Атақұлдық ой-пікірлерінің патриоттық тәрбиеге ықпалы
Мазмұны
І бөлім. Атақұлдық туралы ой.пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ата.баба культі жөніндегі ой.пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Атақұлдық жөніндегі ой.пікірлеріне қатысты Құран
кәрім аяттарындағы көріністері
ІІ бөлім. Атақұлдық ой.пікірлерінің атақұлдық тәрбиеге
ықпалы
2.1 Патриоттық тәрбие туралы ой.пікірлер
2.2 Қазақ зиялы қауымының патриоттық тәрбие туралы ой.
пікірлері
Пайдаланылған әдебиеттер
І бөлім. Атақұлдық туралы ой.пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ата.баба культі жөніндегі ой.пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Атақұлдық жөніндегі ой.пікірлеріне қатысты Құран
кәрім аяттарындағы көріністері
ІІ бөлім. Атақұлдық ой.пікірлерінің атақұлдық тәрбиеге
ықпалы
2.1 Патриоттық тәрбие туралы ой.пікірлер
2.2 Қазақ зиялы қауымының патриоттық тәрбие туралы ой.
пікірлері
Пайдаланылған әдебиеттер
І бөлім. Атақұлдық туралы ой-пікірлер
1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-пікірлер
Ата-баба культі жөнінде М. Бұлұтай атақұлдық деп қарастырады. Ата-баба культі жөнінде көптеген ой-пікірлер бар. Қазіргі күннің өзінде көп азаматтар ата-баба жолы дегенді дұрыс түсінбеуде, оған ат үсті қарауда. Халық арасында ата-бабаны дәріптеу, олардың аруағына ас беру, олардың мүсінін жасау, ескерткішер орнату етек алған уақиға. Білсін-білмесін әркімнің аузында ата-бабамыздың жолы еді дейтін сөз тіркестері кезлеседі. Кейбіреу өзінің іс-әрекетіне негіз табу үшін "ата-бабам үшін" немесе "ата-баба жолы" дей салады. Бір қысым адам ата-баба жолы деп езінің ақсүйектігін қайтадан қалпына келтіріп жатса, енді біреулер дайын ата-бабасы арқылы әулиелік, ишандық, батырлық сипаттар алуға тырысуда. Енді біреулер ата-бабам үшін немесе ата-баба жолы деп бұрын жерге сіңіп, жоғалған отқақұлдықты, бұтқақұлдықты қайтадан жаңғыртқысы келеді. Олар өзінің басқа мақсаттан туындаған бұл әрекетін ата-бабамыздың діні яки жолы еді деп түсіндіріуге тырысады. Олар ата-бабасынан ондай есиет болып-болмағаныиа қарамайды, істеп жатқанының дұрыстығына-терістігіне ес шаршатпайды. Олар дегеыіміз кейбір шет жақтан келіп, елдің сиқын бүзуға әрекеттеніп жатқан бүлікшілер мен өзіміздің ішіміздегі, ғалым Р. Бердібай, айтқандай, көзқамсидарымыз. Мәселенің Исламият тұрғысынан
Ата-баба культі жөніндегі танымдық мәліметтер. Ата-баба культі (атақұлдық) дегеніміз олген адамдардың аруағы мен тірілердің арасында қатынас болатұғыны, олардың бір-біріне тәсір ететұғыны, туыстық байланыстың сақталатұғыны туралы сенімнің нәтижесінде пайда болған нанымдар мен рәсімдер комплексі. Аруақтарға жақындау немесе олардан қорқу сықылды мәзиеттері бар ата-бабаға табынудың формалары дүние жүзінің барлық мекендерінде кездеседі, мәселен, Африка, Азия және Тынық мұхит аумағындағы бейсауат немесе сауаттылықтың қарсаңындағы қоғамдарда, Ақтеңізді (Жерорта теңізі) жағалаған кене мемлекеттерде, ежелгі Еуропа мен бүгінгі Үндістан, Қытай һәм Жапон қоғамдарында (сарқыншағы).1367 Ата-бабаға табыну (атақұлдық) ешқашанда өз алдына жеке дін болған емес, ол өзге нанымдардың, әсіресе, көптәңірлі сенімдердің комплекстік құрамы болды.
Ата-баба аруағына табынатын қоғамдарда, қоғам тірілерден ғана құралмайды, өліктер де қоғамның белсенді мүшелері болып табылады. Сенім бойынша өліктер туысжанды, жайдары, досжанды немесе ашушаң, ызақор, қаһарлы да зиянкеш болуы мүмкін. Аруақтың зарарынан аман болу үшін оларды ызаландырмау керек һәм оларды разы ететін қылықтар жасап тұру керек деген сенім билейді.
Ата-бабаларға табынудың алуан түрлі формалары бар. Мисалы, белгілі аруақтарға бір жанұя, ру немесе тайпа ғана табынатын яки немесе бір ұлттың барлық мүшелері тұтастай бір атаға табынатын формалар кезігуі мүмкін. Мәселен, көне Римдегі (м.б. 509 — м.к. 476) манес (manes) культі (парентұм деп те аталады) бойынша әр жанұя, өзінің ата-бабасына ғана табынатұғын. Парентұм культі бойынша өлген адам өзі шыққан жанұяның немесе рудың түп атасы (тегі) болып есептелгендіктен, оның аруағы ұрпақтарының өмірін жалғастырушы күш деп саналған. Ата-бабаларға табынудың ендігі бір формасы, барлық аталарға емес, олардың ішінде жекелеген аталардың аруағына ғана сиыну жолы; мысалы, көне Римдегі императорлар культі, көнс Мысырдағы перғауындардың аруағына табыну культі мен Жапониядағы "күннің ұлы" делінген императорлардың аруағына табыну культі т.т.
Айта кетерлік бір моселе, атақұлдықта ата-бабаның барлығы бірдей табынуға лайықты деп саналмайтұғыны, өйткені кейбір аталардың дәрежесі өзгелерден жоғары болуы мүмкін-міс. Бағзы қоғамдар жуықта өлген аруақтарға ғана табынса, ендігілер, керісінше, тек қана кәрі аруақтарға табынуды абзалырақтау көреді. Сондықган, аруақгар да дәреже мен қуатына жарай таптарға, иерархиялақ қабаттарға бөлінеді атақұлдықты тұтынатын қоғамдарда.
1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-пікірлер
Ата-баба культі жөнінде М. Бұлұтай атақұлдық деп қарастырады. Ата-баба культі жөнінде көптеген ой-пікірлер бар. Қазіргі күннің өзінде көп азаматтар ата-баба жолы дегенді дұрыс түсінбеуде, оған ат үсті қарауда. Халық арасында ата-бабаны дәріптеу, олардың аруағына ас беру, олардың мүсінін жасау, ескерткішер орнату етек алған уақиға. Білсін-білмесін әркімнің аузында ата-бабамыздың жолы еді дейтін сөз тіркестері кезлеседі. Кейбіреу өзінің іс-әрекетіне негіз табу үшін "ата-бабам үшін" немесе "ата-баба жолы" дей салады. Бір қысым адам ата-баба жолы деп езінің ақсүйектігін қайтадан қалпына келтіріп жатса, енді біреулер дайын ата-бабасы арқылы әулиелік, ишандық, батырлық сипаттар алуға тырысуда. Енді біреулер ата-бабам үшін немесе ата-баба жолы деп бұрын жерге сіңіп, жоғалған отқақұлдықты, бұтқақұлдықты қайтадан жаңғыртқысы келеді. Олар өзінің басқа мақсаттан туындаған бұл әрекетін ата-бабамыздың діні яки жолы еді деп түсіндіріуге тырысады. Олар ата-бабасынан ондай есиет болып-болмағаныиа қарамайды, істеп жатқанының дұрыстығына-терістігіне ес шаршатпайды. Олар дегеыіміз кейбір шет жақтан келіп, елдің сиқын бүзуға әрекеттеніп жатқан бүлікшілер мен өзіміздің ішіміздегі, ғалым Р. Бердібай, айтқандай, көзқамсидарымыз. Мәселенің Исламият тұрғысынан
Ата-баба культі жөніндегі танымдық мәліметтер. Ата-баба культі (атақұлдық) дегеніміз олген адамдардың аруағы мен тірілердің арасында қатынас болатұғыны, олардың бір-біріне тәсір ететұғыны, туыстық байланыстың сақталатұғыны туралы сенімнің нәтижесінде пайда болған нанымдар мен рәсімдер комплексі. Аруақтарға жақындау немесе олардан қорқу сықылды мәзиеттері бар ата-бабаға табынудың формалары дүние жүзінің барлық мекендерінде кездеседі, мәселен, Африка, Азия және Тынық мұхит аумағындағы бейсауат немесе сауаттылықтың қарсаңындағы қоғамдарда, Ақтеңізді (Жерорта теңізі) жағалаған кене мемлекеттерде, ежелгі Еуропа мен бүгінгі Үндістан, Қытай һәм Жапон қоғамдарында (сарқыншағы).1367 Ата-бабаға табыну (атақұлдық) ешқашанда өз алдына жеке дін болған емес, ол өзге нанымдардың, әсіресе, көптәңірлі сенімдердің комплекстік құрамы болды.
Ата-баба аруағына табынатын қоғамдарда, қоғам тірілерден ғана құралмайды, өліктер де қоғамның белсенді мүшелері болып табылады. Сенім бойынша өліктер туысжанды, жайдары, досжанды немесе ашушаң, ызақор, қаһарлы да зиянкеш болуы мүмкін. Аруақтың зарарынан аман болу үшін оларды ызаландырмау керек һәм оларды разы ететін қылықтар жасап тұру керек деген сенім билейді.
Ата-бабаларға табынудың алуан түрлі формалары бар. Мисалы, белгілі аруақтарға бір жанұя, ру немесе тайпа ғана табынатын яки немесе бір ұлттың барлық мүшелері тұтастай бір атаға табынатын формалар кезігуі мүмкін. Мәселен, көне Римдегі (м.б. 509 — м.к. 476) манес (manes) культі (парентұм деп те аталады) бойынша әр жанұя, өзінің ата-бабасына ғана табынатұғын. Парентұм культі бойынша өлген адам өзі шыққан жанұяның немесе рудың түп атасы (тегі) болып есептелгендіктен, оның аруағы ұрпақтарының өмірін жалғастырушы күш деп саналған. Ата-бабаларға табынудың ендігі бір формасы, барлық аталарға емес, олардың ішінде жекелеген аталардың аруағына ғана сиыну жолы; мысалы, көне Римдегі императорлар культі, көнс Мысырдағы перғауындардың аруағына табыну культі мен Жапониядағы "күннің ұлы" делінген императорлардың аруағына табыну культі т.т.
Айта кетерлік бір моселе, атақұлдықта ата-бабаның барлығы бірдей табынуға лайықты деп саналмайтұғыны, өйткені кейбір аталардың дәрежесі өзгелерден жоғары болуы мүмкін-міс. Бағзы қоғамдар жуықта өлген аруақтарға ғана табынса, ендігілер, керісінше, тек қана кәрі аруақтарға табынуды абзалырақтау көреді. Сондықган, аруақгар да дәреже мен қуатына жарай таптарға, иерархиялақ қабаттарға бөлінеді атақұлдықты тұтынатын қоғамдарда.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Асфендияров С. Об очередных задачах школы и учительство. Всеказахский съезд просвещенцев. А.-М., 1934, 32 стр.
2. Культурное строительство в Казахстане (1918 - 1932) сб. док. А., 1965, Т.1. 352 стр.
3. Бұл да сонда. 334-б.
4. Асфендияров С. О развитий школьного краеведения.// Советское краеведение. 1934, № 9.
5. Әубәкіров С. Экологиятану. А., 1995, 50-6.
6. Көшербаев Қ. Қазақ тілі мен әдебиеті - ұлт мәдениетінің тірегі. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000, № 7, 3-6.
7. КРОМА 740-қ 1-т 18-іс, 82-б.
8. Білім берудегі менеджмент. №1. 2005. 81-83б. «М. Дулатов мұраларындағы патриотизм мәселелері».
1. Асфендияров С. Об очередных задачах школы и учительство. Всеказахский съезд просвещенцев. А.-М., 1934, 32 стр.
2. Культурное строительство в Казахстане (1918 - 1932) сб. док. А., 1965, Т.1. 352 стр.
3. Бұл да сонда. 334-б.
4. Асфендияров С. О развитий школьного краеведения.// Советское краеведение. 1934, № 9.
5. Әубәкіров С. Экологиятану. А., 1995, 50-6.
6. Көшербаев Қ. Қазақ тілі мен әдебиеті - ұлт мәдениетінің тірегі. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000, № 7, 3-6.
7. КРОМА 740-қ 1-т 18-іс, 82-б.
8. Білім берудегі менеджмент. №1. 2005. 81-83б. «М. Дулатов мұраларындағы патриотизм мәселелері».
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Атақұлдық ой-пікірлерінің патриоттық тәрбиеге ықпалы
Жетекшісі:
Орындаған:
Мазмұны
І бөлім. Атақұлдық туралы ой-
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Атақұлдық жөніндегі ой-пікірлеріне қатысты Құран
кәрім аяттарындағы көріністері
ІІ бөлім. Атақұлдық ой-пікірлерінің атақұлдық тәрбиеге
ықпалы
2.1 Патриоттық тәрбие туралы ой-пікірлер
2.2 Қазақ зиялы қауымының патриоттық тәрбие туралы ой-
пікірлері
Пайдаланылған әдебиеттер
І бөлім. Атақұлдық туралы ой-пікірлер
1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-пікірлер
Ата-баба культі жөнінде М. Бұлұтай атақұлдық деп қарастырады. Ата-баба
культі жөнінде көптеген ой-пікірлер бар. Қазіргі күннің өзінде көп
азаматтар ата-баба жолы дегенді дұрыс түсінбеуде, оған ат үсті қарауда.
Халық арасында ата-бабаны дәріптеу, олардың аруағына ас беру, олардың
мүсінін жасау, ескерткішер орнату етек алған уақиға. Білсін-білмесін
әркімнің аузында ата-бабамыздың жолы еді дейтін сөз тіркестері кезлеседі.
Кейбіреу өзінің іс-әрекетіне негіз табу үшін "ата-бабам үшін" немесе "ата-
баба жолы" дей салады. Бір қысым адам ата-баба жолы деп езінің ақсүйектігін
қайтадан қалпына келтіріп жатса, енді біреулер дайын ата-бабасы арқылы
әулиелік, ишандық, батырлық сипаттар алуға тырысуда. Енді біреулер ата-
бабам үшін немесе ата-баба жолы деп бұрын жерге сіңіп, жоғалған
отқақұлдықты, бұтқақұлдықты қайтадан жаңғыртқысы келеді. Олар өзінің басқа
мақсаттан туындаған бұл әрекетін ата-бабамыздың діні яки жолы еді деп
түсіндіріуге тырысады. Олар ата-бабасынан ондай есиет болып-болмағаныиа
қарамайды, істеп жатқанының дұрыстығына-терістігіне ес шаршатпайды. Олар
дегеыіміз кейбір шет жақтан келіп, елдің сиқын бүзуға әрекеттеніп жатқан
бүлікшілер мен өзіміздің ішіміздегі, ғалым Р. Бердібай, айтқандай,
көзқамсидарымыз. Мәселенің Исламият тұрғысынан
Ата-баба культі жөніндегі танымдық мәліметтер. Ата-баба культі
(атақұлдық) дегеніміз олген адамдардың аруағы мен тірілердің арасында
қатынас болатұғыны, олардың бір-біріне тәсір ететұғыны, туыстық байланыстың
сақталатұғыны туралы сенімнің нәтижесінде пайда болған нанымдар мен
рәсімдер комплексі. Аруақтарға жақындау немесе олардан қорқу сықылды
мәзиеттері бар ата-бабаға табынудың формалары дүние жүзінің барлық
мекендерінде кездеседі, мәселен, Африка, Азия және Тынық мұхит аумағындағы
бейсауат немесе сауаттылықтың қарсаңындағы қоғамдарда, Ақтеңізді (Жерорта
теңізі) жағалаған кене мемлекеттерде, ежелгі Еуропа мен бүгінгі Үндістан,
Қытай һәм Жапон қоғамдарында (сарқыншағы).1367 Ата-бабаға табыну
(атақұлдық) ешқашанда өз алдына жеке дін болған емес, ол өзге нанымдардың,
әсіресе, көптәңірлі сенімдердің комплекстік құрамы болды.
Ата-баба аруағына табынатын қоғамдарда, қоғам тірілерден ғана
құралмайды, өліктер де қоғамның белсенді мүшелері болып табылады. Сенім
бойынша өліктер туысжанды, жайдары, досжанды немесе ашушаң, ызақор, қаһарлы
да зиянкеш болуы мүмкін. Аруақтың зарарынан аман болу үшін оларды
ызаландырмау керек һәм оларды разы ететін қылықтар жасап тұру керек деген
сенім билейді.
Ата-бабаларға табынудың алуан түрлі формалары бар. Мисалы, белгілі
аруақтарға бір жанұя, ру немесе тайпа ғана табынатын яки немесе бір ұлттың
барлық мүшелері тұтастай бір атаға табынатын формалар кезігуі мүмкін.
Мәселен, көне Римдегі (м.б. 509 — м.к. 476) манес (manes) культі (парентұм
деп те аталады) бойынша әр жанұя, өзінің ата-бабасына ғана табынатұғын.
Парентұм культі бойынша өлген адам өзі шыққан жанұяның немесе рудың түп
атасы (тегі) болып есептелгендіктен, оның аруағы ұрпақтарының өмірін
жалғастырушы күш деп саналған. Ата-бабаларға табынудың ендігі бір формасы,
барлық аталарға емес, олардың ішінде жекелеген аталардың аруағына ғана
сиыну жолы; мысалы, көне Римдегі императорлар культі, көнс Мысырдағы
перғауындардың аруағына табыну культі мен Жапониядағы "күннің ұлы" делінген
императорлардың аруағына табыну культі т.т.
Айта кетерлік бір моселе, атақұлдықта ата-бабаның барлығы бірдей
табынуға лайықты деп саналмайтұғыны, өйткені кейбір аталардың дәрежесі
өзгелерден жоғары болуы мүмкін-міс. Бағзы қоғамдар жуықта өлген аруақтарға
ғана табынса, ендігілер, керісінше, тек қана кәрі аруақтарға табынуды
абзалырақтау көреді. Сондықган, аруақгар да дәреже мен қуатына жарай
таптарға, иерархиялақ қабаттарға бөлінеді атақұлдықты тұтынатын қоғамдарда.
Жә, бағзы атақұл қоғамдарда, жекелеген аруақтардың нақтылы бір сипаты
әсіре қастерленіп кетеді де, оларға бара-бара тәңірлік сипат артылады.
Бұның дәлелі ретінде көне Грекиядағы мыңдаған тәңірдің бірі болған
Асклепиұсты (Asclepius) айтуға болады; барлық аймақтарда оған тәңір деп
табынушылар болғанымен, ол тәңірлікке қабаттаса Асклепиаде руының түп
атасы, батыр адам деп білінген.
Атақұлдықта аталар аруағы елге көмектесуге шақырылады: мәселен,
ұрпақтың жалғасуын қамсыздандыру, аурудың бетін аулақ ету, мал-жануардың
немесе егіннің мол өсуі, ұрпағының мұң-мұқтажын тәңірлерге арыздап жеткізу
т.т. Атақұлдықта аруақтар тәңірлерден төмен, ал адамдардан жоғары деп
саналған.
Ғылыми назариялар (теориялар) мен жорамалдар. XIX ғ. әлеуметтанушы
һерберт Спенсер (Herbert Spenser) ата-баба аруағынан қорқудың және оларды
киелі деп есептеудің нәтижесінде пайда болған атақұлдықты ең алғашқы наным-
сенім формаларына жатқызады. Заманауи қоғамдарда ата-бабаға табыну сиыну
үрдістері жоғалуға дейін барғандықтан, ғалымдар ата-бабаға табынуды жеке
дін ретінде емес, діни сенімдерге жапсарланған косымша, мүрәккәп (комплекс)
құбылыс деп талқылайды. Ежелгі жазбалардың көпшілігінде көптәңірлі
нанымдағы адамдардың өлімін қатты қорыққаны айтылады. Сондықтан, үнді
ойлауы (фәлсәфәсі) ажал үрейін ада ету үшін, өлімнен кейінгі өмірден гөрі
өлімнің өзі қастерлі мақсатетіп көрсеткен. Алайда, Һәмән барлық құрлықтарда
табылған тарихи маңыздылығы бар заттар, бәшериеттің қадим уақыттардан
бастап өлгеннен кейінгі өмірге сенгенін дәлелдеген. Мысалы, м.б. 60000 ж.,
яғни палеолиттік (көне тас дәуірі) дәуірден қалған қабірлерден табылған
заттар, он мыңдаған жыл бұрын о дүние (ахирет) туралы сенімнің болғанын
дәлелдейді.
Ата-бабаға табыну культі көбінесе қандастық негізде құрылған қоғамдарда
жиі кездеседі. Адамдардың бір-біріне жақындығын анықтауда тек қандастық
байланысты басшылыққа алатын қоғамдар, иерархиялық жүйені де осы қандас
жақындық негізінде қалыптастырған. Сондықтан, осындай қоғамдарда ата-бабаға
табыну мен соның нәтижесінде хасіл болған ата-баба культі, қандас қоғамның
өмірінде елеулі рөл атқарған һәм қандастық байланыстың бірден бір
қамқоршысы болған. Бұрынғы ата-бабалардың тірілердің өміріне араласы бар
деп сенетін қоғамдарда, ата-баба аруағына адам-үсті, табиғаттан жоғары,
тыс, тіпті, тәңірлік қасиеттер телінгені байқалады. Ата-баба кулъті
қалыптасқан қоғамдардағы адамдардың теріс қылықтары, әрекеттері тірілерді
ғана емес, сонымен қатар өлілерді де мазалайды деп сенілген. Сондықган,
ғалымдардың топшылауынша, кейбір қоғамдар ата-баба культін қаймықтырушы
(санкциялық) күш ретінде пайдаланған. Аталмыш қоғамдарда ата-баба аруағы өз
ұрпағының іс-әректтерін дұрыстаушы немесе терістеуші (жақсы көріп құптаушы
яки ұнатпай кері қағушы), сүйтіп моральдық өмірді күзетуші күш деген сенім
қалыптасқан. Мәселен, Меланезиядағы Манулар рудың қамқоршы бабасының аруағы
оз үрпағынан бірі моральдық қаталық қылса, оның рухын денесінен шығарып
жазалайды, сол себепті, әлгі адамның денесінде оңбас ауру пайда болады деп
сенеді. Олар ата-баба аруағы жақтыртпайтын қылықтың салдарынан адам еліміне
дейін апаратыы қырсықтар болады деп сенеді. Бейсауаттықтың, Ислами санасы
таяздықтың ишараты "аруақ атқыр!" дейтін хұрафа да, осы жаңсақ сенімнің
қалдығы. Демек, ата-баба культі мәужүт ру-тайпаларда ата-бабаның аруағы
қоғамдық омірді бақылаушы һәм қандастық негіздегі ру-тайпаның ішкі
қатынастарын реттеуші құрал, күш есебінде.
Сондай қоғамдарда ата-баба аруағын риза ету мақсатымен жамағаттық
рәсімдер (ритуалдар, трапеза) дәстүрі қалыптасқан. Әсіресе, Қытай уә Жапон
қоғамдарында арнайы мұрасымдар жасалатыны, сойтіп. ата-бабаларға табыну
амалдары іске асырылатыны белгілі.
Атақұлдықтың негізгі үлгілері. Ата-бабаға табынудың маңыздылығы сол
қоғамдағы қандастық туыстықтың маңыздылық дәрежесіне тікелей қатысты.
Қандастық туыстық қоғамда неғұрлым маңызды болса, ата-бабаға табыну да
соғұрлым маңызды болады. Тұрпайы (примитивті) қоғамдарда, қоғам мен
әлеуметтік өмір тек қандастық негіз бойынша қалыптасады. Олар белгілі бір
ата-бабадан ары қандастық туыстығын дәлелдей алмағанымен, бұған ешкім көңіл
бөлмейді. Мәдениет деңгейі жоғарылаған сайын қоғамдық өмірде қандас
топтардың маңызы төмендей береді. Қандастықтың жалғасуы мен мұрагерліктің
тек сол негізде болуы, дәстүрлі Қытай уә Жапон қоғамдарында үлкенді ерекше
сыйлау мен ата-бабаға тағзым ету салттарын қалыптастырған.
Жә, қандастық туыстықты тек жанұялық шеңберде қабылдаған һәм
ересектердің экономикалық-әлеуметтік байланыстары қандастық негізден зияда
(гөрі) сұраныс-ұсыныс қағидасы бойынша қалыптасқан қоғамдарда, ата-баба
культі негізгі дәнекер болмайды. Сондықтан, Қытай уә Жапон қоғамдары соңғы
ғасырларда бастан кешкен экономикалық-әлеуметтік өзгерістер, аталмыш
қоғамдардағы ата-баба культінің деңгейін төмендетіп жібергені соншалық-кім,
қазіргі жастарда оның қалдықтарын шаммен іздеп, әрең табасың.
Ата-бабаларға табынуда көптәңірлі нанымдарға тән көптеген рәсімнің,
құлшылық формаларының қолданылғанын байқаймыз. Кейбір ғалымдар, атақұлдықты
тұтынатын қоғамдардың ата-баба аруағын құдды тірі адамдар секілді денелі
һәм адам-үсті, яғни табиғаттан тыс қуатты деп сенетінін жазған. Осы сенім
бойынша аруақтар; көреді, естиді, сезінеді, түсінеді, тірілермен
қатынасады, моральдық мұхакама жасай алады, қалайды, қуанады, ашуланады,
ызаланады, бұлданады, қызғанады, қаһарланады т.т. Көптәңірлі нанымдардағы
тәңірлерді разы ету мақсатымен жасалатын құлшылықтар мен рәсімдер
атақұлдықта да кездеседі; мисалы, жыр-дастандар арқылы оларды марапаттау,
құрбан беру, тарту беру, еске алу тойларын жасау, ән-би арқалы дәріптеу
т.т. Ата-баба аруағы тірі жақындарының күнделікті өмірін бақылайды деп
сенетін қоғамдарда ритуальдер күнделікті сипат алады да қатаң түрде
жалғастырылады. Қандас топтың (ру, сүйек, тап т.т.) басына қара күн
туғанда, ата-баба аруағынан көмек сұрау кептөңірлі нанымдардағымен үндес.
Бағзы зерттеушілер ата-бабаға арналған мұрасым ретінде жылына бір рет қабір
басында жасалатын еске алу жиынын ғана айтады.
Ата-баба аруағына сиынудың формалары, рәсімдері қоғамнан-қоғамға
өзгеріп тұрады. Аруактарды мадақтау рәсімінің мақсаты оларды о дүниедегі
өмірінде демеу, қолпаштау. Көптәңірлі қоғамдарда төңірлердің құдіреттілік
дәрежесі қоғамнан-қоғамға өзгеріп тұратыны сықылды, атақұлдықты
қоғамдардағы ата-баба аруағының күш-күдіреті де қоғамнан-қоғамға ауысып
тұрады. Кей қоғамдарда олардың құдіреті өте төмен саналса, ендігілерде
табиғаттан тыс дәрежеге дейін барады. Көптәңірлі кейбір қоғамдар ата-баба
аруағын адамдар мен тәңірлер арасындағы арашашы, дәнекерші деп ойлайды. Ал,
жекелеген қоғамдар елеусіз қалған аруақтардың кесірінен сақтану үшін
марапаттау уә қорғану рәсімдерін жасайды.
Көне орта шығыс пен еуропа елдершдегі атақұлдық. Атақұлдық Ақтеңізді
жағалай орналасқан коне дәуір елдерінде кездесетін культ. Мысалы, ежелгі
Мысырда өліктер культі болған, оның басты айырмашылығы кез келген адамның
аруағына емес, перғауындардың аруағына ғана табынуды коздегендігі. Ежелгі
Вавилонияда жиын-рәсімдерде атақұлдықтың жасалғанын байқауға болады.
Отқақұлдықтың ритуальдерінде де аруақтарға табыиудың көптеген рәсімдері
болған. Өйткені, отқа құлшылық (зороастризм) нанымы да аруақтар тірілердің
ісіне араласады деп үгіттейтін. Көне Грекияда атақұлдықтың формасы өзгеріп
батырларга табыну культі пайда болған. Тірісінде батырлық танытқан
адамдардың аруағы мәңгілік жасайды деген сенім етек алған-ды Грекияда.
Рим мемлекетін ішкі дағдарыстардан кейін ресбуликадан империяға
аударған Август (м.б. 27 - м.к. 14) дәуірінде мемлекет тұрақтанып, халықтың
әл-ауқаты көтерілген-ді. Император Августтың мемлекеттік билікті нығайтқаны
һем экономиканы көтергені соншалық-кім, ел оған тәңір деп табына бастайды.
Римдегі көп тәңірдің қатарына енді императорлар да қосылады. Ал, табынудың
формасы Августтан кейін өзгеріп, тек елдің ықыласына бөленген
императорлардың аруағына құлшылық ету дәстүрі басталады. Сондай аруақ-тәңір
императорлар мыналар: Тражан (98-117), Хадриян (117-138), Антониус Пиұс
(138-161), Маркус Аурелис (161-180). Ежелгі Римдегі атақұлдықтың екінші
қыры оның отбасылық сипатта болғаны. Римдіктер үйде рәсім жасалған кезде,
аталарының аруағы келеді деп сенетұғын. Сондай-ақ, Солтүстік Еуропаның
барбар халықтары қадими келттер, тойтондар, викингтер мен славяндардың өз
ата-бабасына бағыштап құрбан беретіні белгілі. Орыс халқында "родительский
день" атымен сақталған әдет соның сарқыншағы. Ал, мұңғұл нәсілінен қидандар
да ата-баба аруағыиа бағыштап тірі адамды құрбандыққа шалатын: "Қидандар
арасында соғыс кезінде жауыққан елге бара жатып, жолай аталар аруағына
бағыштап, бір қылмысты кісіні "құрбандық атап", мыңдаған оқпен атып
тастайды екен. Соғыс аяқталысымеи, тап әлгіндей етіп, олар аруақтар жолына
"алғыс құрбаны" ретінде жаулардың біреуін шалған. Тап осындай әдет б.з.
дейінгі II г. хуидар арасында болғаны бастаухатқа тускен. Сонымен құрбандық
шалу соғыс тәңірісі Иліске емес, ата-бабалар аруағына жасалған, тегі олар
тым қанқұмар болса керек.
Бейсауат қоғамдардағы атақұлдық. Қатты асқынған атақұлдық культін
Африканың Сахара шөліне жапсарлас елдері мен Меланезияда көреміз. Сонымен
қатар Үндістандағы кейбір тайпалар мен Азияның бағзы бейсауат қоғамдарында
атақұлдықтың нышандары байқалады. Мысалы, Африкадағы рулық-тайпалық
сатыдағы шағын иеліктерде корольдар меы ру билерінің аруағы, сол иеліктің
қарамағындағы барлық адамдардың ортақ тегіне айналған. Сондықтан, қоғамның
барлык мүшелері оларды тағзым етуге һәм сиынуға міндетті болған. Билерінің,
ру басылардың аруағы сол рудың өміріндегі мәселелерді, ал патшалар мен сақа
билердің аруақтары болса күллі қоғамның өміріндегі мәселелерді бүтіндей
шеше алады-мыс. Аруақтарға құрбандық беру, оларды мадақтап жиын-тойлар
өткізу, ән-би мен қисса-дастандар арқалы оларды көтермелеу Африка
қоғамдарында күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Меланезиядағы Манес культінде аруақтар тәңірге теңеледі де жуықта өлген
адамдардың аруағына ғана табынылады. Жаңа аруаққа табыну басталғанда
бұрынғы аруақ күшінен айырылады да ұмыт болдды. Өлген адамның бас сүйегі
елді мекеннің кіре берісінс, жоғарырақ ілінеді; сүйтіп, аруақ еліндегі
жағдаятты көріп, хабардар болып тұрады-мыс. Қаңқасы ілулі аруақ керек кезде
тірілерді жазалай алады-мыс һәм өзге рулардың шабуылынан туыстарын қорғайды-
мыс.
Жаңа Гуинеядағы Тробрианд аралының тұрғындарынша өліктің екі аруағы
болады-мыс. Біріншісі, яғни зиянсызы кісі өлгеннеи 2-3 күннен соң ұшып
жоғалып кетеді-міс. Балома деп аталатын екінші аруақ ғана өлімсіз саналады.
Олар, Баломаларға арналған жылдық рәсімдерде (ас) барлық баломалар
тірілермен қауышады деп сенеді. Қырманның мол болуы үшін баломалардан ғана
көмек сұралады, сиқыршылар тек олардың көмегімен сиқыр жасайды т.т.
Полинезия аралдарының тұрғындары мықтылардың аруағын (ру басылары,
билер, ақсүйектер) ғана қадір тұтады, бірақ оларда тікелей аруаққа арналған
құлшылык үлгісі жоқ. АБД-нің оңтүстік-батыс аймақтарын мекендеген Пуебло
(Pueblo) қызылтерілілерінде де атақұлдық байқалады. Олар жылдың белгілі
мерзімдерінде ата-баба аруағына бағыштап ритуальдер жасайды, олардан жауын
сұрайды (Пуебло халқының тұрған жері ыстық болғандықтан).
Шығыс халықтарындағы атақұлдық. Атақұлдықтың классикалық үлгілерін
Қытай мен Жапонияда табамыз. Үшбұ қоғамдарда ата-бабаға табынудан зияда
оларды қадір тұту үстемірек. Қытайда ата-баба культінің тарихы өте көнеде
жатыр. Миладтан бұрынғы Ү-ҮІ ғғ. өмір сүрген Конфуцийдің үгіттерінде ата-
бабаларды қадірлеу туралы көп насихаттар кездеседі. Соған сәйкес рулық
ғибадатханаларда ата-баба аруағын қастерлейтін діни мәжілістер
ұйымдастырылатұғын. Аруақтарды дәріптеу рәсімдері үйде, ғибадатхана мен
қабір басында жасалатұғын. Немесе ата-бабалардың есімі жазылған
құлпытастарды үйде сақтап, олардың алдында мінәжат айтылатұғын. Дәстүр
бойынша қабрістанға бару, зиярат ету дәріптелген. Жапондардың ата-баба
культінің түп тамыры әлі күнге шейін нақты анықталмаған, бірақ қытай әсері
деп топшылануда. Буддашылықтың м.к. VI ғ. қытайдан кіруінен бұрын жапондар
ұлттар ұстанған Шинто (Синто) дінінде де ата-баба культі болған
тәрізді.1375 Шинто мен Будда діндері ғасырлар бойы қатарласқан соң,
жапондардың буддашылығы көбінесе ата-бабаны аруақтаумен, ал шинто культі
болса күнделікті мәселелермен шұғылданумен машғүл (занят) болған. Жапондар
күні бүгінге шейін жалпыұлттық мұрасымдар ұйымдастырып, аруақтарды еске
алады, қабір басында жиындар өткізеді. Заманауи өзгерістер мен батыс
мәдениетінің күшті ықпалынан соң, аталмыш елдерде атақұлдықтың күн өткен
сайын ұмыт болып бара жатқаны байқалады.
Үндістандағы һинду (үнді) нанымдарында атақұлдықтың көптеген формалары
кезігеді. Олардың басқалардан өзгешелігі, көне Үндістандағы каст (таптарға
бөліну) жүйесіне муафық һәм қайтадан тірілу (реинкарнация) сенімін
қамтитыны. Ашығырақ айтатын болсақ, үнді нанымында тірілердің міндеті
өлілерді өлім мен қайтадан тірілу арасындағы уақытта қорғау болып табылады.
Каст жүйесі бойынша күнәкәр адамдар екінші рет жаралғанда бұрынғыдан
төменгі кастта, яғни тапта, дәрежеде ғана тіріле алады. Үндістанның кейбір
уилаяттарында және кейбір касттарда тек еркектердің аруағын дәріптейтұғын
мұрасымдар жасалады.
Хұн патшалығындағы халықтарда да атақұлдықтың кейбір формалары болған.
М.к. III ғ. хүкім сүрген Тобалар хұн нанымдарын жалғастырған; олар ата-баба
аруағына бағыштап құрбандық беруші еді.1376 Олар ата-бабаларын еске алу
үшін арнайы тастан ойылған михраб іспетті орынды пайдаланушы һәм сол
михрабтың алдында оларға құрбандық беруші еді. Тобалар м.к. V ғ. Ангара мен
Обь өзендері бойымен құлдап, оңтүстікке қарай ауып, бүддизмді қабылдаған.
Эберһард көне түріктердің "будун инли", яғни "жерді қорғаушы рух" деп
аталған тауда тәңірлерғе арнап, қағанның ордасының алдында құрбандық
беретінің құрбанның басына сырық шаншып; аспанға көтеретінін айтса, А. Инан
мұны тау культі мен ата-баба культінің қоспасы деп тұжырымдайды.1378
Сонымен қатар жыл сайын бесінші және сегізінші айларда қағанның бастауымен
киелі саналған үңгірлерде ата-баба аруағына құрбандар берілуші еді.1379 Л.
Гумилев атақұлдық хақында былай деп жазады: "Бұл заманның (хұн дәуірі,
М.Ж.) ұғымы бойынша, өлілер аруағының қайтып келуі тірілерге бақытсыздық
пен бәле-қатер әкеледі, ал бұрынырақ кезде ол өмір мен өлімнің айналым-
алмасуындагы болмай қалмайтын, жазмыштың ісі болып есептелетін. Осынау
көзқарасқа байланысты дуалистік жуйе пайда болады: аспан-әке —
қайырымдылық, жер-ана — ажал, осыдан келіп ақ нефриттен дискілер, сақиналар
жасалудан көрінетін күнге табынушылық, бұрын болып келген аңға
табынушылықты алмастырған деген болжам бар".
Бейсауат бұтқақұл Шыңғыстың мұңғұлдарында (XIII ғ.) бабаларға табынудың
кейде кек тәңірден де жоғары болғаны байқалады. Мәселен мұңғұлдың Даян ханы
бабалар аруағына жалынып:
"Ағып суалатын суды,
Арбиып қуаратын сүйекті,
Аспан тәңір, өзің біл!
Тәңірден асар іс болса,
Әулие бабам, сен біл!''
деп, бабаларын көк төңірден де үстем етіп қояды.
1.2 Атақұлдық жөніндегі ой-пікірлеріне қатысты Құран кәрім аяттарындағы
көріністері
Иә, жоғарыда ата-баба культі, оның пайда болуының негізгі себептері мен
ата-бабаларға, олардың аруағына сиынудың үлгілерін егжей-тегжейлі
көрсеттік. Демек, дүние жүзінің көптеген көптәңірлі яки бейсауат
қоғамдарында атақұлдықтың формалары болған, тіпті мәдениет-өркениет дамыған
ғасырымызда да кездесуде. Кейбіреулер тұрып "қазақ ата-баба аруағына
сиынатын халық" дейді. Жоғарыда келтірілген фактілерде мұның біздің
жазғыштар айтқандай тек қазақтарға тән мәселе емес, ежелгі замандардан
бастап, көптеген қауымдарда, әсіресе, көптәңірлі нанымдарды тұтынушы
қоғамдарда, басқа нанымдармен бірге жүрген құбылыс халінде ұшырасқанын
айттық. Енді, әлгі жазғыштар тағы да "қазақ күнге табынатын, күнді
қастерлейтін халық" не болмаса "отты қастерлейтін, онша табынатын халық"
дейді. Олардың қай қазақты айтып жүргенін өз басым түсінбеймін. Қазақ халқы
тарих сахнасына мұсылман халық ретінде ХҮ-ХҮІ ғғ. шыққан. Күнге намаз
оқыған я болмаса оттың алдында сәждеге иілген, олар үшін ораза ұстап,
қажыға барған қазақты көрмеппін! Және де әлгі жазғыштар ғайриғылыми
болжамдарын айтқанда, әншейін тек қазаққа тән ғып, кесіп айтады. Алайда,
отқа табыну мен күнге сиынудың терімшілік, аңшылык, малшылық сатыларындағы
тұрпайы қоғамдардың көбінде қадими дәуірлерде болғанын жоғарыда көрдік.
Қазақ деген халықтың әлі есімі аталмаған уақыттарда, дүние жүзінің барлық
құрлықтарында болған осы ырымдық нанымдарды, хүрафи сенімдерді ғылыми
дәлелдерімен түсіндірдік. Демек, кейбір жазғыштардың байбалам салғандағы
негізгі мақсаты қазақ халқым алдыға, келешекке апару емес, керісінше артқа,
қараңғылыққа, адам баласы басып өткен бір кездегі надандыққа қайтадан
апару!
Ата-бабамыздың жолы деп ондағымен мұндағының бәрін дәріптеп, 1000
жылдам астам уақыт (1250 жыл) ең жайлаған хақ дін Исламды таба алмай
жүргендерге Аллаһ Тағала ынсап һәм ой берсін демекшіміз. Олар ата-
бабамыздың діні шаманизмге, отқақұлдыққа, бұтқа құлдыққа оралайық, күнді,
отты қадірлейік дейді. Күн болсын, ай болсын, от болсын, бұлардың бәрі де
Жаратушымыздың аяттары (белгілері, дәлелдері) болып табылады һәм олар
түгелдей Аллаһ Тағаланың заңдарына бағынады. Хақиқат осындай әшкере, анық
болғанда аспан денелері мен табиғат құбылыстарын төңірлеуді түсінуге
болмайды. Ғылым осы нәрселердің қалай пайда болғанын, қалай жаратылғанын
және қаншалықты өмірі бар екеніп әлде қашан анықтаған. Сондықтан, аңыз-
ертегілердегі ырымдарды алға тартып, бүкіл бір халықгы тұтастай
қараңғылыққа апаруға тырысу шын мәнінде жан түршіктірер адасқандық,
хүрафилық.
Ата-бабамыздың жолы дегенде қай ата-баба туралы сөз болып отыр? Олар
кімді ата-баба деп қабылдайды? Қазақ хандығы мен қазақтарды ма? Мұңғұлдарды
ма? Алтын Орданы ма? Қоқан Хандығын ба? Ақсақ Темірді ме? Қарахандықтарды
ма? Қарлұқтар, түргештер, ойғырлар, қырғыздар, түріктер, қарақытайлар,
соғдылар, қыпшақтар, хазарлар, бұлғарлар, хұндар, сақтарды т.т. ма? Алайда,
олардың әрбірінің өз кезінде (Исламнан бұрынғыларды айтып отырмын) әр түрлі
діндерде болғанын, бірінің ақ дегенін, бірі қара дегенін не дейміз? Бірінің
тәңір дегенін екіншінің лағынеттегенін не дейміз? Қайсысының жолын
қабылдаймыз? Олардың тілінде, сенімдерінде, антропологиялық келбетінде,
әдет-салтында үлкен парықтар болғанын жоғарыда мысалдарымен көрсеткеміз.
Бірінші мәселе осында.
Ендігі бір мәселе, шыныменен біз ата-бабаларымыздың жолын айна-қатесіз
қууымыз керек пе? Сонда, өзіміздің ақылымыздың болмағаны ма? Егер олардың
қаталықты, жаңылысты қылықтары болса және біз олардың қата екенін білсек,
сонда да олардың жолында болуымыз керек пе? Яғни, ата-бабамыздың жолы деп
би-төрелік, хандық немесе шаһтық я болмаса шаһаншаһтық ол болмаса патшалық,
қағандық, хақандық мемлекет орнатуымыз керек пе? Бертіндегі қазақтар
барымталасып жүрген екен деп, барымталасуымыз керек пе? Не болмаса
аталарымыз көшпелі өмір сүрген екен деп, қазірғі адамзаттың жолын емес, сол
бұрынғы көшпелілікке қайтадан көшіп, елімізді отырықшыларға атақ, даңқ үшін
беруіміз керек пе? Ата-бабамызда әмеңгерлік болды деп жанұя және неке
туралы заңды өзгертіп, ескіліктің қалдығы һәм ғайриадами (адами емес)
әмеңгерлікті қайтадан енгіуіміз керек пе? Әйелдердің хұқұқтарын қолынан ата-
баба жолы деп тартып алуымыз керек пе? Ата-бабаларымыз көшуге қолайсыз
болғандықтан сиыр малын бақпаған екен деп, еліміздегі сиыр атаулының бәрім
құртуымыз керск пе? Не болмаса, ата-бабамыз тек ет жеген екен деп, ғылыми
шындықтарды бір жаққа тастап, тек ет жеуіміз керек пе? т.т.
Иә, осы сұрақтардың жауаптары ақыли тұрғыдан алғанда, шыншыл көзбен
қарағанда көрініп-ақ тұр. Бірақ, ата-баба жолы өз нәпсісінің хоштығын
көздегендер үшін жай сылтау ғана; мәселен, жап-жас қыз баланы өзінің
келісімінсіз, әке-шешесінің рұқсатынсыз алып қашып, басына шыт тартқызып,
зорлықпен әйелдікке алғандарға "мыналарың дұрыс емес қой" дегенімде,
олардың "бұл біздің ата-бабамыздың жолы ғой" деп, жауап қайырғанын көріп,
таң қалған едім. Бұл ата-бабаның жолы емес, ондай жол құрсын! Жасағам
жауыздықтарына, қиянаттықтарына сылтау тапқан екен. Ата-баба дегеніңнің өзі
біздер секілді адамдар емес пе? Ертең біз өлген соң біздер де кейінгі
ұрпақтарға ата-баба болмаймыз ба? Біздің заманымызда жақсы менен жаманның,
дұрыс пенен терістің күресі жүріп жатыр, ол күрес бізден бұрынғыларда да
болған, бізден кейінгілерде де болмақ емес пе? Адал ниеттілер үшін ата-
бабаның жасағаны емес, адал адамның жасағаны жоғары болуға тиісті. Сонда
ғана бұрынғылардың қаталықтары қайталанбайды, ескіліктің қалдықтары
жойылады, келешек ұрпақтар тура жолды табады.
Ата-бабаға табыну мен олардың жолын қуу мәселесі көптен мені ойландырып
келген өртті мәселе еді. Құр ұран салып хұрафаларды мықтап ұстаған
адамдарды көргенде, оларға мәселенің бүге-шігесін түсіндіруді өзіме парыз
санағам. Бір нәрсенің ақ-қарасын, адал-арамын ажыратқанда, ең басты
критерия сол нәрсенің Аллаһ Тағаланың алдындағы жағдайын анықтау болуы
керек. Егер ол нәрсе Жаратушымыз рұқсат еткен, ұнататын, хош көретін нәрсе
болса, онда оның ақ, адал болғаны, әйтпесе, қара, арам болғаны. Жә, енді
осындай күмәнді нәрселердің Аллаһ хұзырындағы жағдайын қалай анықтаймыз?
Қайтіп білеміз? Қандай критерияны ұстануымыз керек? деген сұрақтар болатыны
сөзсіз. Аллаһ Тағаланың әділеттілігі, мейірімділігі соншалық, Ол
пенделеріне қажетті кілтті берген; ол Ұлы Баян, Кітаптардың Анасы,
Ажыратушы қасиетті Құран Кәрім! Демек, ата-баба мәселесінде де біз
басшылыққа алатын қыстас (криетрия) Аллаһ Тағаланың Сөзі, мұқаддас Құран
Кәрім болмақ. Құран Кәрім 114-сүре, 6 236 аят және 77 639 кәлимадан1382
құралған. Құранда екі жиһандағы өмірдің сағадат кілті көрсетілген. Өткен
қауымдар мен оларға жіберілген елшілердің ғибратты қиссалары, Хақ Елші
Мұхаммедтің (Сәлем болғай) басынан өткен қиыншылықтар, михнаттар тағы
тағылар бәрі де мүбәрөк Құранда табылады. Ата-баба жолы, ата-баба діні
деген мәселелер Құранда ерекше орын алған маңызды тақырыптарға жатады.
Сондықтан, Аллаһ Тағаланың Сөзіне жүгінейік.
Құрандағы ата-баба діні туралы аяттар. Аллаһ Тағала тарапынан түрлі-
түрлі қауымдарға жіберілген нәбилерді олардың қауымы дереу жылы қабылдап,
олар уағыздаған имандылыққа әп-сәтте келісе қоймағаны анық, бұл туралы
Құран Кәрімде көптеген ғибратты мәліметтер келтіріледі. Пайғамбарлардың
туған елдерін тек жақсылыққа, тура жолға, бір Жаратушыға ғана құл болуға
шақырып, жасаған ғаламат қызметі үшін олардан ешқандай әжір (ақы, сыйлық)
сұрамағанына қарамастан, ең ауыр азаптарға душар болғанын бізге Сөз Иесі
кітабында көрсетеді.
Пайғамбарлар да біздер сықылды фәни адамдар еді һәм өздері туып өскен
қоғамның мүшелері еді. Ерте заман қоғамындағы рулық-тайпалық құрылым мен
әлеуметтік жағдаятқа байланысты, пайғамбарлығын жариялап, тура жолға шақыра
бастаған елшіге маңайындағылар сенім білдірмей, кеше ғана өздерімен бірге
жүрген таныстарының бұл иддиғысын мұғжизалар арқалы дәлелдеуін сұраушы еді.
Пайғамбарлар Жаратушының рұқсаты һәм ғинаятымен мұғжизалар көрсеткен күннің
өзінде, қауымы оларға көбінесе сенбеген. Олар күпірліктерін жалғастырып һәм
өршелендіріп, иман етпеу үшін ылғи да жаңа сылтаулар таба берген. Олардың
бұлай істеуіндегі негізгі себептер мыналар еді;
• Рулық-тайпалық құрылым бойынша әр рудың өзіне тән дәрежесі, абырой-
атағы мен иерархияда орны бар еді. Пайғамбар өзінің руынан шықпаған соң,
басқа рулар тек осы себепті оның елшілігін мойындаудан бас тартқан. Мисалы,
Мұса пайғамбар Мысыр елінің байырғы тұрғыны, перғауынның ұлты қобтилерден
емес, олардың елінде екінші сынып адам деп саналған, құлдар қауымы Исраил
ұрпағынан шыққандықтан мысырлықтар оның пайғамбарлығын мойындамаған-ды.
• Мансап пен байлық иелерінің қалыптасып келген табыс көздері мен
үлесім жүйесі бар еді. Негізгі кіріс қанаушылық пен құл-қатын саудасы
арқалы һәм рибақорлық (өсім алу) саясында түсуші еді. Пайғамбарлар үшбұ
хақсыздықтарды тоқтатып тура жолға бастау үшін жіберілген пенделер. Міне,
Аллаһ жіберген нәбилердің қанаушылық жүйесінің жойылуын талап етуі
күштілерге ұнаған жоқ. Сондықтан, олар өз дәулетін сақтау үшін қарсы үгіт
таратып, пайғамбарларды азаптауға, хатта, өлтіруге дейін барған. Мисалы, Өз
Мұхаммед пайғамбардың рибаны (пайыз, өсім) тыйуы, құлдарға иелерімен бірдей
бостандықтар мен хұқұқтарды ,беруі, әйелдердің мирастан үлес алуына рұқсат
етуі т.т. Меккелік билер мен байларға жақпаған. Сондықтан, олар
Пайғамбарымызды азаптап, жолынан тыя алмаған соң, аяғында өлтіруге
ұйғарысқан.
• Мүдделері әрқандай себептерге байланысты жаншылған кері қағушылар,
пайғамбарды рәсуа етіп, қара халықтың алдында үгітін негізсіздендіру үшін
көбінесе ата-бабаларын сылтауратып, оларды алға тартқан. Олардың бірауыздан
айтқаны; "Сенің мына айтқаныңды біз әкелерімізден, аталарымыздан естіп
көрген емеспіз! Сенің айтқаның біздің ата-бабаларымыздың жолына қайшы
келеді! Ата-бабаларымыздың жолы басқа еді! Сен бізді ата-баба жолынан
шатастыруға келгенсің!' т.т.
Құран Көрімде аталмыш мәселе хақында көптеген қиссалар келтіріледі.
Олардың кейбірін оқып көрейік;
Бұт саудагерлері. Бір кездері Ибраһим мен Ысмағұл пайғамбарлар
тарапынан Аллаһ Тағалаға құлышылық ету мақсатымен жасалған Кәғба,
азғыншылыққа ұшырап, қараңғылықта адасқан жәһілия адамдары тарапынан
бұттардың мекеніне айналдырылған. Жәһілия дәуірінде Кәғбада 360-дан астам
бұттар бар еді.1415 Олардың бастылары Хубел, Лат, Ұзза, Манат, Уәд, Суа,
Йағұқ, Йағұс, Нәсір секілді ағаштан не тастан жасалған бұттар еді. Рулардың
бұттарға қатынасы бірдей емес еді, мәселен, бағзы рулар бұттардың
бірнешеуін ғана ерекше құрметтейтін. Ежелгі түріктерде де әр рудың өзінің
бөлек тәңірі болғанын жоғарыдағы тарауларда айтқанбыз. Сондықтан, арабтар
да оз руының бас тәңірлерін өзге рулардың бұттарынан жоғары ұстап,
құрметтейтұғын.
Меккеде бұтқа құлдықтың қалай бастағаны туралы мынандай дерек-риуаят
айтылады: м.б. 207- м.к. 440 жж. Меккенің билеушісі болған Хұзаға руынан
Амр Лұхайұлы деген кісі Кәғбаның қызметкері еді. Бір күні ол ауырып, шипа
табу үшін Шам маңындағы Балқа арасанына барады. Ауруынан айыққан Амр
жергілікті халықтың бұттарға табынғанын көріп "мыналарың не?" деп сұрайды.
Олар: Бұларға табынамыз, бұлармен жаңбыр сұраймыз, жауға қарсы көмек
сұраймыз" дейді. Амр олардан бір бұт сұрап, Меккеге алып келеді; осы уақиға
бұтқа құлдықтың Арабыстанға алғаш келуі деп есептеледі.
Ендігі бір жорамал бойынша былай болған екен: бұтқа табыну батырлардың,
елдің жадында қалған адамдардың қабір тастарынан басталған. Мұндағы мақсат
өлікті құрметтеу, оларды разы ету еді. Кейін манағы батырлардың, билердің
мүсінін жасау салты хасіл болған; мақсат тағы да өліктерді еске алу, оларды
құрметтеу т.т. әсіре құрметтеудің нәтижесінде мүсіндерге табыну әдеті
қалыптасқан сыңайлы. Орталық Азияда ежелгі дәуір қабірлерінің басында да
белгі тастар, мүсіндер, ишараттар кезігеді. Міне, осының бәрі де тегінде
өліктің атын өшірмеу, мәңгі есте сақтау, жер астындағы өмірінде жалғыз
қалдырмау (мүсіндер өліктерді күзетеді деген сенім болған) т.т. сықылды
коптөңірлі кезеңге төн нанымдардан шыққан хұрафалар. ҮІ-УІІ ғғ. араб және
түрік қоғамдарында осындай ұқсастықтың кезігуі, олардың бірдей діни-
әлеуметтік сатыда болғанынан еді. Меккеде басқа өңірлерден келген көшпелі
арабтарға (бәдеуи) бұт жасап, сататын саудагерлер бартұғын. Әсіресе, Мекке
иерархиясында маңызды орын иемденетін Кәғбаның қызметкерлері осы сауданың
қызығын көруші еді. Арабтардың бұттарға табынуы терең тамырланған, салмақты
сенім емес-ті; тілегі іске аспай қалғанда олар ашуланып, бұтты сабайтұғын
яки басын шауып, жіпке байлап, көшеде сүйреп, бұтты мазақтайтұғын-ды.
Пайғамбарымыз бұтқа табынуға тыйым салды. Өйткені, барша махлұқатты
жаратқан Аллаһ Тағаланың орнына еш нәрсеге мардымы жоқ, қолдан жасалған
нәрселерге табынудан асқан қылмыс болуы мүмкін бе? Мүшриктер "бұттарсыз
Кәғбаның қасиеті болмайды, һәм олар болмаса Меккеге ешкім келмейді, сүйтіп,
саудамыз тоқтап, дәулет көзіміз сарқылады" деп ойлағандықтан, иман етуге
қарсы болды. Бұл тікелей затқақулдықтан (материализм) өрбіген көзқарас еді.
Ата-баба діні мәселесі. Ертеден қалыптасқан, дағдыға, тіпті әдетке
айналған сенім-нанымдарды тастау кімге болса да оңай тимесі анық. Меккелік
мүшриктер де солай еді: олар, ата-бабаларынан бері жалғасып келе жатқан
бұтқақұлдық жолын ұстанатұғын. Олардың сенімінде бұтқа айналған тас, ағаш
немесе шүперектің рухани қасиеті бар-ді, ол ендеше бұрынғы тас, агаш,
шүперек емес, шектен тыс құдірет иесі тәңір еді. Ата-баба жолынша сол
бұттар Аллаһ Тағалаға арыздарын жеткізуші, шапағат етуші, болысушы тәңірлер
еді. Олар, Аллаһ Тағаланың барлығын мойындай отырып, Оған ортаққосушы еді.
Олар, тіпті, Аллаһ Тағаланы ұмытып, тек бұттарга ғана табынатын болған.
Пайғамбарымыз оларға бұттарға табынбаңдар, Аллаһ Тағалаға асылық жасамаңдар
дегенде ата-бабаларын желеуретуші еді мүшриктер:
"2170: Оларға (мушриктерге): "Аллаһ тарапынан жіберілгенге ұйыңдар
"делінгенде олар: "Жоқ! Біз ата-бабаларымыздың (олар жүрген) жолына ғана
мойынсұнамыз!" дейді. Ал, ата-бабалары еш нәрсені түсінбеген, туралықты
(жолды) таба алмаған болса ше?".
Демек, олар аталарынан қалған жолдың хаққа сәйкестігін, туралығын
тексеруді еш ойламаушы еді, атадан қалған жол болса болғаны, қалғаны керек
емес-ті. Бұл, әрине, асқан көрсоқырлық, бір нәрсенің байыбына бармай
жасалған құр қараңғы сенім. Мүмкін, аталары олар қол жеткізген ғылымнан,
жаңалықтан, хабардан, дәлелден махрұм еді. Сонда да олардың надандығын,
қаталығын ұстану керек пе еді? Аталардың жолын ешқандай ғылыми негізге,
ақыл-ой таразысына салмай, Аллаһ Тағаланың қошеметіме сәйкестігін анықтамай
ұстану, Оның жолынан бөтен жолды артық көруге, бұл болса, Оған серік қосуға
апарып соқтырады. Өйткені, мұндайға барған адам Жаратушының бұйрығын емес,
адамның бұйрығын жоғары көретін болады. Біз тек аталарымыздың жолын
ұстаймыз деген сөздің екінші бір мағынасы: аталарымыз қай жағынан болса да
біздеп артық, білім-ғылымы жоғары, көргені мол, олар бізден үстем дегенге
саяды. Бұл көп жағдайда шындыққа жанаспайды; неге дегенде, заман өткен
сайын ғылым-білім, технология дамып келеді, кейінгі ұрпақтардың білімі
бұрынғылардан жоғары, көргені молырақ келеді. Екіншіден, бұрынғылардын
кейінгілерден жоғарылығын және ұстанған жолының дұрыстығын нақтылап
анықтамайынша, бұлай кесіп айтқан дұрыс емес.
Мекке мүшриктері ата-бабаларынан қалған хұрафаларды, әр түрлі ырымдарды
өмірдің басты шартына айналдырып, мұқият ұстанатушы. ЬІрымдарды
орындамағандар қоғам тарапынан қорланып, сөгіске ұшырайтұғын. Әңгіменің
негізінде тағы да материалистік себептер болғанын байқау қиын емес:
"5103: Аллаһ сендерге бахира, саиба, уасила және хам деген нәрселерді
бұйырған жоқ. Алайда, кері қағушылар Аллаһқа жала жабуда һәм олардың
көбінің басы істемейді. 5104: Оларға: "Аллаһ түсіргенге және Расулға
(елшіге) келіңдер!" делінгенде, олар: "Әкелеріміз (ұстанған) жол бізге
жетер "дейді. Аталары еш нәрсені білмейтін және тура жолда емес болса да
ма? 5105: Ей сенушілер! Сендер өздеріңе қараңдар. Сендер тура жолда
жүрсеңдер, адасқандар сендерге жамандық жасай алмайды. Бәріңнің қайтуың
Аллаһ Тағалаға! Сонда, Ол, сендерге жасағандарыңды білдіреді!".
Құранның қайталанбас фасахаты мен әсерлі суреттеуі! Аяттарды толық
түсіну үшін бірінші аяттағы бахира, саиба, уасила және хам сөздерінің
мағынасына қарайық: аса көрнекті ғұлама, XX г. ең беделді Құран
тәфсіршілерінен, ғалым Елмалылы (Алмалылық) Мұхаммед Хамди еді. Ол, 8 тамыз
1938 ж., 10 том, 5 317 беттен тұратын "Хақ Діні — Құран Тілі" атты тәпсірін
тәмамдаған. Аталмыш тәпсірде жоғарыдағы аяттардың мағынасы туралы былай
түсініктеме берілген:
"Аллаһ Тагала бахира, саиба, уасила және хам туралы ырымдарды заңды
қылған емес. Оның шариғатында бұлар туралы хукім һәм негіз де жоқ. Жәһилият
дәуіріндегі (араб) халықтар бес рет боталап, бесіншісі еркек болған інгенді
құлағын тіліп, ен салып еркіне қоя беретұғын. Мұндай інгенді саууды, бұған
мінуді һәм пайдалануды өздеріне харам (заңсыз) етіп "бахира" деп атаушы
еді. Екіншіден: мәселен, біреу ауырып қалса яіаі бір двртке ушырап қалса:
"егер де жазылсам, түйем саиба болсыи!' деп атап, қудды бахира қусап бос
қоя беретугын да одан пайдалануды харам саиайтугын. Үшіншіден: қоіі ургашы
туса өздерінікі, еркек тол туса тәңірлерінікі болатугын. Ал, екеуін бірге
қоздайтугыи болса "тол-төлге уласты "деіітүгын. Үргашы төлдің қурметіне
қатар тугаи еркегіи құрбандық ептейтін-.міне, уасила деген осы.
Төртіншіден: Он буын ботоға аталық болған бураның жонын харам деп санап,
оның кез келген судан ішуіне және қалаған жайылымда оттауына рұқсат
ететұғын. Олар "Оның жоны харам болды" дейтұғын, міне, "хами" яки "хам "
дегендері сол. Бұлар Хақ Тағала тарапынан келтірілген бұйрықтар емес-ті.
Кері қағушылар Аллаһ Тағалаға қарсы мұндай нәрсені заңды деп санап, Оган
қарсы басқа дін, басқа шариғат жасап, жалақорлық қылушы еді. Тәфсірші
ғалымдар былай дейді: Амр Лухаййи-л Хузайы деген кісі Меккенің әміршісі
болғанды. Ысмағұл пайғамбардың дінін (шариғатын) алғаш өзгерткен байтақ сол
еді. Ол алғашқы реті бұттар жасатып қойдырды һәм бахира, саиба, уасила, хам
әдеттерін қалыптастырды. Міне, кері қағушылардың басшылары, мансаптылары
осындай жалғап және нахақ нәрселерді ойдан шығарып, халықты адастырды һәм
пайғамбарларды да өздері құсаған деп (ойлап), Аллаһ Тағалаға жала жапты.
Сол інкәршылардың көбісі, әсіресе, надан халықтың басы осыған істемеді де
олар залымдардың жолына бағынып кете береді.
Енді оларға "Аллаһ түсірген хақ шариғатқа (заңға) және пайғамбарға
келіңдер, бағыныңдар" делінгенде, мүшриктер "Ата-бабалорымыздың жолы бізге
жеткілікті" деді. Ата-бабаларынан қалған ісері қағушылық әдеттерін
көрсоқырлықпен ұстанды олар. Әттең! Ата-бабалары еш нәрсс білмейтін һәм
тура жолда емес болса, сонда да олардың жолын қумақ па олар?! Дінімізде
әдетті құрметтеуге, ата-бабаларга, бұрынғыларға құрмет етуге жалпы тыйым
жоқ, қайта көп жағдайда бұл қажетті де. Бірақ, оларға бағыну надандық пен
адасушылыққа емес, ғылым мси һидаятқа (тура жолға) жету мақсатымен болуы
керек. Бағыну меи тақлид ету (еліктеу, олардың жасағанын жасау) құр ғылыми
болғандықтан емес, тек тура жолдағы ғылымды ұстанғандарға ғана жасалатын
болуы тиіс. Бұдан да дұрысын айтар болсақ: ғалымның өз басына емес, оның
хақ ғылымына бағыну керек. Ғұрып пен әдет жағымды һәм заңды (аталмыш
критерияларга сәйкес) болғанда ғана бағалы. Сірә, хақтан басқаны
ұстанғандар түбінде зиянға ұшырамақ, сондықтан Ей иман етушілер, муминдер!
Сендер оларға қарамаңдар, өздеріңе сақ болыңдар. Сендер тура жолда
болсаңдар, туралықтан тайып кеткендер сендерге кесір тігізе алмайды. Бәрің
Аллаһ Тағалаға қайтарыласыңдар. Ол, сендерге жасағандарыңды хабарлайды".
Бұлар жәһилият дәуірінде арабтардың бұттарға арнап немесе құлшылық
ретінде ырымдап, еркіне қоя беретін малдары. Арабтар осы ырымдарды діннің
парызындай берік ұстаушы еді. Олар туралы ешқандай ақыли, ғылыми дәлелдері
болмағанына қарамастан тұтынушы еді де пайғамбар оларға үгіт айтқанда: "біз
ата-бабаларымыздың жолып ғана ұстанамыз, басқасы (дұрыс және керекті болса
дағы) бізге қажет емес!" деуші еді олар. Алайда, сол арабтар тірі түйенің
өркеші мен тірі қойдың құйрығын кесіп жейтұғын. Пайғамбарымыз осы асқан
жауыздықты дереу тоқтатты һәм тірі малдың кесілген өркеші мен құйрығы
секілді мүшелерін харам етіп, жеуге тыйым салды. Орайы келген соң
Сәййідіміз айтқан бірнеше хадисті де келтіруді жөн көріп тұрмын:
"Иби Аббас риуаят етті: "Рәсулуллаһ төбелестіру мақсаты мен хайуандарды
өшестіруге тыйым салды".
Бүкіл әлемдік адам хұқұқтары XX ғасырдың ортасында ғана қабылданғанын
ескерсек, осыдан 14 ғасыр бұрын Пайғамбарымыздың хайуан хұқұқтарын
қорғауының маңызы айқын болмақ. Арабтар тағы да тірі хайуандарды нысана
етіп, оларға оқ атым, ойып ойнаушы немесе жаттығулар жасаушы еді. Бір реті
олардың тірі ешкіге оқ атқанын көрген Пайғамбарымыз былай деген:
"Ибн Аббас риуаят етті: "Расулуллаһ бұйырды: "Жаратылысында рух болған
(рухты, жанды) ешбір жәндікті оқтарыңа нысана қылмаңдар!".
Көрер көздің бәріне хайуандарға жасалған бұл зұлымдық көрінеу еді.
Алайда, жәһилия арабтары үшін бұл ата-бабаларының жолы еді! Мүшриктердің
бағзылары пайғамбардың ескертуінің дұрыс екенін түсініп жатты. Бірақ, олар
тағы да ата-бабаларына жармасты да өздерінің інкәршылығын Аллаһ Тағаладан
деп тапты. Бұл туралы мына аят түсті:
"6148: Бұтқа табынушылар былай демек: "Егер Аллаһ қалағанда, біз серік
қоспас едік, ата-бабаларымыз да серік қоспас еді. Еш нәрсені де харам
қылмас едік". Олардан бұрынғылар да осылайша пайғамбарларын жалғандап, кері
қаққан еді! Ақырында олар азабымызды татты. Оларға былай деп айт:
"Жандарыңда бізге ұқтыратын бір мәліметтерің бар ма? Сендер құр болжамнан
басқаға бағынбайсыңдар һәм тек жалғап сөйлейсіңдер". 6149: Ей Мұхаммед!
Оларға айт: "Нақты дәлел тек Аллаһтікі! Егер Аллаһ қаласа, әлбетте, бәріңді
тура жолға салар еді".
Ата-бабаларының иман етпегендігі, олардың иман етпеуі үшін жеукілікті
себеп еді! Жоғарыдагы аяттардың мағынасы тым терең, арыда жатыр.
Біріншіден: бұтқақұлдар былай демек сөзіне қарағанда мәзкүр аят түскенде
олардың ондай сөзді әлі айтпағанын байқаймыз. Аллаһ Тағала, иман етпеу үшін
сылтаудан сылтау іздеп жүрген мүшриктердің болашақ жоспарын Елшісіне
бұрынырақ білдірген еді. Шынында да олар кейінірек:
"1635: Аллаһқа серік қосушылар: "Егер Аллаһ қалағанда, не біз не ата-
бабаларымыз Одан басқаға табынбас едік және Оның бұйрығынсыз еш нәрсені
өздігімізден харам өтпес едік!" деді" деген-ді. Бірақ, біреудің күнәсін
біреу көтермейтіні, біреудің қаталығы басқа біреуге артылмайтыны хақиқат
болғанымен, кері қағушылардың бұған жауабы әрқашан да дайын еді. Аллаһ
Тағала олардың аталары жасаған қылықтарды, әрине, тоқтата алар еді. Бірақ,
мұндағы мақсат олардың жасағанын растау емес, қайта терістігін келешек
ұрпақтарға гибрат етіп қалдыру еді. Яғни, олар адасты, бірақ сендер
адаспаңдар дегендей. Мүшриктер мұны ұға қойған жоқ. Аталарының жаңсақ жолын
өздеріне үлгі тұтты. Алайда, заман ағып бара жатыр; кешегі күні дұрыс
саналған нәрсе бүгінгі күні дұрыс саналмауы мүмкін. Бұрын пайдалы делінген
нәрсе, бүгін-ертең зиянды боп шығуы мүмкін.
Атақұлдықта болса бұрынғылардың жолы ғана дұрыс, себебі бұрынғылардың
қаталығы болмайды!
Ата-бабаларын сылтау етіп, олардың атын жамылып, хақжолды кері
қаққандарға Аллаһ Тағала тарапынан өте мағыналы, жан-жақты түсіндірілген
һәм негізделген аяттар жіберілді. Ең бастысы Жаратушы Раббымыздың әрбір
адамға ақыл, ынсап, мантиқ (логика) мен ұждан секілді нығметтер бергені.
Бұларды дұрыс қолданғандар, әрине, Оның барлығыы, бірлігін һәм шариғатын
мойындамақ;
"7172: Қиямет күнінде, біз будан хабарсыз едік демеулерің үшін Раббың,
Адам ұғылдарынан, олардың белдерінеи зуррияттарын шығарды, оларды өздеріне
куә тұтты және оларға: "Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?" деді, олар
да: "Әрине, біз бұған куә болдық" десті. 7173: Немесе "Бұрынғы ата-
бабаларымыз Аллаһқа серік қосты, біз болсақ олардың ұрпақтары едік, олардың
жолымен ғана жүрдік. Нахақ жолды ұстанғандарың кесірінен бізді әлек етесің
бе?" демеулерің үшін (солай істедік). 7174: Бәлкім, олар кері қағушылықтан
қайтар деп, аяттарымызды үстіп егжей-тегжейлеп түсіндірудеміз!".
Аллаһ Тағала жаратқан ең бірінші пендесі Адам Атамыз өзін жаратқан
Жаратушыны таныды, бұған куә болды. Жоғарыдағы тақырыптарда айтылғандай,
біртәңірлі діндердің барлығы да мұны растайды һәм солай деп қабылдайды.
Тәурат, Інжілде һәм Зәбүрде солай деп жазылған. Адам Атамыз бен одан
кейінгі пайғамбарлардың барлығы да бәшериетке бір мәселені қайта-қайта
ескертті, түсіндірді: ол, Аллаһ Тағаланың барлығы мен бірлігі мәселесі еді.
Хақ Тағаланың барлығы мен бірлігіне бүкіл әлем, күллі жаратылыс куә. Аспан
денелері, олардың ара қашықтығы, әлемдегі тепе-теңдік, әсілі, әр нәрсе бұл
хақиқатты бізге паш етуде, тек көре білу керек.
Мәселем, адам баласы әлі аяқ баспаған жерлерге қарасаңыз, онда ең кәміл
тазалықты, балансты, табиғи теңдікті көресіз. Бәрі жетеді, тыныштық
жайлайды. Қашан сол жерге адам баласы аяқ басса, бұзақылық, қылмыскерлік,
асылық, қантөгіс басталады. Демек, әлемде адам баласынан басқаның бәрі
Рахмани заңдарға бағынған, сондықтан олардың наразылығы болмайды. Адам
болса озіпе құдірет Иссі тарапынан берілген ақыл, ойлау нығметтерін
пайдаланғанда ғана биік дәрежеге көтерілмек. Сондықтан, ол өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Атақұлдық ой-пікірлерінің патриоттық тәрбиеге ықпалы
Жетекшісі:
Орындаған:
Мазмұны
І бөлім. Атақұлдық туралы ой-
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Атақұлдық жөніндегі ой-пікірлеріне қатысты Құран
кәрім аяттарындағы көріністері
ІІ бөлім. Атақұлдық ой-пікірлерінің атақұлдық тәрбиеге
ықпалы
2.1 Патриоттық тәрбие туралы ой-пікірлер
2.2 Қазақ зиялы қауымының патриоттық тәрбие туралы ой-
пікірлері
Пайдаланылған әдебиеттер
І бөлім. Атақұлдық туралы ой-пікірлер
1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-пікірлер
Ата-баба культі жөнінде М. Бұлұтай атақұлдық деп қарастырады. Ата-баба
культі жөнінде көптеген ой-пікірлер бар. Қазіргі күннің өзінде көп
азаматтар ата-баба жолы дегенді дұрыс түсінбеуде, оған ат үсті қарауда.
Халық арасында ата-бабаны дәріптеу, олардың аруағына ас беру, олардың
мүсінін жасау, ескерткішер орнату етек алған уақиға. Білсін-білмесін
әркімнің аузында ата-бабамыздың жолы еді дейтін сөз тіркестері кезлеседі.
Кейбіреу өзінің іс-әрекетіне негіз табу үшін "ата-бабам үшін" немесе "ата-
баба жолы" дей салады. Бір қысым адам ата-баба жолы деп езінің ақсүйектігін
қайтадан қалпына келтіріп жатса, енді біреулер дайын ата-бабасы арқылы
әулиелік, ишандық, батырлық сипаттар алуға тырысуда. Енді біреулер ата-
бабам үшін немесе ата-баба жолы деп бұрын жерге сіңіп, жоғалған
отқақұлдықты, бұтқақұлдықты қайтадан жаңғыртқысы келеді. Олар өзінің басқа
мақсаттан туындаған бұл әрекетін ата-бабамыздың діні яки жолы еді деп
түсіндіріуге тырысады. Олар ата-бабасынан ондай есиет болып-болмағаныиа
қарамайды, істеп жатқанының дұрыстығына-терістігіне ес шаршатпайды. Олар
дегеыіміз кейбір шет жақтан келіп, елдің сиқын бүзуға әрекеттеніп жатқан
бүлікшілер мен өзіміздің ішіміздегі, ғалым Р. Бердібай, айтқандай,
көзқамсидарымыз. Мәселенің Исламият тұрғысынан
Ата-баба культі жөніндегі танымдық мәліметтер. Ата-баба культі
(атақұлдық) дегеніміз олген адамдардың аруағы мен тірілердің арасында
қатынас болатұғыны, олардың бір-біріне тәсір ететұғыны, туыстық байланыстың
сақталатұғыны туралы сенімнің нәтижесінде пайда болған нанымдар мен
рәсімдер комплексі. Аруақтарға жақындау немесе олардан қорқу сықылды
мәзиеттері бар ата-бабаға табынудың формалары дүние жүзінің барлық
мекендерінде кездеседі, мәселен, Африка, Азия және Тынық мұхит аумағындағы
бейсауат немесе сауаттылықтың қарсаңындағы қоғамдарда, Ақтеңізді (Жерорта
теңізі) жағалаған кене мемлекеттерде, ежелгі Еуропа мен бүгінгі Үндістан,
Қытай һәм Жапон қоғамдарында (сарқыншағы).1367 Ата-бабаға табыну
(атақұлдық) ешқашанда өз алдына жеке дін болған емес, ол өзге нанымдардың,
әсіресе, көптәңірлі сенімдердің комплекстік құрамы болды.
Ата-баба аруағына табынатын қоғамдарда, қоғам тірілерден ғана
құралмайды, өліктер де қоғамның белсенді мүшелері болып табылады. Сенім
бойынша өліктер туысжанды, жайдары, досжанды немесе ашушаң, ызақор, қаһарлы
да зиянкеш болуы мүмкін. Аруақтың зарарынан аман болу үшін оларды
ызаландырмау керек һәм оларды разы ететін қылықтар жасап тұру керек деген
сенім билейді.
Ата-бабаларға табынудың алуан түрлі формалары бар. Мисалы, белгілі
аруақтарға бір жанұя, ру немесе тайпа ғана табынатын яки немесе бір ұлттың
барлық мүшелері тұтастай бір атаға табынатын формалар кезігуі мүмкін.
Мәселен, көне Римдегі (м.б. 509 — м.к. 476) манес (manes) культі (парентұм
деп те аталады) бойынша әр жанұя, өзінің ата-бабасына ғана табынатұғын.
Парентұм культі бойынша өлген адам өзі шыққан жанұяның немесе рудың түп
атасы (тегі) болып есептелгендіктен, оның аруағы ұрпақтарының өмірін
жалғастырушы күш деп саналған. Ата-бабаларға табынудың ендігі бір формасы,
барлық аталарға емес, олардың ішінде жекелеген аталардың аруағына ғана
сиыну жолы; мысалы, көне Римдегі императорлар культі, көнс Мысырдағы
перғауындардың аруағына табыну культі мен Жапониядағы "күннің ұлы" делінген
императорлардың аруағына табыну культі т.т.
Айта кетерлік бір моселе, атақұлдықта ата-бабаның барлығы бірдей
табынуға лайықты деп саналмайтұғыны, өйткені кейбір аталардың дәрежесі
өзгелерден жоғары болуы мүмкін-міс. Бағзы қоғамдар жуықта өлген аруақтарға
ғана табынса, ендігілер, керісінше, тек қана кәрі аруақтарға табынуды
абзалырақтау көреді. Сондықган, аруақгар да дәреже мен қуатына жарай
таптарға, иерархиялақ қабаттарға бөлінеді атақұлдықты тұтынатын қоғамдарда.
Жә, бағзы атақұл қоғамдарда, жекелеген аруақтардың нақтылы бір сипаты
әсіре қастерленіп кетеді де, оларға бара-бара тәңірлік сипат артылады.
Бұның дәлелі ретінде көне Грекиядағы мыңдаған тәңірдің бірі болған
Асклепиұсты (Asclepius) айтуға болады; барлық аймақтарда оған тәңір деп
табынушылар болғанымен, ол тәңірлікке қабаттаса Асклепиаде руының түп
атасы, батыр адам деп білінген.
Атақұлдықта аталар аруағы елге көмектесуге шақырылады: мәселен,
ұрпақтың жалғасуын қамсыздандыру, аурудың бетін аулақ ету, мал-жануардың
немесе егіннің мол өсуі, ұрпағының мұң-мұқтажын тәңірлерге арыздап жеткізу
т.т. Атақұлдықта аруақтар тәңірлерден төмен, ал адамдардан жоғары деп
саналған.
Ғылыми назариялар (теориялар) мен жорамалдар. XIX ғ. әлеуметтанушы
һерберт Спенсер (Herbert Spenser) ата-баба аруағынан қорқудың және оларды
киелі деп есептеудің нәтижесінде пайда болған атақұлдықты ең алғашқы наным-
сенім формаларына жатқызады. Заманауи қоғамдарда ата-бабаға табыну сиыну
үрдістері жоғалуға дейін барғандықтан, ғалымдар ата-бабаға табынуды жеке
дін ретінде емес, діни сенімдерге жапсарланған косымша, мүрәккәп (комплекс)
құбылыс деп талқылайды. Ежелгі жазбалардың көпшілігінде көптәңірлі
нанымдағы адамдардың өлімін қатты қорыққаны айтылады. Сондықтан, үнді
ойлауы (фәлсәфәсі) ажал үрейін ада ету үшін, өлімнен кейінгі өмірден гөрі
өлімнің өзі қастерлі мақсатетіп көрсеткен. Алайда, Һәмән барлық құрлықтарда
табылған тарихи маңыздылығы бар заттар, бәшериеттің қадим уақыттардан
бастап өлгеннен кейінгі өмірге сенгенін дәлелдеген. Мысалы, м.б. 60000 ж.,
яғни палеолиттік (көне тас дәуірі) дәуірден қалған қабірлерден табылған
заттар, он мыңдаған жыл бұрын о дүние (ахирет) туралы сенімнің болғанын
дәлелдейді.
Ата-бабаға табыну культі көбінесе қандастық негізде құрылған қоғамдарда
жиі кездеседі. Адамдардың бір-біріне жақындығын анықтауда тек қандастық
байланысты басшылыққа алатын қоғамдар, иерархиялық жүйені де осы қандас
жақындық негізінде қалыптастырған. Сондықтан, осындай қоғамдарда ата-бабаға
табыну мен соның нәтижесінде хасіл болған ата-баба культі, қандас қоғамның
өмірінде елеулі рөл атқарған һәм қандастық байланыстың бірден бір
қамқоршысы болған. Бұрынғы ата-бабалардың тірілердің өміріне араласы бар
деп сенетін қоғамдарда, ата-баба аруағына адам-үсті, табиғаттан жоғары,
тыс, тіпті, тәңірлік қасиеттер телінгені байқалады. Ата-баба кулъті
қалыптасқан қоғамдардағы адамдардың теріс қылықтары, әрекеттері тірілерді
ғана емес, сонымен қатар өлілерді де мазалайды деп сенілген. Сондықган,
ғалымдардың топшылауынша, кейбір қоғамдар ата-баба культін қаймықтырушы
(санкциялық) күш ретінде пайдаланған. Аталмыш қоғамдарда ата-баба аруағы өз
ұрпағының іс-әректтерін дұрыстаушы немесе терістеуші (жақсы көріп құптаушы
яки ұнатпай кері қағушы), сүйтіп моральдық өмірді күзетуші күш деген сенім
қалыптасқан. Мәселен, Меланезиядағы Манулар рудың қамқоршы бабасының аруағы
оз үрпағынан бірі моральдық қаталық қылса, оның рухын денесінен шығарып
жазалайды, сол себепті, әлгі адамның денесінде оңбас ауру пайда болады деп
сенеді. Олар ата-баба аруағы жақтыртпайтын қылықтың салдарынан адам еліміне
дейін апаратыы қырсықтар болады деп сенеді. Бейсауаттықтың, Ислами санасы
таяздықтың ишараты "аруақ атқыр!" дейтін хұрафа да, осы жаңсақ сенімнің
қалдығы. Демек, ата-баба культі мәужүт ру-тайпаларда ата-бабаның аруағы
қоғамдық омірді бақылаушы һәм қандастық негіздегі ру-тайпаның ішкі
қатынастарын реттеуші құрал, күш есебінде.
Сондай қоғамдарда ата-баба аруағын риза ету мақсатымен жамағаттық
рәсімдер (ритуалдар, трапеза) дәстүрі қалыптасқан. Әсіресе, Қытай уә Жапон
қоғамдарында арнайы мұрасымдар жасалатыны, сойтіп. ата-бабаларға табыну
амалдары іске асырылатыны белгілі.
Атақұлдықтың негізгі үлгілері. Ата-бабаға табынудың маңыздылығы сол
қоғамдағы қандастық туыстықтың маңыздылық дәрежесіне тікелей қатысты.
Қандастық туыстық қоғамда неғұрлым маңызды болса, ата-бабаға табыну да
соғұрлым маңызды болады. Тұрпайы (примитивті) қоғамдарда, қоғам мен
әлеуметтік өмір тек қандастық негіз бойынша қалыптасады. Олар белгілі бір
ата-бабадан ары қандастық туыстығын дәлелдей алмағанымен, бұған ешкім көңіл
бөлмейді. Мәдениет деңгейі жоғарылаған сайын қоғамдық өмірде қандас
топтардың маңызы төмендей береді. Қандастықтың жалғасуы мен мұрагерліктің
тек сол негізде болуы, дәстүрлі Қытай уә Жапон қоғамдарында үлкенді ерекше
сыйлау мен ата-бабаға тағзым ету салттарын қалыптастырған.
Жә, қандастық туыстықты тек жанұялық шеңберде қабылдаған һәм
ересектердің экономикалық-әлеуметтік байланыстары қандастық негізден зияда
(гөрі) сұраныс-ұсыныс қағидасы бойынша қалыптасқан қоғамдарда, ата-баба
культі негізгі дәнекер болмайды. Сондықтан, Қытай уә Жапон қоғамдары соңғы
ғасырларда бастан кешкен экономикалық-әлеуметтік өзгерістер, аталмыш
қоғамдардағы ата-баба культінің деңгейін төмендетіп жібергені соншалық-кім,
қазіргі жастарда оның қалдықтарын шаммен іздеп, әрең табасың.
Ата-бабаларға табынуда көптәңірлі нанымдарға тән көптеген рәсімнің,
құлшылық формаларының қолданылғанын байқаймыз. Кейбір ғалымдар, атақұлдықты
тұтынатын қоғамдардың ата-баба аруағын құдды тірі адамдар секілді денелі
һәм адам-үсті, яғни табиғаттан тыс қуатты деп сенетінін жазған. Осы сенім
бойынша аруақтар; көреді, естиді, сезінеді, түсінеді, тірілермен
қатынасады, моральдық мұхакама жасай алады, қалайды, қуанады, ашуланады,
ызаланады, бұлданады, қызғанады, қаһарланады т.т. Көптәңірлі нанымдардағы
тәңірлерді разы ету мақсатымен жасалатын құлшылықтар мен рәсімдер
атақұлдықта да кездеседі; мисалы, жыр-дастандар арқылы оларды марапаттау,
құрбан беру, тарту беру, еске алу тойларын жасау, ән-би арқалы дәріптеу
т.т. Ата-баба аруағы тірі жақындарының күнделікті өмірін бақылайды деп
сенетін қоғамдарда ритуальдер күнделікті сипат алады да қатаң түрде
жалғастырылады. Қандас топтың (ру, сүйек, тап т.т.) басына қара күн
туғанда, ата-баба аруағынан көмек сұрау кептөңірлі нанымдардағымен үндес.
Бағзы зерттеушілер ата-бабаға арналған мұрасым ретінде жылына бір рет қабір
басында жасалатын еске алу жиынын ғана айтады.
Ата-баба аруағына сиынудың формалары, рәсімдері қоғамнан-қоғамға
өзгеріп тұрады. Аруактарды мадақтау рәсімінің мақсаты оларды о дүниедегі
өмірінде демеу, қолпаштау. Көптәңірлі қоғамдарда төңірлердің құдіреттілік
дәрежесі қоғамнан-қоғамға өзгеріп тұратыны сықылды, атақұлдықты
қоғамдардағы ата-баба аруағының күш-күдіреті де қоғамнан-қоғамға ауысып
тұрады. Кей қоғамдарда олардың құдіреті өте төмен саналса, ендігілерде
табиғаттан тыс дәрежеге дейін барады. Көптәңірлі кейбір қоғамдар ата-баба
аруағын адамдар мен тәңірлер арасындағы арашашы, дәнекерші деп ойлайды. Ал,
жекелеген қоғамдар елеусіз қалған аруақтардың кесірінен сақтану үшін
марапаттау уә қорғану рәсімдерін жасайды.
Көне орта шығыс пен еуропа елдершдегі атақұлдық. Атақұлдық Ақтеңізді
жағалай орналасқан коне дәуір елдерінде кездесетін культ. Мысалы, ежелгі
Мысырда өліктер культі болған, оның басты айырмашылығы кез келген адамның
аруағына емес, перғауындардың аруағына ғана табынуды коздегендігі. Ежелгі
Вавилонияда жиын-рәсімдерде атақұлдықтың жасалғанын байқауға болады.
Отқақұлдықтың ритуальдерінде де аруақтарға табыиудың көптеген рәсімдері
болған. Өйткені, отқа құлшылық (зороастризм) нанымы да аруақтар тірілердің
ісіне араласады деп үгіттейтін. Көне Грекияда атақұлдықтың формасы өзгеріп
батырларга табыну культі пайда болған. Тірісінде батырлық танытқан
адамдардың аруағы мәңгілік жасайды деген сенім етек алған-ды Грекияда.
Рим мемлекетін ішкі дағдарыстардан кейін ресбуликадан империяға
аударған Август (м.б. 27 - м.к. 14) дәуірінде мемлекет тұрақтанып, халықтың
әл-ауқаты көтерілген-ді. Император Августтың мемлекеттік билікті нығайтқаны
һем экономиканы көтергені соншалық-кім, ел оған тәңір деп табына бастайды.
Римдегі көп тәңірдің қатарына енді императорлар да қосылады. Ал, табынудың
формасы Августтан кейін өзгеріп, тек елдің ықыласына бөленген
императорлардың аруағына құлшылық ету дәстүрі басталады. Сондай аруақ-тәңір
императорлар мыналар: Тражан (98-117), Хадриян (117-138), Антониус Пиұс
(138-161), Маркус Аурелис (161-180). Ежелгі Римдегі атақұлдықтың екінші
қыры оның отбасылық сипатта болғаны. Римдіктер үйде рәсім жасалған кезде,
аталарының аруағы келеді деп сенетұғын. Сондай-ақ, Солтүстік Еуропаның
барбар халықтары қадими келттер, тойтондар, викингтер мен славяндардың өз
ата-бабасына бағыштап құрбан беретіні белгілі. Орыс халқында "родительский
день" атымен сақталған әдет соның сарқыншағы. Ал, мұңғұл нәсілінен қидандар
да ата-баба аруағыиа бағыштап тірі адамды құрбандыққа шалатын: "Қидандар
арасында соғыс кезінде жауыққан елге бара жатып, жолай аталар аруағына
бағыштап, бір қылмысты кісіні "құрбандық атап", мыңдаған оқпен атып
тастайды екен. Соғыс аяқталысымеи, тап әлгіндей етіп, олар аруақтар жолына
"алғыс құрбаны" ретінде жаулардың біреуін шалған. Тап осындай әдет б.з.
дейінгі II г. хуидар арасында болғаны бастаухатқа тускен. Сонымен құрбандық
шалу соғыс тәңірісі Иліске емес, ата-бабалар аруағына жасалған, тегі олар
тым қанқұмар болса керек.
Бейсауат қоғамдардағы атақұлдық. Қатты асқынған атақұлдық культін
Африканың Сахара шөліне жапсарлас елдері мен Меланезияда көреміз. Сонымен
қатар Үндістандағы кейбір тайпалар мен Азияның бағзы бейсауат қоғамдарында
атақұлдықтың нышандары байқалады. Мысалы, Африкадағы рулық-тайпалық
сатыдағы шағын иеліктерде корольдар меы ру билерінің аруағы, сол иеліктің
қарамағындағы барлық адамдардың ортақ тегіне айналған. Сондықтан, қоғамның
барлык мүшелері оларды тағзым етуге һәм сиынуға міндетті болған. Билерінің,
ру басылардың аруағы сол рудың өміріндегі мәселелерді, ал патшалар мен сақа
билердің аруақтары болса күллі қоғамның өміріндегі мәселелерді бүтіндей
шеше алады-мыс. Аруақтарға құрбандық беру, оларды мадақтап жиын-тойлар
өткізу, ән-би мен қисса-дастандар арқалы оларды көтермелеу Африка
қоғамдарында күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Меланезиядағы Манес культінде аруақтар тәңірге теңеледі де жуықта өлген
адамдардың аруағына ғана табынылады. Жаңа аруаққа табыну басталғанда
бұрынғы аруақ күшінен айырылады да ұмыт болдды. Өлген адамның бас сүйегі
елді мекеннің кіре берісінс, жоғарырақ ілінеді; сүйтіп, аруақ еліндегі
жағдаятты көріп, хабардар болып тұрады-мыс. Қаңқасы ілулі аруақ керек кезде
тірілерді жазалай алады-мыс һәм өзге рулардың шабуылынан туыстарын қорғайды-
мыс.
Жаңа Гуинеядағы Тробрианд аралының тұрғындарынша өліктің екі аруағы
болады-мыс. Біріншісі, яғни зиянсызы кісі өлгеннеи 2-3 күннен соң ұшып
жоғалып кетеді-міс. Балома деп аталатын екінші аруақ ғана өлімсіз саналады.
Олар, Баломаларға арналған жылдық рәсімдерде (ас) барлық баломалар
тірілермен қауышады деп сенеді. Қырманның мол болуы үшін баломалардан ғана
көмек сұралады, сиқыршылар тек олардың көмегімен сиқыр жасайды т.т.
Полинезия аралдарының тұрғындары мықтылардың аруағын (ру басылары,
билер, ақсүйектер) ғана қадір тұтады, бірақ оларда тікелей аруаққа арналған
құлшылык үлгісі жоқ. АБД-нің оңтүстік-батыс аймақтарын мекендеген Пуебло
(Pueblo) қызылтерілілерінде де атақұлдық байқалады. Олар жылдың белгілі
мерзімдерінде ата-баба аруағына бағыштап ритуальдер жасайды, олардан жауын
сұрайды (Пуебло халқының тұрған жері ыстық болғандықтан).
Шығыс халықтарындағы атақұлдық. Атақұлдықтың классикалық үлгілерін
Қытай мен Жапонияда табамыз. Үшбұ қоғамдарда ата-бабаға табынудан зияда
оларды қадір тұту үстемірек. Қытайда ата-баба культінің тарихы өте көнеде
жатыр. Миладтан бұрынғы Ү-ҮІ ғғ. өмір сүрген Конфуцийдің үгіттерінде ата-
бабаларды қадірлеу туралы көп насихаттар кездеседі. Соған сәйкес рулық
ғибадатханаларда ата-баба аруағын қастерлейтін діни мәжілістер
ұйымдастырылатұғын. Аруақтарды дәріптеу рәсімдері үйде, ғибадатхана мен
қабір басында жасалатұғын. Немесе ата-бабалардың есімі жазылған
құлпытастарды үйде сақтап, олардың алдында мінәжат айтылатұғын. Дәстүр
бойынша қабрістанға бару, зиярат ету дәріптелген. Жапондардың ата-баба
культінің түп тамыры әлі күнге шейін нақты анықталмаған, бірақ қытай әсері
деп топшылануда. Буддашылықтың м.к. VI ғ. қытайдан кіруінен бұрын жапондар
ұлттар ұстанған Шинто (Синто) дінінде де ата-баба культі болған
тәрізді.1375 Шинто мен Будда діндері ғасырлар бойы қатарласқан соң,
жапондардың буддашылығы көбінесе ата-бабаны аруақтаумен, ал шинто культі
болса күнделікті мәселелермен шұғылданумен машғүл (занят) болған. Жапондар
күні бүгінге шейін жалпыұлттық мұрасымдар ұйымдастырып, аруақтарды еске
алады, қабір басында жиындар өткізеді. Заманауи өзгерістер мен батыс
мәдениетінің күшті ықпалынан соң, аталмыш елдерде атақұлдықтың күн өткен
сайын ұмыт болып бара жатқаны байқалады.
Үндістандағы һинду (үнді) нанымдарында атақұлдықтың көптеген формалары
кезігеді. Олардың басқалардан өзгешелігі, көне Үндістандағы каст (таптарға
бөліну) жүйесіне муафық һәм қайтадан тірілу (реинкарнация) сенімін
қамтитыны. Ашығырақ айтатын болсақ, үнді нанымында тірілердің міндеті
өлілерді өлім мен қайтадан тірілу арасындағы уақытта қорғау болып табылады.
Каст жүйесі бойынша күнәкәр адамдар екінші рет жаралғанда бұрынғыдан
төменгі кастта, яғни тапта, дәрежеде ғана тіріле алады. Үндістанның кейбір
уилаяттарында және кейбір касттарда тек еркектердің аруағын дәріптейтұғын
мұрасымдар жасалады.
Хұн патшалығындағы халықтарда да атақұлдықтың кейбір формалары болған.
М.к. III ғ. хүкім сүрген Тобалар хұн нанымдарын жалғастырған; олар ата-баба
аруағына бағыштап құрбандық беруші еді.1376 Олар ата-бабаларын еске алу
үшін арнайы тастан ойылған михраб іспетті орынды пайдаланушы һәм сол
михрабтың алдында оларға құрбандық беруші еді. Тобалар м.к. V ғ. Ангара мен
Обь өзендері бойымен құлдап, оңтүстікке қарай ауып, бүддизмді қабылдаған.
Эберһард көне түріктердің "будун инли", яғни "жерді қорғаушы рух" деп
аталған тауда тәңірлерғе арнап, қағанның ордасының алдында құрбандық
беретінің құрбанның басына сырық шаншып; аспанға көтеретінін айтса, А. Инан
мұны тау культі мен ата-баба культінің қоспасы деп тұжырымдайды.1378
Сонымен қатар жыл сайын бесінші және сегізінші айларда қағанның бастауымен
киелі саналған үңгірлерде ата-баба аруағына құрбандар берілуші еді.1379 Л.
Гумилев атақұлдық хақында былай деп жазады: "Бұл заманның (хұн дәуірі,
М.Ж.) ұғымы бойынша, өлілер аруағының қайтып келуі тірілерге бақытсыздық
пен бәле-қатер әкеледі, ал бұрынырақ кезде ол өмір мен өлімнің айналым-
алмасуындагы болмай қалмайтын, жазмыштың ісі болып есептелетін. Осынау
көзқарасқа байланысты дуалистік жуйе пайда болады: аспан-әке —
қайырымдылық, жер-ана — ажал, осыдан келіп ақ нефриттен дискілер, сақиналар
жасалудан көрінетін күнге табынушылық, бұрын болып келген аңға
табынушылықты алмастырған деген болжам бар".
Бейсауат бұтқақұл Шыңғыстың мұңғұлдарында (XIII ғ.) бабаларға табынудың
кейде кек тәңірден де жоғары болғаны байқалады. Мәселен мұңғұлдың Даян ханы
бабалар аруағына жалынып:
"Ағып суалатын суды,
Арбиып қуаратын сүйекті,
Аспан тәңір, өзің біл!
Тәңірден асар іс болса,
Әулие бабам, сен біл!''
деп, бабаларын көк төңірден де үстем етіп қояды.
1.2 Атақұлдық жөніндегі ой-пікірлеріне қатысты Құран кәрім аяттарындағы
көріністері
Иә, жоғарыда ата-баба культі, оның пайда болуының негізгі себептері мен
ата-бабаларға, олардың аруағына сиынудың үлгілерін егжей-тегжейлі
көрсеттік. Демек, дүние жүзінің көптеген көптәңірлі яки бейсауат
қоғамдарында атақұлдықтың формалары болған, тіпті мәдениет-өркениет дамыған
ғасырымызда да кездесуде. Кейбіреулер тұрып "қазақ ата-баба аруағына
сиынатын халық" дейді. Жоғарыда келтірілген фактілерде мұның біздің
жазғыштар айтқандай тек қазақтарға тән мәселе емес, ежелгі замандардан
бастап, көптеген қауымдарда, әсіресе, көптәңірлі нанымдарды тұтынушы
қоғамдарда, басқа нанымдармен бірге жүрген құбылыс халінде ұшырасқанын
айттық. Енді, әлгі жазғыштар тағы да "қазақ күнге табынатын, күнді
қастерлейтін халық" не болмаса "отты қастерлейтін, онша табынатын халық"
дейді. Олардың қай қазақты айтып жүргенін өз басым түсінбеймін. Қазақ халқы
тарих сахнасына мұсылман халық ретінде ХҮ-ХҮІ ғғ. шыққан. Күнге намаз
оқыған я болмаса оттың алдында сәждеге иілген, олар үшін ораза ұстап,
қажыға барған қазақты көрмеппін! Және де әлгі жазғыштар ғайриғылыми
болжамдарын айтқанда, әншейін тек қазаққа тән ғып, кесіп айтады. Алайда,
отқа табыну мен күнге сиынудың терімшілік, аңшылык, малшылық сатыларындағы
тұрпайы қоғамдардың көбінде қадими дәуірлерде болғанын жоғарыда көрдік.
Қазақ деген халықтың әлі есімі аталмаған уақыттарда, дүние жүзінің барлық
құрлықтарында болған осы ырымдық нанымдарды, хүрафи сенімдерді ғылыми
дәлелдерімен түсіндірдік. Демек, кейбір жазғыштардың байбалам салғандағы
негізгі мақсаты қазақ халқым алдыға, келешекке апару емес, керісінше артқа,
қараңғылыққа, адам баласы басып өткен бір кездегі надандыққа қайтадан
апару!
Ата-бабамыздың жолы деп ондағымен мұндағының бәрін дәріптеп, 1000
жылдам астам уақыт (1250 жыл) ең жайлаған хақ дін Исламды таба алмай
жүргендерге Аллаһ Тағала ынсап һәм ой берсін демекшіміз. Олар ата-
бабамыздың діні шаманизмге, отқақұлдыққа, бұтқа құлдыққа оралайық, күнді,
отты қадірлейік дейді. Күн болсын, ай болсын, от болсын, бұлардың бәрі де
Жаратушымыздың аяттары (белгілері, дәлелдері) болып табылады һәм олар
түгелдей Аллаһ Тағаланың заңдарына бағынады. Хақиқат осындай әшкере, анық
болғанда аспан денелері мен табиғат құбылыстарын төңірлеуді түсінуге
болмайды. Ғылым осы нәрселердің қалай пайда болғанын, қалай жаратылғанын
және қаншалықты өмірі бар екеніп әлде қашан анықтаған. Сондықтан, аңыз-
ертегілердегі ырымдарды алға тартып, бүкіл бір халықгы тұтастай
қараңғылыққа апаруға тырысу шын мәнінде жан түршіктірер адасқандық,
хүрафилық.
Ата-бабамыздың жолы дегенде қай ата-баба туралы сөз болып отыр? Олар
кімді ата-баба деп қабылдайды? Қазақ хандығы мен қазақтарды ма? Мұңғұлдарды
ма? Алтын Орданы ма? Қоқан Хандығын ба? Ақсақ Темірді ме? Қарахандықтарды
ма? Қарлұқтар, түргештер, ойғырлар, қырғыздар, түріктер, қарақытайлар,
соғдылар, қыпшақтар, хазарлар, бұлғарлар, хұндар, сақтарды т.т. ма? Алайда,
олардың әрбірінің өз кезінде (Исламнан бұрынғыларды айтып отырмын) әр түрлі
діндерде болғанын, бірінің ақ дегенін, бірі қара дегенін не дейміз? Бірінің
тәңір дегенін екіншінің лағынеттегенін не дейміз? Қайсысының жолын
қабылдаймыз? Олардың тілінде, сенімдерінде, антропологиялық келбетінде,
әдет-салтында үлкен парықтар болғанын жоғарыда мысалдарымен көрсеткеміз.
Бірінші мәселе осында.
Ендігі бір мәселе, шыныменен біз ата-бабаларымыздың жолын айна-қатесіз
қууымыз керек пе? Сонда, өзіміздің ақылымыздың болмағаны ма? Егер олардың
қаталықты, жаңылысты қылықтары болса және біз олардың қата екенін білсек,
сонда да олардың жолында болуымыз керек пе? Яғни, ата-бабамыздың жолы деп
би-төрелік, хандық немесе шаһтық я болмаса шаһаншаһтық ол болмаса патшалық,
қағандық, хақандық мемлекет орнатуымыз керек пе? Бертіндегі қазақтар
барымталасып жүрген екен деп, барымталасуымыз керек пе? Не болмаса
аталарымыз көшпелі өмір сүрген екен деп, қазірғі адамзаттың жолын емес, сол
бұрынғы көшпелілікке қайтадан көшіп, елімізді отырықшыларға атақ, даңқ үшін
беруіміз керек пе? Ата-бабамызда әмеңгерлік болды деп жанұя және неке
туралы заңды өзгертіп, ескіліктің қалдығы һәм ғайриадами (адами емес)
әмеңгерлікті қайтадан енгіуіміз керек пе? Әйелдердің хұқұқтарын қолынан ата-
баба жолы деп тартып алуымыз керек пе? Ата-бабаларымыз көшуге қолайсыз
болғандықтан сиыр малын бақпаған екен деп, еліміздегі сиыр атаулының бәрім
құртуымыз керск пе? Не болмаса, ата-бабамыз тек ет жеген екен деп, ғылыми
шындықтарды бір жаққа тастап, тек ет жеуіміз керек пе? т.т.
Иә, осы сұрақтардың жауаптары ақыли тұрғыдан алғанда, шыншыл көзбен
қарағанда көрініп-ақ тұр. Бірақ, ата-баба жолы өз нәпсісінің хоштығын
көздегендер үшін жай сылтау ғана; мәселен, жап-жас қыз баланы өзінің
келісімінсіз, әке-шешесінің рұқсатынсыз алып қашып, басына шыт тартқызып,
зорлықпен әйелдікке алғандарға "мыналарың дұрыс емес қой" дегенімде,
олардың "бұл біздің ата-бабамыздың жолы ғой" деп, жауап қайырғанын көріп,
таң қалған едім. Бұл ата-бабаның жолы емес, ондай жол құрсын! Жасағам
жауыздықтарына, қиянаттықтарына сылтау тапқан екен. Ата-баба дегеніңнің өзі
біздер секілді адамдар емес пе? Ертең біз өлген соң біздер де кейінгі
ұрпақтарға ата-баба болмаймыз ба? Біздің заманымызда жақсы менен жаманның,
дұрыс пенен терістің күресі жүріп жатыр, ол күрес бізден бұрынғыларда да
болған, бізден кейінгілерде де болмақ емес пе? Адал ниеттілер үшін ата-
бабаның жасағаны емес, адал адамның жасағаны жоғары болуға тиісті. Сонда
ғана бұрынғылардың қаталықтары қайталанбайды, ескіліктің қалдықтары
жойылады, келешек ұрпақтар тура жолды табады.
Ата-бабаға табыну мен олардың жолын қуу мәселесі көптен мені ойландырып
келген өртті мәселе еді. Құр ұран салып хұрафаларды мықтап ұстаған
адамдарды көргенде, оларға мәселенің бүге-шігесін түсіндіруді өзіме парыз
санағам. Бір нәрсенің ақ-қарасын, адал-арамын ажыратқанда, ең басты
критерия сол нәрсенің Аллаһ Тағаланың алдындағы жағдайын анықтау болуы
керек. Егер ол нәрсе Жаратушымыз рұқсат еткен, ұнататын, хош көретін нәрсе
болса, онда оның ақ, адал болғаны, әйтпесе, қара, арам болғаны. Жә, енді
осындай күмәнді нәрселердің Аллаһ хұзырындағы жағдайын қалай анықтаймыз?
Қайтіп білеміз? Қандай критерияны ұстануымыз керек? деген сұрақтар болатыны
сөзсіз. Аллаһ Тағаланың әділеттілігі, мейірімділігі соншалық, Ол
пенделеріне қажетті кілтті берген; ол Ұлы Баян, Кітаптардың Анасы,
Ажыратушы қасиетті Құран Кәрім! Демек, ата-баба мәселесінде де біз
басшылыққа алатын қыстас (криетрия) Аллаһ Тағаланың Сөзі, мұқаддас Құран
Кәрім болмақ. Құран Кәрім 114-сүре, 6 236 аят және 77 639 кәлимадан1382
құралған. Құранда екі жиһандағы өмірдің сағадат кілті көрсетілген. Өткен
қауымдар мен оларға жіберілген елшілердің ғибратты қиссалары, Хақ Елші
Мұхаммедтің (Сәлем болғай) басынан өткен қиыншылықтар, михнаттар тағы
тағылар бәрі де мүбәрөк Құранда табылады. Ата-баба жолы, ата-баба діні
деген мәселелер Құранда ерекше орын алған маңызды тақырыптарға жатады.
Сондықтан, Аллаһ Тағаланың Сөзіне жүгінейік.
Құрандағы ата-баба діні туралы аяттар. Аллаһ Тағала тарапынан түрлі-
түрлі қауымдарға жіберілген нәбилерді олардың қауымы дереу жылы қабылдап,
олар уағыздаған имандылыққа әп-сәтте келісе қоймағаны анық, бұл туралы
Құран Кәрімде көптеген ғибратты мәліметтер келтіріледі. Пайғамбарлардың
туған елдерін тек жақсылыққа, тура жолға, бір Жаратушыға ғана құл болуға
шақырып, жасаған ғаламат қызметі үшін олардан ешқандай әжір (ақы, сыйлық)
сұрамағанына қарамастан, ең ауыр азаптарға душар болғанын бізге Сөз Иесі
кітабында көрсетеді.
Пайғамбарлар да біздер сықылды фәни адамдар еді һәм өздері туып өскен
қоғамның мүшелері еді. Ерте заман қоғамындағы рулық-тайпалық құрылым мен
әлеуметтік жағдаятқа байланысты, пайғамбарлығын жариялап, тура жолға шақыра
бастаған елшіге маңайындағылар сенім білдірмей, кеше ғана өздерімен бірге
жүрген таныстарының бұл иддиғысын мұғжизалар арқалы дәлелдеуін сұраушы еді.
Пайғамбарлар Жаратушының рұқсаты һәм ғинаятымен мұғжизалар көрсеткен күннің
өзінде, қауымы оларға көбінесе сенбеген. Олар күпірліктерін жалғастырып һәм
өршелендіріп, иман етпеу үшін ылғи да жаңа сылтаулар таба берген. Олардың
бұлай істеуіндегі негізгі себептер мыналар еді;
• Рулық-тайпалық құрылым бойынша әр рудың өзіне тән дәрежесі, абырой-
атағы мен иерархияда орны бар еді. Пайғамбар өзінің руынан шықпаған соң,
басқа рулар тек осы себепті оның елшілігін мойындаудан бас тартқан. Мисалы,
Мұса пайғамбар Мысыр елінің байырғы тұрғыны, перғауынның ұлты қобтилерден
емес, олардың елінде екінші сынып адам деп саналған, құлдар қауымы Исраил
ұрпағынан шыққандықтан мысырлықтар оның пайғамбарлығын мойындамаған-ды.
• Мансап пен байлық иелерінің қалыптасып келген табыс көздері мен
үлесім жүйесі бар еді. Негізгі кіріс қанаушылық пен құл-қатын саудасы
арқалы һәм рибақорлық (өсім алу) саясында түсуші еді. Пайғамбарлар үшбұ
хақсыздықтарды тоқтатып тура жолға бастау үшін жіберілген пенделер. Міне,
Аллаһ жіберген нәбилердің қанаушылық жүйесінің жойылуын талап етуі
күштілерге ұнаған жоқ. Сондықтан, олар өз дәулетін сақтау үшін қарсы үгіт
таратып, пайғамбарларды азаптауға, хатта, өлтіруге дейін барған. Мисалы, Өз
Мұхаммед пайғамбардың рибаны (пайыз, өсім) тыйуы, құлдарға иелерімен бірдей
бостандықтар мен хұқұқтарды ,беруі, әйелдердің мирастан үлес алуына рұқсат
етуі т.т. Меккелік билер мен байларға жақпаған. Сондықтан, олар
Пайғамбарымызды азаптап, жолынан тыя алмаған соң, аяғында өлтіруге
ұйғарысқан.
• Мүдделері әрқандай себептерге байланысты жаншылған кері қағушылар,
пайғамбарды рәсуа етіп, қара халықтың алдында үгітін негізсіздендіру үшін
көбінесе ата-бабаларын сылтауратып, оларды алға тартқан. Олардың бірауыздан
айтқаны; "Сенің мына айтқаныңды біз әкелерімізден, аталарымыздан естіп
көрген емеспіз! Сенің айтқаның біздің ата-бабаларымыздың жолына қайшы
келеді! Ата-бабаларымыздың жолы басқа еді! Сен бізді ата-баба жолынан
шатастыруға келгенсің!' т.т.
Құран Көрімде аталмыш мәселе хақында көптеген қиссалар келтіріледі.
Олардың кейбірін оқып көрейік;
Бұт саудагерлері. Бір кездері Ибраһим мен Ысмағұл пайғамбарлар
тарапынан Аллаһ Тағалаға құлышылық ету мақсатымен жасалған Кәғба,
азғыншылыққа ұшырап, қараңғылықта адасқан жәһілия адамдары тарапынан
бұттардың мекеніне айналдырылған. Жәһілия дәуірінде Кәғбада 360-дан астам
бұттар бар еді.1415 Олардың бастылары Хубел, Лат, Ұзза, Манат, Уәд, Суа,
Йағұқ, Йағұс, Нәсір секілді ағаштан не тастан жасалған бұттар еді. Рулардың
бұттарға қатынасы бірдей емес еді, мәселен, бағзы рулар бұттардың
бірнешеуін ғана ерекше құрметтейтін. Ежелгі түріктерде де әр рудың өзінің
бөлек тәңірі болғанын жоғарыдағы тарауларда айтқанбыз. Сондықтан, арабтар
да оз руының бас тәңірлерін өзге рулардың бұттарынан жоғары ұстап,
құрметтейтұғын.
Меккеде бұтқа құлдықтың қалай бастағаны туралы мынандай дерек-риуаят
айтылады: м.б. 207- м.к. 440 жж. Меккенің билеушісі болған Хұзаға руынан
Амр Лұхайұлы деген кісі Кәғбаның қызметкері еді. Бір күні ол ауырып, шипа
табу үшін Шам маңындағы Балқа арасанына барады. Ауруынан айыққан Амр
жергілікті халықтың бұттарға табынғанын көріп "мыналарың не?" деп сұрайды.
Олар: Бұларға табынамыз, бұлармен жаңбыр сұраймыз, жауға қарсы көмек
сұраймыз" дейді. Амр олардан бір бұт сұрап, Меккеге алып келеді; осы уақиға
бұтқа құлдықтың Арабыстанға алғаш келуі деп есептеледі.
Ендігі бір жорамал бойынша былай болған екен: бұтқа табыну батырлардың,
елдің жадында қалған адамдардың қабір тастарынан басталған. Мұндағы мақсат
өлікті құрметтеу, оларды разы ету еді. Кейін манағы батырлардың, билердің
мүсінін жасау салты хасіл болған; мақсат тағы да өліктерді еске алу, оларды
құрметтеу т.т. әсіре құрметтеудің нәтижесінде мүсіндерге табыну әдеті
қалыптасқан сыңайлы. Орталық Азияда ежелгі дәуір қабірлерінің басында да
белгі тастар, мүсіндер, ишараттар кезігеді. Міне, осының бәрі де тегінде
өліктің атын өшірмеу, мәңгі есте сақтау, жер астындағы өмірінде жалғыз
қалдырмау (мүсіндер өліктерді күзетеді деген сенім болған) т.т. сықылды
коптөңірлі кезеңге төн нанымдардан шыққан хұрафалар. ҮІ-УІІ ғғ. араб және
түрік қоғамдарында осындай ұқсастықтың кезігуі, олардың бірдей діни-
әлеуметтік сатыда болғанынан еді. Меккеде басқа өңірлерден келген көшпелі
арабтарға (бәдеуи) бұт жасап, сататын саудагерлер бартұғын. Әсіресе, Мекке
иерархиясында маңызды орын иемденетін Кәғбаның қызметкерлері осы сауданың
қызығын көруші еді. Арабтардың бұттарға табынуы терең тамырланған, салмақты
сенім емес-ті; тілегі іске аспай қалғанда олар ашуланып, бұтты сабайтұғын
яки басын шауып, жіпке байлап, көшеде сүйреп, бұтты мазақтайтұғын-ды.
Пайғамбарымыз бұтқа табынуға тыйым салды. Өйткені, барша махлұқатты
жаратқан Аллаһ Тағаланың орнына еш нәрсеге мардымы жоқ, қолдан жасалған
нәрселерге табынудан асқан қылмыс болуы мүмкін бе? Мүшриктер "бұттарсыз
Кәғбаның қасиеті болмайды, һәм олар болмаса Меккеге ешкім келмейді, сүйтіп,
саудамыз тоқтап, дәулет көзіміз сарқылады" деп ойлағандықтан, иман етуге
қарсы болды. Бұл тікелей затқақулдықтан (материализм) өрбіген көзқарас еді.
Ата-баба діні мәселесі. Ертеден қалыптасқан, дағдыға, тіпті әдетке
айналған сенім-нанымдарды тастау кімге болса да оңай тимесі анық. Меккелік
мүшриктер де солай еді: олар, ата-бабаларынан бері жалғасып келе жатқан
бұтқақұлдық жолын ұстанатұғын. Олардың сенімінде бұтқа айналған тас, ағаш
немесе шүперектің рухани қасиеті бар-ді, ол ендеше бұрынғы тас, агаш,
шүперек емес, шектен тыс құдірет иесі тәңір еді. Ата-баба жолынша сол
бұттар Аллаһ Тағалаға арыздарын жеткізуші, шапағат етуші, болысушы тәңірлер
еді. Олар, Аллаһ Тағаланың барлығын мойындай отырып, Оған ортаққосушы еді.
Олар, тіпті, Аллаһ Тағаланы ұмытып, тек бұттарга ғана табынатын болған.
Пайғамбарымыз оларға бұттарға табынбаңдар, Аллаһ Тағалаға асылық жасамаңдар
дегенде ата-бабаларын желеуретуші еді мүшриктер:
"2170: Оларға (мушриктерге): "Аллаһ тарапынан жіберілгенге ұйыңдар
"делінгенде олар: "Жоқ! Біз ата-бабаларымыздың (олар жүрген) жолына ғана
мойынсұнамыз!" дейді. Ал, ата-бабалары еш нәрсені түсінбеген, туралықты
(жолды) таба алмаған болса ше?".
Демек, олар аталарынан қалған жолдың хаққа сәйкестігін, туралығын
тексеруді еш ойламаушы еді, атадан қалған жол болса болғаны, қалғаны керек
емес-ті. Бұл, әрине, асқан көрсоқырлық, бір нәрсенің байыбына бармай
жасалған құр қараңғы сенім. Мүмкін, аталары олар қол жеткізген ғылымнан,
жаңалықтан, хабардан, дәлелден махрұм еді. Сонда да олардың надандығын,
қаталығын ұстану керек пе еді? Аталардың жолын ешқандай ғылыми негізге,
ақыл-ой таразысына салмай, Аллаһ Тағаланың қошеметіме сәйкестігін анықтамай
ұстану, Оның жолынан бөтен жолды артық көруге, бұл болса, Оған серік қосуға
апарып соқтырады. Өйткені, мұндайға барған адам Жаратушының бұйрығын емес,
адамның бұйрығын жоғары көретін болады. Біз тек аталарымыздың жолын
ұстаймыз деген сөздің екінші бір мағынасы: аталарымыз қай жағынан болса да
біздеп артық, білім-ғылымы жоғары, көргені мол, олар бізден үстем дегенге
саяды. Бұл көп жағдайда шындыққа жанаспайды; неге дегенде, заман өткен
сайын ғылым-білім, технология дамып келеді, кейінгі ұрпақтардың білімі
бұрынғылардан жоғары, көргені молырақ келеді. Екіншіден, бұрынғылардын
кейінгілерден жоғарылығын және ұстанған жолының дұрыстығын нақтылап
анықтамайынша, бұлай кесіп айтқан дұрыс емес.
Мекке мүшриктері ата-бабаларынан қалған хұрафаларды, әр түрлі ырымдарды
өмірдің басты шартына айналдырып, мұқият ұстанатушы. ЬІрымдарды
орындамағандар қоғам тарапынан қорланып, сөгіске ұшырайтұғын. Әңгіменің
негізінде тағы да материалистік себептер болғанын байқау қиын емес:
"5103: Аллаһ сендерге бахира, саиба, уасила және хам деген нәрселерді
бұйырған жоқ. Алайда, кері қағушылар Аллаһқа жала жабуда һәм олардың
көбінің басы істемейді. 5104: Оларға: "Аллаһ түсіргенге және Расулға
(елшіге) келіңдер!" делінгенде, олар: "Әкелеріміз (ұстанған) жол бізге
жетер "дейді. Аталары еш нәрсені білмейтін және тура жолда емес болса да
ма? 5105: Ей сенушілер! Сендер өздеріңе қараңдар. Сендер тура жолда
жүрсеңдер, адасқандар сендерге жамандық жасай алмайды. Бәріңнің қайтуың
Аллаһ Тағалаға! Сонда, Ол, сендерге жасағандарыңды білдіреді!".
Құранның қайталанбас фасахаты мен әсерлі суреттеуі! Аяттарды толық
түсіну үшін бірінші аяттағы бахира, саиба, уасила және хам сөздерінің
мағынасына қарайық: аса көрнекті ғұлама, XX г. ең беделді Құран
тәфсіршілерінен, ғалым Елмалылы (Алмалылық) Мұхаммед Хамди еді. Ол, 8 тамыз
1938 ж., 10 том, 5 317 беттен тұратын "Хақ Діні — Құран Тілі" атты тәпсірін
тәмамдаған. Аталмыш тәпсірде жоғарыдағы аяттардың мағынасы туралы былай
түсініктеме берілген:
"Аллаһ Тагала бахира, саиба, уасила және хам туралы ырымдарды заңды
қылған емес. Оның шариғатында бұлар туралы хукім һәм негіз де жоқ. Жәһилият
дәуіріндегі (араб) халықтар бес рет боталап, бесіншісі еркек болған інгенді
құлағын тіліп, ен салып еркіне қоя беретұғын. Мұндай інгенді саууды, бұған
мінуді һәм пайдалануды өздеріне харам (заңсыз) етіп "бахира" деп атаушы
еді. Екіншіден: мәселен, біреу ауырып қалса яіаі бір двртке ушырап қалса:
"егер де жазылсам, түйем саиба болсыи!' деп атап, қудды бахира қусап бос
қоя беретугын да одан пайдалануды харам саиайтугын. Үшіншіден: қоіі ургашы
туса өздерінікі, еркек тол туса тәңірлерінікі болатугын. Ал, екеуін бірге
қоздайтугыи болса "тол-төлге уласты "деіітүгын. Үргашы төлдің қурметіне
қатар тугаи еркегіи құрбандық ептейтін-.міне, уасила деген осы.
Төртіншіден: Он буын ботоға аталық болған бураның жонын харам деп санап,
оның кез келген судан ішуіне және қалаған жайылымда оттауына рұқсат
ететұғын. Олар "Оның жоны харам болды" дейтұғын, міне, "хами" яки "хам "
дегендері сол. Бұлар Хақ Тағала тарапынан келтірілген бұйрықтар емес-ті.
Кері қағушылар Аллаһ Тағалаға қарсы мұндай нәрсені заңды деп санап, Оган
қарсы басқа дін, басқа шариғат жасап, жалақорлық қылушы еді. Тәфсірші
ғалымдар былай дейді: Амр Лухаййи-л Хузайы деген кісі Меккенің әміршісі
болғанды. Ысмағұл пайғамбардың дінін (шариғатын) алғаш өзгерткен байтақ сол
еді. Ол алғашқы реті бұттар жасатып қойдырды һәм бахира, саиба, уасила, хам
әдеттерін қалыптастырды. Міне, кері қағушылардың басшылары, мансаптылары
осындай жалғап және нахақ нәрселерді ойдан шығарып, халықты адастырды һәм
пайғамбарларды да өздері құсаған деп (ойлап), Аллаһ Тағалаға жала жапты.
Сол інкәршылардың көбісі, әсіресе, надан халықтың басы осыған істемеді де
олар залымдардың жолына бағынып кете береді.
Енді оларға "Аллаһ түсірген хақ шариғатқа (заңға) және пайғамбарға
келіңдер, бағыныңдар" делінгенде, мүшриктер "Ата-бабалорымыздың жолы бізге
жеткілікті" деді. Ата-бабаларынан қалған ісері қағушылық әдеттерін
көрсоқырлықпен ұстанды олар. Әттең! Ата-бабалары еш нәрсс білмейтін һәм
тура жолда емес болса, сонда да олардың жолын қумақ па олар?! Дінімізде
әдетті құрметтеуге, ата-бабаларга, бұрынғыларға құрмет етуге жалпы тыйым
жоқ, қайта көп жағдайда бұл қажетті де. Бірақ, оларға бағыну надандық пен
адасушылыққа емес, ғылым мси һидаятқа (тура жолға) жету мақсатымен болуы
керек. Бағыну меи тақлид ету (еліктеу, олардың жасағанын жасау) құр ғылыми
болғандықтан емес, тек тура жолдағы ғылымды ұстанғандарға ғана жасалатын
болуы тиіс. Бұдан да дұрысын айтар болсақ: ғалымның өз басына емес, оның
хақ ғылымына бағыну керек. Ғұрып пен әдет жағымды һәм заңды (аталмыш
критерияларга сәйкес) болғанда ғана бағалы. Сірә, хақтан басқаны
ұстанғандар түбінде зиянға ұшырамақ, сондықтан Ей иман етушілер, муминдер!
Сендер оларға қарамаңдар, өздеріңе сақ болыңдар. Сендер тура жолда
болсаңдар, туралықтан тайып кеткендер сендерге кесір тігізе алмайды. Бәрің
Аллаһ Тағалаға қайтарыласыңдар. Ол, сендерге жасағандарыңды хабарлайды".
Бұлар жәһилият дәуірінде арабтардың бұттарға арнап немесе құлшылық
ретінде ырымдап, еркіне қоя беретін малдары. Арабтар осы ырымдарды діннің
парызындай берік ұстаушы еді. Олар туралы ешқандай ақыли, ғылыми дәлелдері
болмағанына қарамастан тұтынушы еді де пайғамбар оларға үгіт айтқанда: "біз
ата-бабаларымыздың жолып ғана ұстанамыз, басқасы (дұрыс және керекті болса
дағы) бізге қажет емес!" деуші еді олар. Алайда, сол арабтар тірі түйенің
өркеші мен тірі қойдың құйрығын кесіп жейтұғын. Пайғамбарымыз осы асқан
жауыздықты дереу тоқтатты һәм тірі малдың кесілген өркеші мен құйрығы
секілді мүшелерін харам етіп, жеуге тыйым салды. Орайы келген соң
Сәййідіміз айтқан бірнеше хадисті де келтіруді жөн көріп тұрмын:
"Иби Аббас риуаят етті: "Рәсулуллаһ төбелестіру мақсаты мен хайуандарды
өшестіруге тыйым салды".
Бүкіл әлемдік адам хұқұқтары XX ғасырдың ортасында ғана қабылданғанын
ескерсек, осыдан 14 ғасыр бұрын Пайғамбарымыздың хайуан хұқұқтарын
қорғауының маңызы айқын болмақ. Арабтар тағы да тірі хайуандарды нысана
етіп, оларға оқ атым, ойып ойнаушы немесе жаттығулар жасаушы еді. Бір реті
олардың тірі ешкіге оқ атқанын көрген Пайғамбарымыз былай деген:
"Ибн Аббас риуаят етті: "Расулуллаһ бұйырды: "Жаратылысында рух болған
(рухты, жанды) ешбір жәндікті оқтарыңа нысана қылмаңдар!".
Көрер көздің бәріне хайуандарға жасалған бұл зұлымдық көрінеу еді.
Алайда, жәһилия арабтары үшін бұл ата-бабаларының жолы еді! Мүшриктердің
бағзылары пайғамбардың ескертуінің дұрыс екенін түсініп жатты. Бірақ, олар
тағы да ата-бабаларына жармасты да өздерінің інкәршылығын Аллаһ Тағаладан
деп тапты. Бұл туралы мына аят түсті:
"6148: Бұтқа табынушылар былай демек: "Егер Аллаһ қалағанда, біз серік
қоспас едік, ата-бабаларымыз да серік қоспас еді. Еш нәрсені де харам
қылмас едік". Олардан бұрынғылар да осылайша пайғамбарларын жалғандап, кері
қаққан еді! Ақырында олар азабымызды татты. Оларға былай деп айт:
"Жандарыңда бізге ұқтыратын бір мәліметтерің бар ма? Сендер құр болжамнан
басқаға бағынбайсыңдар һәм тек жалғап сөйлейсіңдер". 6149: Ей Мұхаммед!
Оларға айт: "Нақты дәлел тек Аллаһтікі! Егер Аллаһ қаласа, әлбетте, бәріңді
тура жолға салар еді".
Ата-бабаларының иман етпегендігі, олардың иман етпеуі үшін жеукілікті
себеп еді! Жоғарыдагы аяттардың мағынасы тым терең, арыда жатыр.
Біріншіден: бұтқақұлдар былай демек сөзіне қарағанда мәзкүр аят түскенде
олардың ондай сөзді әлі айтпағанын байқаймыз. Аллаһ Тағала, иман етпеу үшін
сылтаудан сылтау іздеп жүрген мүшриктердің болашақ жоспарын Елшісіне
бұрынырақ білдірген еді. Шынында да олар кейінірек:
"1635: Аллаһқа серік қосушылар: "Егер Аллаһ қалағанда, не біз не ата-
бабаларымыз Одан басқаға табынбас едік және Оның бұйрығынсыз еш нәрсені
өздігімізден харам өтпес едік!" деді" деген-ді. Бірақ, біреудің күнәсін
біреу көтермейтіні, біреудің қаталығы басқа біреуге артылмайтыны хақиқат
болғанымен, кері қағушылардың бұған жауабы әрқашан да дайын еді. Аллаһ
Тағала олардың аталары жасаған қылықтарды, әрине, тоқтата алар еді. Бірақ,
мұндағы мақсат олардың жасағанын растау емес, қайта терістігін келешек
ұрпақтарға гибрат етіп қалдыру еді. Яғни, олар адасты, бірақ сендер
адаспаңдар дегендей. Мүшриктер мұны ұға қойған жоқ. Аталарының жаңсақ жолын
өздеріне үлгі тұтты. Алайда, заман ағып бара жатыр; кешегі күні дұрыс
саналған нәрсе бүгінгі күні дұрыс саналмауы мүмкін. Бұрын пайдалы делінген
нәрсе, бүгін-ертең зиянды боп шығуы мүмкін.
Атақұлдықта болса бұрынғылардың жолы ғана дұрыс, себебі бұрынғылардың
қаталығы болмайды!
Ата-бабаларын сылтау етіп, олардың атын жамылып, хақжолды кері
қаққандарға Аллаһ Тағала тарапынан өте мағыналы, жан-жақты түсіндірілген
һәм негізделген аяттар жіберілді. Ең бастысы Жаратушы Раббымыздың әрбір
адамға ақыл, ынсап, мантиқ (логика) мен ұждан секілді нығметтер бергені.
Бұларды дұрыс қолданғандар, әрине, Оның барлығыы, бірлігін һәм шариғатын
мойындамақ;
"7172: Қиямет күнінде, біз будан хабарсыз едік демеулерің үшін Раббың,
Адам ұғылдарынан, олардың белдерінеи зуррияттарын шығарды, оларды өздеріне
куә тұтты және оларға: "Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?" деді, олар
да: "Әрине, біз бұған куә болдық" десті. 7173: Немесе "Бұрынғы ата-
бабаларымыз Аллаһқа серік қосты, біз болсақ олардың ұрпақтары едік, олардың
жолымен ғана жүрдік. Нахақ жолды ұстанғандарың кесірінен бізді әлек етесің
бе?" демеулерің үшін (солай істедік). 7174: Бәлкім, олар кері қағушылықтан
қайтар деп, аяттарымызды үстіп егжей-тегжейлеп түсіндірудеміз!".
Аллаһ Тағала жаратқан ең бірінші пендесі Адам Атамыз өзін жаратқан
Жаратушыны таныды, бұған куә болды. Жоғарыдағы тақырыптарда айтылғандай,
біртәңірлі діндердің барлығы да мұны растайды һәм солай деп қабылдайды.
Тәурат, Інжілде һәм Зәбүрде солай деп жазылған. Адам Атамыз бен одан
кейінгі пайғамбарлардың барлығы да бәшериетке бір мәселені қайта-қайта
ескертті, түсіндірді: ол, Аллаһ Тағаланың барлығы мен бірлігі мәселесі еді.
Хақ Тағаланың барлығы мен бірлігіне бүкіл әлем, күллі жаратылыс куә. Аспан
денелері, олардың ара қашықтығы, әлемдегі тепе-теңдік, әсілі, әр нәрсе бұл
хақиқатты бізге паш етуде, тек көре білу керек.
Мәселем, адам баласы әлі аяқ баспаған жерлерге қарасаңыз, онда ең кәміл
тазалықты, балансты, табиғи теңдікті көресіз. Бәрі жетеді, тыныштық
жайлайды. Қашан сол жерге адам баласы аяқ басса, бұзақылық, қылмыскерлік,
асылық, қантөгіс басталады. Демек, әлемде адам баласынан басқаның бәрі
Рахмани заңдарға бағынған, сондықтан олардың наразылығы болмайды. Адам
болса озіпе құдірет Иссі тарапынан берілген ақыл, ойлау нығметтерін
пайдаланғанда ғана биік дәрежеге көтерілмек. Сондықтан, ол өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz