
Алтайға, ата мирас алтын таққа! – деген үндеумен қорытынды жасайды.
Әрине, айтылғанды тура мағынасында түсінбеуге керек. Ақын түп-тамыры бір
түрік ағайынға ынтымақтастық сезімін білдіріп отыр, жүрекке жүрек, білекке
білек қосылуын тілейді десек, ақын ойын түсінген болып шығамыз.
Опалаң-топалаң заманның беталысын халқының пайдасына жарату ол кездегі
қазақ зиялылары үшін бұлжымас ережеге айналды. Ресейдегі төңкеріс тасқыны
бір шеті ұлы Қытай қорғанынан асып төгіліп, сонау Үнді қиырына ұмтылғанда,
бұл жақтағы жойқын халық бейне ертегінің алыбындай ыңыранып, қозғалысқа
енгеніне, сөз жоқ, Мағжандар қуанды. Керенскийдей демократтардың, Колчактай
правительдердің қазаққа қайырымы болмайтындығына көздері жеткен соң, ендігі
үмітін Шығысқа артты. Мағжанның ендігі ізденістеріне символизм өкілдерінің
жетістіктері ой салды.
Устремляя наши очи,
На бледнеющий Восток,
Дети скорби, дети ночи,
Ждем, не придет ли наш пророк, - деген символизмнің ірі өкілдерінің
бірі Д.С.Мережковский Түн перзенті (1894) атты өлеңінде. Бұл шумақты
Мағжан Пайғамбар атты өлеңіне эпиграф етіп алады. Әлбетте, өзінше
толғайды. Орыс ақыны Шығысатн Христос, яғни Айса пайғамбарды күтсе, Мағжан,
жоғарыда айтқандай, жаһанға Күннен туған Гүн келеді деп жар салды. Ол
Күнбатыстағы қанды шуды басуға келеді.
Бір өзгеріс керек екенін жұрттың бәрі сезінді. Ол өзгеріс қайтсе
жасалмақ? Отарлардың ауыр күйі қайткенде жеңілдемек? Сөз жоқ, империялардың
жайы табылса ғана. Сонда қазақ елінің де көзі ашылады. Ал империяның
іргесін шайқалтатын күш қайсы? Символист ақындар сауалдың жауабын тарихтан
іздеді. Символды (рәмізді) өткен күннен табады. Өткен көне дәуірлерде
дүниені астын үстіне келтірген күштер болған. Мәселен, гүндер Қытайға ұлы
Қытай қорғанын салуға мәжбүр еткендер. IV ғасырда Кавказды, Еуропа,
Балқанды ұлы қозғалысқа келтіргендер. Сондықтан символист ақындар көшпенді
түрік тілді гундердің Баламбер, онан соң Аттила секілді дүниені
қалтырататын бейнелерін өз ойларының тірегі етті. Орыс ақыны Вячеслав
Иванов: Топчи их рай, Аттила, - десе, тағы бір орыс символист В.Брюсов:
Әлемге қара бұлттай төнген гундар, қайдасыңдар? Келіңдер, қиратыңдар,
талқандап жойыңдар мына есуас дүниені, мен сендерді құттықтап, гимн әнін
шырқатып қарсы аламын, - дейді (Грядущие дни).
Мағжан еліктегеннің жөні солай екен деп, орыс символистерінің
соқпағымен тарта бермейді. Өз сүрлеуін табады. Отты Аттила, Баламір мен
едім, қараңғылықты жойған едім, - деп, түркі тілді аталарының ерлігін өз
ерлігіне балайды.
Түн баласы қазақ ақынының өлеңдерінде сұмдық күнәһар бейне. Ол
Мұсаның тілін кескен, Айсаның қанын ұрттап ішкен, інжілді өртеген жын. Бар
ойы – қарнын кептеу. Тағы бір өнері – қанды шу жасау. Жан, рух бар-ау
деген ой қаперіне де кірмейді. Ақын үшін бұдан асқан қылмыс жоқ. Зұлым,
көрсоқыр түн баласы тиісті жазасын алуы керек. В.Брюсов Грядущие гунны
өлеңінде: қыр, жой, кітаптарын өрте, сарайын ойранда, қасынан шатырыңды
тігіп, патша тағының орнына шөп өсір дейді. Ал Мағжанның жауабы бұдан
өзгеше. Қазақ ақыны қыр да жойдан тартынады, оның есесіне, мейірім,
адамгершілік жалауын желбіретеді. Күншығыс өлеңінде Ібіліске ерген
есерлерге бір сәт елігіп:
Күл қылайық қаласын,
Құл қылайық баласын, - деп бір кетеді де, заматында райдан қайтып,
мүлде өзгереді:
Жо, жоқ! Ашу басалық! – деп кілт тоқтайды.
Ақ жүрегін айқара ашып:
Гүл қылайық қаласын,
Ұл қылайық баласын,
Мейірім есігін ашалық,
Мұндарларды адасқан,
Айрылып естен шатасқан
Күншығыстың жолына
Салайық, шетсің демейік,
Аямайық, көмейік
Күншығыстың нұрына [6, 42], - деп адамгершіліктің биік тұғырынан
табылады.
Мағжан Күнбатыс пен Күншығысты шендестіргенде, бір ғана мақсат
көздеген. Жаһанды жаңарту, адамзат пейілін жаңалап кеңейту ниетін ойлаған.
Мағжан Жер жүзін топан басса екен деген өлеңінде Батыс пен Шығыс қамын
бірдей ойлайды. Топан суы жер бетін қаптап, улы көбігін шашып, жанды,
жансыз жоқ болып, бір өзім қалсам не істер едім деп өзіне сұрақ қояды да,
оған жауап қайтарады. Заулап тұрған отымнан, Жаратар ем жаңа адам дейді.
Жаңа адам – Мағжан жобасында қала – даланы гүлге айналдыратын адам. Өзін,
ұлтын ғана емес, барша адамзат қамын жейтін адам.
Мағжан Жұмабаев қазақ әдебиетінде тұңғыш рет және жеке-дара жалғыз өзі
ғана көтеріп жазған түрік тақырыбының халықаралық маңызы өте зор екендігін
ескеру қажет.
Мағжан Жұмабаевтың Ескендірдің екі мүйізі деп аталатын өлеңінде
халық арасындағы аңыз сипатталады. Мағжан ақын:
Заманында Ескендір
Жеті әлемді билеген.
Асқан алып, киелі, -
Түссе де отқа күймеген.
Ескендірдей алыптар
Дүниеге енді туа ма?
Алып адам денесін
Сынап-мінеп бола ма?
Әлемді билеген Ескендір Зұлқарнайынның екі мүйізі болыпты. Патша
мүйізін жұртқа көрсетпей, тәжімен, бір аңыздарда дулығасымен жауып жүріпті.
Ескендірдің басында
Екі мүйіз болыпты.
Екі мүйізді екенін
Ол жасырып жүріпті.
Ескендірдің басында
Екі мүйіз – нысана!
Жаабайы жұртқа көрсетсе,
Қасиеті қала ма?
Қос мүйізін жасырып,
Ескендір ер жасынан
Алмайды екен еш уақыт
Дулығасын басынан.
Алайда бір күні шашын алдыруға көңілі кетеді:
Ескендірдің басынан
Талай заман көшіпті.
Арыстанның жалындай
Жалпылдап шаш өсіпті.
Шаштаразға басында мүйізі бар екенін ешкімге айтпауын тапсырады,
айтса, сол замат өлім құшатынын да ескертеді. Сыр ішіне сыймаған шаштараз
сыбырлап қана бұл құпияны қамыстарға айтып қояды, ал қамыстар болса,
шуылдап, бүкіл жұртқа жаяды. Ертеңіне шаштараздың басы алынады. Жалпы,
осындағы Ескендір Зұлқарнайынды Македония шаһарынан шыққан Александр
Македонскиймен шатастырып алмау керектігі көптеген діни мәліметтерде
ескертіледі. Ескендір Зұлқарнайын Құранда аты аталған, дін үшін көп
соғысқан тұлға. Ол туралы Шығыс елдерінде нәзирагөйлік дәстүр бойынша көп
жырлар қалған.
Ол туралы жырлар сонау Ескендірдің өз заманынан бүгінгі күнге дейін
туылып, саны жағынан толастап жатыр. Шығыста бұл тақырып Батыстікіне
қарағанда өзгешелеу рең алды. Егер Батыстағы "Ескендір" рыцарлық әдебиеттен
үлес алса, Шығыста оның жауынгерлігінен көрі Аристотельмен байланысы
негізгі нысанаға айналды. Бұл ғұламаның атағы Шығыста өте кең жайылып
мұсылмандық философиямен астасып жатыр. Осы арқылы Ескендір мен Аристотел
әрқашан бірге алынып саяси жағдай, әскери, діни, философиялық сұрақтар
бірге шешіледі. Тарихтағы Ескендірдің Шығысқа зардабы, мәдениетіне деген
кесірі көбірек тисе де олар мұның бәрін тез ұмытады.
Ескендірді зерттеуші Еуропалықтар әдетте, Шығыс әдебиеттерін қарағанда
тек Батысқа қатысты элементтерді ғана алалады, ал оның ішкі мәніне, не
айтпақ екендеріне тіпті де мән бермейді. Кейде сұрақты төтесінен қойып
"Мынауы шындыққа жанаспайды ғой, демек, дұрыс емес жазылған" деп ары қарай
осы тектес қателерді іздеп кете беретіні бар. Ескендір бейнесінің ғасырға
сай, адамдардың түсінігіне сай өзгеріп отыру керектігі оларды мүлде
алаңдатпайды. Егер Ескендір бейнесін әдеби түрде көркемдеу жағын, ол туралы
жазылған дастандарды салыстырар болсақ әрине Шығыс оқ бойы озық тұр. Себебі
тек тарихи деректі ғана әрлеп жаза беру әдебиетті ілгерілетпейді. Сондықтан
да Ескендір бейнесін қарауда Батыстан көрі Шығысқа көп үңілген абзал және
өнімді. Оның үстіне Сопылық ілімнің өкілдері болып есептелетін Фердоуси,
Низами, Жәми, Науаи секілді ғұламалар үнемі тың ойлар әкеліп ойлануды,
ізденуді қажет ететін әдебиеттер тудырудан жалықпайды. Ескендірдің
Шығыстағы дана кейіпті образын сомдауға осы аталған ғұламалардың әсері
орасан. Тіпті негізгі тіректер десек те болады. Әсіресе, бір сілсаладан
болғандықтан болар осы ғұламалардың заман алшақтығына қарамастан ойлары
бір ауыз шешімге түйісетіні қызық. Ал оның қос мүйізділік мотиві туралы
әрқилы пікірлер де бар.
Шығыс халықтарының түсінігіндегі Ескендір бейнесінің өзгеруі ол
құранның түсуімен байланысты. Көптеген ғасырлар бойы Ескендірді бұзып
жарушы, қиратушы ретінде танып келсе енді ол ойларынан ауытқуларына тура
келді. Бұған себеп Алла елшісі пайғамбар Мұхамметтің(с.ғ.с) келуі, құран
түсірілуі. Кітап бойынша Ескендір зұлым, қиратушы емес, керісінше
зұлымдықты қиратушы, Ибраһим дінін бекітуге әрекет жасаушы пайғамбар. [7,
56-57] Мәселен бізге жеткен Сириялық бір аңызда Ескендір құдаймен тілдесіп
отырады: "Мен білемін, сенің не үшін маған мүйіз өсіргендігіңді. Осы қос
мүйізбен дүние патшалығын жойсын дедің ғой"дейді. осылайша осы заманда-ақ
Ескендірдің қос мүйізінің шығу тегі талдана бастайды.[8, 290].
Мысал ретінде Ақыт қажы Үлімжіұлының жеткізген нұсқасын алып қарар болсақ:
Патша Ескендір жер жүзін бір өзі билегісі келеді. Мұнысы үшін ол мың
жылдай өмір сүруі керек екен Содан былай ол өлмеудің қамын ойлай бастайды.
Алайда Ескендірге ажалдың жақын бір тұсы оның мүйізінен еді.
Мүйізін жасырған ол халайықтан
Болса да төбесінде жаралыстан
Өйткені түсінде оның аян болған
Ел білсе ғұмыры қараң болған [9]
Яғни мүйізінің бар екендігін халық білсе Ескендірдің ажалы келеді. Ал
оны халықтан жасыру үшін:
Шашын алған адамның басын алып
Сақтанатын дақпыртты таралыстан.
Ел білмеске қауып жоқ өміріне
Мүйіз сонан көңілге қаяу борлған.
Мың жылдық Алла өзіне ғұмыр берсе,
Шаштараздар өлмей-ақ жүре берсе[9]
Мұнда Ескендірдің өзі қаламаса да шаштараздарын өлтіруге мәжбүр екенін
айтады. Ол бір шетінен өз өмірін қимағандықтан, екінші жағынан
шаштараздарын өлтіре бергісі келмегендіктен ұстазы Қыдырдан өлместің жолын
сұрайды. Қыдыр оған тірі суға Әбухаятқа апаруға келісім береді.
Осы хикаятты айтушылар Зұлқарнайын деген сөзді "қос мүйізді"
емес, "екі дүниені билеген " деп түсіндіреді. Мұндай идея яғни
Ескендір жарық және қараңғы, яки, бұл дүние мен о дүниені бірдей
билеген пайғамбар патша деген ой "Қисса -сүл әнбияда" дәріптеледі.
Ал, Ескендірдің өз бейнесі барынша мадақталады. Ескендір есіміне
байланысты екінші топтағы әпсана хикаяттардың сюжеттері мынадай.
Ескендір патшаның басында мүйізі болады. Мүйізі бар екенін елге
білдірмеу үшін шашын алған адамдарды өлтіріп отырады екен. Ең соңында
и бір шаштаразы тірі қалады. Бірақ, ол Ескендірдің мүйізі туралы
құпияны жасыра алмай құдыққа барып айқайлайды. Құдықтан қамыс өсіп
шығады. Ол қамыстан бір қойшы сыбызғы жасап ән салады. Сөйтсе
сыбызғыдан шыққан сөз "Ескендірдің мүйізі бар" деген сөз болады да
құпия елге тарап кетеді.
Бұл сюжетке құрылған шығармаларда әпсаналық, тіпті ертегілік
сипат басымырақ. Рас, мүйізді Ескендір сюжеті кейде өлмес суды
іздейтін сюжетпен бірігіп жүреді. Мәселен, жоғарыда келтірілген Ақыт
қажы жырлаған қиссада: Шаһарында шаштараз қалмағасын Ескендір шашын
икемі бар уәзір баласына алдырады. Уәзір баласын шаш алып болғасын
Ескендір аяп жібереді. Бала сырды жасыра алмай құдыққа келіп Ескендірдің
құлағы бар деп айқайлайды. Құдықтын қамыс өсіп шығып ол жұртқа жария болып
осының кесірінен Ескендірге ажал келеді.
Соған қарамастан мұнда хикаятқа тән діни сарын өте аз. Соның
нәтижесі болу керек кейбірін шығармаларда Ескендірдің орнында
Жәнібек хан, Шаншар хан, Өтеген батыр жүреді. Мұның өзі мүйізі бар
патша жайды әпсана хикаят ертегі жанрына ауыса бастағандығын
көрсетеді. Костюхиннің мүйізді Ескендірдің жайын баяндайтын
шығармаларды ертек деп атауы тегін болмаса керек.
Зерттеушілердің айтуына қарағанда, Мүйізі бар Ескендір жайлы
сюжеттің түп төркіні ертедегі есек құлағы бар Миндас деген патша
туралы мифі. Мұнда да патша үлкен құлағын елден жасырып жүреді.
Бірақ, күндердің күнінде қазақ хикаяттары сияқты оның құпиясын бір
қойшының сыбызғысы елге жария етіп жібереді.
Сөйтіп гректердің мифінде патшаны есек құлшағы бар да, қазақ
әпсана хикаяттарында Ескендір патшаның мүйізі бсар болып келеді.
Басқа еш өзгешелік жоқ, сюжет біреу-ақ. Ескерте кететін бір жай,
есек құлақты патша жайлы сюжет бүкіл Батыс елдеріне тараған, ал,
басында и мүйізі бар патша турналды сюжет көптеген Шығыс
халықтарында әңгімеленеді.
Жануар кейпіндегі патша туралы түсінік алғашқы қауымда пайда
болып кейін көптеген елдің мифінде, хикаясында, жалпы фольклорында
көрініс табатыны ғылымда дәлелденген. Сол тұрғыдан келгенде есек
құлақты немесе мүйізді патша туралы шығарма әр халықтың өзінде
тууы мүмкін. Осы сюжетке құралған әр ел фольклорындағы шығармалардың
жанры және патшаның есімі әр басқа болуы мүмкін. Алайда біз бұл
жерде ежелгі гректердің мифіндегі сюжеттің және қазақ хикаясындағы
сюжеттің өрбуі және ондағы іс әрекеттердің, оқиғалардың баяндалуы
т.т. бірдей екендігін ескеруіміз керек. Қажет десеңіз, тіпті патша
құпиясының жария болу әдісі болуы да бірдей. Демек, бұл жерде біз
тек сюжетті, яғни оқиғаны ғана гректерден алынған деп санауыфмыз
керек. Әрине, қазақтар тікелей гректердің өзінен алмаған. Бұл екі
халықтың арасында дәнекер болған.
Ескендір туралы алғашқы әңгімелер мен аңыздар оның жорықтарда
бірге болған сарбаздары арасында туғаны сөзсіз. Ол әңгімелер мен
аңыздарды көпшілікке таратқан да осы сарбаздар. Кейіннен бұл
әңгімелер мен аңыздар жинақталып, топтастырылып тарихи деректермен
толықтырылып белгілі "Александрия" шығармасына айналды.
"Александрия" көптеген тілге аударылып, Шығыс халықтарына да
жайылады. Шығыста бұл шығарма бөлшектеніп бір елден екінші елге
ауыса отырып, Олардың ауыз әдебиетіне, кітаптарына, жылнамаларына енеді.
Сөз жоқ, мұндай жағдайда аңыз-әңгімердің өздері де Тіпті Ескендірдің
образы да көп өзгерістерге ұшырайды. Мәселен, Гректерден Сириялықтарға
өткен Ескендір қосмүйізді болып бкейнеленеді де "Зұлқарнайын " деп аталады.
Содан барып, оған ерекше күш, айбын, тіпті ертедегі жануар басты
құдайлармен патшаларға тән қасиет таңылады. Себебі, Шығыс халықтарының ерте
заманғы түсінігі бойынша адамға біткен мүйіз - ерекше бақыттылықтың аса бір
ерекшеліктің айғағы іспетті. Мұндай түсінік қазақтарда да сақталған.
Мәселен, қазақта: "Кәне шыққан мүйізің"? деген тіркес "Артықшылығың
қайсы?" деген мағынада қолданылады. [10, 168]
Алайда кейде Ескендірдің мүйізі туғанынан емес кейін пайда болғаны
бейнеленеді. Кейде ертекші ғалымдар өдеріне түсініксіз осы тұсты айналып
Шаһтың басы соққыдан бұртиып қалған дейді. Мұнысын Ескендір кекілімен жауып
қоятын.
Әрине ертек ішінде мүйізі бар патша журуі таң қаларлық нәрсе емес.
Алайда, ол Шығыстың тәп-тәуір салмақты әдеби шығармаларында да жүреді ғой.
Оның үстіне ол юмор ретінде емес қалыпты жағдайдай бейнеленеді.
Образға түсінік беретін болсақ Ескендір Шығысты да Батысты да билеген
сондықтан ол қос мүйізді. Немесе, ол ана жағынан да әке жағынан да ақсүйек,
сондықтан да қос мүйізді делінеді. Символикалық түрде ол рухани ілімге де
матери ілімге де қанық деп те алуға болады. [7, 127]
Осы сенімдерге негізделген түсінік бойынша ерте уақытта ру
басы, тайпа көсемі, бақсылар, патшалары төтемнен туады, соның кейпінде
болады, қасиетін бойына сіңіреді деп ойлаған. Сол себепті олар
есек құлақты, өгіз мүйізді тағы басқа түрде суреттелген. Мүйізінен
айырылса опат болады деп сенген. Қоғамда бұл нанымдардың жойылуымен
мифтегі қиялдық элементтер әпсана хикаятқа көшеді. Енді акцент
моральдік проблемаға жасалады: мүйізді ханның атағы үнемі зұлымдықпен
шығады және оның масқара құпиясын ашу барша жұртты моральдік
тұрғыдан қанағаттандырады. Осының нәтижесінде бұл сюжеттегі
шығармаларда ертегілік сипат бар.
Мағжан Жұмабаев тарихи тақырыптарға көп қалам тартқан ақын. Яғни
Мағжан – басынан бақайшағына дейін ұлттық ақын. Надандықтан құтылудың жолы
өнер-білімді болу деп білген ақын қазақ халқының ұлттық тұрмыс-
тіршілігіндегі жақсы қасиеттерін жырға қосады. Өткен күн өлеңінде
қазақтардың бұрынғы тұрмыс-тіршілігіне көз жіберіп, оның ізгілікті жақтарын
үлгі етеді. Хақназар, Абылай, Бөгенбай, Қабанбай, Қазыбек, Жәнібек сынды
халық қорғаны болған ұлдарын мақтан тұтады; Шөже, Орынбай, Жанақ, Біржан,
Наурызбайлардың бір сөзі мың ділдалық асылдар еді деп бағалайды.
Өткен күнді ойласам,
Ойға терең бойласам,
Кешегі қайран қазақтың
Сәулеті мен дәулеті
Көз алдыма келеді, –
деп өзінің қазағын, оның өткен тарихын шабыттана жырлайды. Осындай берекелі
ел надандықтан қор болып барасың, енді, арыстаным, сұңқарым, қажымас,
талмас тұлпарым, басың көтер, тұр енді! - деп қимылға шақырады. Сол сияқты
оның Едіге деген шығармасында ел қамын жеген Асан қайғыны дәріптеу
аңғарылады.
Асан Қайғы салдырған
Астраханға жетейін.
Қайғысыз хандар күмбезін,
Әдейі аттап өтейін.
Асанның тауып моласын,
Соған тауап етейін,
Моласына түнейін.
Жолым қу десе болғаны,
Басқа жолды не етейін?
Әз-Жәнібек сендер бол,
Мен Асан Қайғы болып өтейін.
Ғалымдардың пікірі бойынша Асан Қайғы тұлғасын Әз-Жәнібек хан
тұлғасынан жоғары қою қазақ ақын-жырауларында Кеңес үкіметі құрылғанға
дейін жалғасып келген құбылыс екенін байқаймыз [11, 45]. Демек, Асан
қайғының Әз Жәнібекке артқан өкпелері Мағжанның да көкейінен шыққан, ел
қамын жеген адам Асандай болу керек деген ой мықтап ұялаған. Біз бұл
реніштің сыры не деп, тарихи шындыққа көз салып көрейік.
Асан Қайғының Әз-Жәнібекке артатын басты өкпесінің бірі – ханның
қарадан әйел алуы. Асанның пайымынша, бұл жөнсіз істің салдары елдің
болашағына зиянын тигізеді. Алдағы күнде ел билейтін текті тұқым жойылып,
оның ақыры жұртты бөтен ел билейді. Басшысы тексіз елдің ісі де берекесіз,
болашағы да бұлыңғыр. Ал хан тұқымының тексізденуі – қарадан қатын алуға
байланысты.
Мұндай реніштің туындауы - қазақ даласындағы хандық жүйенің күйреуі
салдарынан болғаны анық. ХІХ ғасырда қазақ даласында хандық жүйе Ресей
тарапынан жасалған саяси реформаның нәтижесінде өмір сүруін тоқтатқаны
тарихтан белгілі.
Асанның екінші реніші - Асанның жаман ырымға жорыған Әз- Жәнібек
ханның құладынға құс патшасы аққуды ілдіруі. Бұл жерде аққу – төре
тұқымының, құладын – тексіз билеушінің, сондай-ақ сыртқы жаудың бейнесі.
Аққуды құладынға ілдірген хан ісінен елді тексіз кісі билейді, жұрт
бодандыққа түседі, ханға қара кісі қару көтеретін заман туады деп
қайғырады.
ХҮІІІ ғасырдың соңында қарадан (құл сөзінің синонимі) Сырым батыр
Нұралы ханды тақтан түсіріп елден қуады, Есім ханды өлтіреді. Исатай мен
Махамбет ханға қарсы көтеріліс жасаған еді.
Қазақ халқының өзге жұрт қарауына көшуі, билікке төре жете алмай қара
тұқымы келуі, ханға қара кісінің қарсы шығып, қару көтеруі оқиғалары қазақ
тарихында да болған. Елдің азып-тозуы тексіз кісілердің билікке келуі деп
түсінеді халық. Заман түзелуі үшін текті тұқым ел басқаруы шарт. Асан
қайғысы осы мәселелерді көлденең тартады [12, 25].
Ал қайырсыз қонысты тастап көшу – Асан Қайғы туралы аңыздардың негізгі
сарыны. Бұл сарын Асанның қазаққа жайлы қоныс іздеп, жер шолған аңыздарының
мазмұнында үнемі орын алып отырады. Асан барған жеріне оның мал мен егінге
жайлылығы мен жайсыздығына сын айтумен қатар, оған маңайдағы жаулардан
келер қауіп-қатерді де айтып отырады. Мысалы, Тарбағатай тауының түстік
жағын Қытай, солтүстік жағын орыс алар десе, Керекуді, Еділ мен Жайықты,
Сарыарқаны да орыс алады деп қауіптеніп, орыс бармайтын жер деп
Жиделібайсынға көшіп кетеді.
Асан қайғы туралы аңыздар мазмұны Асанның не себептен қазаққа жаңа
қоныс іздеп жүргенін айқындап беріп отыр. Асанды мазасыздандырған негізгі
себеп – қазақ жері орыстың қолына түсетін, бекініс, қала салынатын қайырсыз
қоныс. Одан құтылу жолы - басқа құтты қонысқа көшу.
Бұл мысалдар Алтын Орда сынды алып мемлекеттің күйреу себептерін,
ондағы Асан Қайғы мен Жәнібек арасындағы тартыстың күні кешеге дейін қазақ
халқының жадынан өшпей жеткенінің айқын көрінісі. Қазақ халқы Әз-Жәнібек
хан мен Асан Қайғының тарихтағы ролін айқын сезінді. Сондықтан да, Ел
бірлігі мен халқының рухани тәуелсіздігін мақсат еткен Асан Қайғының арман-
мұратын өзіне ту етті. Қазақ халқын адастырмай, тарих толқынына жұттырмай
осы күнге дейін аман алып келген Асан Қайғы сынды жүздеген дала абыздарының
ерен еңбегі еді. Олар өз халқын түркі мәдениетінің темірқазығы болған
тура жолынан адастырмай бүгінгі күнге жету үшін екі арада жүздеген жылдар
бар еді. Мағжанның Әз Жәнібек ханды емес, Асан қайғыны пір тұтып, соның
моласына тауап етуге ниет қылуы оның шығармасындағы жеке-дара көркемдік
шешім екенін айта кету қажет.
Мағжан ақынның көркемдік шешімі оның Зухра атты өлеңінде аңғарылады.
Мұнда Зуһраның кішкентай қыз кезінде жұлдыз болып кетуді армандағанын,
арманы орындалып, жұлдызға айналып кеткенін жазады.
Зуһра деген қыз бала,
Беті – алма, жүзі – Ай.
Саусақтары күмістей,
Сүмбіл шаш, көзі құралай.
Түн сайын көкке қарайды,
Ақырын үнсіз жылайды.
Жарқырап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz