Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Б.С. Сүлейменов өмір жолына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Б.С. Сүлейменовтің тарихшы ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II. Б.С. Сүлейменов . аграрлық мәселе мен ұлт.азаттық қозғалысты зерттеуші ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе тарихшы ғалымның еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 16
2.2. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт.азаттық қозғалыстың Б. Сүлейменовтің еңбектерінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
III. Ғалымның баға жетпес мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.1. Б.С. Сүлейменовтің еңбектеріндегі Алтынсаринтану мәселесі ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі және сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Б.С. Сүлейменов өмір жолына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Б.С. Сүлейменовтің тарихшы ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II. Б.С. Сүлейменов . аграрлық мәселе мен ұлт.азаттық қозғалысты зерттеуші ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе тарихшы ғалымның еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 16
2.2. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт.азаттық қозғалыстың Б. Сүлейменовтің еңбектерінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
III. Ғалымның баға жетпес мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.1. Б.С. Сүлейменовтің еңбектеріндегі Алтынсаринтану мәселесі ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі және сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кеңестік дәуірде тарих ғылымының Қазақстанда қалыптасып дамуына, өркендеуіне өздерінің зерттеулерімен еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың үлкен шоғыры өсіп шықты. Олар ел тарихын зерттеу ісімен шұғылданып қоймай, республикамыздың ғылымы мен білімінің өсуіне, жалпы менталитетінің өсуіне олжа салды. Ел тарихы бойынша терең зерттеулер жүргізіп, келесі ой тұжырымдар айтқан тарихшылар да, зиялылар да қауымының ауқымды бір тобын құрайды. Қоғамның бет-бағдарын анықтайтын негізгі күш зиялылар қауымының тарихын зерттеу, олардың қоғамдағы рөлі мен прогреске қосқан үлесін зерделеу әрбір өркениетке бет алған ел үшін маңызды міндет болып табылады.
Репрессия құрбандары болған зиялы қауымның өкілдерінің көз-қарастары, арман – мақсаттары ресми идеологияның негіздерімен сыйыспады, олар белгілі дәрежеде ресми өкіметтің саясатына қарсы шықты. Олардың барлығы дерлік Кеңес өкіметі құрылғанға дейін дүниеге келген, тіпті кейбіреулері сол өкіметті құруға ат салысқан азаматтар еді. Осы тұрғыдын алғанда Олардың саяси-әлеуметтік көз-қарастарын қоғамдық қызметін бағалауда, қазақ тарихындағы рөлін анықтауда белгілі бір бағыт, табан тірер негіз бар. Ал Кеңес дәуірінде дүниеге келіп, өмір сүрген ғылым, білім салаларында қызмет еткен зиялылар туралы не айтуға болады. Олардың соңында қалдырған мұраларын қалай бағалаймыз Тоталитарлы әміршіл - әкімшіл жүйе мен идеология барлық саланы, соның ішінде ғылымды да өз ықпалында ұстағаны белгілі. Ғылыми шығармашылық қызметі осы кезеңмен тұтас келген ғалымдардың еңбектері кеңестік, социалистік идеологиядан тысқары қалмағаны ақиқат. Бұл мәселе көп зерттеу жүргізіп, жаңа көз-қараспен байыпты ой-тұжырымдар айтуды қажет ететін мәселе /1/.
Белгілі қазақ тарихшысы профессор Б.С. Сүлейменовтің тұлғасына көзқарас осындай күрделі мәселелердің қиылысында тұрған тақырып болып табылады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы тарихи дамудың қарқыны жөнінде тың ой-пікірлер айтып, тұжырымдар жасауда Б.С Сүлейменов еңбектерінің орны ерекше. Қазақстан тарихында тарихи оқиғалардың мәселелерін талдап, саралап, мәні мен маңызын көпшілік қауымға жеткізе білуде көп еңбек сіңірген тарихшы ғалымның қоғамдық, ғылыми – ұйымдастырушылық қызметіне талдау жасап, баға беру, құнды жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
Көрнекті ғалым Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент- мүшесі, Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, тарих ғылымының докторы, профессор Бекежан Сүлейменұлы Сүлейменовтың артында қалған бай ғылыми мұраларына тарихнамалық әділ баға беру кімге де болса ауыр соғатын міндет /2/.
Бұл міндеттің қиыншылығы мен жауапкершілігі сан алуан себептерден келіп туындайды.
Себебі әрбір адамның жеке өмірі мен қызметін бағалау зерттеушінің алдында көптеген тарихи, философиялық, этикалық, моральдық тұрғыдағы шешуін іздейтін қиындықтарды көлденең тартады.
Тарихтағы жеке адамның рөлін зерттеу дәстүрлі соңғы жылдары қайтадан жанданып келеді. Кеңес ғылымында жеке тұлға зерттеле қалса ол тек маркстік-лениндік тұғырнамаға сәйкес зерттелді.
Б. Сүлейменовтің артында қалған бай ғылыми мұралары тарихнамалық әділ бағаланып, обьективті тұрғыдан талдауды қажет етеді. Бүгінгі тарих ғылымының даму тұрғысынан қарасақ ескі мен жаңаның күресі мәселесі күн тәртібінде тұрған тарихи, саяси науқандар жөнінде асыра сілтеп, жаңсақ жазып, жаңылыс басқан қадамдары да байқалады.
Біздің міндетіміз – Б.С. Сүлейменовтің ғылыми еңбектерінің мазмұны мен мәніне баға беру, артық-кемін айқындау, озығы мен толымсыз тозығын саралау.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Бекежан Сүлейменұлының өмір жолы,
ғылыми шығармашылық қызметі туралы зерттеулер көп емес-ті. Ғалымның ғылымға келу жолы мен ғылыми еңбектері туралы Қазақ Совет энциклопедиясы мен мерзімді басылымдарда мақалалар жарияланған.
Б. Сүлейменұлын қызықтырған өзекті мәселелер Қазан төңкерісіне дейінгі Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының өмірі және азаттық үшін күресі, ұлт-азаттық қозғалыс тарихы, аграрлық мәселелер қоғамдық ойдың тарихи дамуы мен ағартушылық мәселелері.
Бекежан Сүлейменұлы оның Қазақстан тарих ғылымына қосқан үлесі туралы мақалалар ғалымның көзі дүниеден өткен соң жарияланды. Тарих ғылымының докторы Ғ.М. –ҒА корреспондент- мүшесі М.А. Асылбеков пен Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының аспиранты С.А. Есқалиевтің зерттеулері бойынша “Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы”, “Б.С. Сүлейменов және Алтынсаринтану мәселесі ”, атты мерзімдік басылымдарда 1997ж., 1999ж., 2001ж. мақалалары жарияланды /3/. Сонымен қатар М.А. Асылбеков пен С.А. Есқалиевтің бірлесе отырып жазған “Б.С. Сүлейменов тарихшы ғалым”
атты еңбектері 2001 ж., жарыққа шықты. Мұнда ғалымның өмір жолына шолу жасап тарих ғылымына қосқан үлесін және ғылыми қоғамдық қызметінің сан қырлы бағыттарын анықтаған /4/.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Біз ғалымның ғылыми мұраларының тарихи оқиғаларға арналған зерттеулеріне қазіргі кездегі жаңа көзқарастар мен тұжырымдамалардың негізінде объективті баға беру мақсатын қойып отырмыз.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындайды.
1. Б.С. Сүлейменовтің өмір жолы мен ғылыми- ұйымдастырушылық қызметін бұрын-соңды ғылыми айналымға енбеген, соны құжаттар негізінде ашу.
2. Оның тарихи оқиғаларын тарихын зерттеуші маман болып қалыптасуы мен ғылыми жолының бағытына зер салу.
3. Тарихшы ғалымның қызметіне тоқталып, сол арқылы Қазақстан тарих ғылымының дамуына қосқан үлесін бағалау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректемелік негізін Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының архив қорлары ғылыми еңбектері және оларға арналған деректер әртүрлі архив қорларынан, кітап, газет, журналдардан, сын-пікірлер, өзге адамдардың қызметі мен ғылыми-шығармашылық жұмыстары туралы деректер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Кеңестік дәуірде тарих ғылымының Қазақстанда қалыптасып дамуына, өркендеуіне өздерінің зерттеулерімен еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың үлкен шоғыры өсіп шықты. Олар ел тарихын зерттеу ісімен шұғылданып қоймай, республикамыздың ғылымы мен білімінің өсуіне, жалпы менталитетінің өсуіне олжа салды. Ел тарихы бойынша терең зерттеулер жүргізіп, келесі ой тұжырымдар айтқан тарихшылар да, зиялылар да қауымының ауқымды бір тобын құрайды. Қоғамның бет-бағдарын анықтайтын негізгі күш зиялылар қауымының тарихын зерттеу, олардың қоғамдағы рөлі мен прогреске қосқан үлесін зерделеу әрбір өркениетке бет алған ел үшін маңызды міндет болып табылады.
Репрессия құрбандары болған зиялы қауымның өкілдерінің көз-қарастары, арман – мақсаттары ресми идеологияның негіздерімен сыйыспады, олар белгілі дәрежеде ресми өкіметтің саясатына қарсы шықты. Олардың барлығы дерлік Кеңес өкіметі құрылғанға дейін дүниеге келген, тіпті кейбіреулері сол өкіметті құруға ат салысқан азаматтар еді. Осы тұрғыдын алғанда Олардың саяси-әлеуметтік көз-қарастарын қоғамдық қызметін бағалауда, қазақ тарихындағы рөлін анықтауда белгілі бір бағыт, табан тірер негіз бар. Ал Кеңес дәуірінде дүниеге келіп, өмір сүрген ғылым, білім салаларында қызмет еткен зиялылар туралы не айтуға болады. Олардың соңында қалдырған мұраларын қалай бағалаймыз Тоталитарлы әміршіл - әкімшіл жүйе мен идеология барлық саланы, соның ішінде ғылымды да өз ықпалында ұстағаны белгілі. Ғылыми шығармашылық қызметі осы кезеңмен тұтас келген ғалымдардың еңбектері кеңестік, социалистік идеологиядан тысқары қалмағаны ақиқат. Бұл мәселе көп зерттеу жүргізіп, жаңа көз-қараспен байыпты ой-тұжырымдар айтуды қажет ететін мәселе /1/.
Белгілі қазақ тарихшысы профессор Б.С. Сүлейменовтің тұлғасына көзқарас осындай күрделі мәселелердің қиылысында тұрған тақырып болып табылады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы тарихи дамудың қарқыны жөнінде тың ой-пікірлер айтып, тұжырымдар жасауда Б.С Сүлейменов еңбектерінің орны ерекше. Қазақстан тарихында тарихи оқиғалардың мәселелерін талдап, саралап, мәні мен маңызын көпшілік қауымға жеткізе білуде көп еңбек сіңірген тарихшы ғалымның қоғамдық, ғылыми – ұйымдастырушылық қызметіне талдау жасап, баға беру, құнды жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
Көрнекті ғалым Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент- мүшесі, Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, тарих ғылымының докторы, профессор Бекежан Сүлейменұлы Сүлейменовтың артында қалған бай ғылыми мұраларына тарихнамалық әділ баға беру кімге де болса ауыр соғатын міндет /2/.
Бұл міндеттің қиыншылығы мен жауапкершілігі сан алуан себептерден келіп туындайды.
Себебі әрбір адамның жеке өмірі мен қызметін бағалау зерттеушінің алдында көптеген тарихи, философиялық, этикалық, моральдық тұрғыдағы шешуін іздейтін қиындықтарды көлденең тартады.
Тарихтағы жеке адамның рөлін зерттеу дәстүрлі соңғы жылдары қайтадан жанданып келеді. Кеңес ғылымында жеке тұлға зерттеле қалса ол тек маркстік-лениндік тұғырнамаға сәйкес зерттелді.
Б. Сүлейменовтің артында қалған бай ғылыми мұралары тарихнамалық әділ бағаланып, обьективті тұрғыдан талдауды қажет етеді. Бүгінгі тарих ғылымының даму тұрғысынан қарасақ ескі мен жаңаның күресі мәселесі күн тәртібінде тұрған тарихи, саяси науқандар жөнінде асыра сілтеп, жаңсақ жазып, жаңылыс басқан қадамдары да байқалады.
Біздің міндетіміз – Б.С. Сүлейменовтің ғылыми еңбектерінің мазмұны мен мәніне баға беру, артық-кемін айқындау, озығы мен толымсыз тозығын саралау.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Бекежан Сүлейменұлының өмір жолы,
ғылыми шығармашылық қызметі туралы зерттеулер көп емес-ті. Ғалымның ғылымға келу жолы мен ғылыми еңбектері туралы Қазақ Совет энциклопедиясы мен мерзімді басылымдарда мақалалар жарияланған.
Б. Сүлейменұлын қызықтырған өзекті мәселелер Қазан төңкерісіне дейінгі Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының өмірі және азаттық үшін күресі, ұлт-азаттық қозғалыс тарихы, аграрлық мәселелер қоғамдық ойдың тарихи дамуы мен ағартушылық мәселелері.
Бекежан Сүлейменұлы оның Қазақстан тарих ғылымына қосқан үлесі туралы мақалалар ғалымның көзі дүниеден өткен соң жарияланды. Тарих ғылымының докторы Ғ.М. –ҒА корреспондент- мүшесі М.А. Асылбеков пен Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының аспиранты С.А. Есқалиевтің зерттеулері бойынша “Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы”, “Б.С. Сүлейменов және Алтынсаринтану мәселесі ”, атты мерзімдік басылымдарда 1997ж., 1999ж., 2001ж. мақалалары жарияланды /3/. Сонымен қатар М.А. Асылбеков пен С.А. Есқалиевтің бірлесе отырып жазған “Б.С. Сүлейменов тарихшы ғалым”
атты еңбектері 2001 ж., жарыққа шықты. Мұнда ғалымның өмір жолына шолу жасап тарих ғылымына қосқан үлесін және ғылыми қоғамдық қызметінің сан қырлы бағыттарын анықтаған /4/.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Біз ғалымның ғылыми мұраларының тарихи оқиғаларға арналған зерттеулеріне қазіргі кездегі жаңа көзқарастар мен тұжырымдамалардың негізінде объективті баға беру мақсатын қойып отырмыз.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындайды.
1. Б.С. Сүлейменовтің өмір жолы мен ғылыми- ұйымдастырушылық қызметін бұрын-соңды ғылыми айналымға енбеген, соны құжаттар негізінде ашу.
2. Оның тарихи оқиғаларын тарихын зерттеуші маман болып қалыптасуы мен ғылыми жолының бағытына зер салу.
3. Тарихшы ғалымның қызметіне тоқталып, сол арқылы Қазақстан тарих ғылымының дамуына қосқан үлесін бағалау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректемелік негізін Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының архив қорлары ғылыми еңбектері және оларға арналған деректер әртүрлі архив қорларынан, кітап, газет, журналдардан, сын-пікірлер, өзге адамдардың қызметі мен ғылыми-шығармашылық жұмыстары туралы деректер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.
Әдебиеттер тізімі мен сілтемелер
1. Қазақстан тарихы. Бес томдық. 3-т. «Атамұра» Алматы, 2002 ж.
2. Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-т. Алматы, 1978 ж.
3. Қазақ тарихы 1997 ж. № 5, 7-11 б.
4. Қазақ тарихы 1997 ж. № 6, 53-57 б.
5. Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-т. Алматы, 1978 ж.
6. Б. Сүлейменов. Қазақ халқының қаһарман қызы. «Социалистік Қазақстан». 1944 ж. 28 наурыз. № 62.
7. Сонікі. 1867-1868 жж. Қазақстандағы реформаның мәні. Алматы, 1945 ж.
8. Б. Сүлейменов. Подготовка реформы 1867-1868 гг. Известия; №2, 1946 ж.
9. Қарағанды кені. (Тарихи очерк) ред. Б. Сүлейменов. Алматы, 1946 ж. ҚазССР ҒА тарих, археология этнография институты.
10. Восстание 1916 года в Казахстане. Сборник документов и материалов. Алматы, 1946 ж.
11. Б. Сулейменов. К вопросу о революции 1905-1907 гг. В Казахстане. Известия АН Каз ССР, 1950 г.
12. Б. Сүлейменов. Ы. Алтынсарин и передовая общественная мысль в Казахстане II пол. XIX века. Вестник. АН Каз ССР 1950. май. № 57 3-20 б.
13. Сонікі. За искорение космополитизма и буржуазного нациолизма в науке. Вестник. АН Каз ССР. 1949 ж.
14. ҚР ҒА архиві. 74 қор, 1-тізбе, 6-іс, 108-109, 127-129 б.
15. ҚР ҒА архиві. 2-қор, 1-тізбе, 448-іс 5-6 б.
16. ҚР ҒА архиві. 23-қор, 1-тізбе, 447-іс, 5-7 б.
17. Манаш Қабашұлы Қозыбаев «Жауды шаптым ту байлап» Алматы, «Қазақстан» 1994 ж.
18. Рапопорт Я. Воспоминания о «деле врачей». «Дружба народов», 1998 № 4 232 б.
19. Л. А. Гордон. Э. В. Клопов. Что это было? Москва. Политиздат. 1989, 188 - б.
20. ҚР ҒА архиві. 2- қор, 1-тізбе, 1778-іс, 664-665 б.
21. Бұлда сонда. 647-648 бб.
22. Сонда 658- 661 б.
23. Бұлда сонда. 665-661 бб.
24. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX-
начала XX века. Алматы, 1963 , изд. АН Каз ССР 25 б.
25. Б. Сүлейменовтің жеке архиві. Письмо Сулейменова секретарю ЦК КП
26 Казахстана П.К. Пономаренко. Алматы, 1954. – 92-93 б.б.
Б. С. Сулейменов, В.Я. Басин. Казакстан в составе России. «Наука»
Казахской ССР, 1981 г.
27. Б. С. Сулейменов, В.Я. Басин. Казакстан в составе России. «Наука» Казахской ССР, 1981 г.
28. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX-
начала XX века. Алматы, 1963 , изд. АН Каз ССР 25 б.
29. Манаш Қабашұлы Қозыбаев «Жауды шаптым ту байлап» Алматы, «Қазақстан» 1994 ж.
30. Асылбеков М. Х. , Есқалиев С.А. «Бекежан Сүлейменов –тарихшы-ғалым». Алматы, «Өркениет» 2001 ж.
31. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар (Құрастырып баспаға дайындаған Б.Сүлейменов) Каз ССР ҒА баспасы. Алматы, 1955 ж.
32. Собрание сочинении в трех томах. Том 1. Алтынсарин И. Алматы, «Наука», Каз ССР, 1975 ж.
33. «Қазақстан мектебі» 2001 № 3 173-183 бб.
34. Ламашев Ә. Ыбырай мұраларын зерттеу тарихынан. Қазақстан мұғалімі. 30 тамыз 1991 ж.
35. Мұқанов С. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті 9 класқа арналған оқулық Алматы. Казбірмембас, 1948 ж.
36. Сулейменов Б. Ибрагим Алтынсарин – тюрколог. «Проблемы современной тюркологии» кітабында. Алма-Ата, Наука. 1980 ж.
37. Сулейменов Б. Проблема изучения научно-педагогического и литературного наследия // Вестник АН Каз ССР. 1967 ж. № 1 25 б.
38. Сулейменов Б. К характеристике социально-политлческих взглядов И. Алтынсарина. Труды первом сессии отделения общественных наук АН Каз ССР. Изд. «Ғылым», Алма-Ата, 1949 23-31 б.
39. Б.Сүлейменов құрастырып, баспаға дайындаған. «Таңдамалы
Шығармалар» Алматы, 1955 ж.
40. Сыдықов А.С. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. Алматы, 1969. «Мектеп» 7 б.
41. Дербисалин Ә. Ыбырай Алтынсарин өмірі мен қызметі туралы. Алматы, «Қазақстан» 1965 ж.
1. Қазақстан тарихы. Бес томдық. 3-т. «Атамұра» Алматы, 2002 ж.
2. Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-т. Алматы, 1978 ж.
3. Қазақ тарихы 1997 ж. № 5, 7-11 б.
4. Қазақ тарихы 1997 ж. № 6, 53-57 б.
5. Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-т. Алматы, 1978 ж.
6. Б. Сүлейменов. Қазақ халқының қаһарман қызы. «Социалистік Қазақстан». 1944 ж. 28 наурыз. № 62.
7. Сонікі. 1867-1868 жж. Қазақстандағы реформаның мәні. Алматы, 1945 ж.
8. Б. Сүлейменов. Подготовка реформы 1867-1868 гг. Известия; №2, 1946 ж.
9. Қарағанды кені. (Тарихи очерк) ред. Б. Сүлейменов. Алматы, 1946 ж. ҚазССР ҒА тарих, археология этнография институты.
10. Восстание 1916 года в Казахстане. Сборник документов и материалов. Алматы, 1946 ж.
11. Б. Сулейменов. К вопросу о революции 1905-1907 гг. В Казахстане. Известия АН Каз ССР, 1950 г.
12. Б. Сүлейменов. Ы. Алтынсарин и передовая общественная мысль в Казахстане II пол. XIX века. Вестник. АН Каз ССР 1950. май. № 57 3-20 б.
13. Сонікі. За искорение космополитизма и буржуазного нациолизма в науке. Вестник. АН Каз ССР. 1949 ж.
14. ҚР ҒА архиві. 74 қор, 1-тізбе, 6-іс, 108-109, 127-129 б.
15. ҚР ҒА архиві. 2-қор, 1-тізбе, 448-іс 5-6 б.
16. ҚР ҒА архиві. 23-қор, 1-тізбе, 447-іс, 5-7 б.
17. Манаш Қабашұлы Қозыбаев «Жауды шаптым ту байлап» Алматы, «Қазақстан» 1994 ж.
18. Рапопорт Я. Воспоминания о «деле врачей». «Дружба народов», 1998 № 4 232 б.
19. Л. А. Гордон. Э. В. Клопов. Что это было? Москва. Политиздат. 1989, 188 - б.
20. ҚР ҒА архиві. 2- қор, 1-тізбе, 1778-іс, 664-665 б.
21. Бұлда сонда. 647-648 бб.
22. Сонда 658- 661 б.
23. Бұлда сонда. 665-661 бб.
24. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX-
начала XX века. Алматы, 1963 , изд. АН Каз ССР 25 б.
25. Б. Сүлейменовтің жеке архиві. Письмо Сулейменова секретарю ЦК КП
26 Казахстана П.К. Пономаренко. Алматы, 1954. – 92-93 б.б.
Б. С. Сулейменов, В.Я. Басин. Казакстан в составе России. «Наука»
Казахской ССР, 1981 г.
27. Б. С. Сулейменов, В.Я. Басин. Казакстан в составе России. «Наука» Казахской ССР, 1981 г.
28. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX-
начала XX века. Алматы, 1963 , изд. АН Каз ССР 25 б.
29. Манаш Қабашұлы Қозыбаев «Жауды шаптым ту байлап» Алматы, «Қазақстан» 1994 ж.
30. Асылбеков М. Х. , Есқалиев С.А. «Бекежан Сүлейменов –тарихшы-ғалым». Алматы, «Өркениет» 2001 ж.
31. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар (Құрастырып баспаға дайындаған Б.Сүлейменов) Каз ССР ҒА баспасы. Алматы, 1955 ж.
32. Собрание сочинении в трех томах. Том 1. Алтынсарин И. Алматы, «Наука», Каз ССР, 1975 ж.
33. «Қазақстан мектебі» 2001 № 3 173-183 бб.
34. Ламашев Ә. Ыбырай мұраларын зерттеу тарихынан. Қазақстан мұғалімі. 30 тамыз 1991 ж.
35. Мұқанов С. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті 9 класқа арналған оқулық Алматы. Казбірмембас, 1948 ж.
36. Сулейменов Б. Ибрагим Алтынсарин – тюрколог. «Проблемы современной тюркологии» кітабында. Алма-Ата, Наука. 1980 ж.
37. Сулейменов Б. Проблема изучения научно-педагогического и литературного наследия // Вестник АН Каз ССР. 1967 ж. № 1 25 б.
38. Сулейменов Б. К характеристике социально-политлческих взглядов И. Алтынсарина. Труды первом сессии отделения общественных наук АН Каз ССР. Изд. «Ғылым», Алма-Ата, 1949 23-31 б.
39. Б.Сүлейменов құрастырып, баспаға дайындаған. «Таңдамалы
Шығармалар» Алматы, 1955 ж.
40. Сыдықов А.С. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. Алматы, 1969. «Мектеп» 7 б.
41. Дербисалин Ә. Ыбырай Алтынсарин өмірі мен қызметі туралы. Алматы, «Қазақстан» 1965 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТЛІГІ
Қазақстан тарихы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..-3
I. Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .-7
1.1. Б.С. Сүлейменов өмір жолына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...-7
1.2. Б.С. Сүлейменовтің тарихшы ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... -8
II. Б.С. Сүлейменов – аграрлық мәселе мен ұлт-азаттық қозғалысты
зерттеуші
ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... -16
2.1. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық
мәселе тарихшы ғалымның
еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-
16
2.2. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың Б. Сүлейменовтің
еңбектерінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..-22
III. Ғалымның баға жетпес
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..-28
3.1. Б.С. Сүлейменовтің еңбектеріндегі Алтынсаринтану
мәселесі ... ... ... ... -28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі және
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .-48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кеңестік дәуірде тарих ғылымының Қазақстанда
қалыптасып дамуына, өркендеуіне өздерінің зерттеулерімен еңбегімен,
талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың үлкен шоғыры өсіп шықты. Олар ел
тарихын зерттеу ісімен шұғылданып қоймай, республикамыздың ғылымы мен
білімінің өсуіне, жалпы менталитетінің өсуіне олжа салды. Ел тарихы
бойынша терең зерттеулер жүргізіп, келесі ой тұжырымдар айтқан тарихшылар
да, зиялылар да қауымының ауқымды бір тобын құрайды. Қоғамның бет-
бағдарын анықтайтын негізгі күш зиялылар қауымының тарихын зерттеу,
олардың қоғамдағы рөлі мен прогреске қосқан үлесін зерделеу әрбір
өркениетке бет алған ел үшін маңызды міндет болып табылады.
Репрессия құрбандары болған зиялы қауымның өкілдерінің көз-
қарастары, арман – мақсаттары ресми идеологияның негіздерімен
сыйыспады, олар белгілі дәрежеде ресми өкіметтің саясатына қарсы шықты.
Олардың барлығы дерлік Кеңес өкіметі құрылғанға дейін дүниеге келген,
тіпті кейбіреулері сол өкіметті құруға ат салысқан азаматтар еді. Осы
тұрғыдын алғанда Олардың саяси-әлеуметтік көз-қарастарын қоғамдық
қызметін бағалауда, қазақ тарихындағы рөлін анықтауда белгілі бір
бағыт, табан тірер негіз бар. Ал Кеңес дәуірінде дүниеге келіп, өмір
сүрген ғылым, білім салаларында қызмет еткен зиялылар туралы не айтуға
болады. Олардың соңында қалдырған мұраларын қалай бағалаймыз
Тоталитарлы әміршіл - әкімшіл жүйе мен идеология барлық саланы, соның
ішінде ғылымды да өз ықпалында ұстағаны белгілі. Ғылыми шығармашылық
қызметі осы кезеңмен тұтас келген ғалымдардың еңбектері кеңестік,
социалистік идеологиядан тысқары қалмағаны ақиқат. Бұл мәселе көп
зерттеу жүргізіп, жаңа көз-қараспен байыпты ой-тұжырымдар айтуды
қажет ететін мәселе 1.
Белгілі қазақ тарихшысы профессор Б.С. Сүлейменовтің тұлғасына
көзқарас осындай күрделі мәселелердің қиылысында тұрған тақырып
болып табылады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы тарихи
дамудың қарқыны жөнінде тың ой-пікірлер айтып, тұжырымдар жасауда
Б.С Сүлейменов еңбектерінің орны ерекше. Қазақстан тарихында тарихи
оқиғалардың мәселелерін талдап, саралап, мәні мен маңызын көпшілік
қауымға жеткізе білуде көп еңбек сіңірген тарихшы ғалымның қоғамдық,
ғылыми – ұйымдастырушылық қызметіне талдау жасап, баға беру, құнды
жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
Көрнекті ғалым Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-
мүшесі, Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, тарих ғылымының докторы, профессор Бекежан Сүлейменұлы
Сүлейменовтың артында қалған бай ғылыми мұраларына тарихнамалық әділ
баға беру кімге де болса ауыр соғатын міндет 2.
Бұл міндеттің қиыншылығы мен жауапкершілігі сан алуан себептерден келіп
туындайды.
Себебі әрбір адамның жеке өмірі мен қызметін бағалау зерттеушінің
алдында көптеген тарихи, философиялық, этикалық, моральдық тұрғыдағы
шешуін іздейтін қиындықтарды көлденең тартады.
Тарихтағы жеке адамның рөлін зерттеу дәстүрлі соңғы жылдары
қайтадан жанданып келеді. Кеңес ғылымында жеке тұлға зерттеле қалса ол
тек маркстік-лениндік тұғырнамаға сәйкес зерттелді.
Б. Сүлейменовтің артында қалған бай ғылыми мұралары тарихнамалық
әділ бағаланып, обьективті тұрғыдан талдауды қажет етеді. Бүгінгі тарих
ғылымының даму тұрғысынан қарасақ ескі мен жаңаның күресі мәселесі
күн тәртібінде тұрған тарихи, саяси науқандар жөнінде асыра сілтеп,
жаңсақ жазып, жаңылыс басқан қадамдары да байқалады.
Біздің міндетіміз – Б.С. Сүлейменовтің ғылыми еңбектерінің мазмұны
мен мәніне баға беру, артық-кемін айқындау, озығы мен толымсыз тозығын
саралау.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Бекежан Сүлейменұлының өмір жолы,
ғылыми шығармашылық қызметі туралы зерттеулер көп емес-ті. Ғалымның
ғылымға келу жолы мен ғылыми еңбектері туралы Қазақ Совет энциклопедиясы
мен мерзімді басылымдарда мақалалар жарияланған.
Б. Сүлейменұлын қызықтырған өзекті мәселелер Қазан төңкерісіне
дейінгі Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының өмірі және азаттық
үшін күресі, ұлт-азаттық қозғалыс тарихы, аграрлық мәселелер қоғамдық ойдың
тарихи дамуы мен ағартушылық мәселелері.
Бекежан Сүлейменұлы оның Қазақстан тарих ғылымына қосқан үлесі туралы
мақалалар ғалымның көзі дүниеден өткен соң жарияланды. Тарих ғылымының
докторы Ғ.М. –ҒА корреспондент- мүшесі М.А. Асылбеков пен Ш.Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының аспиранты С.А. Есқалиевтің
зерттеулері бойынша “Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы”, “Б.С.
Сүлейменов және Алтынсаринтану мәселесі ”, атты мерзімдік басылымдарда
1997ж., 1999ж., 2001ж. мақалалары жарияланды 3. Сонымен қатар М.А.
Асылбеков пен С.А. Есқалиевтің бірлесе отырып жазған “Б.С. Сүлейменов
тарихшы ғалым”
атты еңбектері 2001 ж., жарыққа шықты. Мұнда ғалымның өмір жолына шолу
жасап тарих ғылымына қосқан үлесін және ғылыми қоғамдық қызметінің сан
қырлы бағыттарын анықтаған 4.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Біз ғалымның ғылыми мұраларының
тарихи оқиғаларға арналған зерттеулеріне қазіргі кездегі жаңа көзқарастар
мен тұжырымдамалардың негізінде объективті баға беру мақсатын қойып
отырмыз.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындайды.
1. Б.С. Сүлейменовтің өмір жолы мен ғылыми- ұйымдастырушылық қызметін
бұрын-соңды ғылыми айналымға енбеген, соны құжаттар негізінде ашу.
2. Оның тарихи оқиғаларын тарихын зерттеуші маман болып қалыптасуы мен
ғылыми жолының бағытына зер салу.
3. Тарихшы ғалымның қызметіне тоқталып, сол арқылы Қазақстан тарих
ғылымының дамуына қосқан үлесін бағалау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректемелік негізін
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының архив қорлары ғылыми
еңбектері және оларға арналған деректер әртүрлі архив қорларынан, кітап,
газет, журналдардан, сын-пікірлер, өзге адамдардың қызметі мен ғылыми-
шығармашылық жұмыстары туралы деректер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.
Ф-ОБ-001033
I. Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы.
1.1 Б.С. Сүлейменов өмір жолына сипаттама.
XX ғасыр Қазақстан тарихы ғылымының өркендеп өскен заманы, Әлихан
Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышпаев, Санжар Асфендияров бастаған алғашқы аға
буын тарихшылардың ізімен Кеңес дәуірінде кәсіби мамандықты игерген,
Одақтағы тарихи ғылым мектептерінің түлектері Ә.Марғұлан, Е.Бекмаханов,
А.Нүсіпбеков, П.Г.Галузо, С.Н.Покровский, Е.Елеуов, Г.Ф.Дахшлейгер сынды
тарихшылардың екінші толқыны ғылымға келді. Солардың ішінде Қазақ КСР
Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Ш.Уәлиханов атындағы Қазақ КСР
Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, тарих ғылымының докторы, профессор
Бекежан Сүлейменовтың орны ерекше.
Бекежан Сүлейменұлы 1912 жылы қараша айында Ақтөбе облысы,
Шалқар ауданының №13 ауылында дүниеге келген. Оның өмір жолында сан-
салалы соқпақтар аз емес. 1917 жылдың наурыз айында Бекежан әкесінен
айырылып, отыз төрт жастағы анасы Набира Жиенқұлқызының қарамағында
қалады. Әмеңгерлікке көнбеген ана 1920 жылдың жазында қараңғылықтың
құрбаны болады. Ата-анасынан айырылған Бекежан сегіз жасына дейін
ағайындарының қолында, одан кейін Шалқар станциясындағы балалар үйінде
тәрбиеленіп, бастауыш білім алады. Жас өспірім кезінде ол Алматы
қаласына келіп, құрылысшы болып істейді. Сауатсыздықты жою мектебінен
өтіп, кешкі жұмысшы жастар мектебіне түседі. Оны аяқтап жоғарғы оқу
орнының даярлау бөліміне ауысады. 1927 жылдан комсомол, 1932 жылдан
партия мүшесі Бекежан 1934 жылы К.Либкнехт атындағы Мәскеу мемлекеттік
педагогика институтының тарих факультетіне оқуға түседі. Бұл институт
кейін В.И.Ленин атындағы Мәскеу мемлекеттік педагогика институтының
құрамына қосылады. 1938 жылы оны ойдағыдай бітіріп Қазақ КСР Оқу
министрлігінің нұсқауымен Абай атындағы Қазақ педагогика институтының аға
оқытушысы болып тағайындалады 5. Жоғары дәрежелі мамандардың жетіспеуі
себепті Сүлейменов бір мезгілде С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінде, КомВУЗ–де (бұрынғы партия мектебі) және жоғары дәрежелі
мамандар даярлайтын көптеген курстарда тарихтан сабақ береді. Сонымен
бірге Алматы мемлекеттік шет тілдер институтының ректоры қызметін, Қазақ
қыздар педагогикалық институтының КСРО тарихы кафедрасының меңгеруші
қызметін қоса атқарған.
1943 жылдан Бекежан Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы КСРО
Ғылым академиясының Қазақ филиалы, кейіннен Қазақ КСР Ғылым академиясымен
тығыз байланысты. Мұнда ол алғаш Тіл, әдебиет және тарих институты
директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, сектор меңгерушісі, Қазақ
КСР тарихының революцияға дейінгі бөлімінің меңгерушісі қызметтерін
атқарады. Қазақстан тарихын зерттеудің ғылыми орталығын ұйымдастыруға
тікелей араласады. Кезінде атақты орыс тарихшылары, шығыстану ғылымының
қайраткері В.В. Струве, С.Ф. Ольденбург, С.В. Тарле, Б.Д. Греков, С.Б.
Бахрушин, А.М. Панкратова, Н.М. Дружинии сынды ғалымдардың мектептерінен
өткен Б. Сүлейменов бұл ғалымдардан тарихи құбылыстарға объективті баға
беру, талдау жасауды үйреніп, бірізділікті сақтауды ғылыми ұстаным
дәрежесіне көтереді. Кеңес –Герман соғысы кезінде оның алғашқы ғылыми
еңбектері шыға бастады.
Бекежан Сүлейменов фашистерге қарсы шайқастарда асқан ерлік
көрсеткен қазақ халқының қаһарман қызы Әлия Молдағұлованың қысқаша өмірі
және соғыстағы ерліктері жөнінде 1944 жылдың наурыз айында мақала жазып,
батыр қызы бүкіл елге алғаш танытады 6.
Бекежан Сүлейменов 1952 жылға дейін 28 еңбек жариялайды.
1.2 Б.С. Сүлейменовтің тарихшы ретінде қалыптасуы.
Бекежан Сүлейменов алғаш Тіл, әдебиет және тарих институты
директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, сектор меңгерушісі, Қазақ
КСР тарихының революцияға дейінгі бөлімінің меңгерушісі қызметтерін
атқарады.
Бекежан Сүлейменовті қызықтырған өзекті мәселелер – Қазан төңкерісіне
дейінгі Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының өмірі және азаттық
үшін күресі, әсіресе қазақ жеріндегі революциялық және ұлт-азаттық қозғалыс
тарихы, қоғамдық ойдың тарихи дамуы мен ағартушылық мәселелері. Оның 1945
жылы қорғаған кандидаттық диссертациясында 7, Қазақ КСР Ғылым
академиясының Хабарлары (Вестник), Хабаршысы (Известия) және
басқа газет – журналдар беттерінде жарияланған ғылыми мақалаларында 8
патша өкіметінің 1867-1868 жылдарда жүргізген әкімшілік рефермалары және
олардың жүзеге асу нәтижесінде қазақ даласын кеңінен отарлауға мүмкіндік
туғаны ашық көрсетілген. Бұл реформалар Ресей отарлау саясатының негізгі
буындарының бірі болғанымен, олардың мақсаты, мазмұны мен нәтижелері Б.
Сүлейменовке дейін толық және тиісті түрде зерттелмеген еді. Ғалым аталған
реформалардың мәнін аша келіп, Қазақстан капитализм жолымен қарқындай
дамып келе жатқан Ресей өнеркәсібінің тұтыныс және шикізат көзіне айналды,
сонымен қатар қазақ жерін алаңсыз тонауына әкелді деп көрсетеді. Сондай-ақ
бұл реформалардың қазақ жерін бөлшектеп, халықты түпкілікті тәуелді
жағдайға түсіруге арналғанын және қазақ халқының ұлттық даму жолындағы
үлкен кедергі болғанын дәлелдеп жазады. Бекежан Сүлейменұлының
редакторлығымен және кіріспе мақалалары мен Б.Әбиевтің Қарағанды көмір
бассейіні жөнінде тарихи очеркі 9, 1916 жылғы қазақтар көтерілісі және
1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезіндегі Қазақстандағы
жұмысшы, шаруа және ұлт-азаттық қозғалыстар жөнінде құжаттар мен мәліметтер
жинақтары 10 жарық көреді. Көптеген жарық көрген зерттеулерінде Бекежан
Сүлейменов Ресейдегі 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-демократиялық
революцияның Қазақстанға ықпал болғанын жазады. Бірақ қазақ қоғамында
патриархалды - феодалдық қатынастардың үстем болуына байланысты. Қазақстан
шаруаларының күресі Ресейдің орталық бөлігіндегі шаруалар бұқарасы
күресінің деңгейіне жете алған жоқ 11. Б. Сүлейменов 1905-1907
жылдардағы Қазақстандағы революциялық күрес өлкедегі ұлт-азаттық
қозғалыстың өрлеуіне әсер етті, бірақ жұмысшылар күресі олардың аз
болуына байланысты Қазақстанда қарулы көтеріліс деңгейіне дейін көтеріле
алған жоқ деп көрсетеді. Ал ғалым қазақтардың 1916 жылғы көтерілісі бір
жағынан ұлт-азаттық бағытында болса екінші жағынан шаруалар қозғалысы деп
есептейді. Басқа авторлар мен салыстырғанда, Бекежан Сүлейменов көптеген
деректі материалдар негізінде бұл көтерілістің бүкіл қазақ жерінде
болғанын дәлелдейді. Сондай-ақ ол Ресейдегі 1917 жылғы Ақпан революциясы
кезінде Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс басылды деген пікірге қарсы
шығып революциядан кейін де Торғай және Жетісу облыстарында көтеріліс
партизандық әдіспен жалғаса берді деп тұжырымдайды.
Б. Сүлейменұлы Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның мәдени дамуы және
қоғамдық ой тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, соның нәтижесінде Ыбырай
Алтынсариннің ағартушылық қызметі мен қоғамдық- саяси көзқарастары жөнінде
еңбектер жариялайды 12.
Қазақ КСР Ғылым акедемиясында Ы. Алтынсаринның өмірі және қызметін
алғаш байыппен зерттеген – Б. Сүлейменұлы. Ол 1945 жылдан бастап
Ы.Алтынсарин және оның кезеңі тақырыбына зерттеу жұмысын жүргізіп, Ы.
Алтынсаринның таңдамалы шығармалар жинағын шығаруды жоспарлайды. Мәскеу,
Ленинград, Қазан, Орынбор, Челябі, Чкалов, Қостанай және Тройцк қалаларының
архивтерінен және кітапханаларынан қыруар материладар жинайды. Өзінің
зерттеулерінде Қазақстандағы қоғамдық ой тарихы IX ғасырдан бастап көп
ғасырлық
дамудан өткендігін, XIX ғасырда Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин және А.
Құнанбаевтың шығуы кездей - соқ емес екендігін атап көрсетеді.
Б. Сүлейменов алғашқылардың бірі болып Ы. Алтынсаринның көрнекті қазақ
ағартушысы, өз заманының ойшылы, қоғам қайраткері, қазақ жазбаша
әдебиетінің классигі және қазақ әдеби тілінің негізін салушылардың бірі
екенін дәлелдейді.
Алғашқы кезде Кенесары Қасымұлы көтерілісі және қазақ әдебиетінің
кейбір мәселелері жөнінде коммунистік көзқарасты жақтаған Б. Сүлейменов
өзінің асыра идеологияландырылған мақалаларында 13, Е. Бекмаханов, Қ.
Жұмалиев енбектерін сынаған еді. Бірақ 1951-1952 жылдары Қазақ КСР Ғылым
академиясында өткен, жиналыстарда, мәжілістерде Б. Сүлейменов азаматтық
бағыты күшті ғылым ретінде Е. Бекмаханов, М. Әуезов және басқа
оқымыстыларды жақтап, батыл сөз сөйлейді 14. Бұл кезде Б.Сүлейменов
Қазақ КСР Ғылым академиясы қоғамдық ғылымдар бөлімінің ғылыми хатшысы болып
қызмет атқаруы да бұл пікірталаста белсенділік көрсетуіне мүмкіндік береді.
Бұл оқиғалар қазақ ғылымдарының тағдырына үлкен қасірет алып келген саяси
науқанмен тікелей байланысты еді. Атап айтқанда, ғылым, өнер, мәдениет,
өсіре идеологияландырылып, демократиялық ұстанымдар шектеліп, рухани
құндылықтар дүниеге келтіру мен таратуға саяси қысым күшейген еді. Бұл
қысым әр кезде алуан түрлі әдіспен көрсетіліп, саяси және идеологиялық
ұйымдар тарапынан үнемі тарату, реттеу және қатаң бақылау жасау арқалы
іске асыру еді. Тікелей саяси қысым, әсіресе, қоғамтану, өнертану, білім
беру, тәрбие сияқты мәдениет салаларында ерекше өріс алады. БК(б) П
қысқаша курс тарихы жарық көргеннен соң, көптеген концептуалдық еңбектер
теріске шығарылып, 1950 жылдырының басында қуғын-сүргіннің жаңа толқынының
басталуына себепші болады да, республика зиялыларына қауіп-қатер төнеді.
Бұл Кеңес Одағындағы көптеген жазықсыз зиялы азаматтарды қайтадан сталиндік
жүйенің елегінен өткізудің жаңа кезеңінің басталған сәті болатын. Соған
орай Қазақстанда бірнеше қаулылар шығады. Олардың қатарында Қазақстанда
К(б) П ОК-ң 1947 жылы 21 қарашадағы Қаз КСР Ғылым академиясы Тіл және
әдебиет институты жұмысындағы өрескел қателіктер туралы және ҚК (б) П ОК
VIII – пленумының 10–сәуір 1951 жылғы Республика партия ұйымдарындағы
жағдай және идеологиялық жұмыстарды жақсарту туралы қаулылар мен Правда
газетінде жарияланған Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік ілім
тұрғысынан қарастыру үшін деген 15 мақала да бар. Қазақстандағы ішкі
жауларды әшкерлеу науқаны осылай басталды. Бұл қаулыларға сәйкес тарихшы
Е. Бекмаханов пен Б. Сүлейменовке қауіп –қатер төнеді. Көп ұзамай 1952
жылдың 17-шілдесінде Б. Сүлейменов, ал 5 –қыркүйекте Е. Бекмаханов
тұтқындалады. Б. Сүлейменов жөнінде сол жылы 13-қыркүйекте қауіпсіздік
комитетінің айыптау қорытындысы шығып, ісі Қаз КСР Прокоратурасына берілді
16.
1952 жылы 23-қазанда болған Қазақ КСР-інің Жоғарғы сотының алқасы жабық
отырысында мынадай үкім шығарады: Өзінің антисоветтік іс-әрекетін Б.
Сүлейменов саяси екіжүзділік әдісімен жүргізді. 1948 жылы ол XIX ғасырдағы
Кенесары Қасымовтың феодалдық – монархиялық көтерілісін ұлтшылдық деп
айыптаса, 1951-1952 жылдары Қаз КСР Ғылым академиясының отырысында және
мәжілістерінде өзі антисоветтік және ұлтшылдық тұрғыдан Қазақстан тарихының
бірқатар мәселелерін қарастырған және еңбектерінде, қолжазбаларында және
баяндамаларында буржуазиялық-ұлтшылдық идеологияны насихаттады. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде Партияның және Совет үкіметінің КСРО-дағы
ұлттық саясатына қарсы үгіт-насихат жүргізді, халықтар көсемі жөнінде
келеңсіз сындар айтқан. Осы айтылған айыптар негізінде Б. Сүлейменов 25
жыл бас бостандығынан, 5 жылға сайлау құқынан айырылады және дүние – мүлкі
тәркіленеді. Бай кітапханасы, сирек кездесетін кітаптары талан –таражға
түседі.
Тарих ғылымына жасалған идеологиялық қысым 1953 жылғы наурызында Сталин
қайтыс болғаннан кейін де Қазақстанда толастай қойған жоқ, сәл бәсеңсісе де
үйреністі әдетпен жүріп жатты.
Тек 1954 жылдың көктемінен кейін Қазақстан ғылымы мен мәдениеті саласындағы
саяси науқандар бәсеңси бастады. Бұл кезеңде идеология мәселесі ҚКП ОК бір
рет те талқыланбапты. Бұл процесті бұрынғы саяси айыпталғандардың
ақталуынан байқауға болады. Б. Сүлейменов лагерден қайтарылып партия
қатарына қайта қабылданып, қызметіне оралады 17.
Ал, әйелі Ваганова Лидия Александрқызы консерваторияның оқытушылық
қызметінен босатылады. Ол аздай-ақ саяси қылмыскердің әйелі болғандықтан
үйінен, дүние-мүлкінен айырылып, қаңғыбастық күйге түседі. Жұмыссыз
қалғаннан кейін Талдықорғанға бас сауғалап барғанмен, ағайындарынан жылы
лебіз ести алмайды. Таныстары мен туыстары одан теріс айналады. Қазақстанда
қалу мүмкіндігі болмағандықтан 1953 жылы 4- наурызда Алматыдан Новосібір
қаласына көшуге мәжбір болады. Бірақ онда да осы жағдай алдынан шығады. Ол
Б. Сүлейменовке жазған хаттарында Мәскеуге, КОКП Орталық Комитетінің
кінәсіз екендігін білдіріп, арыз жазу жөнінде ақыл қосады. Тіпті Б.
Сүлейменовтің 1953 жылы 4 - наурызда КОКП Орталық Комитетінің жанындағы
Партиялық Бақылау комиссиясының басшысы М.Ф. Шкирятовке жазған хатынан
кейін де, Лидия Александырқызы КОКП Орталық Комитетіне хат жолдап,
жұбайының жазықсыз отырғанын оның құқықтары жерге тапталып жатқанын
жазады. Ақыры оған жарымен кездесуге тыйым салынады. Алматыда тұруға еш
мүмкіндігі болмаған, қуғындалған әйел Новосібірде жүріп, қасіретке төзе
алмай, сол 1953 жылы 18- қазанда пойыздың астына өзі түсіп, опат болады.
Ал, Б. Сүлейменовтің сағынан сынбауы оның кішкентайынан жоқшылық пен
жетімдікті көргендігінен еді. Билік басына Сталин тұрған уақытта
репрессияланғандардың көпшілігі үшін сот процедуралары сақталынбайды, ал
қамауға алыну, тергеуден өту жүйесі жабайылық сипатта жүріп,
қуғындалушылардың басым көпшілігі ұрып-соғуға және азаптауларға ұшырайды.
Тергеу үстінде ең көп таралған айла – ұйқыдан айыру еді. Түрмеде
жатқан адамды бірнеше түн бойы тергейді де (тергеушілер бірін-бірі
ауыстырып отырады), ал күндіз түрме басшылары оны ұйықтатпайтын. Сөйтіп
тәулік пен тәулік өткенше деп жазады профессор өзінің естеліктерінде 18.
Ол да 1952 жылы Ленинград дәрігерлер ісі бойынша қамалған болатын. Кімде-
кім ұйқысыздыққа төзіп, әлде де өзіне қарсы немесе басқаларға қарсы жала
құжатқа қол қоймаса, оны аяусыз ұрып-соғуға ұшыратын еді. Генерал А.В.
Горбатов та репрессиясының күшейген уақытында көптеген жазықсыздар сияқты
қамауға алынып, бірақ басқалардан гөрі ұрып- соғуға, жан қинаудың барлық
түрлеріне төзіп, ақыры жазықты екенін мойындамай осы қасиетімен өзінің
қайрат-жігері күшті және адал адамдық қасиетін сақтап қалғаны туралы
жазады 19.
Б. Сүлейменов те Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
бірінші хатшысы П.К. Пономоренкоға жазған хатында былай дейді: За то, что
я отказывался ставить свою подпись под искажению составленными капитаном
Соловьевым моими ответами на вопрос в протоколах допросов, он прибегал
против меня к чуждому советскому государственному строю физическому
воздействию пытке, побоям и лишению меня сна и отдыха, систематически
задержали меня до 5 часов утра, лишал меня денежной и продуктовой передачи
даже после суда. Таким образом, он приводил меня до отчаяния до упадка сил
и потери сознания, исказал мои показания, под нажимом и угрозами вынуждал
меня подписывать состряпанные им протоколы допроса, постоянно подтасовывал,
фальсифицировал факты. В ходе предварительного следствия обо всех этих
фактах произвола со стороны следователя я неоднократно заявлял помощнику
прокурора Казахской ССР Б.Тимофееву. Одноко, по неизвестным мне причинам,
вопреке статьей 212 и 214 УПК РСФСР, он не обращал никакого внимания,
заявляя: Мы верим следователю Соловьеви его право добывать от Вас
показания 20.
Б. Сүлейменов бұл ауыр сынға төзіп, зорлық- зомбылықты да бастан
кешіреді, аштық пен ұйқыға да шыдайды, бірақ тағылған жаланы мойындамайды.
Соттың шығарған үкімінде Сүлейменов виновным себя не признал. Однако,
анализируя все материалы предварительного и судебного следствия, коллегия
считает, что антисоветские буржуазно-националистические выступления
Сүлейменова имели место и в течение всего периода, то-есть с 1941 года до
1952 года 21. Сөйтіп Б. Сүлейменов, жоғарыда айтылғандай, 25 жылға
сотталып, Үркіт облысындағы Бодайбы еңбекпен түзету лагеріне жаза мерзімін
өтеу үшін жер аударылады.
Сібірде жүргенде Бекең Партия басшылығына, Кеңес құқық қорғау
органдарына өзінің күнәсіз екенін айтып, арыздарды бірінен соң бірін
жазады. Атап айтсақ, сақталған бірнеше арыздары бар, мәселен, 1953 жылы 24
– наурызда КОКП Партиялық Бақылау комитетінің басшысы М.Ф. Шкирятовке, сол
жылдың 16-шілдесінде КОКП-ның Орталық Комитетінің бірінші хатшысы
Хрущевке, 1954 жылдың 19- наурыз күні Қазақстан Компартиясының Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы П.К. Пономаренкоға және Кеңестер Одағының бас
прокуроры Руденкоға жазған хатында былай дейді: В своих жалобах, приводя
многочисленные примеры и факты, я высказывал, что исключительно
субъективно, шаблонно, тенденциозно подходили к решению вопроса о моей
судьбе. Как о судьбе члена партии, советского человека, велекое право
которого не только законодательно закреплено, но и гарантировано в
советской конституции 22.
Бұл хаттардың көпшілігі жауапсыз қалады. Б. Сүлейменовтің, Е.
Бекмахановтың тағдыларына игі әсерін тигізген адам – орыстың әйгілі ғалым-
тарихшысы, академик А.М. Понкратова. Өзінің зор беделін және КОКП Орталық
Комитетің мүшесі екендігі пайдаланып, қазақтың қуғынға ұшыраған
тарихшыларын жете тани білетіндігін, олардың халыққа жау екендігіне
сенбейтіндігін, істің қате жүргізілуі мүмкін екендігін ескерітіп, қайта
қаралуын өтініп, Партиялық бақылау орнына ашық та батыл пікірін түсіреді.
Бұл ұсынысын аяқсыз қалмауын талап етеді. Б. Сүлейменов те Кеңес өкіметі
мен Компартияға ешқандай қылмыс жасамандығына, адал екендігіне істің қате
жүргізілгендінгіне сенеді. Ол П.К.Пономаренкоға жазған хатында Всему есть
предел. Правда на моей стороне. Она опровдает меня, свидетельсьвует о моей
честности, преданности Коммунистической партии Советского Союза деп ашық
жазады 23. Сөйтіп жолдастарының және өзінің күресі нәтижесінде қылмысты
істі қайта қарау үшін коммисия құрылады. Тексеру барысында ол жазықсыз деп
табылып, мынандай түрмен босатылады: Сүлейменов Бекежан с 17 июля 1952
года содержался в тюрьме и 3 мая 1954 гоода освобожден за прекращением дела
в порядке статии 204 п Б УПК (УК) нач тюрьмы КГБ при СМ КССР мойор
Корольский.
Б. Сүлейменұлы айдаудан оралғаннан кейін оның ғылыми атақтары мен
құқықтары қалпына келтіріледі, кітапханасын қайтарып алады. 1954 жылы 24-
шілдеде бұрынғы жұмысына орналасады. Содан өмірінің аяғына дейін Қазақ
КСР Ғылым академиясының қызметкері ретінде тарих ғылымының дамуына, ғылыми
мамандар даярлауға көп үлес қосады. Ғалым Қазақстанның революцияға дейінгі
деректік негізін жасауға да тікелей атсалысады. Ол – бес томдық Қазақ
ССР тарихының бас редакциясының мүшесі және белгілі авторы болды. Қазақ
Совет Энциклопедиясын шығаруға да көп үлес қосады.
2. Б. Сүлейменов – аграрлық мәселе мен ұлт-азаттық қозғалысты зерттеуші
ғалым.
2.1. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық
мәселе тарихшы ғалымның еңбектерінде.
Б.С. Сүлейменовтің қаламынан 130 ғылыми және ғылыми- көпшілік еңбек
туған. Оның бесеуі күрделі монографиялық еңбек. Бұлар – аграрлық
қатынастардың тарихын, революциялық және ұлт-азаттық қозғалысты, мәдениет
пен қоғамдық ой тарихын кең зерттеп терең талдаған еңбектер. Ғалымның Отан
тарихына қосқан күрделі үлесі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы
Қазақстандағы агралық мәселе, 1905-1907 жылдардағы Қазақстандағы
революциялық қозғалыс, 1916 жылғы Қазақстандағы көтеріліс, XVIII-XX
ғ.ғ. басындағы Қазақстан Ресей құрамында деген күрделі монографиялық
еңбектерінде 24, Бекежан Сүлейменұлы орталық езгідегі қазақ ауылының
тарихи-әлеуметтік мәселелеріне, феодалдық және капиталистік өндіріс
қатынастары дәуірі кезеңіндегі Қазақстандағы революциялық және ұлт-азаттық
қозғалыстың даму кезеңдеріне жаңа ғылыми баға бере отырып, Қазақстанның
Ресейге қосылуының әр түрлі нәтижелері мен салдарын ашып көрсетеді,
халықтар достығын, еңбекшілір бірлігін насихаттайды.
Б. С. Сүлейменовтің тарихи көзқарастары аясындағы ғылыми мұраларының
ішіндегі бұл проблема күрделі әрі ғалымның тарихшы ретінде қалыптасуындағы
ең алғашқы зерттеген мәселелерінің бірі болатын. Осы аспектімен көп жылдар
бойы айналысу барысында саяси жүйенің идеологиялық цензурасы объективті
зерттеуіне үлкен кедергі болды. Бұл жағдайға байланысты аграрлық мәселе
жөніндегі ғалымның шығармашылық ізденісін екі кезеңге бөліп қарастырғанды
жөн көрдік. Атап айтсақ, Б. Сүлейменовтің ғылымға енді ғана бойлап енгеннен
бастап, ұлтшыл аталып, айдалып-сотталғанға дейінгі аралық, яғни, бірінші
кезең -1940 жылдардан -1952 жылдарды қамтыса ал, екінші кезең ақталғаннан
кейінгі 1955-1982 жылдар бойындағы зерттеген кезі.
Жалпы алғанда, Б. Сүлейменов, өзінің ғылыми зерттеуінде неғұрлым
революцияға дейініг аграрлық қатынастар мәселесінің эволюциясына, даму
ерекшеліктеріне үлкен мән береді. Аталған проблема бойынша кіріспе
сипатындағы оның ең алғашқы зерттеуі Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы
реформа деген атпен кандидаттық диссертация көлемінде 1945 жылы сәтті
қорғалды. Демек, бірінші кезеңде негізінен қаралған мәселе – қазақ
даласында
Отарлық қанауды қатал бекіткен 1867-1868 жылдардағы реформаның шынайы мәні,
мағынасы, жүру барысы, аталмыш мәселеге қатынасы бір сөзбен айтқанда берген
зиянды немесе пайдалы салдарлы нәтижесі қарастырылады. Алайда, бұл
зерттеу Ұлы Отан соғысы аяқталар тұста сталиндік саяси қысымға ілікті.
1945 жылы идеологияның өзгеруіне сай БКбП ОК –не ғалымның кандидаттық
диссертациясындағы кейбір кереғар тұжырымдар жөнінде айып-арыз қағаздар
түсе бастады. Кейін 1952 жылы қамауға алынған кезде Б. Сүлейменовке, 1868
жылғы патшалық Ресейдің Уақытша ережесі жөніндегі жарлығын әшкерелеп
жаздың деп, мойнына ауыр айыптардың бірі ретінде диссертациясын
қолшоқпар есебінде пайдаланады 25.
Жалпы алғанда Б. Сүлейменов, қоғамдық тарихи көзқарасын өзінің
диссертациясында қамтып отырған. 1867-1868 жылдары қазақ даласының
әкімшілік құрылымын өзгерту реформаларын егжей тегжейлі зерттеп, көптеген
архив материалдарының негізінде бұл реформаның мәнін айқындап дәлелдеді.
Сонымен қатар Ресейдің жас буын буржуазиясының да шет аймақтарды отарлауы
оларды өнім өткізу рыногына және шикізат көзіне айналдыру мүдделеріне сай
келді деп, автор реформаның алғы шартын көрсетеді. Ол үшін патша үкіметі
өлкенің басқару жүйесін өзгерту жолымен Қазақстанды отарлауды күшейтті,
сөйтіп, қазақ халқын патша шенеуніктеріне және байларға түпкілікті
бағындыруды көздеді- деген тұжырымды көзқарасын Б. Сүлейменов айқын
жазады.
Қазақ даласында енгізіліп жатқан жаңа әкімшілік құрылымның негізгі
принципі, Б Б. Сүлейменов пікірінше, отарлау аппаратын нығайту, әскери
ведомствоға шоғырландыру арқылы генерал – губернатордың қолына бүкіл әскери
және азаматтық билік беріліп, бұған қоса әкімшілігінің бастығы етіп әскери
офицерлерді тағайындау қазақ даласында әскери-аккупациялық режимді
күшейтуге бағытталған еді.
Б. Сүлейменов 1867-1868 жылғы реформаны зерттей келе, жалпы жаңа
ереженің мәніне орай болыстық және ауылдық әкімшілікті құру тәртібі қазақ
халқын өте қатаң езіп, жаншу мақсатына қызмет етті.
Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда Қазақстандағы аграрлық
тарих ең көкейтесті және күрделі мәселе қатарында қалып келеді. Ресейдегі
капитализм кезеңіндегі Қазақстанның аграрлық тарихының түйінді проблемалары
Б. Сүлейменов XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы
агралық мәселе еңбегінде зерттелді.
Б. Сүлейменов монографиясының хронологиялық шеңбері 40 жылды (1867-1907
жылдар) қамтиды. Онда самодержавиенің аграрлық саясатының мәні және
помещиктер буржуазиясының айқындамалары ашып көрсетіліп, қазақ ауылының
отырықшылану тарихы мен әлеуметтік-шаруашылық құрылысына талдау жасалған.
Б. Сүлейменов ауылда тұрақты тұрғын үйлер және мал ұстайтын қора-қопсы салу
күшейе түскенін атап айтты, 1867-1868 жылдардағы реформалар нәтижесінде
құрылған әкімшілік ауыл мен шаруашылық ауыл арасындағы айырманы көрсетіп,
олардағы қанаудың нысандары мен әдістерін қарастырған. Қазақ ауылының
капитализмнің таралу және халықтың жіктелу дәрежесін анықтау кезінде Б.
Сүлейменов екі санатты: шаруашылықтағы мал саны мен жалдамалы жұмысшылар
санын басшылыққа алады. Ол патриархаттық-феодалдық қатынастардың
өміршеңдігі себепті ауыл кедейлері едәуір дәрежеде рулық көмек түрінде
қаналып отырғанын атап көрсеткен.
Монографияда өлкені казактардың отарлауына, Жетісу казак
әскерлерінің тарихына едеуір орын берілген. Патша өкіметінің қоныстандыру
саясатын Б. Сүлейменұлы екі кезеңге бөледі: XIX ғасырда Жетісуға және
Сырдария облысына шаруалар стратегиялық және әскери-саяси мақсат-мүддемен
қоныс аударылса, XX ғасырда кедей және орта шаруалардың жер үшін күресін
әлсірету мақсатында олар Ресейден көп мөлшерде көшірілді. Самодержавиенің
қоныстандыру саясатының салдарынан, - деп санайды –автор көшпелі (мал
өсіруші) және отырықшы (егінші) шаруашылық терең дағдарыс кезеңіне ұшырады.
Ол өндіргіш күштердің орасан көп күйзелгенін шаруалардың ерекше қатты
қайыршыланғанын жазады.
Б. Сүлейменов қоныстандыру мәселесін XIX-XX ғасырдың басындағы Ресей
экономикасына тән өзгерістермен өзара тығыз байланыста алып қарады: қоныс
аудару мәселесін Ресейдегі аграрлық төңкеріс жағдайына шешуге болады деген
қорытындының қуатталуы сондықтан.
Қазақ шаруаларының орыс революциясы кезіндегі аграрлық қозғалысы ұлт-
азаттық күресімен ұштасты 26.
Бір кездерде 1905-1907 жылғы революция Қазақстанға соқпай кетті, сол
кезеңдегі революциялық толқын Қазақстанға жетпеді деген ұғым басым
болған. Б.Сүлейменов бұл пікірді сынап, жергілікті қазақ халқы өз
бостандығы, егемендігі үшін орыс еңбекшілерімен бірге 1905 жылғы
революцияға қатысқанын дәлелдеді. Ресейде болған 1905-1907 жылдарындағы
революция Қазақстанда күрестің жаңа толқының пайда болуына түрткі болды.
Еңбекші шаруалардың жер үшін күресі Ресейдегі және ұлттық аймақтардағы
1905-1907 жылдардағы саяси күрестің құрамдас бөлігіне айналды деді. Бұл
еңбектерде кеңестік кезеңдегі идеологиялық лептің салқыны сезіледі. Бірақ
бұл еңбектерде жинақталған үлкен фактологиялық материал, қазақ халқының
сан ғасырлық азаттық үшін біртұтас күресінің бір буыны ретінде
көрсетілгендігімен құнды.
Бекеңнің тереңдеп жан-жақты зерттеген проблемаларының бірі-
революцияға дейінгі Қазақстандағы агралық қатынастар тарихы. Ол XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе
деген күрделі монографиялық еңбегінің негізінде, 1964 жылы Өзбек КСР Ғылым
академиясының Қоғамдық ғылымдар жөніндегі біріккен ғылыми кеңесінде
докторлық диссертация қорғады.
Бекежан Сүлейменовке дейін революцияға дейінгі Қазақстандағы
аграрлық мәселе тарихы бойынша арнайы зерттеу жоқ еді. Бұл еңбектің
құндылығы міне, сонда.
Қазақстандағы отарлау тарихының жалпы мәселелеріне арналған көптеген
еңбектерде аграрлық қатынастар мәселесі үстүрт қаралды, көптеген мәселелер
шатастырылды немесе үстем идеологиясы ықпалымен теріс жазылды. Сондықтан
да бұл монографияны жазу барысында авторға көп еңбек етуіне тура келді.
Кеңес Одағының Мәскеу, Ленинград, Алматы, Орынбор, Ташкент, Омбы және
басқа қалаларындағы 15-ке жуық архив қоймаларынан мәліметтер мен құжаттар
алып, 150-дей қорды сұрыптайды. Революцияға дейін шыққан көптеген
журналдар мен газеттерді қарап, мыңға жуық кітаптар, зерттеулер және
мақалалар талдайды. Сонымен қатар Бекең Қазақстанның әр жерінде тұратын
ақсақалдармен бұрынғы ауылдардың шаруашылық тұрмысының кейбір жайларын
анықтау үшін үнемі пікір алысады. Осындай бағалы деректерді пайдалана
отырып, 1867-1907 жылдардағы шаруашылық құрылысын, жер көлемін, халықтың
саны мен отырықшылық жайын ғылыми жүйемен зерттеп, талдай білді.
Б. Сүлейменов революцияға дейінгі Қазақстан патшалық Ресейдің
аграрлық- шикізат көзі болғандығын атап көрсетеді. Қазақтардың 98,8 пайызы
және орыс тұрғындарының 63,1 пайызы XX ғасырдың басында тек қана ауыл
шаруашылығымен айналысқан еді. Осыдан революцияға дейінгі Қазақстанның
тарихы, түптеп келгенде, ауылдық, ауыл шаруашылығы мен шаруалардың тарихы
деп орынды көрсетеді.
Монографияда 1867-1868 және 1891 жылғы патша реформалары талданып,
Қазақ елі өмірінің негізгі салаларының қамтығандығы, осының негізінде
Қазақстан метрополия үшін түпкілікті шикізат көзіне айналғандығы
дәлелденген. Сонымен қатар патша үкіметінің реакциялық саясатына
қарамастан, XIX ғасырдың аяғында ауылдың әлеуметтік –экономикалық және
қоғамдық-саяси дамуына капиталистік қатынастар біртіндеп енгендігін
көрсеткен. Осыған дейін объективті түрде зерттелмей келген мәселелер, оның
ішінде ауылдың территориялық – шаруашылық құрылымы, қазақтардың шаруашылық
тұрмысының ерекшеліктері ескеріліп, географиялық ортаның әсері, көрші
аймақтардың оның экономикасына ықпалы мен маңызы көрсетіліп баяндалады.
Қазақ ауылының ерекшеліктерін ескеріп, аймақтар бойынша зерттеу негізінде
Бекежан Сүлейменов Қазақстан жерін аймақтарға дұрыс бөледі. Олар: мал
және жер шаруашылығымен айналысатын солтүстік, солтүстік-батыс, оңтүстік
шығыс (оған, әрине, Сырдария және басқа өзендердің оазистерін кіргізеді)
және мал шаруашылығымен айналысатын оңтүстік-батыс және орталық аудандардың
бір бөлігі.
Бекежан Сүлейменов өз еңбектерінде қазақ шаруаларының отырықшылыққа
көшуіне егжей-тегжейлі тоқтап, бұл үрдістің кезеңдерін талдайды.
Шаруалардың жаппай отырықшылыққа көшуінің бірінші сатысы-тұрақты
қыстауларға көшу деп көрсетеді. Қазақстандағы патша үкіметінің отарлау
саясаты шаруалардың жаппай отырықшылыққа көшуіне кедергі болды, тіпті
қазақтарды шөлейттерге ығыстырды деп дәлелдейді.
Аграрлық қатынастардың шиеленісуінің негізгі себебі ретінде Сүлейменов
қазақ жерлерін патша үкіметінің жаппай талан-таражға түсіргеннін атап
көрсетеді 27. Ежелден қазақ халқының меншігінде болған жерлерді патша
үкіметінің күштеп тартып алып, казак әскерлерінің иелігіне және қоныс
аударушылар қорына бергені баяндалады. Осындай зорлық – зомбылыққа қарсы
өрістеген аграрлық қозғалыстың дамуын талдай келіп, Бекең қазақ шаруалары
не үшін күресті, олардың күресінің түрлері және әдістері қандай болды
деген сұрақтарға бұған дейін жарияланған әдебиеттермен салыстырғанда
толық жауап береді. Қазақ шаруаларының аграрлық қозғалысы ұлт-азаттық
қозғалыспен тығыз байланысты. Оның төменгі сатысы арыз, өтініш, талап және
петиция жазу түрінде болса, қазақ шаруаларының қарулы көтерілісі жоғарғы
деңгейі еді. Сонымен қатар қазақ шаруалары жер үшін, Ресейдің басқа
халықтарымен тең құқық үшін, толық бостандық және ұлттық тәуелсіздік үшін
күрес жүргізді деп Ташкентте ғылыми конференцияда жасаған баяндамасында
тап күресі шеңберінен шығып, қазақ халқының ұлттық патриотизмін
насихаттаушы ғалым ретінде көрінеді.
Бекежан Сүлейменов XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ
ауылдарындағы аграрлық қатынастың шиеленісуін және таптық күресті терең
және тиянақты түрде зерттеген. Ол былай жазады: 1893 жылдан 1912 жылға
дейін Торғай, Орал, Ақмала және Семей облыстарындағы қазақ шаруаларынан
қоныс аудару қорларына 17 млн. Десятина жақсы жерлер тартып алынды. Осымен
қатар казак әскерлерінің жаппай шұрайлы жерлерді тартып алуы шаруаларды
күйзеліске ұшыратты. Сөйтіп, олар енді казак әскерлерінің басшы
офицерлеріне, байларға және кулактарға тәуелділікке, бір бөлігі әр түрлі
кәсіпшілік және жалдамалы жұмыстарға кетіп жатады.
Б. Сүлейменовтің аграрлық тарих бойынша еңбегі Қазақстандағы қоныс
аудару қозғалысын зерттеуге қосқан елеулі үлес және мәселенің сан-қилы
қырларын терең қарастыруға түрткі болып отырғаны күмән туғызбайды және
қазіргі әдіснама тұрғысынан қоныс аударудың көлеңкелі тұстарын ашып
көрсететін іргелі еңбектер жазу ғалымдардың міндеті болып табылады.
2.2. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың Б. Сүлейменовтің
еңбектерінде зерттелуі.
Бекежан Сүлейменұлының қалам тартып, терең зерттеу жүргізген
мәселелерінің бірі – Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының
мәселелері. Ол өзінің таңдаған проблемаларының патриоты болды. Осы мәселе
бойынша көп жылдар бойы айналысу барысында, ғалым артынан 3 монография және
27 ғылыми мақалаларын жазып қалдырды. Сондай-ақ ғалым аталмыш проблема
бойынша дерек базасын жасауға тікелей қатысып, қыруар жұмыстар атқарды.
1952 жылы Алматыда өткен революцияға дейінгі ұлттық қозғалыстар тарихын
және Қазақстанның Ресейге қосылу проблемаларын қарастырған пікірталаста
1916 жылғы көтеріліс бойынша баяндаманы маман ретінде Б. Сүлейменұлы
жасайды. Бұл мәселе бойынша ғылыми зерттеулерін, ол Ұлы Отан соғысы
аяқталар кезінде бастаған болатын.Осы көтерілістің тарихымен айналысқан
бүкіл авторлар көтеріліс тек екі облыста болды, яғни, көтерілістің ірі
ошақтары Торғай және Жетісу облыстарында өрістеді деп санаса, ал Б.
Сүлейменов көтеріліс бүкіл қазақ жерінде болғанын, тек көтерілістің ішкі
ерекшеліктері Торғай және Жетісу облыстарымен салыстырғанда қалған
облыстарды әлсіздеу өткенін атап көрсеткен. Ол көтерілістің таралу аймағын
осылай деп түйіндейді: Сондай-ақ, Б. Сүлейменұлы 1916 жылғы көтеріліс
тарихнамасында мүлдем қаралмаған қазақ жұмысшыларының, жалшыларының да осы
көтерілісшілер қозғалысына қатысқандығын тарихи фактілер келтіріп
дәлелдейді. Оның пікірінше, 1916 жылғы көтеріліс 1917 жылы ақпан
революциясы кезінде басылды деген қалыптасқан қорытындыны дұрыс емес деп
есептеп, көтеріліс Торғай облысында партизандық әдіс күресімен жалғаса
берді деп дәлелдеді 28.
Өзінің баяндамасында көптеген деректерге сүйене отыра Б. Сүлейменов
бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ еліне онсыз да ауыр отарлық езгіні
күшейткендігін, соның салдарынан халықтың азаттық күресінің өрлеуіне 1916
жылғы патша жарлығы себеп болғанын баяндайды. Жинақталған құжаттарға сүйене
отыра, ол 1916 жылғы көтеріліс ұлт-азаттық сипатта болып империалистік
соғыс пен патшалықтың отарлау саясатына және феодалдық езгіге қарсы
бағытталды деп қорытынды жасайды. Осы 1916жылғы ұлт-азаттық көтеріліс
тарихын терең зерттеген ғалымдарының бірі Х. Тұрсынов Восстание 1916
г. В Средней Азий и Казахстане атты 1962 жылы жарық көрген қомақты
еңбегінде көтерілістің тарихнамасын талдау барысында осы көтерілістің
сипатын анықтау мәселесі бойынша екі бағыт өріс алғандығын олардың
кемшіліктеріне тоқталады. Әсіресе 1916 жылғы көтерілісті біржақты кертарпа,
ұлтшылдық сипаттағы деген көзқарастарды сынайды.
Сондай-ақ бір кездерде тарихи әдебиеттерде 1916 жылғы қазақтар
көтерілісінің ұлт-азаттық бағыты бұрмаланған болатын. Бекежан Сүлейменұлы
құжаттар мен мәліметтерге мемуарлық және әдеби деректерге сүйене
отырып, бұл көтерілістің прогрессивтік –азаттық мәнін дәлелдеп берді және
де бұл көтеріліс имперализм дәуіріндегі алғашқы ұлт – азаттық революция
екендігін дәлелдеді.
Кезінде кеңес тарихнамасында 1916 жылғы қозғалыстың мақсаттары,
сипаты және қозғаушы күштері туралы белгілі бір көзқарасы қалыптасқан
болатын. Бірақ ұзақ жылдар бойы осы аса бір оқиғаны зерттеу жаңаша ойлау
және ақтаңдақтарды жою тұрғысынан қайта қарастыруды талап ететін көптеген
мәселелер бар екенін өмірдің өзі көрсетіп отыр. 1916 жылғы көтеріліс туралы
көп жазылды. Мәселені ең алғаш зерттеудің әу басында тарихшылардың аға буын
өкілдері С. Аспендияров, Т. Рысқұлов, С. Мендешев, Б. Алманов тұрды.
Сонымен қатар олардың бәрі де сол жылдардағы қаһарлы оқиғаларды көзімен
көрген, ал кейбірі көтеріліске тікелей қатысқан адамдар еді. Бірақ
бұлардың бәрі де тоталитаризмнің құрбандығына ұшырап, еңбектері ұзақ жылдар
бойы тарихнамаға енбей, атаусыз қалды 29.
1916 жылғы ұлттық қозғалысты ұзақ жылдар бойы зерттеушілер көтеріліс
деп бағалап келеді. Көтерілген халық қозғалысқа бірте-бірте дем берді,
тайфундай сытырлатып, күтірлетіп, теңселтті. Басқаша айтқанда, ол бір жерде
болған көтеріліс емес, сериялы көтерілістер, көтеріліс шеңберінен шығып
төңкеріліс дәрежесіне жетті. Тарихшы ғалым Бекежан Сүлейменов өз
еңбектерінде зерттеді.
Бекежан Сүлейменов 1916 жылғы көтерілісте патриархалды-рулық тұрмыстың
қалдықтары салдарынан реакциялық көріністер орын тапқанымен, бұл жекелеген
реакциялық көріністер 1916 жылғы Қазақстандығы қозғалыстың прогресивті және
ұлт-азаттық сипаттағы мәнін өзгерпейді дейді. Х. Тұрсынов 1916 жылғы
көтерілістің сипаты атты негізгі баяндаманың төңірегінде талас-тартыс болды
деп негізгі баяндамашы Б. Сүлейменовтің көзқарастарына мынадай баға
береді. Б. Сүлейменов кейбір тарихшылардың Қазақстандағы 1916 көтерілістің
прогресивті ұлттық-азаттық сипатын жоққа шығаруға талпынған көзқарастарын
орынды сынға алған.
Б. Сүлейменов қозғалыстың тарихи мәнін және сипатын азаттық әрі
революциялық деп бағалайды.
Бекежан Сүлейменов 1916 жылғы көтерілісте патриархалды-рулық тұрмыстың
қалдықтары салдарынан реакциялық көріністер орын тапқанымен, бұл жекелеген
реакциялық көріністер 1916 жылғы Қазақстандығы қозғалыстың прогресивті және
ұлт-азаттық сипаттағы мәнін өзгерпейді дейді.
Б. Сүлейменов 1916 жылғы көтеріліс ауқымы мен халықты қамту жағынан
бүкіл Қазақстандық сипатта болғанын және осы күреске дерлік бүкіл өлкедегі
болыстардың қатысқандығын пайымдай келе, көтерілістің негізгі себептерін:
жергілікті халықтың толық саяси құқықсыздығы; бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде күшейген аяусыз отарлық езгі және еңбекшілерді феодалдық қанау;
шаруалардың жаппай жерсізденуі және т.б. сол сияқты нақты қозғаушы
факторлармен анықтайды. Сонымен бірге көтерілістің әлеуметтік құрамын
анықтағанда Бекежан Сүлейменов бірқатар аудандарда көтеріліске шаруалардың
қалың бұқарасымен қатар бай – феодалдардың және мұсылман дінбасыларының
өкілдері қатысып, олардың көздеген мүдделері – бұрынғы отралауға дейінгі
әлеуметтік артықшылықтарына қол жеткізу болды деп таптық тұрғыдан болса да
1916 жылғы қозғалыстың кең әлеуметтік негізін көрсетеді.
1916 жылғы көтерістің ерекшеліктерінің бірі, Б. Сүлейменов атап
көрсеткендей, күреске негізінен халықтың төменгі топтары шықты. Ұлттық
интеллегенцияның біраз бөлігі және отарлау билігінің жергілікті ауылдық
қызметкерлері патша жарлығын бұлжытпай рындауға кірісті. Ал, қазақтың
демократиялық интеллегенциясы азаттық күресте халықпен болатын. Осы
ерекшелікті бүгінгі күнгі зерттешілерде растайды. Белгілі тарихшы К.Н.
Нұрпейісов және В. К. Григорьев былай деп жазды: 1916 жылы көтеріліске
төменгі топтар шықты. Ауылдың жоғарға топтары орағыту саясатын жүргізді
деп жазады .
1916 жылы ұлт-азаттық көтерілісте демократиялық қазақ интеллегенцияның
орнын ашып көрсетуде, Қазақстанның саяси егемендікке қолы жеткен соңғы
жылдарда бұл мәселені таптық принцип қыспағынан шығарып тереңдеп
зерттеуге тарихшы ғалымдар М. Қ. Қозыбаевтің, К.Н. Нұрпейісовтің, М.
Қойгелдиевтің, В.К. Григорьевтің, А. Бейсенбаевтің, Ж. Сүлейменовтің т.б.
ізденістерімен үндестік жағы байқалады.
Б. Сүлейменов 1916 жылғы қозғалыста қарапайым халықтан шыққан қазақ
радикальді – демократиялық интеллегенцияның халық бұқарасының күштерін
ұйымдастыруға тікелей қатысқандығын атап көрсетеді. Зерттеушінің, А.
Бөкейхановтың басшылық жасаған Қазақ басылымының айналасында топтасқан
интеллегенцияның тек осал жақтарын ғана көрсетіп бір беткей пікір жасауынан
әкімшілдік- әміршілдік жүйенің идеологиясының кемеліне жетіп тұрған
уақытындағы салқыны сезіледі. Жалпы айтқанда 1916 жылы ұлт-азаттық
қозғалыста қазақ интеллегенциясы осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан тарихы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..-3
I. Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .-7
1.1. Б.С. Сүлейменов өмір жолына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...-7
1.2. Б.С. Сүлейменовтің тарихшы ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... -8
II. Б.С. Сүлейменов – аграрлық мәселе мен ұлт-азаттық қозғалысты
зерттеуші
ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... -16
2.1. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық
мәселе тарихшы ғалымның
еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-
16
2.2. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың Б. Сүлейменовтің
еңбектерінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..-22
III. Ғалымның баға жетпес
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..-28
3.1. Б.С. Сүлейменовтің еңбектеріндегі Алтынсаринтану
мәселесі ... ... ... ... -28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі және
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .-48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кеңестік дәуірде тарих ғылымының Қазақстанда
қалыптасып дамуына, өркендеуіне өздерінің зерттеулерімен еңбегімен,
талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың үлкен шоғыры өсіп шықты. Олар ел
тарихын зерттеу ісімен шұғылданып қоймай, республикамыздың ғылымы мен
білімінің өсуіне, жалпы менталитетінің өсуіне олжа салды. Ел тарихы
бойынша терең зерттеулер жүргізіп, келесі ой тұжырымдар айтқан тарихшылар
да, зиялылар да қауымының ауқымды бір тобын құрайды. Қоғамның бет-
бағдарын анықтайтын негізгі күш зиялылар қауымының тарихын зерттеу,
олардың қоғамдағы рөлі мен прогреске қосқан үлесін зерделеу әрбір
өркениетке бет алған ел үшін маңызды міндет болып табылады.
Репрессия құрбандары болған зиялы қауымның өкілдерінің көз-
қарастары, арман – мақсаттары ресми идеологияның негіздерімен
сыйыспады, олар белгілі дәрежеде ресми өкіметтің саясатына қарсы шықты.
Олардың барлығы дерлік Кеңес өкіметі құрылғанға дейін дүниеге келген,
тіпті кейбіреулері сол өкіметті құруға ат салысқан азаматтар еді. Осы
тұрғыдын алғанда Олардың саяси-әлеуметтік көз-қарастарын қоғамдық
қызметін бағалауда, қазақ тарихындағы рөлін анықтауда белгілі бір
бағыт, табан тірер негіз бар. Ал Кеңес дәуірінде дүниеге келіп, өмір
сүрген ғылым, білім салаларында қызмет еткен зиялылар туралы не айтуға
болады. Олардың соңында қалдырған мұраларын қалай бағалаймыз
Тоталитарлы әміршіл - әкімшіл жүйе мен идеология барлық саланы, соның
ішінде ғылымды да өз ықпалында ұстағаны белгілі. Ғылыми шығармашылық
қызметі осы кезеңмен тұтас келген ғалымдардың еңбектері кеңестік,
социалистік идеологиядан тысқары қалмағаны ақиқат. Бұл мәселе көп
зерттеу жүргізіп, жаңа көз-қараспен байыпты ой-тұжырымдар айтуды
қажет ететін мәселе 1.
Белгілі қазақ тарихшысы профессор Б.С. Сүлейменовтің тұлғасына
көзқарас осындай күрделі мәселелердің қиылысында тұрған тақырып
болып табылады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы тарихи
дамудың қарқыны жөнінде тың ой-пікірлер айтып, тұжырымдар жасауда
Б.С Сүлейменов еңбектерінің орны ерекше. Қазақстан тарихында тарихи
оқиғалардың мәселелерін талдап, саралап, мәні мен маңызын көпшілік
қауымға жеткізе білуде көп еңбек сіңірген тарихшы ғалымның қоғамдық,
ғылыми – ұйымдастырушылық қызметіне талдау жасап, баға беру, құнды
жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
Көрнекті ғалым Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-
мүшесі, Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, тарих ғылымының докторы, профессор Бекежан Сүлейменұлы
Сүлейменовтың артында қалған бай ғылыми мұраларына тарихнамалық әділ
баға беру кімге де болса ауыр соғатын міндет 2.
Бұл міндеттің қиыншылығы мен жауапкершілігі сан алуан себептерден келіп
туындайды.
Себебі әрбір адамның жеке өмірі мен қызметін бағалау зерттеушінің
алдында көптеген тарихи, философиялық, этикалық, моральдық тұрғыдағы
шешуін іздейтін қиындықтарды көлденең тартады.
Тарихтағы жеке адамның рөлін зерттеу дәстүрлі соңғы жылдары
қайтадан жанданып келеді. Кеңес ғылымында жеке тұлға зерттеле қалса ол
тек маркстік-лениндік тұғырнамаға сәйкес зерттелді.
Б. Сүлейменовтің артында қалған бай ғылыми мұралары тарихнамалық
әділ бағаланып, обьективті тұрғыдан талдауды қажет етеді. Бүгінгі тарих
ғылымының даму тұрғысынан қарасақ ескі мен жаңаның күресі мәселесі
күн тәртібінде тұрған тарихи, саяси науқандар жөнінде асыра сілтеп,
жаңсақ жазып, жаңылыс басқан қадамдары да байқалады.
Біздің міндетіміз – Б.С. Сүлейменовтің ғылыми еңбектерінің мазмұны
мен мәніне баға беру, артық-кемін айқындау, озығы мен толымсыз тозығын
саралау.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Бекежан Сүлейменұлының өмір жолы,
ғылыми шығармашылық қызметі туралы зерттеулер көп емес-ті. Ғалымның
ғылымға келу жолы мен ғылыми еңбектері туралы Қазақ Совет энциклопедиясы
мен мерзімді басылымдарда мақалалар жарияланған.
Б. Сүлейменұлын қызықтырған өзекті мәселелер Қазан төңкерісіне
дейінгі Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының өмірі және азаттық
үшін күресі, ұлт-азаттық қозғалыс тарихы, аграрлық мәселелер қоғамдық ойдың
тарихи дамуы мен ағартушылық мәселелері.
Бекежан Сүлейменұлы оның Қазақстан тарих ғылымына қосқан үлесі туралы
мақалалар ғалымның көзі дүниеден өткен соң жарияланды. Тарих ғылымының
докторы Ғ.М. –ҒА корреспондент- мүшесі М.А. Асылбеков пен Ш.Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының аспиранты С.А. Есқалиевтің
зерттеулері бойынша “Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен ғылыми мұрасы”, “Б.С.
Сүлейменов және Алтынсаринтану мәселесі ”, атты мерзімдік басылымдарда
1997ж., 1999ж., 2001ж. мақалалары жарияланды 3. Сонымен қатар М.А.
Асылбеков пен С.А. Есқалиевтің бірлесе отырып жазған “Б.С. Сүлейменов
тарихшы ғалым”
атты еңбектері 2001 ж., жарыққа шықты. Мұнда ғалымның өмір жолына шолу
жасап тарих ғылымына қосқан үлесін және ғылыми қоғамдық қызметінің сан
қырлы бағыттарын анықтаған 4.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Біз ғалымның ғылыми мұраларының
тарихи оқиғаларға арналған зерттеулеріне қазіргі кездегі жаңа көзқарастар
мен тұжырымдамалардың негізінде объективті баға беру мақсатын қойып
отырмыз.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындайды.
1. Б.С. Сүлейменовтің өмір жолы мен ғылыми- ұйымдастырушылық қызметін
бұрын-соңды ғылыми айналымға енбеген, соны құжаттар негізінде ашу.
2. Оның тарихи оқиғаларын тарихын зерттеуші маман болып қалыптасуы мен
ғылыми жолының бағытына зер салу.
3. Тарихшы ғалымның қызметіне тоқталып, сол арқылы Қазақстан тарих
ғылымының дамуына қосқан үлесін бағалау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректемелік негізін
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының архив қорлары ғылыми
еңбектері және оларға арналған деректер әртүрлі архив қорларынан, кітап,
газет, журналдардан, сын-пікірлер, өзге адамдардың қызметі мен ғылыми-
шығармашылық жұмыстары туралы деректер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.
Ф-ОБ-001033
I. Б.С. Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы.
1.1 Б.С. Сүлейменов өмір жолына сипаттама.
XX ғасыр Қазақстан тарихы ғылымының өркендеп өскен заманы, Әлихан
Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышпаев, Санжар Асфендияров бастаған алғашқы аға
буын тарихшылардың ізімен Кеңес дәуірінде кәсіби мамандықты игерген,
Одақтағы тарихи ғылым мектептерінің түлектері Ә.Марғұлан, Е.Бекмаханов,
А.Нүсіпбеков, П.Г.Галузо, С.Н.Покровский, Е.Елеуов, Г.Ф.Дахшлейгер сынды
тарихшылардың екінші толқыны ғылымға келді. Солардың ішінде Қазақ КСР
Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Ш.Уәлиханов атындағы Қазақ КСР
Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, тарих ғылымының докторы, профессор
Бекежан Сүлейменовтың орны ерекше.
Бекежан Сүлейменұлы 1912 жылы қараша айында Ақтөбе облысы,
Шалқар ауданының №13 ауылында дүниеге келген. Оның өмір жолында сан-
салалы соқпақтар аз емес. 1917 жылдың наурыз айында Бекежан әкесінен
айырылып, отыз төрт жастағы анасы Набира Жиенқұлқызының қарамағында
қалады. Әмеңгерлікке көнбеген ана 1920 жылдың жазында қараңғылықтың
құрбаны болады. Ата-анасынан айырылған Бекежан сегіз жасына дейін
ағайындарының қолында, одан кейін Шалқар станциясындағы балалар үйінде
тәрбиеленіп, бастауыш білім алады. Жас өспірім кезінде ол Алматы
қаласына келіп, құрылысшы болып істейді. Сауатсыздықты жою мектебінен
өтіп, кешкі жұмысшы жастар мектебіне түседі. Оны аяқтап жоғарғы оқу
орнының даярлау бөліміне ауысады. 1927 жылдан комсомол, 1932 жылдан
партия мүшесі Бекежан 1934 жылы К.Либкнехт атындағы Мәскеу мемлекеттік
педагогика институтының тарих факультетіне оқуға түседі. Бұл институт
кейін В.И.Ленин атындағы Мәскеу мемлекеттік педагогика институтының
құрамына қосылады. 1938 жылы оны ойдағыдай бітіріп Қазақ КСР Оқу
министрлігінің нұсқауымен Абай атындағы Қазақ педагогика институтының аға
оқытушысы болып тағайындалады 5. Жоғары дәрежелі мамандардың жетіспеуі
себепті Сүлейменов бір мезгілде С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінде, КомВУЗ–де (бұрынғы партия мектебі) және жоғары дәрежелі
мамандар даярлайтын көптеген курстарда тарихтан сабақ береді. Сонымен
бірге Алматы мемлекеттік шет тілдер институтының ректоры қызметін, Қазақ
қыздар педагогикалық институтының КСРО тарихы кафедрасының меңгеруші
қызметін қоса атқарған.
1943 жылдан Бекежан Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы КСРО
Ғылым академиясының Қазақ филиалы, кейіннен Қазақ КСР Ғылым академиясымен
тығыз байланысты. Мұнда ол алғаш Тіл, әдебиет және тарих институты
директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, сектор меңгерушісі, Қазақ
КСР тарихының революцияға дейінгі бөлімінің меңгерушісі қызметтерін
атқарады. Қазақстан тарихын зерттеудің ғылыми орталығын ұйымдастыруға
тікелей араласады. Кезінде атақты орыс тарихшылары, шығыстану ғылымының
қайраткері В.В. Струве, С.Ф. Ольденбург, С.В. Тарле, Б.Д. Греков, С.Б.
Бахрушин, А.М. Панкратова, Н.М. Дружинии сынды ғалымдардың мектептерінен
өткен Б. Сүлейменов бұл ғалымдардан тарихи құбылыстарға объективті баға
беру, талдау жасауды үйреніп, бірізділікті сақтауды ғылыми ұстаным
дәрежесіне көтереді. Кеңес –Герман соғысы кезінде оның алғашқы ғылыми
еңбектері шыға бастады.
Бекежан Сүлейменов фашистерге қарсы шайқастарда асқан ерлік
көрсеткен қазақ халқының қаһарман қызы Әлия Молдағұлованың қысқаша өмірі
және соғыстағы ерліктері жөнінде 1944 жылдың наурыз айында мақала жазып,
батыр қызы бүкіл елге алғаш танытады 6.
Бекежан Сүлейменов 1952 жылға дейін 28 еңбек жариялайды.
1.2 Б.С. Сүлейменовтің тарихшы ретінде қалыптасуы.
Бекежан Сүлейменов алғаш Тіл, әдебиет және тарих институты
директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, сектор меңгерушісі, Қазақ
КСР тарихының революцияға дейінгі бөлімінің меңгерушісі қызметтерін
атқарады.
Бекежан Сүлейменовті қызықтырған өзекті мәселелер – Қазан төңкерісіне
дейінгі Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының өмірі және азаттық
үшін күресі, әсіресе қазақ жеріндегі революциялық және ұлт-азаттық қозғалыс
тарихы, қоғамдық ойдың тарихи дамуы мен ағартушылық мәселелері. Оның 1945
жылы қорғаған кандидаттық диссертациясында 7, Қазақ КСР Ғылым
академиясының Хабарлары (Вестник), Хабаршысы (Известия) және
басқа газет – журналдар беттерінде жарияланған ғылыми мақалаларында 8
патша өкіметінің 1867-1868 жылдарда жүргізген әкімшілік рефермалары және
олардың жүзеге асу нәтижесінде қазақ даласын кеңінен отарлауға мүмкіндік
туғаны ашық көрсетілген. Бұл реформалар Ресей отарлау саясатының негізгі
буындарының бірі болғанымен, олардың мақсаты, мазмұны мен нәтижелері Б.
Сүлейменовке дейін толық және тиісті түрде зерттелмеген еді. Ғалым аталған
реформалардың мәнін аша келіп, Қазақстан капитализм жолымен қарқындай
дамып келе жатқан Ресей өнеркәсібінің тұтыныс және шикізат көзіне айналды,
сонымен қатар қазақ жерін алаңсыз тонауына әкелді деп көрсетеді. Сондай-ақ
бұл реформалардың қазақ жерін бөлшектеп, халықты түпкілікті тәуелді
жағдайға түсіруге арналғанын және қазақ халқының ұлттық даму жолындағы
үлкен кедергі болғанын дәлелдеп жазады. Бекежан Сүлейменұлының
редакторлығымен және кіріспе мақалалары мен Б.Әбиевтің Қарағанды көмір
бассейіні жөнінде тарихи очеркі 9, 1916 жылғы қазақтар көтерілісі және
1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезіндегі Қазақстандағы
жұмысшы, шаруа және ұлт-азаттық қозғалыстар жөнінде құжаттар мен мәліметтер
жинақтары 10 жарық көреді. Көптеген жарық көрген зерттеулерінде Бекежан
Сүлейменов Ресейдегі 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-демократиялық
революцияның Қазақстанға ықпал болғанын жазады. Бірақ қазақ қоғамында
патриархалды - феодалдық қатынастардың үстем болуына байланысты. Қазақстан
шаруаларының күресі Ресейдің орталық бөлігіндегі шаруалар бұқарасы
күресінің деңгейіне жете алған жоқ 11. Б. Сүлейменов 1905-1907
жылдардағы Қазақстандағы революциялық күрес өлкедегі ұлт-азаттық
қозғалыстың өрлеуіне әсер етті, бірақ жұмысшылар күресі олардың аз
болуына байланысты Қазақстанда қарулы көтеріліс деңгейіне дейін көтеріле
алған жоқ деп көрсетеді. Ал ғалым қазақтардың 1916 жылғы көтерілісі бір
жағынан ұлт-азаттық бағытында болса екінші жағынан шаруалар қозғалысы деп
есептейді. Басқа авторлар мен салыстырғанда, Бекежан Сүлейменов көптеген
деректі материалдар негізінде бұл көтерілістің бүкіл қазақ жерінде
болғанын дәлелдейді. Сондай-ақ ол Ресейдегі 1917 жылғы Ақпан революциясы
кезінде Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс басылды деген пікірге қарсы
шығып революциядан кейін де Торғай және Жетісу облыстарында көтеріліс
партизандық әдіспен жалғаса берді деп тұжырымдайды.
Б. Сүлейменұлы Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның мәдени дамуы және
қоғамдық ой тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, соның нәтижесінде Ыбырай
Алтынсариннің ағартушылық қызметі мен қоғамдық- саяси көзқарастары жөнінде
еңбектер жариялайды 12.
Қазақ КСР Ғылым акедемиясында Ы. Алтынсаринның өмірі және қызметін
алғаш байыппен зерттеген – Б. Сүлейменұлы. Ол 1945 жылдан бастап
Ы.Алтынсарин және оның кезеңі тақырыбына зерттеу жұмысын жүргізіп, Ы.
Алтынсаринның таңдамалы шығармалар жинағын шығаруды жоспарлайды. Мәскеу,
Ленинград, Қазан, Орынбор, Челябі, Чкалов, Қостанай және Тройцк қалаларының
архивтерінен және кітапханаларынан қыруар материладар жинайды. Өзінің
зерттеулерінде Қазақстандағы қоғамдық ой тарихы IX ғасырдан бастап көп
ғасырлық
дамудан өткендігін, XIX ғасырда Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин және А.
Құнанбаевтың шығуы кездей - соқ емес екендігін атап көрсетеді.
Б. Сүлейменов алғашқылардың бірі болып Ы. Алтынсаринның көрнекті қазақ
ағартушысы, өз заманының ойшылы, қоғам қайраткері, қазақ жазбаша
әдебиетінің классигі және қазақ әдеби тілінің негізін салушылардың бірі
екенін дәлелдейді.
Алғашқы кезде Кенесары Қасымұлы көтерілісі және қазақ әдебиетінің
кейбір мәселелері жөнінде коммунистік көзқарасты жақтаған Б. Сүлейменов
өзінің асыра идеологияландырылған мақалаларында 13, Е. Бекмаханов, Қ.
Жұмалиев енбектерін сынаған еді. Бірақ 1951-1952 жылдары Қазақ КСР Ғылым
академиясында өткен, жиналыстарда, мәжілістерде Б. Сүлейменов азаматтық
бағыты күшті ғылым ретінде Е. Бекмаханов, М. Әуезов және басқа
оқымыстыларды жақтап, батыл сөз сөйлейді 14. Бұл кезде Б.Сүлейменов
Қазақ КСР Ғылым академиясы қоғамдық ғылымдар бөлімінің ғылыми хатшысы болып
қызмет атқаруы да бұл пікірталаста белсенділік көрсетуіне мүмкіндік береді.
Бұл оқиғалар қазақ ғылымдарының тағдырына үлкен қасірет алып келген саяси
науқанмен тікелей байланысты еді. Атап айтқанда, ғылым, өнер, мәдениет,
өсіре идеологияландырылып, демократиялық ұстанымдар шектеліп, рухани
құндылықтар дүниеге келтіру мен таратуға саяси қысым күшейген еді. Бұл
қысым әр кезде алуан түрлі әдіспен көрсетіліп, саяси және идеологиялық
ұйымдар тарапынан үнемі тарату, реттеу және қатаң бақылау жасау арқалы
іске асыру еді. Тікелей саяси қысым, әсіресе, қоғамтану, өнертану, білім
беру, тәрбие сияқты мәдениет салаларында ерекше өріс алады. БК(б) П
қысқаша курс тарихы жарық көргеннен соң, көптеген концептуалдық еңбектер
теріске шығарылып, 1950 жылдырының басында қуғын-сүргіннің жаңа толқынының
басталуына себепші болады да, республика зиялыларына қауіп-қатер төнеді.
Бұл Кеңес Одағындағы көптеген жазықсыз зиялы азаматтарды қайтадан сталиндік
жүйенің елегінен өткізудің жаңа кезеңінің басталған сәті болатын. Соған
орай Қазақстанда бірнеше қаулылар шығады. Олардың қатарында Қазақстанда
К(б) П ОК-ң 1947 жылы 21 қарашадағы Қаз КСР Ғылым академиясы Тіл және
әдебиет институты жұмысындағы өрескел қателіктер туралы және ҚК (б) П ОК
VIII – пленумының 10–сәуір 1951 жылғы Республика партия ұйымдарындағы
жағдай және идеологиялық жұмыстарды жақсарту туралы қаулылар мен Правда
газетінде жарияланған Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік ілім
тұрғысынан қарастыру үшін деген 15 мақала да бар. Қазақстандағы ішкі
жауларды әшкерлеу науқаны осылай басталды. Бұл қаулыларға сәйкес тарихшы
Е. Бекмаханов пен Б. Сүлейменовке қауіп –қатер төнеді. Көп ұзамай 1952
жылдың 17-шілдесінде Б. Сүлейменов, ал 5 –қыркүйекте Е. Бекмаханов
тұтқындалады. Б. Сүлейменов жөнінде сол жылы 13-қыркүйекте қауіпсіздік
комитетінің айыптау қорытындысы шығып, ісі Қаз КСР Прокоратурасына берілді
16.
1952 жылы 23-қазанда болған Қазақ КСР-інің Жоғарғы сотының алқасы жабық
отырысында мынадай үкім шығарады: Өзінің антисоветтік іс-әрекетін Б.
Сүлейменов саяси екіжүзділік әдісімен жүргізді. 1948 жылы ол XIX ғасырдағы
Кенесары Қасымовтың феодалдық – монархиялық көтерілісін ұлтшылдық деп
айыптаса, 1951-1952 жылдары Қаз КСР Ғылым академиясының отырысында және
мәжілістерінде өзі антисоветтік және ұлтшылдық тұрғыдан Қазақстан тарихының
бірқатар мәселелерін қарастырған және еңбектерінде, қолжазбаларында және
баяндамаларында буржуазиялық-ұлтшылдық идеологияны насихаттады. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде Партияның және Совет үкіметінің КСРО-дағы
ұлттық саясатына қарсы үгіт-насихат жүргізді, халықтар көсемі жөнінде
келеңсіз сындар айтқан. Осы айтылған айыптар негізінде Б. Сүлейменов 25
жыл бас бостандығынан, 5 жылға сайлау құқынан айырылады және дүние – мүлкі
тәркіленеді. Бай кітапханасы, сирек кездесетін кітаптары талан –таражға
түседі.
Тарих ғылымына жасалған идеологиялық қысым 1953 жылғы наурызында Сталин
қайтыс болғаннан кейін де Қазақстанда толастай қойған жоқ, сәл бәсеңсісе де
үйреністі әдетпен жүріп жатты.
Тек 1954 жылдың көктемінен кейін Қазақстан ғылымы мен мәдениеті саласындағы
саяси науқандар бәсеңси бастады. Бұл кезеңде идеология мәселесі ҚКП ОК бір
рет те талқыланбапты. Бұл процесті бұрынғы саяси айыпталғандардың
ақталуынан байқауға болады. Б. Сүлейменов лагерден қайтарылып партия
қатарына қайта қабылданып, қызметіне оралады 17.
Ал, әйелі Ваганова Лидия Александрқызы консерваторияның оқытушылық
қызметінен босатылады. Ол аздай-ақ саяси қылмыскердің әйелі болғандықтан
үйінен, дүние-мүлкінен айырылып, қаңғыбастық күйге түседі. Жұмыссыз
қалғаннан кейін Талдықорғанға бас сауғалап барғанмен, ағайындарынан жылы
лебіз ести алмайды. Таныстары мен туыстары одан теріс айналады. Қазақстанда
қалу мүмкіндігі болмағандықтан 1953 жылы 4- наурызда Алматыдан Новосібір
қаласына көшуге мәжбір болады. Бірақ онда да осы жағдай алдынан шығады. Ол
Б. Сүлейменовке жазған хаттарында Мәскеуге, КОКП Орталық Комитетінің
кінәсіз екендігін білдіріп, арыз жазу жөнінде ақыл қосады. Тіпті Б.
Сүлейменовтің 1953 жылы 4 - наурызда КОКП Орталық Комитетінің жанындағы
Партиялық Бақылау комиссиясының басшысы М.Ф. Шкирятовке жазған хатынан
кейін де, Лидия Александырқызы КОКП Орталық Комитетіне хат жолдап,
жұбайының жазықсыз отырғанын оның құқықтары жерге тапталып жатқанын
жазады. Ақыры оған жарымен кездесуге тыйым салынады. Алматыда тұруға еш
мүмкіндігі болмаған, қуғындалған әйел Новосібірде жүріп, қасіретке төзе
алмай, сол 1953 жылы 18- қазанда пойыздың астына өзі түсіп, опат болады.
Ал, Б. Сүлейменовтің сағынан сынбауы оның кішкентайынан жоқшылық пен
жетімдікті көргендігінен еді. Билік басына Сталин тұрған уақытта
репрессияланғандардың көпшілігі үшін сот процедуралары сақталынбайды, ал
қамауға алыну, тергеуден өту жүйесі жабайылық сипатта жүріп,
қуғындалушылардың басым көпшілігі ұрып-соғуға және азаптауларға ұшырайды.
Тергеу үстінде ең көп таралған айла – ұйқыдан айыру еді. Түрмеде
жатқан адамды бірнеше түн бойы тергейді де (тергеушілер бірін-бірі
ауыстырып отырады), ал күндіз түрме басшылары оны ұйықтатпайтын. Сөйтіп
тәулік пен тәулік өткенше деп жазады профессор өзінің естеліктерінде 18.
Ол да 1952 жылы Ленинград дәрігерлер ісі бойынша қамалған болатын. Кімде-
кім ұйқысыздыққа төзіп, әлде де өзіне қарсы немесе басқаларға қарсы жала
құжатқа қол қоймаса, оны аяусыз ұрып-соғуға ұшыратын еді. Генерал А.В.
Горбатов та репрессиясының күшейген уақытында көптеген жазықсыздар сияқты
қамауға алынып, бірақ басқалардан гөрі ұрып- соғуға, жан қинаудың барлық
түрлеріне төзіп, ақыры жазықты екенін мойындамай осы қасиетімен өзінің
қайрат-жігері күшті және адал адамдық қасиетін сақтап қалғаны туралы
жазады 19.
Б. Сүлейменов те Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
бірінші хатшысы П.К. Пономоренкоға жазған хатында былай дейді: За то, что
я отказывался ставить свою подпись под искажению составленными капитаном
Соловьевым моими ответами на вопрос в протоколах допросов, он прибегал
против меня к чуждому советскому государственному строю физическому
воздействию пытке, побоям и лишению меня сна и отдыха, систематически
задержали меня до 5 часов утра, лишал меня денежной и продуктовой передачи
даже после суда. Таким образом, он приводил меня до отчаяния до упадка сил
и потери сознания, исказал мои показания, под нажимом и угрозами вынуждал
меня подписывать состряпанные им протоколы допроса, постоянно подтасовывал,
фальсифицировал факты. В ходе предварительного следствия обо всех этих
фактах произвола со стороны следователя я неоднократно заявлял помощнику
прокурора Казахской ССР Б.Тимофееву. Одноко, по неизвестным мне причинам,
вопреке статьей 212 и 214 УПК РСФСР, он не обращал никакого внимания,
заявляя: Мы верим следователю Соловьеви его право добывать от Вас
показания 20.
Б. Сүлейменов бұл ауыр сынға төзіп, зорлық- зомбылықты да бастан
кешіреді, аштық пен ұйқыға да шыдайды, бірақ тағылған жаланы мойындамайды.
Соттың шығарған үкімінде Сүлейменов виновным себя не признал. Однако,
анализируя все материалы предварительного и судебного следствия, коллегия
считает, что антисоветские буржуазно-националистические выступления
Сүлейменова имели место и в течение всего периода, то-есть с 1941 года до
1952 года 21. Сөйтіп Б. Сүлейменов, жоғарыда айтылғандай, 25 жылға
сотталып, Үркіт облысындағы Бодайбы еңбекпен түзету лагеріне жаза мерзімін
өтеу үшін жер аударылады.
Сібірде жүргенде Бекең Партия басшылығына, Кеңес құқық қорғау
органдарына өзінің күнәсіз екенін айтып, арыздарды бірінен соң бірін
жазады. Атап айтсақ, сақталған бірнеше арыздары бар, мәселен, 1953 жылы 24
– наурызда КОКП Партиялық Бақылау комитетінің басшысы М.Ф. Шкирятовке, сол
жылдың 16-шілдесінде КОКП-ның Орталық Комитетінің бірінші хатшысы
Хрущевке, 1954 жылдың 19- наурыз күні Қазақстан Компартиясының Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы П.К. Пономаренкоға және Кеңестер Одағының бас
прокуроры Руденкоға жазған хатында былай дейді: В своих жалобах, приводя
многочисленные примеры и факты, я высказывал, что исключительно
субъективно, шаблонно, тенденциозно подходили к решению вопроса о моей
судьбе. Как о судьбе члена партии, советского человека, велекое право
которого не только законодательно закреплено, но и гарантировано в
советской конституции 22.
Бұл хаттардың көпшілігі жауапсыз қалады. Б. Сүлейменовтің, Е.
Бекмахановтың тағдыларына игі әсерін тигізген адам – орыстың әйгілі ғалым-
тарихшысы, академик А.М. Понкратова. Өзінің зор беделін және КОКП Орталық
Комитетің мүшесі екендігі пайдаланып, қазақтың қуғынға ұшыраған
тарихшыларын жете тани білетіндігін, олардың халыққа жау екендігіне
сенбейтіндігін, істің қате жүргізілуі мүмкін екендігін ескерітіп, қайта
қаралуын өтініп, Партиялық бақылау орнына ашық та батыл пікірін түсіреді.
Бұл ұсынысын аяқсыз қалмауын талап етеді. Б. Сүлейменов те Кеңес өкіметі
мен Компартияға ешқандай қылмыс жасамандығына, адал екендігіне істің қате
жүргізілгендінгіне сенеді. Ол П.К.Пономаренкоға жазған хатында Всему есть
предел. Правда на моей стороне. Она опровдает меня, свидетельсьвует о моей
честности, преданности Коммунистической партии Советского Союза деп ашық
жазады 23. Сөйтіп жолдастарының және өзінің күресі нәтижесінде қылмысты
істі қайта қарау үшін коммисия құрылады. Тексеру барысында ол жазықсыз деп
табылып, мынандай түрмен босатылады: Сүлейменов Бекежан с 17 июля 1952
года содержался в тюрьме и 3 мая 1954 гоода освобожден за прекращением дела
в порядке статии 204 п Б УПК (УК) нач тюрьмы КГБ при СМ КССР мойор
Корольский.
Б. Сүлейменұлы айдаудан оралғаннан кейін оның ғылыми атақтары мен
құқықтары қалпына келтіріледі, кітапханасын қайтарып алады. 1954 жылы 24-
шілдеде бұрынғы жұмысына орналасады. Содан өмірінің аяғына дейін Қазақ
КСР Ғылым академиясының қызметкері ретінде тарих ғылымының дамуына, ғылыми
мамандар даярлауға көп үлес қосады. Ғалым Қазақстанның революцияға дейінгі
деректік негізін жасауға да тікелей атсалысады. Ол – бес томдық Қазақ
ССР тарихының бас редакциясының мүшесі және белгілі авторы болды. Қазақ
Совет Энциклопедиясын шығаруға да көп үлес қосады.
2. Б. Сүлейменов – аграрлық мәселе мен ұлт-азаттық қозғалысты зерттеуші
ғалым.
2.1. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық
мәселе тарихшы ғалымның еңбектерінде.
Б.С. Сүлейменовтің қаламынан 130 ғылыми және ғылыми- көпшілік еңбек
туған. Оның бесеуі күрделі монографиялық еңбек. Бұлар – аграрлық
қатынастардың тарихын, революциялық және ұлт-азаттық қозғалысты, мәдениет
пен қоғамдық ой тарихын кең зерттеп терең талдаған еңбектер. Ғалымның Отан
тарихына қосқан күрделі үлесі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы
Қазақстандағы агралық мәселе, 1905-1907 жылдардағы Қазақстандағы
революциялық қозғалыс, 1916 жылғы Қазақстандағы көтеріліс, XVIII-XX
ғ.ғ. басындағы Қазақстан Ресей құрамында деген күрделі монографиялық
еңбектерінде 24, Бекежан Сүлейменұлы орталық езгідегі қазақ ауылының
тарихи-әлеуметтік мәселелеріне, феодалдық және капиталистік өндіріс
қатынастары дәуірі кезеңіндегі Қазақстандағы революциялық және ұлт-азаттық
қозғалыстың даму кезеңдеріне жаңа ғылыми баға бере отырып, Қазақстанның
Ресейге қосылуының әр түрлі нәтижелері мен салдарын ашып көрсетеді,
халықтар достығын, еңбекшілір бірлігін насихаттайды.
Б. С. Сүлейменовтің тарихи көзқарастары аясындағы ғылыми мұраларының
ішіндегі бұл проблема күрделі әрі ғалымның тарихшы ретінде қалыптасуындағы
ең алғашқы зерттеген мәселелерінің бірі болатын. Осы аспектімен көп жылдар
бойы айналысу барысында саяси жүйенің идеологиялық цензурасы объективті
зерттеуіне үлкен кедергі болды. Бұл жағдайға байланысты аграрлық мәселе
жөніндегі ғалымның шығармашылық ізденісін екі кезеңге бөліп қарастырғанды
жөн көрдік. Атап айтсақ, Б. Сүлейменовтің ғылымға енді ғана бойлап енгеннен
бастап, ұлтшыл аталып, айдалып-сотталғанға дейінгі аралық, яғни, бірінші
кезең -1940 жылдардан -1952 жылдарды қамтыса ал, екінші кезең ақталғаннан
кейінгі 1955-1982 жылдар бойындағы зерттеген кезі.
Жалпы алғанда, Б. Сүлейменов, өзінің ғылыми зерттеуінде неғұрлым
революцияға дейініг аграрлық қатынастар мәселесінің эволюциясына, даму
ерекшеліктеріне үлкен мән береді. Аталған проблема бойынша кіріспе
сипатындағы оның ең алғашқы зерттеуі Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы
реформа деген атпен кандидаттық диссертация көлемінде 1945 жылы сәтті
қорғалды. Демек, бірінші кезеңде негізінен қаралған мәселе – қазақ
даласында
Отарлық қанауды қатал бекіткен 1867-1868 жылдардағы реформаның шынайы мәні,
мағынасы, жүру барысы, аталмыш мәселеге қатынасы бір сөзбен айтқанда берген
зиянды немесе пайдалы салдарлы нәтижесі қарастырылады. Алайда, бұл
зерттеу Ұлы Отан соғысы аяқталар тұста сталиндік саяси қысымға ілікті.
1945 жылы идеологияның өзгеруіне сай БКбП ОК –не ғалымның кандидаттық
диссертациясындағы кейбір кереғар тұжырымдар жөнінде айып-арыз қағаздар
түсе бастады. Кейін 1952 жылы қамауға алынған кезде Б. Сүлейменовке, 1868
жылғы патшалық Ресейдің Уақытша ережесі жөніндегі жарлығын әшкерелеп
жаздың деп, мойнына ауыр айыптардың бірі ретінде диссертациясын
қолшоқпар есебінде пайдаланады 25.
Жалпы алғанда Б. Сүлейменов, қоғамдық тарихи көзқарасын өзінің
диссертациясында қамтып отырған. 1867-1868 жылдары қазақ даласының
әкімшілік құрылымын өзгерту реформаларын егжей тегжейлі зерттеп, көптеген
архив материалдарының негізінде бұл реформаның мәнін айқындап дәлелдеді.
Сонымен қатар Ресейдің жас буын буржуазиясының да шет аймақтарды отарлауы
оларды өнім өткізу рыногына және шикізат көзіне айналдыру мүдделеріне сай
келді деп, автор реформаның алғы шартын көрсетеді. Ол үшін патша үкіметі
өлкенің басқару жүйесін өзгерту жолымен Қазақстанды отарлауды күшейтті,
сөйтіп, қазақ халқын патша шенеуніктеріне және байларға түпкілікті
бағындыруды көздеді- деген тұжырымды көзқарасын Б. Сүлейменов айқын
жазады.
Қазақ даласында енгізіліп жатқан жаңа әкімшілік құрылымның негізгі
принципі, Б Б. Сүлейменов пікірінше, отарлау аппаратын нығайту, әскери
ведомствоға шоғырландыру арқылы генерал – губернатордың қолына бүкіл әскери
және азаматтық билік беріліп, бұған қоса әкімшілігінің бастығы етіп әскери
офицерлерді тағайындау қазақ даласында әскери-аккупациялық режимді
күшейтуге бағытталған еді.
Б. Сүлейменов 1867-1868 жылғы реформаны зерттей келе, жалпы жаңа
ереженің мәніне орай болыстық және ауылдық әкімшілікті құру тәртібі қазақ
халқын өте қатаң езіп, жаншу мақсатына қызмет етті.
Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда Қазақстандағы аграрлық
тарих ең көкейтесті және күрделі мәселе қатарында қалып келеді. Ресейдегі
капитализм кезеңіндегі Қазақстанның аграрлық тарихының түйінді проблемалары
Б. Сүлейменов XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы
агралық мәселе еңбегінде зерттелді.
Б. Сүлейменов монографиясының хронологиялық шеңбері 40 жылды (1867-1907
жылдар) қамтиды. Онда самодержавиенің аграрлық саясатының мәні және
помещиктер буржуазиясының айқындамалары ашып көрсетіліп, қазақ ауылының
отырықшылану тарихы мен әлеуметтік-шаруашылық құрылысына талдау жасалған.
Б. Сүлейменов ауылда тұрақты тұрғын үйлер және мал ұстайтын қора-қопсы салу
күшейе түскенін атап айтты, 1867-1868 жылдардағы реформалар нәтижесінде
құрылған әкімшілік ауыл мен шаруашылық ауыл арасындағы айырманы көрсетіп,
олардағы қанаудың нысандары мен әдістерін қарастырған. Қазақ ауылының
капитализмнің таралу және халықтың жіктелу дәрежесін анықтау кезінде Б.
Сүлейменов екі санатты: шаруашылықтағы мал саны мен жалдамалы жұмысшылар
санын басшылыққа алады. Ол патриархаттық-феодалдық қатынастардың
өміршеңдігі себепті ауыл кедейлері едәуір дәрежеде рулық көмек түрінде
қаналып отырғанын атап көрсеткен.
Монографияда өлкені казактардың отарлауына, Жетісу казак
әскерлерінің тарихына едеуір орын берілген. Патша өкіметінің қоныстандыру
саясатын Б. Сүлейменұлы екі кезеңге бөледі: XIX ғасырда Жетісуға және
Сырдария облысына шаруалар стратегиялық және әскери-саяси мақсат-мүддемен
қоныс аударылса, XX ғасырда кедей және орта шаруалардың жер үшін күресін
әлсірету мақсатында олар Ресейден көп мөлшерде көшірілді. Самодержавиенің
қоныстандыру саясатының салдарынан, - деп санайды –автор көшпелі (мал
өсіруші) және отырықшы (егінші) шаруашылық терең дағдарыс кезеңіне ұшырады.
Ол өндіргіш күштердің орасан көп күйзелгенін шаруалардың ерекше қатты
қайыршыланғанын жазады.
Б. Сүлейменов қоныстандыру мәселесін XIX-XX ғасырдың басындағы Ресей
экономикасына тән өзгерістермен өзара тығыз байланыста алып қарады: қоныс
аудару мәселесін Ресейдегі аграрлық төңкеріс жағдайына шешуге болады деген
қорытындының қуатталуы сондықтан.
Қазақ шаруаларының орыс революциясы кезіндегі аграрлық қозғалысы ұлт-
азаттық күресімен ұштасты 26.
Бір кездерде 1905-1907 жылғы революция Қазақстанға соқпай кетті, сол
кезеңдегі революциялық толқын Қазақстанға жетпеді деген ұғым басым
болған. Б.Сүлейменов бұл пікірді сынап, жергілікті қазақ халқы өз
бостандығы, егемендігі үшін орыс еңбекшілерімен бірге 1905 жылғы
революцияға қатысқанын дәлелдеді. Ресейде болған 1905-1907 жылдарындағы
революция Қазақстанда күрестің жаңа толқының пайда болуына түрткі болды.
Еңбекші шаруалардың жер үшін күресі Ресейдегі және ұлттық аймақтардағы
1905-1907 жылдардағы саяси күрестің құрамдас бөлігіне айналды деді. Бұл
еңбектерде кеңестік кезеңдегі идеологиялық лептің салқыны сезіледі. Бірақ
бұл еңбектерде жинақталған үлкен фактологиялық материал, қазақ халқының
сан ғасырлық азаттық үшін біртұтас күресінің бір буыны ретінде
көрсетілгендігімен құнды.
Бекеңнің тереңдеп жан-жақты зерттеген проблемаларының бірі-
революцияға дейінгі Қазақстандағы агралық қатынастар тарихы. Ол XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе
деген күрделі монографиялық еңбегінің негізінде, 1964 жылы Өзбек КСР Ғылым
академиясының Қоғамдық ғылымдар жөніндегі біріккен ғылыми кеңесінде
докторлық диссертация қорғады.
Бекежан Сүлейменовке дейін революцияға дейінгі Қазақстандағы
аграрлық мәселе тарихы бойынша арнайы зерттеу жоқ еді. Бұл еңбектің
құндылығы міне, сонда.
Қазақстандағы отарлау тарихының жалпы мәселелеріне арналған көптеген
еңбектерде аграрлық қатынастар мәселесі үстүрт қаралды, көптеген мәселелер
шатастырылды немесе үстем идеологиясы ықпалымен теріс жазылды. Сондықтан
да бұл монографияны жазу барысында авторға көп еңбек етуіне тура келді.
Кеңес Одағының Мәскеу, Ленинград, Алматы, Орынбор, Ташкент, Омбы және
басқа қалаларындағы 15-ке жуық архив қоймаларынан мәліметтер мен құжаттар
алып, 150-дей қорды сұрыптайды. Революцияға дейін шыққан көптеген
журналдар мен газеттерді қарап, мыңға жуық кітаптар, зерттеулер және
мақалалар талдайды. Сонымен қатар Бекең Қазақстанның әр жерінде тұратын
ақсақалдармен бұрынғы ауылдардың шаруашылық тұрмысының кейбір жайларын
анықтау үшін үнемі пікір алысады. Осындай бағалы деректерді пайдалана
отырып, 1867-1907 жылдардағы шаруашылық құрылысын, жер көлемін, халықтың
саны мен отырықшылық жайын ғылыми жүйемен зерттеп, талдай білді.
Б. Сүлейменов революцияға дейінгі Қазақстан патшалық Ресейдің
аграрлық- шикізат көзі болғандығын атап көрсетеді. Қазақтардың 98,8 пайызы
және орыс тұрғындарының 63,1 пайызы XX ғасырдың басында тек қана ауыл
шаруашылығымен айналысқан еді. Осыдан революцияға дейінгі Қазақстанның
тарихы, түптеп келгенде, ауылдық, ауыл шаруашылығы мен шаруалардың тарихы
деп орынды көрсетеді.
Монографияда 1867-1868 және 1891 жылғы патша реформалары талданып,
Қазақ елі өмірінің негізгі салаларының қамтығандығы, осының негізінде
Қазақстан метрополия үшін түпкілікті шикізат көзіне айналғандығы
дәлелденген. Сонымен қатар патша үкіметінің реакциялық саясатына
қарамастан, XIX ғасырдың аяғында ауылдың әлеуметтік –экономикалық және
қоғамдық-саяси дамуына капиталистік қатынастар біртіндеп енгендігін
көрсеткен. Осыған дейін объективті түрде зерттелмей келген мәселелер, оның
ішінде ауылдың территориялық – шаруашылық құрылымы, қазақтардың шаруашылық
тұрмысының ерекшеліктері ескеріліп, географиялық ортаның әсері, көрші
аймақтардың оның экономикасына ықпалы мен маңызы көрсетіліп баяндалады.
Қазақ ауылының ерекшеліктерін ескеріп, аймақтар бойынша зерттеу негізінде
Бекежан Сүлейменов Қазақстан жерін аймақтарға дұрыс бөледі. Олар: мал
және жер шаруашылығымен айналысатын солтүстік, солтүстік-батыс, оңтүстік
шығыс (оған, әрине, Сырдария және басқа өзендердің оазистерін кіргізеді)
және мал шаруашылығымен айналысатын оңтүстік-батыс және орталық аудандардың
бір бөлігі.
Бекежан Сүлейменов өз еңбектерінде қазақ шаруаларының отырықшылыққа
көшуіне егжей-тегжейлі тоқтап, бұл үрдістің кезеңдерін талдайды.
Шаруалардың жаппай отырықшылыққа көшуінің бірінші сатысы-тұрақты
қыстауларға көшу деп көрсетеді. Қазақстандағы патша үкіметінің отарлау
саясаты шаруалардың жаппай отырықшылыққа көшуіне кедергі болды, тіпті
қазақтарды шөлейттерге ығыстырды деп дәлелдейді.
Аграрлық қатынастардың шиеленісуінің негізгі себебі ретінде Сүлейменов
қазақ жерлерін патша үкіметінің жаппай талан-таражға түсіргеннін атап
көрсетеді 27. Ежелден қазақ халқының меншігінде болған жерлерді патша
үкіметінің күштеп тартып алып, казак әскерлерінің иелігіне және қоныс
аударушылар қорына бергені баяндалады. Осындай зорлық – зомбылыққа қарсы
өрістеген аграрлық қозғалыстың дамуын талдай келіп, Бекең қазақ шаруалары
не үшін күресті, олардың күресінің түрлері және әдістері қандай болды
деген сұрақтарға бұған дейін жарияланған әдебиеттермен салыстырғанда
толық жауап береді. Қазақ шаруаларының аграрлық қозғалысы ұлт-азаттық
қозғалыспен тығыз байланысты. Оның төменгі сатысы арыз, өтініш, талап және
петиция жазу түрінде болса, қазақ шаруаларының қарулы көтерілісі жоғарғы
деңгейі еді. Сонымен қатар қазақ шаруалары жер үшін, Ресейдің басқа
халықтарымен тең құқық үшін, толық бостандық және ұлттық тәуелсіздік үшін
күрес жүргізді деп Ташкентте ғылыми конференцияда жасаған баяндамасында
тап күресі шеңберінен шығып, қазақ халқының ұлттық патриотизмін
насихаттаушы ғалым ретінде көрінеді.
Бекежан Сүлейменов XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ
ауылдарындағы аграрлық қатынастың шиеленісуін және таптық күресті терең
және тиянақты түрде зерттеген. Ол былай жазады: 1893 жылдан 1912 жылға
дейін Торғай, Орал, Ақмала және Семей облыстарындағы қазақ шаруаларынан
қоныс аудару қорларына 17 млн. Десятина жақсы жерлер тартып алынды. Осымен
қатар казак әскерлерінің жаппай шұрайлы жерлерді тартып алуы шаруаларды
күйзеліске ұшыратты. Сөйтіп, олар енді казак әскерлерінің басшы
офицерлеріне, байларға және кулактарға тәуелділікке, бір бөлігі әр түрлі
кәсіпшілік және жалдамалы жұмыстарға кетіп жатады.
Б. Сүлейменовтің аграрлық тарих бойынша еңбегі Қазақстандағы қоныс
аудару қозғалысын зерттеуге қосқан елеулі үлес және мәселенің сан-қилы
қырларын терең қарастыруға түрткі болып отырғаны күмән туғызбайды және
қазіргі әдіснама тұрғысынан қоныс аударудың көлеңкелі тұстарын ашып
көрсететін іргелі еңбектер жазу ғалымдардың міндеті болып табылады.
2.2. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың Б. Сүлейменовтің
еңбектерінде зерттелуі.
Бекежан Сүлейменұлының қалам тартып, терең зерттеу жүргізген
мәселелерінің бірі – Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының
мәселелері. Ол өзінің таңдаған проблемаларының патриоты болды. Осы мәселе
бойынша көп жылдар бойы айналысу барысында, ғалым артынан 3 монография және
27 ғылыми мақалаларын жазып қалдырды. Сондай-ақ ғалым аталмыш проблема
бойынша дерек базасын жасауға тікелей қатысып, қыруар жұмыстар атқарды.
1952 жылы Алматыда өткен революцияға дейінгі ұлттық қозғалыстар тарихын
және Қазақстанның Ресейге қосылу проблемаларын қарастырған пікірталаста
1916 жылғы көтеріліс бойынша баяндаманы маман ретінде Б. Сүлейменұлы
жасайды. Бұл мәселе бойынша ғылыми зерттеулерін, ол Ұлы Отан соғысы
аяқталар кезінде бастаған болатын.Осы көтерілістің тарихымен айналысқан
бүкіл авторлар көтеріліс тек екі облыста болды, яғни, көтерілістің ірі
ошақтары Торғай және Жетісу облыстарында өрістеді деп санаса, ал Б.
Сүлейменов көтеріліс бүкіл қазақ жерінде болғанын, тек көтерілістің ішкі
ерекшеліктері Торғай және Жетісу облыстарымен салыстырғанда қалған
облыстарды әлсіздеу өткенін атап көрсеткен. Ол көтерілістің таралу аймағын
осылай деп түйіндейді: Сондай-ақ, Б. Сүлейменұлы 1916 жылғы көтеріліс
тарихнамасында мүлдем қаралмаған қазақ жұмысшыларының, жалшыларының да осы
көтерілісшілер қозғалысына қатысқандығын тарихи фактілер келтіріп
дәлелдейді. Оның пікірінше, 1916 жылғы көтеріліс 1917 жылы ақпан
революциясы кезінде басылды деген қалыптасқан қорытындыны дұрыс емес деп
есептеп, көтеріліс Торғай облысында партизандық әдіс күресімен жалғаса
берді деп дәлелдеді 28.
Өзінің баяндамасында көптеген деректерге сүйене отыра Б. Сүлейменов
бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ еліне онсыз да ауыр отарлық езгіні
күшейткендігін, соның салдарынан халықтың азаттық күресінің өрлеуіне 1916
жылғы патша жарлығы себеп болғанын баяндайды. Жинақталған құжаттарға сүйене
отыра, ол 1916 жылғы көтеріліс ұлт-азаттық сипатта болып империалистік
соғыс пен патшалықтың отарлау саясатына және феодалдық езгіге қарсы
бағытталды деп қорытынды жасайды. Осы 1916жылғы ұлт-азаттық көтеріліс
тарихын терең зерттеген ғалымдарының бірі Х. Тұрсынов Восстание 1916
г. В Средней Азий и Казахстане атты 1962 жылы жарық көрген қомақты
еңбегінде көтерілістің тарихнамасын талдау барысында осы көтерілістің
сипатын анықтау мәселесі бойынша екі бағыт өріс алғандығын олардың
кемшіліктеріне тоқталады. Әсіресе 1916 жылғы көтерілісті біржақты кертарпа,
ұлтшылдық сипаттағы деген көзқарастарды сынайды.
Сондай-ақ бір кездерде тарихи әдебиеттерде 1916 жылғы қазақтар
көтерілісінің ұлт-азаттық бағыты бұрмаланған болатын. Бекежан Сүлейменұлы
құжаттар мен мәліметтерге мемуарлық және әдеби деректерге сүйене
отырып, бұл көтерілістің прогрессивтік –азаттық мәнін дәлелдеп берді және
де бұл көтеріліс имперализм дәуіріндегі алғашқы ұлт – азаттық революция
екендігін дәлелдеді.
Кезінде кеңес тарихнамасында 1916 жылғы қозғалыстың мақсаттары,
сипаты және қозғаушы күштері туралы белгілі бір көзқарасы қалыптасқан
болатын. Бірақ ұзақ жылдар бойы осы аса бір оқиғаны зерттеу жаңаша ойлау
және ақтаңдақтарды жою тұрғысынан қайта қарастыруды талап ететін көптеген
мәселелер бар екенін өмірдің өзі көрсетіп отыр. 1916 жылғы көтеріліс туралы
көп жазылды. Мәселені ең алғаш зерттеудің әу басында тарихшылардың аға буын
өкілдері С. Аспендияров, Т. Рысқұлов, С. Мендешев, Б. Алманов тұрды.
Сонымен қатар олардың бәрі де сол жылдардағы қаһарлы оқиғаларды көзімен
көрген, ал кейбірі көтеріліске тікелей қатысқан адамдар еді. Бірақ
бұлардың бәрі де тоталитаризмнің құрбандығына ұшырап, еңбектері ұзақ жылдар
бойы тарихнамаға енбей, атаусыз қалды 29.
1916 жылғы ұлттық қозғалысты ұзақ жылдар бойы зерттеушілер көтеріліс
деп бағалап келеді. Көтерілген халық қозғалысқа бірте-бірте дем берді,
тайфундай сытырлатып, күтірлетіп, теңселтті. Басқаша айтқанда, ол бір жерде
болған көтеріліс емес, сериялы көтерілістер, көтеріліс шеңберінен шығып
төңкеріліс дәрежесіне жетті. Тарихшы ғалым Бекежан Сүлейменов өз
еңбектерінде зерттеді.
Бекежан Сүлейменов 1916 жылғы көтерілісте патриархалды-рулық тұрмыстың
қалдықтары салдарынан реакциялық көріністер орын тапқанымен, бұл жекелеген
реакциялық көріністер 1916 жылғы Қазақстандығы қозғалыстың прогресивті және
ұлт-азаттық сипаттағы мәнін өзгерпейді дейді. Х. Тұрсынов 1916 жылғы
көтерілістің сипаты атты негізгі баяндаманың төңірегінде талас-тартыс болды
деп негізгі баяндамашы Б. Сүлейменовтің көзқарастарына мынадай баға
береді. Б. Сүлейменов кейбір тарихшылардың Қазақстандағы 1916 көтерілістің
прогресивті ұлттық-азаттық сипатын жоққа шығаруға талпынған көзқарастарын
орынды сынға алған.
Б. Сүлейменов қозғалыстың тарихи мәнін және сипатын азаттық әрі
революциялық деп бағалайды.
Бекежан Сүлейменов 1916 жылғы көтерілісте патриархалды-рулық тұрмыстың
қалдықтары салдарынан реакциялық көріністер орын тапқанымен, бұл жекелеген
реакциялық көріністер 1916 жылғы Қазақстандығы қозғалыстың прогресивті және
ұлт-азаттық сипаттағы мәнін өзгерпейді дейді.
Б. Сүлейменов 1916 жылғы көтеріліс ауқымы мен халықты қамту жағынан
бүкіл Қазақстандық сипатта болғанын және осы күреске дерлік бүкіл өлкедегі
болыстардың қатысқандығын пайымдай келе, көтерілістің негізгі себептерін:
жергілікті халықтың толық саяси құқықсыздығы; бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде күшейген аяусыз отарлық езгі және еңбекшілерді феодалдық қанау;
шаруалардың жаппай жерсізденуі және т.б. сол сияқты нақты қозғаушы
факторлармен анықтайды. Сонымен бірге көтерілістің әлеуметтік құрамын
анықтағанда Бекежан Сүлейменов бірқатар аудандарда көтеріліске шаруалардың
қалың бұқарасымен қатар бай – феодалдардың және мұсылман дінбасыларының
өкілдері қатысып, олардың көздеген мүдделері – бұрынғы отралауға дейінгі
әлеуметтік артықшылықтарына қол жеткізу болды деп таптық тұрғыдан болса да
1916 жылғы қозғалыстың кең әлеуметтік негізін көрсетеді.
1916 жылғы көтерістің ерекшеліктерінің бірі, Б. Сүлейменов атап
көрсеткендей, күреске негізінен халықтың төменгі топтары шықты. Ұлттық
интеллегенцияның біраз бөлігі және отарлау билігінің жергілікті ауылдық
қызметкерлері патша жарлығын бұлжытпай рындауға кірісті. Ал, қазақтың
демократиялық интеллегенциясы азаттық күресте халықпен болатын. Осы
ерекшелікті бүгінгі күнгі зерттешілерде растайды. Белгілі тарихшы К.Н.
Нұрпейісов және В. К. Григорьев былай деп жазды: 1916 жылы көтеріліске
төменгі топтар шықты. Ауылдың жоғарға топтары орағыту саясатын жүргізді
деп жазады .
1916 жылы ұлт-азаттық көтерілісте демократиялық қазақ интеллегенцияның
орнын ашып көрсетуде, Қазақстанның саяси егемендікке қолы жеткен соңғы
жылдарда бұл мәселені таптық принцип қыспағынан шығарып тереңдеп
зерттеуге тарихшы ғалымдар М. Қ. Қозыбаевтің, К.Н. Нұрпейісовтің, М.
Қойгелдиевтің, В.К. Григорьевтің, А. Бейсенбаевтің, Ж. Сүлейменовтің т.б.
ізденістерімен үндестік жағы байқалады.
Б. Сүлейменов 1916 жылғы қозғалыста қарапайым халықтан шыққан қазақ
радикальді – демократиялық интеллегенцияның халық бұқарасының күштерін
ұйымдастыруға тікелей қатысқандығын атап көрсетеді. Зерттеушінің, А.
Бөкейхановтың басшылық жасаған Қазақ басылымының айналасында топтасқан
интеллегенцияның тек осал жақтарын ғана көрсетіп бір беткей пікір жасауынан
әкімшілдік- әміршілдік жүйенің идеологиясының кемеліне жетіп тұрған
уақытындағы салқыны сезіледі. Жалпы айтқанда 1916 жылы ұлт-азаттық
қозғалыста қазақ интеллегенциясы осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz