Жерді антропогедік әсерден қорғау

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Жерді антропогедік әсерден қорғау

Қазақстан Республикасының жері солтүстікте Батыс Сібір жазығынан, батысында Оңтүстік Орал мен Каспий теңізінен, шығыста және оңтүстікте мемлекеттік шекараға дейінгі жерді алып жатыр. Ұшы қиыры жоқ дала, шөлейт, құмды және сазды шөл жазықтар мыңдаған шақырымға созылып жатыр. Бұл тәуелсіз мемлекеттер достастығындағы ең шуақты, ыстық және құрғақ жерлер. Қазақстан территориясы 2724, 9 мың шаршы шақырымды құрайды. Территориясының көлемі бойынша дүние жүзінде тоғызыншы орынды алады.

Қазақстан территориясы негізгі ылғал түсіруші - мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде, қоңыржай климат белдеуінің оңтүстік бөлігінде. Биік жоталар бөгет болып Оңтүстік Азияның муссондарының бұл жаққа өтуіне жол бермейді. Жерорта теңізінің циклондары да Қазақстанға сирек келеді. Сондықтан мұндағы климат өте континентті, жазы бұлтсыз ыстық, қысы салқын, ал солтүстігінде тіпті суық болады.

Геологиялық құрылысы, даму тарихы және қазіргі сипаты жағынан Қазақстан территориясының беті кейбір жерлеріне жемірілген тауларымен қоса жазық бөлікке және Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін созылып жатқан биік таулы белдеуге кіретін таулы бөлікке бөлінеді.

Жері жазық келетін Батыс Сібір бірте-бірте, ал кей жерлерінде аласа сатылы болып Қазақстанның қыратт жазықтарына айналады бұл жазықтар оңтүсткте Тянь-Шань тауының бөктеріне дейін созылып жатады. Территорияның батысынлда белесті жазық Торғай үстірті орналасқан. Бұл жазықтардың орталық бөлігінде қатты жеміріліп кеткен таулар - Қазақтың ұсақ шоқысы көтеріліп тұрады.

Қазақстанның қыратты жазықтарынан батысқа, Каспий теңізіне дейін дерлік және Торғай үстіртінен оңтүскке қарай Мойынқұм шөлдері бар Тұран ойпаты жалғасып келеді. Ойпаттың әр жерінде қысқа қырқалар және жартасты шоқылар оқта-текте кездесіп отырады.

Қазақтың ұсақ шоқысының геологиялық құрылысы күрделі болып келеді. Бұл жер палеозой дәуірінде пайда болды. Қазақтың ұсақ шоқысы палеозой дәуірінің барлық кезеңіндегі (пермнен басқасы) қатпарланған шөгінді және түрі өзгерген (метаморфтық) тау жыныстарынан құралған: оларды гранитті және басқа көптеген интузиялар бөліп тұрады. Геологиялық құрылысы палеозойда тау түзілу қозғалысы вулкан атқылауымен бірге болып отырғанын көрсетеді. Сол уақыттан бері бұл ежелгі таулар аса қатты жеміріліп, ұсақ шоқыға айналды.

Тұран ойпаты палеоген, неоген және төрттік дәуірлерінің тұнба жыныстарының аса қалың қабаты басқан ежелгі қатпарлы негізгі (фундаментті) бар плита болып табылады. Мұнда мұнайға, жанар газға, күкіртке және басқа пайдалы қазбаларға бай кен орындары бар.

Қазақстан климаты айқын континентті болып келеді: жазы ыстық әрі аңызақ, ал қысы біршама суық болады да қар аз түседі. Күннің горизонттан жоғары көтеріліп, жазда бұлтты күндер аз болатындықтар жазықтың төселме беті қатты қызады да осыған байланысты онда континентті тропиктік ауа массалары қалыптасады. Қазақстан солтүстігіндегі шілде айындағы орташа температура +25 ^о С жуық, ал қаңтар айының орташа температурасы -15 ^о С. Тұран ойпатының оңтүстігіндегі шілде айындағы орташа температура +30 ^о С болады, ал қаңтар айындағы орташа температурасы -2 ^о С дейін барады.

Шығыс сібірдегі Қазақстан территориясында қыста ауа қысымы басым келеді, күн ашық, аязды болады. Шығыс бөлігінде аяз кейде -50 ^о С дейін барады. Солтүстік шығыстан қатты, аңызақ жел соғып, ол жиі-жиі боранға айналып отырады, мұның өзі қыстың шыңылдыр аязын күшейте түседі. Қатты жел қарды үріп әкетеді, сондықтан топырақ терең тоңданады. Қазақстан жазықтарынжа қыс ТМД-ң еуропалық бөлігінің осы екендігінен суықтау келеді. жазықтарынжа қыс құбылмалы, жылымықпен қатар қатты аяз да болады. Қар қалың болмайды. Оңтүстік аудандарында ауа райы өзгерген кезде қар тез еріп кетеді, ал солтүстігінде көк тайғақ болып, малдың жайылуын қиындатады. Қысқы ауа раайының құбылмалы болуы Ираннан келетін жылы ауаның немесе Жерорта теңізінен циклондарының келуінен болады. Олар кейде температураны шұғыл жоғарылатып, жауын-шашынды ала келеді. Арктикадан немесе Сібірден келетін суық ауа күнді суытып жібереді.

Тауда қыс әрі суық, әрі ұзақ келеді. 3000 метр биіктікте қаңтар айындағы суқ Жаңа жер аралындағындай болады.

Қазақстанда климаттың қуаңдығынан ағын суы ұдайы арылмайтын өзендерінің саны аз, олардың ішіндегі ең маңыздылары Есіл, Ертіс, Торғай. Мұнда өзеннің құрғақ арналары, уақытша су жолдары мен көлдер көп. Дүние жүзілік мұхитқабір тамшы суы да бармайды. Арал теңізіне Амудария өзені құяды. Сырдария және Амудария өзендері басын таудағы мәңгі мұздар мен қардан Орта Азия елдерінен алады.

Қазақстанның солтүстігі әр түрлі шөптесіг астық тұқымдас дала зонасына жатады, ал оңтүстігіне қарай бірте-бірте шөлейт және шөлге, ал ең оңтүстігінде құрғақ субтропикалық зонаға ауысып отыратын аңызақ селеулі бетегелі далаға айналады.

Тауларда биіктік белдеуіне сәйкес 1200-1500 метр биіктікте бетеге мен селеу басым келетін таулы аңызақ дала ұшқат пен итмұрын бұталары қаптап өскен шалғындарымен алмасып отырады. Одан жоғарыда орман белдеуі, одан биікте ішінде өскен әр түрлі гүлдермен құлпырған альпі шалғыны, ал одан да жоғарыда таулы тундра мен мұздықтар жатады. Тауларда жануарлар дүниесі алуан-алуан болады. Орман белдеуінде сібір елігі, қасиетті бұғы, сілеусін, қабандар мекен етеді. Құздарда тау ешкілері мен архарлар, сондай-ақ ірі жыртқыш - ілбіс болады.

Торғай үстірті Қазақстанның қыратты мен шөлейтті зоналарында жатыр. Территорияның ортасына таман солтүстіктен оңтүстікке қарай Торғай қолаттары созылып жатыр, оның ойпаңында тізбектеліп көптеген көлдер орналасқан. Бұл ойпаң Торғай үстірті мен Қазақтың ұсақ шоқысын бөліп тұр.

Территорияның батыс бөлігі белесті жазыққа шыңдары тегіс аласа қыраттар (төрткүл таулары) тән. Бұлар сатылы террасалар мен ежелгі өзендерден пайда болған құрғақ қолаттарға қарай құлайды.

Қазақтың ұсақ шоқылары арасында тегістелетін бетінде жартасты аласа шоқы қырқалары мен қатты жыныстарынан түзілген жеке қыраттар көтеріліп жатыр. Шоқылардың етегі мен беткейлерін борпылдақ шөгінділерінің қалың қабаты жауып жатыр. Ойпаттарында көлдер кездеседі. Ұсақ шоқының батыс бөлігі едәуір тегістелген; шығысында гранит пен кварциттен түзілген оқшауланған таулы массивтері 1565 метр дейін көтеріледі.

Құрғақ дала мен шөлейтте көктемде ылғал мөлшерінің жеткілікті кезінде тез өсіп жетілетін: қызғалдақ, жауқазын, сарғалдақ сияқты эфемер өсімдіктері қаулап өседі. Жаз шығысымен бұл өсімдіктер сарғайып қурап кетеді. Жазда жаңбыр сирек жауады, ол қатты нөсер түрінде түседі де, топырақты аз ылғалдандырады. Жауын-шашынның жалпы жылдық мөлшері көп емес. Күзге қарай ауа райы ашық, желсіз болса да, күндіз жылы болғанымен, түнде суытып температура баяу төмендей бастайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.