Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
Негiзгi бөлiм
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың түрi ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.10
1.2. Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
а) Заңсыз банктiк қызмет ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.26
ә) Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
б) Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
в) Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару
г) Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
д) Жалған ақша карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
е) Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
2 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
2.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.32
2.2. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың себептерi мен шарттары ... ... ... ..33.37
2.3. Банк қызметі саласындағы қылмыскердiң тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.43
2.4. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары. ... ... ... ... 44.59
Қорытынды ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.53
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
Негiзгi бөлiм
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың түрi ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.10
1.2. Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
а) Заңсыз банктiк қызмет ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.26
ә) Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
б) Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
в) Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару
г) Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
д) Жалған ақша карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
е) Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
2 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
2.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.32
2.2. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың себептерi мен шарттары ... ... ... ..33.37
2.3. Банк қызметі саласындағы қылмыскердiң тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.43
2.4. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары. ... ... ... ... 44.59
Қорытынды ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.53
КІРІСПЕ
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Конституциялық заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды. Ендiгi жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне ешуақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистiк» қоғамдық қатынастан «нарықтық» қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай. «Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында бiздiң қоғамымыз бен мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған өмiрлiк тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру қажеттiгi туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Соңғы он жылдықта республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны төмендегiдей көрiнедi.
1995 ж. – 183913, 1996 ж. – 183977, 1997 ж. – 162491, 1998 ж. – 142100, 1999 ж. – 139431, 2000 ж. – 150790, 2001 ж. – 152168, 2002 – 13513, 2003 ж., 2004 ж. -
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше «ядросы» банктiк қылмыстар болып табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық әсiресе банк қызметi саласындағы жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудiң негiзгi бағыты болып табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (1996 – 1998) несиенi заңсыз және мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд. теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтiк – псхологиялық және рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне алып келуде. Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды) бiрлестiктердiң арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл әрекеттер адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы мүшелелерi мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 – 1997 жылдарда банк үйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100 – ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның латентiлiгiнде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық iстердiң әрбiр оныншысы сотқа жетедi.
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және бақылаушы органдардың қызметкерлерiнiң дайындығының болмауы және жауапсыздығы, банктiк қылмыстарды ашу және алдын алу кезiнде оларды қызметтерi координациялаудың тиiмсiздiгi әсерiнен көбейдi.
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың криминологиялық негiзiнiң болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан Республикасында банктiк қылмыстар тұтас зерттелiп болмаған.
Жалпы және арнайы әлеуметтiк, сондай – ақ қылмыстық құқықтық шараларды сәйкестендiру, қылмыскерге әсер ететiн шараларды анықтау арқылы банктiк қызмет саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыруға болады. Ол ел экономикасын қорғау және дамытудың, банк қызметiн дұрыс қамтамасыз етудiң басты алғышарттары болмақ.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң «Елдiң жағдайы мен iшкi жеке сыртқы саясатының негiзгi бағыттары туралы» жолдауында былай делiндi:
«Мыналарды жасау қажет:
•шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
•мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
•экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу».
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектiлiгi құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының жүйесiн анықтау және банктiк қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі нормаларды тиiмдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
21. Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
22. Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
23. Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
24. Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi белгiлерге тоқтау;
Iздену жұмысын жүргiзуге материалистiк диалектика, әлеуметтену, қылмыстық құқық және криминология теориялары және олардың әдiстемелiк, концептуалды қағидалары негiз болады.
Жүмыс процесiнде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк және салыстырмалы құқықтық зерттеу әдiстерi қолданылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы Коституциясы, «Қазақстан Республикасы ұлттық банкi» туралы, «Банк және банк қызметтерi» туралы заңдар, басқа да банк қатынасын реттейтiн нрмативтiк актiлер, нормаларды бұзғаны үшiн жауаптылық көзделген қаржы, азаматтық (банктiк) әкiмшiлiк және қылмыстық заңнамалар құрайды.
Жүмыс нәтижелерiн банктiк қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай жетiлдiруге, банктiң практикалық қызметiнде, құқыққорғау органдарының банктiк қылмыстармен күресу қызметiн ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы кiрiспе, екi тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттiр тiзiмiнен тұрады.
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Конституциялық заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды. Ендiгi жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне ешуақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистiк» қоғамдық қатынастан «нарықтық» қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай. «Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында бiздiң қоғамымыз бен мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған өмiрлiк тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру қажеттiгi туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Соңғы он жылдықта республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны төмендегiдей көрiнедi.
1995 ж. – 183913, 1996 ж. – 183977, 1997 ж. – 162491, 1998 ж. – 142100, 1999 ж. – 139431, 2000 ж. – 150790, 2001 ж. – 152168, 2002 – 13513, 2003 ж., 2004 ж. -
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше «ядросы» банктiк қылмыстар болып табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық әсiресе банк қызметi саласындағы жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудiң негiзгi бағыты болып табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (1996 – 1998) несиенi заңсыз және мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд. теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтiк – псхологиялық және рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне алып келуде. Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды) бiрлестiктердiң арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл әрекеттер адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы мүшелелерi мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 – 1997 жылдарда банк үйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100 – ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның латентiлiгiнде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық iстердiң әрбiр оныншысы сотқа жетедi.
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және бақылаушы органдардың қызметкерлерiнiң дайындығының болмауы және жауапсыздығы, банктiк қылмыстарды ашу және алдын алу кезiнде оларды қызметтерi координациялаудың тиiмсiздiгi әсерiнен көбейдi.
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың криминологиялық негiзiнiң болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан Республикасында банктiк қылмыстар тұтас зерттелiп болмаған.
Жалпы және арнайы әлеуметтiк, сондай – ақ қылмыстық құқықтық шараларды сәйкестендiру, қылмыскерге әсер ететiн шараларды анықтау арқылы банктiк қызмет саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыруға болады. Ол ел экономикасын қорғау және дамытудың, банк қызметiн дұрыс қамтамасыз етудiң басты алғышарттары болмақ.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң «Елдiң жағдайы мен iшкi жеке сыртқы саясатының негiзгi бағыттары туралы» жолдауында былай делiндi:
«Мыналарды жасау қажет:
•шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
•мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
•экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу».
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектiлiгi құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының жүйесiн анықтау және банктiк қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі нормаларды тиiмдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
21. Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
22. Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
23. Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
24. Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi белгiлерге тоқтау;
Iздену жұмысын жүргiзуге материалистiк диалектика, әлеуметтену, қылмыстық құқық және криминология теориялары және олардың әдiстемелiк, концептуалды қағидалары негiз болады.
Жүмыс процесiнде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк және салыстырмалы құқықтық зерттеу әдiстерi қолданылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы Коституциясы, «Қазақстан Республикасы ұлттық банкi» туралы, «Банк және банк қызметтерi» туралы заңдар, басқа да банк қатынасын реттейтiн нрмативтiк актiлер, нормаларды бұзғаны үшiн жауаптылық көзделген қаржы, азаматтық (банктiк) әкiмшiлiк және қылмыстық заңнамалар құрайды.
Жүмыс нәтижелерiн банктiк қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай жетiлдiруге, банктiң практикалық қызметiнде, құқыққорғау органдарының банктiк қылмыстармен күресу қызметiн ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы кiрiспе, екi тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттiр тiзiмiнен тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
21. Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
22. Аванесов Г.А. Криминология – Горкий, 1976 г.
23. Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с.;
24. Алексеев А.И.; Роша А.И. Латентная преступность и эффективность деятельности правоохранительных органов /Вопросы борьбы с преступностью 1973. Выпуск 3
25. Афанасова Г.А., Криминология. Прогностика. Управление. Горкий, 1975
26. В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
27. Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф… дис. канд. юрид. наук:12.00.08.- М., 1965.- 28с.
28. Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск, 1986 г.
29. Гуров А.И.,Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений, совершаемых организованными группами. М., 1990 г.
30. Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.- 202с.
31. Карпец И.И. Преступность: Иллюзии и реальность. М., 1992
32. Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970. -№9.
33. Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
34. Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. – М., 1969 г.
35. Кузнецова Н.Ф. Проблемы экономической детермизации.-М., 1984
36. Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н. Проблемы криминологической детерминации. -М.: Изд. Моск. Гос. университет, 1984.-204с.
37. Ларин А.М. Повышение эффективности расследования/Советсвкое государство и право. М., 1977-№3
38. Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.
39. Миноковский Г.М. Деятельность органов расследования прокурора и суда по предупреждению преступлений. М., 1962 г.
40. Стручков И.А. преступность как социальное явление. М., 1979 г.
41. Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское государство и право. -1971. -№12. С.98-106.
21. Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
22. Аванесов Г.А. Криминология – Горкий, 1976 г.
23. Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с.;
24. Алексеев А.И.; Роша А.И. Латентная преступность и эффективность деятельности правоохранительных органов /Вопросы борьбы с преступностью 1973. Выпуск 3
25. Афанасова Г.А., Криминология. Прогностика. Управление. Горкий, 1975
26. В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
27. Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф… дис. канд. юрид. наук:12.00.08.- М., 1965.- 28с.
28. Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск, 1986 г.
29. Гуров А.И.,Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений, совершаемых организованными группами. М., 1990 г.
30. Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.- 202с.
31. Карпец И.И. Преступность: Иллюзии и реальность. М., 1992
32. Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970. -№9.
33. Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
34. Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. – М., 1969 г.
35. Кузнецова Н.Ф. Проблемы экономической детермизации.-М., 1984
36. Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н. Проблемы криминологической детерминации. -М.: Изд. Моск. Гос. университет, 1984.-204с.
37. Ларин А.М. Повышение эффективности расследования/Советсвкое государство и право. М., 1977-№3
38. Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.
39. Миноковский Г.М. Деятельность органов расследования прокурора и суда по предупреждению преступлений. М., 1962 г.
40. Стручков И.А. преступность как социальное явление. М., 1979 г.
41. Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское государство и право. -1971. -№12. С.98-106.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 3-6
Негiзгi бөлiм
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi ретiнде
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
-10
1.2. Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
а) Заңсыз банктiк қызмет ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..11-26
ә) Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
б) Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
в) Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару
г) Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
д) Жалған ақша карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау
немесе сату
е) Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
2 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
2.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен
құрылымы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 27- 32
2.2. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың себептерi мен
шарттары ... ... ... ..33-37
2.3. Банк қызметі саласындағы қылмыскердiң тұлғасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38-43
2.4. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары.
... ... ... ... 44-59
Қорытынды ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 50-51
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 52-53
КІРІСПЕ
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық
заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк
тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды. Ендiгi жерде
тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне
ешуақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен
өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен
бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған социалистiк қоғамдық қатынастан
нарықтық қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас
мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай. Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк
және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту атты жолдауында бiздiң
қоғамымыз бен мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған
өмiрлiк тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру
қажеттiгi туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт
күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар
ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Соңғы он жылдықта республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны
төмендегiдей көрiнедi.
1995 ж. – 183913, 1996 ж. – 183977, 1997 ж. – 162491, 1998 ж. –
142100, 1999 ж. – 139431, 2000 ж. – 150790, 2001 ж. – 152168, 2002 – 13513,
2003 ж., 2004 ж. -
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық
санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы
қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу
себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек
алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың
қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат
пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктiк қылмыстар болып
табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық әсiресе банк қызметi саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудiң негiзгi бағыты болып
табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (1996 – 1998) несиенi заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд.
теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық
шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтiк – псхологиялық және
рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк топ иелерi өз араларында негiзсiз
бөлiнуiне және топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне
алып келуде. Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды)
бiрлестiктердiң арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл
әрекеттер адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы
мүшелелерi мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 – 1997 жылдарда
банк үйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100
– ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк
қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның
латентiлiгiнде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық
iстердiң әрбiр оныншысы сотқа жетедi.
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және
бақылаушы органдардың қызметкерлерiнiң дайындығының болмауы және
жауапсыздығы, банктiк қылмыстарды ашу және алдын алу кезiнде оларды
қызметтерi координациялаудың тиiмсiздiгi әсерiнен көбейдi.
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың
криминологиялық негiзiнiң болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан
Республикасында банктiк қылмыстар тұтас зерттелiп болмаған.
Жалпы және арнайы әлеуметтiк, сондай – ақ қылмыстық құқықтық шараларды
сәйкестендiру, қылмыскерге әсер ететiн шараларды анықтау арқылы банктiк
қызмет саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыруға болады. Ол
ел экономикасын қорғау және дамытудың, банк қызметiн дұрыс қамтамасыз
етудiң басты алғышарттары болмақ.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң Елдiң жағдайы
мен iшкi жеке сыртқы саясатының негiзгi бағыттары туралы жолдауында былай
делiндi:
Мыналарды жасау қажет:
• шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
• мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу
экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
• экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей
пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу.
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектiлiгi құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының
жүйесiн анықтау және банктiк қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі
нормаларды тиiмдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
21. Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
22. Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
23. Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
24. Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi
белгiлерге тоқтау;
Iздену жұмысын жүргiзуге материалистiк диалектика, әлеуметтену,
қылмыстық құқық және криминология теориялары және олардың әдiстемелiк,
концептуалды қағидалары негiз болады.
Жүмыс процесiнде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк
және салыстырмалы құқықтық зерттеу әдiстерi қолданылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы
Коституциясы, Қазақстан Республикасы ұлттық банкi туралы, Банк және банк
қызметтерi туралы заңдар, басқа да банк қатынасын реттейтiн нрмативтiк
актiлер, нормаларды бұзғаны үшiн жауаптылық көзделген қаржы, азаматтық
(банктiк) әкiмшiлiк және қылмыстық заңнамалар құрайды.
Жүмыс нәтижелерiн банктiк қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай
жетiлдiруге, банктiң практикалық қызметiнде, құқыққорғау органдарының
банктiк қылмыстармен күресу қызметiн ұйымдастыру барысында қолдануға
болады.
Зерттеу жұмысы кiрiспе, екi тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттiр
тiзiмiнен тұрады.
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1 Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi ретiнде
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседi. Экономикалық
қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым (economik erime,
delinguance d’affairess). Ұлт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн халықаралық
деңгейде экономика саласында мемлекеттiң белсендi ынтымақтастығына, атап
айтқанда экономикалық прогреске жәрдемдесу керек. Сайып келгенде, бұл
өндiрiстi, технологияларды дамытуды, халықтық сауда көлемiн ұлғайтуды,
халықаралық жобаларды әзiрлеп, оларды жүзеге асыруды, бiрлескен
экономикалық және қаржылық институттар құру, сондай – ақ экономика
саласындағы құқықбұзушылқтардың, экономикалық қылмыстарды алдын алуды қажет
етедi.
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бiрнеше пiкiрлер бар. Бу
Свенсон экономикалық қылмысты ұзаққа созылатын, жүйелi, пайдакүнемдiк
ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет саласында жиi кездесетiн,
жазаланатын әрекет деп есептейдi. Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиетi
барлық экономикалық қылмыстарға тән емес.
Ал, Тiлечиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегi белгiлердi
жатқызады:
• олардың экономикалық - шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
• қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесiндегi тұлғалар ғана
қылмыстың субъетiлерi бола алады.
Аталған белгiлер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрi бірдей жүйелi түрде жасалына
бермейдi, сондай – ақ қылмыскердiң тек сол экономикалық жүйедегi тұлғаның
бiрi болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргiзу қызметiн бұзады.
Қылмыскер өзiне материалдық игiлiктердi алу үшiн шаруашылық механизiмдердi
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизiмнiң звенолары бiр –
бiрiмен тығыз байланыста. Қылмыспен бiр звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизiмдерiне эрозия алып келедi. Экономикалық қылмыстардың
кейбiр пайдакүнемдiкпен, басқа ниетпен де жасалынады.
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: Экономикалық қылмыстар – байлық жинаудың
әдiл процесi, ол заңмен қорғалатын рыногтық ойын ережесiн бұзады, - дейдi.
• материалдық игiлiктердi тарату үшiн (пайдакүнемдiк) жасалуы;
• жәбiрленушiлердiң ұжымдылығы және белгiсiз болуы;
• ұзақ, жүйелi;
• мемлекеттiң, кәсiпкердiң және жеке азаматтардың мүддлерiне шығындардың
келуi.
Автор өз еңбегiнде экономикалық қылмыстар мәселесiн көтередi, шығын
келген тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игiлiкке шығын келсе,
әдетте қылмыстық әрекет тұлғаны меншiк құқығына да нұқсан келтiредi, деп
есептейдi. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншiк құқығынан қауiптiрек болады
да, қылмыстың объектiсi ретiнде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандырылған қызметтiң болуы мiндеттi емес.
Жаңа қылмыстық кодекстiң қабылдануымен экономикалық қызметтегi
қылмыстық құқықпен қорғалынатын мүдделер, сәйкесiнше олардан туындайтын
қатынастардың қатары да (ҚР ҚК 189- 227 баптар) толықтырылды. Мемлекеттiң
тиiстi дәрежеде ақша – несие жүйесiне, құнға, банктерге өз бақылауының
төмендеуiне ақшамен есептесу, несие жүйесiнде түрлi криминалды нысандағы
қылмыстар күшейдi.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетiлетiн қызметтi өндiруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабы тигiзетiн
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауiптi iс – әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшiн жауапкершiлiктi қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркiнде бiр қалыпты дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған қылмсытық кодексте қарастырылып отырған тараудың
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсiпорындарда сол қызмет процесiнде
қалыптасқан бiрыңғай тектiк қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бiрқатар қылмыстардың мiндеттi түрдегi нышаны –
ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгi (ҚК – тiң 199
бабы), коммерциялық немесе банктiк құпияны құрайтын мәлiметтер (200 - бап),
бағалы қағаздар (202, 205 - бап), жалған ақша (206 - бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттары (207 - бап),
акциздiк алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбiсiнiң объективтiк жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбiреулерi әрекетсiздiк.
1)кәсiпкерлiк саладағы және экономикалық қызметтiң басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсiпкерлiк қызметке кедергi жасау (ҚК – тiң
189 бабы), заңсыз кәсiпкерлiк (190 - бап), заңсыз банктiк қызмет (191 -
бап), жалған кәсiпкерлiк (192 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе өзге мүлiктi заңдастыру (193 - бап), монополистiк iс – әрекеттер
және бәсекенi шектеу (196 - бап), көрнеу жалған жарнама беру (198 - бап),
тауарлық белгiнi заңсыз пайдалану (199 - бап), коммерциялық немесе банктiк
құпияны құрайтын мәлiметтердi заңсыз алу мен жария ету (200 - бап),
кәсiптiк спорт жарыстарының және ойын – сауық коммерциялық конкурстардың
қатысушылары мен ұйымдастырушыларын сатып алу (201 - бап), банкроттық
жағдайдағы заңсыз iс – әрекеттер (215 - бап), әдейi банкроттық (217 - бап),
бухгалтерлiк есеп ережелерiн бұзу (218 - бап), табиғат пайдалану жөнiндегi
заңсыз мәлiметтердi тiркеу (225 - бап), мәмiле жасауға немесе оны жасаудан
бас тартуға мәжбүр ету (ҚК – тiң 226 - бабы);
2)ақша – несие саласынағы қылмыстар: несиенi заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК – тiң 194 - бабы), несиелiк ерешектi өтеуден әдейi
жалтару (195 - бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу (202
- бап), бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiмiне көрнеу жалған мәлiметтер
енгiзу (203 - бап), бағалы қағаздар мен жүргiзiлетiн опрециялар туралы
көрнеу жалған мәлiметтер беру (204 - бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргiзу ережелерiн бұзу (205 - бап), жалған төлем карточкалары мен өзге
төлем және есеп айырбасу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК – тiң 207 -
бабы);
3)қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздiк алым маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (208 - бап), экономикалық контробанда (209 -
бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап): банк операциялары
туралы көрнеу жалған мәлiметтер беру (219 - бап), банктiк ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220 - бап), азаматтық салық төлеуден жалтаруы (221 -
бап), ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК – тiң 222 - бабы);
4)сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшiлiк
сауда – саттықтар мен аукциондарды өткiзушiлердiң белгiленген тәртiбiн
әдейi бұзу (197 - бабы), тұтынушыларды алдау (223 - бап), заңсыз сыйақы алу
(ҚК – тiң 224 - бабы).
5)экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлiк
ақпаратқа заңсыз кiру, ЭВМ үшiн зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК – тiң 227 - бабы).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрi банктiк
қылмыстар деп аталынады. Банктiк қылмыстарға банк саласында жасалынатын
қылмыстар болып табылады. Қайыржанова С.Е. диссертациялық жұмысында банк
саласындағы қылмыстарды екi топқа бөлiнедi, оның бiрi тiкелей меншiкке қол
сұқса, екiншi тобы банк қызметi саласында жасалынатын қылмыстар.
Банк қызметi саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктiк қызмет (ҚР ҚК
191 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi
заңдастыру (193 - бап), несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару (195 -
бап). Бағалы қағаздарды шығару (эсиссия) тәртiбiн бұзу (202 - бап) жалған
ақша несие бағалы қағаздар жасау немесе сату (206 - бап), жалған төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
(207 - бап), несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194 - бап)
жатады.
1.2 Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
Заңсыз банк қызметi
ҚР ҚК 191 – бапта келтiрiлген қылмыстық - құқықтық норма заңсыз
кәсiпкерлiк (190 - бап) үшiн жауапкершiлiк жөнiндегi жалпы нормамен
салыстырғанда арнаулы норма болып табылады.
Заңсыз банктiк қызметтiң (191 - бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiк (190 -
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсiпкерлiктi жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметi мiндеттi түрде
мемлекеттiк тiркеуден өтуi тиiс.
Банктiк қызмет мына актiлермен реттеледi: ҚР Президентiнiң 1995 жылғы
31 тамыздағы ҚР – дағы ұлттық Банкi туралы, ҚР – дағы банктер мен
банктiк қызмет туралы заң үшi бар Жарлықтары; 1996 жылғы 27 қыркүектегi
ҚР Президентiнiң Жеке тұлғалар үшiн шетел валютасына және теңгемен
анонимдiк есептер енгiзу туралы заң күшi бар Жарлығын күшiн жоғалтты деп
тану және анонимдiк себептер бойынша ҚР – ның кейбiр заң актiлерiне
өзгертулер енгiзу туралы. 1996 жылғы 7 желтоқсандағы ҚР – ның кейбiр заң
актiлерiне өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы, 1997 жылғы 6
наурыздағы ҚР Президентiнiң ҚР – дағы банктер мен банктiк қызмет туралы
заң күшi бар Жарлығына қосымша енгiзу туралы, 1997 жылғы 11 шiлдедегi ҚР –
ның банк қызметi жөнiндегi кейбiр заң актiлерiне өзгертулер мен
толықтырулар енгiзу туралы.
Банктiк қызметтiң (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерiн лицензиялау
тұтынушы мүддесiн қорағауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты, мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нашандардың бiреуi болса:
25. тiркелмеген;
26. арнаулы рұқсат (лицензия) құжат болып, бiрақ ол алынбаған;
27. лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп
таңылады;
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшiн заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруге, не iрi мөлшердегi табыспен
ұштасуы тиiс.
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемелекетке зиян келсе, ол зиян iрi мөлшердегi деп
танылады. (189 – бабында ескету). Айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз есе
көп мөлшердегi табыс iрi табыс деп саналады (ҚК – тiң 190 - бап).
Субъективтiк жағынан қасақана жасалынды. Айыпты адам өзiнiң банктiк
қызметтi тiркеусiз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керес бола тұра онсыз
жасап отрыған немесе лицензиялау шартын бұзғандығын, өзiнiң iс – әрекетi
нәтижесiнде азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келуi мүмкiн
екендiгiн не қалайда келетiндiгiн немесе өз iс – әрекетiнiң iрi мөлшердегi
табыспен ұштасатынын бiледi, сол қылмыстық салдардың болуын қалайды.
Бұл қарастырылып отрыған қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған,
есi дұрыс адам.
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi деп саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше iрi мөлшердегi табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктiк қызметi немесе заңсыз кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшiн жақсы ұйымдасқан, қылмыстың күрделi
түрлерiн бiрлесiп орындай алатын топ. Ол тұрақты болады, бiр немесе бiрнеше
қылмыс жасауды мақсат тұрады.
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше iрi
мөлшердегi табыс деп саналады (ҚК – тiң 190 – бабына ескерту).
Егер адам бұрын ҚК – тiң 190 немесе 191 – бабымен сотталып және оның
сол қылмыс үшiн соттылығы жайылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған деп танылады.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни лас ақшаны тазарту -
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бiр түрi.
Ақшаны тазартқанда қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшн
барлық негiзгi әлеуметтiк – экономикалық институттарды және мүмкiндiк
тудыратын жағдайларды өте бiлгiлiкпен пайдалану. Заңы бизнестi ол,
көбiнесе, өзiнiң iрi ауқымды заңсыз мәлiметтерiн бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан iрi мөлшердегi ақшаны шетелге аудару үшiн пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, ақшаны тазарту дегенiмiз – жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгiзу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты – алынған табысты негiзгi бөлiгiн
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы –
әр түрлi жылжымайтын мүлiктерге айналған, формалар мен кәсiпорындарға
салынған, сондай – ақ 300 млрд долларға жуығы банктiк есепте. Сонымен
қатар оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында.
Қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазарту оның кiмге тиесiлi екенiң
жасыруды және басқа жаққа ауыстырылуын қажет еспейдi.
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның ақшаны тазарту қабiлетiне
негiзделген. Ақша тазартуды бетiмен жiберу - қаржы ұйымдардың әлеуметтiк,
экномикалық және саяси құрылымдардың ақсатады.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсiпорындар бәсекенi тұншықтырады.
Қоғамға түсетiн салық салмағы артады.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесi бiратар халықаралық конференцияларда, ата
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда таллқыланды. Бұл
мәселенi талқылаған кезде сарапшылар банктiк құпияны тазатуды
жеңiлдететiн және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататын тiлге тиек еттi.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша
Б¦¦ Комитетiнiң принциптерi туралы Мәлiмдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердiң дұрыс шешiлуiне көмегiн тигiзедi. Бұл мәлiмдеме клиеттiң жеке
басын анықтаудың қажеттiгiн, күдiктi мәлiметтер жасаудан банктiң бас
тартуын, әкiмшiлiк органдармен салыстырмалы құпиялық ережесiнiң шеңберiнде
ғана қарым - қатынас жасауды қарастырады.
Бiрқатар елдерде жасырын банк есептерiнде тыйым салу жөнiнде шара
қабылданды, дегенмен, бұл тұрғыда Австия, Люксембург, Швеция сияқты елдерде
белгiлi бiр шектеулер әлi бар. Бiрқатар елдердiң банктерiнде не барлық
операциялардың қатысқаны үшiн белгiленген жаза қатайған, заңсыз жолмен
алынған ақша тәркiлендi.
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдiк тудыратын iрi
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат - қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тосқауыл жасау.
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкрлердiң онша талап
қоймауы ұйымдасқан қылмыстың етек алуына мүмкiндiк туғызған болатын. Ал,
жаңа ережеге сәйкес кез келген iрi салымның шыққан тегi мұқият тексерiледi,
құжат арқылы расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдiктi салым түскен
бойда полицияға хабарлауы тиiс.
АҚШ – та банк құпиясы туралы заң жұмыс iстейдi, Конгресс сол заңға
сәйкес ақшаны тазартудың алдын алу операцияларын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазiр банк мекемесi 10 мың доллардан асатын әрбiр салым бойынша
валюта жөнiнде есеп бередi және басқа да есептер жүргiзедi.
АҚШ – тың Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөнiндегi операциялар
туралы Заңы күштi қаржы операциялары туралы құқыққорғау органына өз
еркiмен хабарлаған банк айыппұлдан босатылған. Қылмыстық ақшаны тазарту,
iздестiру, басып алу, тәркiлеу жөнiндегi Европа Конвенциясын республика
практика жүзiнде iске асыру мамандырылған мемлекеттiк органдар құруды қажет
етедi. Мысалы, Францияда қылмыстық капиталды iздестiру жұмысымен экономика
және қаржы министрлiгi жағынан арнайы құрылған Тракфин тобы айналысады.
Егер iрi ақша жайында банктен келiп түскен ақпарат күдiк тудырса материал
прокурорға ьрiледi. Содан кейiн полиция және кеден қызметiне тергеу жүргiзу
жайында нұсқау берiледi.
Швецияда құралған арнайы қаржы полицияның мiндетi - қару – жарақты,
мұнайды контробандалық жолмен сатып, жасырын есiрткi сатып түсiрген ақша.
Швед қылмыстық топтардың анықтау, оларға тосқауыл бар.
Бұл өзектi мәселенi шешу үшiн Қазақстан дүниежүзiлiк қауымдастықпен
тығыз байланысты болуы тиiс.
Мұндай қызмет Б¦¦ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшысының
Экономикалық және әлеуметтiк Кеңесiнiң екiншi сессиясына 1990 жылы ұсынған
бала масында, Б¦¦ - ның есiрткемен күресуге бағытталған әрекеттiң қоғамдық
жоспрында болды. Б¦¦ жұмысының Дүниежүзiлiк бағдарламасында да қаражаттың
заңсыз айналымы, қаражаттың заңсыз түсiмi және банк жүйесiн заңсыз
пайдалану арқылы жинақталған ақша қаражатының зардаптарымен күресу үшiн
қабылдануға тиiстi шаралар ұсынылған.
Ақшаны тазартумен күрестi қылмыстық жазалау саясаты, ең алдымен,
ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материалдық құндылықтарын iдеп табуға
бақылауға алуға және де тәркiлеуге бағытталуы тиiс.
Қылмыстық қызметтен түскен табысты анықтау, алу және тәркiлеу туралы
1990 жылғы Европалық Кенвенцияның ережелерiне сәйкес, елдер лас ақшаны
тазартудың мына қасақана iс – әрекеттерiн қылмыс ретiнде саралау үшiн
заңдық шаралар қолдануға тиiс, - олар:
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi
құқық бұзушылықты жасаған кез келген адамға, оның iс – әрекетi үшiн заңдық
салдардан құтылуына көмектесу мқсатында, сол материалдық құндылықтың
қылмыстан келген табыс екенiң бiле тұра адамның материалдық құндылықты
конверсия жасауы немесе беруi;
б) материалдық ұндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын,
тегiн, орындауын, қозғалысын немесе анық кiмге тиесiлiлiгiн жасырып қалу
немесе бұрмалау, егер де адам бұл материалдық құндылықтың қылмыстық жолмен
келгенiң бiлетiн болса;
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды,
егер сатып алған, иемденген немесе пайдаланған кезде оны алған адам
құндылықты қылмыстық жолмен келген табыс екенiн бiлген болса.
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық - несиелiк қатынастар, сондай –
ақ кәсiпкерлiк қызметтiң зыңдылығын реттейтiн қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты – бiлу тұра қылмыстық жолмен алынған ақша қаражаты
немесе басқа мүлiк.
Қылмыстық қызметтен анықған табысты тазарту, анықтау, алу және
тәркiлеу жөнiндегi 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық Конвенцияға сәйкес
табыс терминi қылмыстық жолмен алынған кез келген материалдық пайданы
бiлдiредi.
Мүлiк терминi – заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
қозғалмайтын мүлiктiң кез келген түрiн қамтиды, сондай – ақ адамның сол
мүлiкке немесе ондағы үлесiн куәландыратын заңдық құжат немесе қағаз.
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма - қол
ақша да, қолма - қол емес те кiредi. Баю, порнография, жөзекшiлiк
мақсатында секстi пайдалануға, балалар мен кәмелетке толмағандарды сатуға
тыйым салу жөнiндегi Европа Кеңесiнiң 1991 жылғы 9 қыркүйектегi ұсынысы да
балалар мен кәмелетке толмағандарды тән ләззаты үшiн пайталанудан түскен
табысты алу және тәркiлеу мүмкiндiгiн қарастырады.
Объективтi жағы:
1) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлiкпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар
жасау, неселеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаражы заңымен реттелетiн басқа операциялар.
2) басқа мәлiметтер жинау. Қазақстан Республикасы Азамттық кодексiнiң
147 – бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
мiндеттерiн белiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер
мәмiлелер деп танылады.
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлiктi кәсiпкерлiк немесе басқа
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшiн пайдалану.
Кәсiпкерлiк – өз меншiгiндегi, қарыға алған және басақа қаражаттар мен
мүлiк есебiнен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшiн өзара тиiмдi
нәтижелер мен табыстар алу мақсатында ынталы, күшiндегi заң шеңберiндегi,
шаруашылық және басқадай қызмет. Қызметтiң бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын тазартуға пайдалынылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз, мүлiктi, оның iшiнде, ақша
қаражат пайдаланумен байланысты, бiрақ коммерциялық мақсатты көздемейтiн
кез келген қызмет. Белгiлi бiр экономикалық мiндеттi орындау мақсатында
ақша қаражатымен жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың
кез келген қозғалысында, оның iшiнде, заңсыз иемденген мүлiктi тазарту
мақсатында мәмiленi жүзеге асыру барысында бұл iс – әрекеттi аяқталған деп
санауға болады.
Субъетивтiк жағы: кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
мақсат тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершiлiктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендiгi белгiлi ақша
қаражатының шыққан тегiне немқұрайды қарау жанама ниеттiң көрiнiс табуы
болып табылады. Саралау үшiн себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК – тiң 193 – бабының 2 – бөлiгi мынадай ауырлататын мән – жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
28. адамдар тобының алдын алу сөз байласуы бойынша;
29. әлденеше рет;
30. адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз – мемлекеттiк билiк органының
лауазымды адамының, мемкелеттiк қызметткердiң немесе жергiлiктi өзiн – өзi
басқару органы қызметкерiнiң, сондай – ақ коммерциялық және басқа да
мекемеге басқарушылық мiндет атқараьтын адамның заңсыз жолмен алынған ақша
қаражатын немесе мүлiктi заңдастыру (тазартуы). Қызмет бабында берiлген
өкiлеттiк олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлiктi заңдастыруын жеңiлдетедi.
Қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған, есi дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлiк нақты
кiмнiң қарамағында болса, сол адам жауапкершiлiк көретедi.
Ондай мүлiктi заңдастыруға бiле – тұра көмек көрсетушi адамдар,
мысалы, нотариустар, ломбард қызметкерлерi, қылмыстық бiрлестiкке
көметкесушiлер немесе қатысушылар болып саналады.
193 – баптың 3 – бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық
(қылмыстық ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасаған әрекеттер сияқты
саралаушылар нышандар бар болғандығы жауапкершiлiктi қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК -
тiң 31 – бабында қаралған.
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК – тiң 193 – бабының ескертуiнде анықталған.
Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi – банктердң және есиелiк
меемелердiң қызметi саласындағы қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектiсi - ақша қаражаты немесе тауар түрiндегi
берiлген қарыз, оны қарыз алушы несие берушiге қайтару тиiс.
Бұл қылмыстың объективтiк жығы әрекет арқылы да, яғни несие, демеу
қаржы не жеңiлдiктi шарттар, алу үшiн маңызы бар, өзiнiң шаруашылық
жағдайы, қаржылық жай – күйi немесе кепiлдiк мүлкi не өзге де мән – жайлар
туралы көпе – көрнеу жалған мәлiметтердi беру арқылы несие, демеу қаржы не
жеңiлдiктi шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсiздiкпен де, яғни
несиелеудi, демеу қаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктi алып тастауға не
бөлiнген несиенiң немесе демеу қаржының мөлшерiн шектеуге әкеп соғуы
мүмкiн, кейiн туындаған мән –жайларды банкке немесе басқа несие берушiге
хабарламау арқылы да жүзеге асырылады. Бұл қылмысты жасаудың тәсiлi –
несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi шарттар алу үшiн маңызы бар, өзiнiң
шаруашылық жағдайы, қаржылық жай – күйi немесе кепiлдiк мүлкi не басқадай
мән – жайлар туралы көпе – көрнеу жалған мәлiмет беру.
Қылмыстың құрамы – материалдық. Несиенi заңсыз алу бұл iс – әрекеттер
iрi зиян келтiрiлген кезде аяқталады, зиянның мөлшерi ҚК – тiң 189 – бабына
берiлген ескертуде белгiленген.
Бұл қылмысты алаяқтық түрiндегi ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебi,
бұл жағдайда айыпкер несиенi берушiден мүлiктi тегiн алуды мақсат тұтпайды,
келешекте оны қайтарамын деп ойлыйды. Қылмыстың субъективтiк жағы – тiкелей
ниет түрiндегi кiнә. Жеке кәсiпкер немесе ұйымның бастығы несие, демек
қаржы не жеңiлдiктi шарттар алу үшiн маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы,
қаржылық жай – күйi немесе кепiлдiк мүлкi не басқадай мән – жайлар
жөнiндегi ақпаратты көпе – көрнеу жалған берiп, не несиелердi, демеу қаржы
бөлудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi жоюға, не бөлiнген несиенiң немесе демеу
қаржының мөлшерiн шектеу әкеп соғатын мән – жайлар туралы ақпаратты банкке
немесе басқа несие берушiге хабарламай несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi
шарттар алып отырғанын бiледi және соны қалайды.
Қылмыс салдарының қоғамдық қауiптiлiгi тұрғысынан алғанда айыпкердiң
кiнәсi ниет түрiнде болады, яғни ол iрi зиянның болуы мүмкiн екенiн немесе
қалай болатынын алдын ала бiледi және сонда зиян келтiрудi қалайды, не оның
болуына саналы түрде жол бередi немесе оған немқұрайлық танытады, не
абайламай қалады, яғни ондай салдардың болуы мүмкiн екенiн бiледi, бiрақ
оны болдырмаймын деп ойлайды.
Қылмыс субъектiсi – арнаулы жасы 16 - ға толған, есi дұрыс жеке
кәсiпкер немесе ұйым бастығы.
Бұл қылмыстың сараланған түрiнiң мәнi – мемлкет кепiлдiгiмен берiлген
несиенi не мемлекеттiк мақсат несиенi пайдалану, егер ол азаматқа, ұйымға
немесе мемлекетке iрi зиян келтiрген болса.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуiрдегi Бюджет жүйесi
туралы Заңының 19 – бабына сәйкес Қазақстан республикасының Қаржы
Министiрлiгi Қазақстан Республикасының Үкiметi атынан республикалық
бюджетке көзделген сома шегiнде несие беруге құқылы.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несие дегенiмiз – несие салушы
белгiленген мерзiмде қайтаруға тиiстi соманы төлей алмаса, Қазақстан
Республикасының Үкiметi несие берушi алдындағы берешектi жарым – жартылай
немесе толық өтеуге мiндеттенедi.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенiң ерекшелiгi – оның
қайтаратылығында.
Несиенi тiкелей өз мақсатында пайдаланбау дегенiмiз – оны несие
шарттарында көзделмеген мақсатта жұмсау.
Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару.
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi – банктердiң және басқа
несиелiк меемелердiң несиелiк қызметi саласында қалыптасқан қоғамдық
қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектiсi – несиенi берушiлердiң мүлiктiк мүдделерi.
Қылмыстың заты – несиелiк берешек.
Несиелiк берешек дегенiмiз – несие берушiге белгiлi бiр мерзiмде
қайтарылуға тиiс, қарызға алынған ақша қаражаты.
Қылмыстың объективтiк жағы iрi мөлшердегi несиелiк берешектi өтеуден
әдейi жалтару деп аталынады.
Айыпкердiң іс – әрекетiн осы бап бойынша саралау үшiн несиелiк
берешек, осы бапқа берiлген ескертуге сай, азамат - қарызгер үшiн жүз
айлық есептiк көрсеткiштен асатын сома немесе ұйым - қарызгер үшiн екi мың
бес жүз айлық есептiк көрсеткiштен асатын сома болуға тиiс.
Қылмыс құрамы – формальды. Бұл қылмысты анықталады деп санау үшiн
тиiстi сот шешiмi заңды күшiне енгеннен кейiн, өтеуге мүмкiндiк бола тұрып
iрi мөлшердегi несиенi қайтармай фактiсi анықталса жеткiлiктi.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субъективтiк жағы – тiкелей тиет
түрiндегi кiнә. Кiнәлi адам iрi мөлшерден несиелiк берешектi өтеу жөнiндегi
заңды күшiне енген сот шешiмiн орындамай отырғанын бiледi және өзiнiң
несиелiк мiндеттемелiрiн орындаудан жалтаруды қалайды.
Қылмыс субъектiсi – арнаулы – 16 - ға толған азамат немесе ұйым
басшысы.
Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
Мемлекет экономикасының маңызды салаларының бiрi – бағалы қағаздар
рыногы, ол Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы Бағалы
қағаздар рыногы туралы Заңымен, Қазақстан Рнспубликасының 1997 жылғы 5
наурызындағы Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар мен мәмiленi
мемлекеттiк тiркеу туралы заңымен Қазақстан Республикасының
вексельдiкайналым туралы заңымен реттеледi. Бұл нормативтiк актiлер бағалы
қағаздарды шығару және айналымға жiберу, бағалы қағаздар рыногы
субъектiсiнiң қызметiн жүзеге асыру тәртiбiн белгiлейдi, бағалы қағаздар
рыногының кәсiпкер қатысушыларының қызметiн реттейдi.
Бұл қылмыстың тiкелей объектiсi – бағалы қағаздардың эмиссиясына
байланысты бағалы қағаздар рыногында эмиссиясына байланысты бағалы қағаздар
рыногында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Бағалы қағаздар рыногы туралы заңға сәйкес эсиссия дегенiмiз –
бағалы қағаздарды шығару және орналастыру (2 - бап). Эмиссия жарияланған
жарғылық капиталды құрастыру және өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат
тарату мақсатында эмитент арқылы iске асырылады (өндiрiледi), (13 - бап).
Эмиссияның нәтижесiнде мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бағалы қағаздар
шығарылады және орналарсытырылады (14 және 15 - баптар). Эмиссия әр түрлi
әрекеттердi қамтиды, оның iшiнде эмиссия поспектiсiнде инвестаторлар үшiн
берiлген ақтарттарды ашу және бағалы қағаздарды шығарудың және
орналастырудың қорытындысы бойынша есеп ұсыну.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi бағалы қағазды белгiленген
нысаны мен мiндеттi реквизиттердi сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны
көрсеткенде ғана мүмкiн болатын мүлiктiк құқықтарды куәландырылатын құжат
деп анықтайды (129 – баптың 1 -бөлiгi).
Қылмыс заты – эмиссия проспектiсi немесе бағалы қағаздар шығару
жөнiндегi есеп.
Эмиссия проспектiсi дегенiмiз – эмитент, оның қаржылық жай – күй және
шығарылатын бағалы қағаздар жиынтығы ақпараты бар құжаттар пакетi (заңның 2
- бабы).
Барлық қағаздарды шығару жөнiндегi есеп дегенiмiз – эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығарудың және орналастырудың қортындысы туралы құжаттар пакетi,
оны эмитент қағаздары орналастыру кезiнде әрбiр алты айдың қорытындысы
бойынша (әр алты ай бiткен соң бiр ай iшiнде), сондай – ақ орналастыру
бiткен соң бiр ай iшiнде өкiлеттi орынға ұсынылады (заңның 24 - бабы).
Бұл қылмыстың объективтiк жағы – көрiнеу жалған ақпатар бар эмиссия
проспектiсiн бекiту түрiндегi, не бағалы қағаздар шығару жөнiндегi көрнеу
жалған есеп бекiту түрiндегi әрекет.
Бағалы қағаздар рыногы туралы Заңның 22 – бабына сәйкес эмитет,
сондай – ақ бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздары орналастыруды жүзеге
асырушы кәсiпкер қатысушылары сатып алынғанға дейiн, бағалы қағаздар
эмиссиясының проспектiсiмен (шығару шартымен), сондай – ақ эмитент қызметi
туралы және ол эмититрленген құнды қағаздар, мерзiмi алты айдан аспаған
ақпарапен танысуға мүмкiндiк жасайды.
Бұл қылмысты жасағанда айыпкер осы қылмыстың жалған бар затын растауы
қажет.
Жалған ақпарат дегенiмiз – потенциалдық инвесторлардың мүддесiне
қатысты эмитент iстерiнiң нақты жай – күйiне байланысты бұрмалаған, дәл
емес немесе толық емес мәлiметтер. Оларға: эмитент органдарына кiретiн
адамдардың тiзiмiн өзгерту; эмитетн және олардың көршiлес ұйымдары мен
бағынышты акционерлiк қоғамдарының органдарына кiретiн (өкiлдерi кiретiн)
эмитент акционерiнiң (қатусушылардың) жарғылық капиталдағы (шығарылған
(төленген) жарлық капиталдағы) үлесiнiң көлемiн өзгерту, сондай – ақ
акционердiң (қатысушылардың) басқа ұйымдардың жарғылық капиталы (шығарлған
(төлеген) жарғылық капиталдағы) үлесiн, көлемiн өзгерту, егер олар әрбiр
осындай ұйымның дау беретiн акцияларының (үлестерiнiң, пайдаларының) он не
оданда көп пайызын иемденген болса (халықтық акционерлiк қоғамының жарлық
капиталында бес жүз не оданда көп пайызы); эмитенттiң дауыс беретiң
акцияларының (үлестерiнiң) он және одан да көп пайыздарға ие болған эмитент
акционерлерiнiң (қатысушыларының тiзiмiн өзгерту (халықтық ашық
акционерлiк қоғам – бес және одан да көп пайыз); әр ұйымда эмитент дау
беретiн акциялардың (үлестердiң) он және одан да көп пайызын (халықтық ашық
акционерлiк қоғам үшiн – және одан да көп пайыз) иемденген заңды тұлғалар
тiзiмiн өзгерту; акционерлердiң жалпы жиналысын (шаруашылық серiктестiгiнiң
жоғарғы органының) дау шешiмдерi, эмитенттi, оның еншiлес ұйымдары мен
бағынышты акционерлiк қоғамдардың қайта құру; эмитент есептерi мен мүлкiне
тыйым салу; эмитент лицензиясының әрекетiн тоқтату немесе қысқарту не оны
тартып алу; эмитенттiң қызметiн тоқтату немесе қысқарту потенциалдық
инвесторлар мен сондай деп тнылған кiлеттi органдардың мүлiктiк мүдделерiне
қытысты өзгертiлер (заңның 22 – бабының 4 - бөлiгi).
Бұл қылмыстың құрамы - формалды, яғни бағалы қағаз шығару жөнiндегi
көрнеу жалған есеп, не көшiрiп жалған ақпарат бар эмиссия проспектiсi
бекiтiлген кезден бастап қылмыс аяқталған болып саналады.
Бұл қылмыстың субъективтiк жағын тiкелей түрдегi кiнәмен сипатталады.
Айтылып өзiнiң не көрiп жалған ақпарат бар эмиссия проспектiсiн, не бағалы
қағаздар шығару жөнiндегi көрнеу жалған есептi бекiткенiң бiледi, соны
қалайды.
Қылымыстың субъектiсi - арнаулы - көрiнеу жалған ақпарат бар эмиссия
проспектiсiн бекiткен ұйым - эмитент басшысы немесе уәкiлеттi органның
бағалы қағаздар шығару жөнiндегi көрнеу жалған есептiк лауазымды адамы.
Жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттарын
жасау немесе сату
Бұл қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi сол - төлем карточкаларымен өзге
төлем және есеп айырысу құжаттарымен жұмыс iстеудiң заңда белгiленген
тәртiбi бұзылады. Ол ақшаны кассадан заңсыз алу әрекетiне, бiр
кәсiпорынның, ұйымның есеп айыру шотындағы ақшаны басқаның атына заңсыз
аударуға, банктен қолма қол ақша алуға мүмкiндiк тудырады.
Қылмыстың объектiсi - заңды тұлғаның экономикалық дербестiгi,
экономикалық тәуелсiздiгi, қаржылық қызметi.
Қылмыстың объективтiк жағы бағалы қағаздар болып табылмайтын жалған
төлем карточкаларын, өзге де төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау
немесе сатуға бағытталған белсендi әрекеттермен сипатталады.
Жасағанда толтырылған немесе толтырылмаған төлем карточкаларының
(дүкендердi, мейрамханаларда қолма - қол емес айырысу құжаттардың. Несиелiк
карточкаға қарағанда төлем карточкалары бойынша төлемдi шотта қаражат болса
ғана жүзеге асыруға болады, яғни несие берiлмейдi) ақ - қара да, түрлi -
түстi де ксерокөшiрмесiн жасайды.
Бұл құрамдағы қылмыс заты, сонымен қатар, өз шотына белгiлi бiр соманы
сатып алушы шотына аудару жөнiндегi төлеушiнiң тапсырмасы бар төлем
құжаттары да болуы мүмкiн. Сонымен қатар, еңбекақы таратарын ведомость та
кассадан ақша алуға мүмкiндiк беретiн кiрiс (шығыс) ордерлерiнiң бланктерi
де жасау заты болуы мүмкiн, бұл құжаттар, өздерiнiң құндылығына қарамастан
бағалы қағаздар болып табылмайды, бiрақ оларсыз банкте немесе
кәсiпорындарда, мекемеде не ұйымда ақша операцияларын жүргiзу мүмкiн емес.
207- баптың диспозицисынан туындайтын, қылмыстық жауаптылық үшiн
мiндеттi шарт, ол - сату мақсатында осы құжаттарды жасау немесе оларды кез
келген нысанада сату (сыйға тарту, айырбастау, сату т.б.).
Субъективтiк жағынан бұл қылмыс тiкелей ниетпен жасалады. Айыпты
бағалы қағаз болып табылмайтын төлем карточкаларын, өзге де төлем және есеп
айырысу құжаттарын сату мақсатында жасалғаны немесе сатқанын түсiнедi, осы
iс - әрекеттi жасауды тiлейдi.
Қылмыстың субъектiсi - жасы 16 - ға толған, есi дұрыс Қазақстан
Республикасының азаматы, шетелдiктер және азаматтығы жоқ адамдар.
Бұл қылмыстың сараланған нышандары - бiрнеше рет жасау және ұйымдасқан
топтың жасағандығы.
Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының ұлттық банкi туралы заң күшi бар Жарлығы
Қазақстан Республикасының ақша бiрлiгi (ұлттық валюта) Қазақстан тенгесi
деп белгiлейдi. Қазақстан Республикасының айналымындағы ақша қаражатын
шығару, олардың айналым ұйымдастыру және оларды айналымнан алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 3-6
Негiзгi бөлiм
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi ретiнде
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
-10
1.2. Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
а) Заңсыз банктiк қызмет ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..11-26
ә) Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
б) Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
в) Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару
г) Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
д) Жалған ақша карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау
немесе сату
е) Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
2 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
2.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен
құрылымы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 27- 32
2.2. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың себептерi мен
шарттары ... ... ... ..33-37
2.3. Банк қызметі саласындағы қылмыскердiң тұлғасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38-43
2.4. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары.
... ... ... ... 44-59
Қорытынды ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 50-51
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 52-53
КІРІСПЕ
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық
заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк
тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды. Ендiгi жерде
тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне
ешуақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен
өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен
бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған социалистiк қоғамдық қатынастан
нарықтық қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас
мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай. Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк
және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту атты жолдауында бiздiң
қоғамымыз бен мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған
өмiрлiк тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру
қажеттiгi туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт
күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар
ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Соңғы он жылдықта республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны
төмендегiдей көрiнедi.
1995 ж. – 183913, 1996 ж. – 183977, 1997 ж. – 162491, 1998 ж. –
142100, 1999 ж. – 139431, 2000 ж. – 150790, 2001 ж. – 152168, 2002 – 13513,
2003 ж., 2004 ж. -
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық
санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы
қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу
себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек
алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың
қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат
пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктiк қылмыстар болып
табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық әсiресе банк қызметi саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудiң негiзгi бағыты болып
табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (1996 – 1998) несиенi заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд.
теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық
шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтiк – псхологиялық және
рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк топ иелерi өз араларында негiзсiз
бөлiнуiне және топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне
алып келуде. Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды)
бiрлестiктердiң арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл
әрекеттер адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы
мүшелелерi мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 – 1997 жылдарда
банк үйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100
– ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк
қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның
латентiлiгiнде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық
iстердiң әрбiр оныншысы сотқа жетедi.
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және
бақылаушы органдардың қызметкерлерiнiң дайындығының болмауы және
жауапсыздығы, банктiк қылмыстарды ашу және алдын алу кезiнде оларды
қызметтерi координациялаудың тиiмсiздiгi әсерiнен көбейдi.
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың
криминологиялық негiзiнiң болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан
Республикасында банктiк қылмыстар тұтас зерттелiп болмаған.
Жалпы және арнайы әлеуметтiк, сондай – ақ қылмыстық құқықтық шараларды
сәйкестендiру, қылмыскерге әсер ететiн шараларды анықтау арқылы банктiк
қызмет саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыруға болады. Ол
ел экономикасын қорғау және дамытудың, банк қызметiн дұрыс қамтамасыз
етудiң басты алғышарттары болмақ.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң Елдiң жағдайы
мен iшкi жеке сыртқы саясатының негiзгi бағыттары туралы жолдауында былай
делiндi:
Мыналарды жасау қажет:
• шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
• мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу
экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
• экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей
пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу.
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектiлiгi құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының
жүйесiн анықтау және банктiк қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі
нормаларды тиiмдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
21. Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
22. Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
23. Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
24. Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi
белгiлерге тоқтау;
Iздену жұмысын жүргiзуге материалистiк диалектика, әлеуметтену,
қылмыстық құқық және криминология теориялары және олардың әдiстемелiк,
концептуалды қағидалары негiз болады.
Жүмыс процесiнде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк
және салыстырмалы құқықтық зерттеу әдiстерi қолданылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы
Коституциясы, Қазақстан Республикасы ұлттық банкi туралы, Банк және банк
қызметтерi туралы заңдар, басқа да банк қатынасын реттейтiн нрмативтiк
актiлер, нормаларды бұзғаны үшiн жауаптылық көзделген қаржы, азаматтық
(банктiк) әкiмшiлiк және қылмыстық заңнамалар құрайды.
Жүмыс нәтижелерiн банктiк қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай
жетiлдiруге, банктiң практикалық қызметiнде, құқыққорғау органдарының
банктiк қылмыстармен күресу қызметiн ұйымдастыру барысында қолдануға
болады.
Зерттеу жұмысы кiрiспе, екi тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттiр
тiзiмiнен тұрады.
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1 Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi ретiнде
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседi. Экономикалық
қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым (economik erime,
delinguance d’affairess). Ұлт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн халықаралық
деңгейде экономика саласында мемлекеттiң белсендi ынтымақтастығына, атап
айтқанда экономикалық прогреске жәрдемдесу керек. Сайып келгенде, бұл
өндiрiстi, технологияларды дамытуды, халықтық сауда көлемiн ұлғайтуды,
халықаралық жобаларды әзiрлеп, оларды жүзеге асыруды, бiрлескен
экономикалық және қаржылық институттар құру, сондай – ақ экономика
саласындағы құқықбұзушылқтардың, экономикалық қылмыстарды алдын алуды қажет
етедi.
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бiрнеше пiкiрлер бар. Бу
Свенсон экономикалық қылмысты ұзаққа созылатын, жүйелi, пайдакүнемдiк
ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет саласында жиi кездесетiн,
жазаланатын әрекет деп есептейдi. Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиетi
барлық экономикалық қылмыстарға тән емес.
Ал, Тiлечиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегi белгiлердi
жатқызады:
• олардың экономикалық - шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
• қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесiндегi тұлғалар ғана
қылмыстың субъетiлерi бола алады.
Аталған белгiлер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрi бірдей жүйелi түрде жасалына
бермейдi, сондай – ақ қылмыскердiң тек сол экономикалық жүйедегi тұлғаның
бiрi болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргiзу қызметiн бұзады.
Қылмыскер өзiне материалдық игiлiктердi алу үшiн шаруашылық механизiмдердi
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизiмнiң звенолары бiр –
бiрiмен тығыз байланыста. Қылмыспен бiр звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизiмдерiне эрозия алып келедi. Экономикалық қылмыстардың
кейбiр пайдакүнемдiкпен, басқа ниетпен де жасалынады.
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: Экономикалық қылмыстар – байлық жинаудың
әдiл процесi, ол заңмен қорғалатын рыногтық ойын ережесiн бұзады, - дейдi.
• материалдық игiлiктердi тарату үшiн (пайдакүнемдiк) жасалуы;
• жәбiрленушiлердiң ұжымдылығы және белгiсiз болуы;
• ұзақ, жүйелi;
• мемлекеттiң, кәсiпкердiң және жеке азаматтардың мүддлерiне шығындардың
келуi.
Автор өз еңбегiнде экономикалық қылмыстар мәселесiн көтередi, шығын
келген тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игiлiкке шығын келсе,
әдетте қылмыстық әрекет тұлғаны меншiк құқығына да нұқсан келтiредi, деп
есептейдi. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншiк құқығынан қауiптiрек болады
да, қылмыстың объектiсi ретiнде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандырылған қызметтiң болуы мiндеттi емес.
Жаңа қылмыстық кодекстiң қабылдануымен экономикалық қызметтегi
қылмыстық құқықпен қорғалынатын мүдделер, сәйкесiнше олардан туындайтын
қатынастардың қатары да (ҚР ҚК 189- 227 баптар) толықтырылды. Мемлекеттiң
тиiстi дәрежеде ақша – несие жүйесiне, құнға, банктерге өз бақылауының
төмендеуiне ақшамен есептесу, несие жүйесiнде түрлi криминалды нысандағы
қылмыстар күшейдi.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетiлетiн қызметтi өндiруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабы тигiзетiн
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауiптi iс – әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшiн жауапкершiлiктi қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркiнде бiр қалыпты дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған қылмсытық кодексте қарастырылып отырған тараудың
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсiпорындарда сол қызмет процесiнде
қалыптасқан бiрыңғай тектiк қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бiрқатар қылмыстардың мiндеттi түрдегi нышаны –
ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгi (ҚК – тiң 199
бабы), коммерциялық немесе банктiк құпияны құрайтын мәлiметтер (200 - бап),
бағалы қағаздар (202, 205 - бап), жалған ақша (206 - бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттары (207 - бап),
акциздiк алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбiсiнiң объективтiк жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбiреулерi әрекетсiздiк.
1)кәсiпкерлiк саладағы және экономикалық қызметтiң басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсiпкерлiк қызметке кедергi жасау (ҚК – тiң
189 бабы), заңсыз кәсiпкерлiк (190 - бап), заңсыз банктiк қызмет (191 -
бап), жалған кәсiпкерлiк (192 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе өзге мүлiктi заңдастыру (193 - бап), монополистiк iс – әрекеттер
және бәсекенi шектеу (196 - бап), көрнеу жалған жарнама беру (198 - бап),
тауарлық белгiнi заңсыз пайдалану (199 - бап), коммерциялық немесе банктiк
құпияны құрайтын мәлiметтердi заңсыз алу мен жария ету (200 - бап),
кәсiптiк спорт жарыстарының және ойын – сауық коммерциялық конкурстардың
қатысушылары мен ұйымдастырушыларын сатып алу (201 - бап), банкроттық
жағдайдағы заңсыз iс – әрекеттер (215 - бап), әдейi банкроттық (217 - бап),
бухгалтерлiк есеп ережелерiн бұзу (218 - бап), табиғат пайдалану жөнiндегi
заңсыз мәлiметтердi тiркеу (225 - бап), мәмiле жасауға немесе оны жасаудан
бас тартуға мәжбүр ету (ҚК – тiң 226 - бабы);
2)ақша – несие саласынағы қылмыстар: несиенi заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК – тiң 194 - бабы), несиелiк ерешектi өтеуден әдейi
жалтару (195 - бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу (202
- бап), бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiмiне көрнеу жалған мәлiметтер
енгiзу (203 - бап), бағалы қағаздар мен жүргiзiлетiн опрециялар туралы
көрнеу жалған мәлiметтер беру (204 - бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргiзу ережелерiн бұзу (205 - бап), жалған төлем карточкалары мен өзге
төлем және есеп айырбасу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК – тiң 207 -
бабы);
3)қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздiк алым маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (208 - бап), экономикалық контробанда (209 -
бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап): банк операциялары
туралы көрнеу жалған мәлiметтер беру (219 - бап), банктiк ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220 - бап), азаматтық салық төлеуден жалтаруы (221 -
бап), ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК – тiң 222 - бабы);
4)сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшiлiк
сауда – саттықтар мен аукциондарды өткiзушiлердiң белгiленген тәртiбiн
әдейi бұзу (197 - бабы), тұтынушыларды алдау (223 - бап), заңсыз сыйақы алу
(ҚК – тiң 224 - бабы).
5)экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлiк
ақпаратқа заңсыз кiру, ЭВМ үшiн зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК – тiң 227 - бабы).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрi банктiк
қылмыстар деп аталынады. Банктiк қылмыстарға банк саласында жасалынатын
қылмыстар болып табылады. Қайыржанова С.Е. диссертациялық жұмысында банк
саласындағы қылмыстарды екi топқа бөлiнедi, оның бiрi тiкелей меншiкке қол
сұқса, екiншi тобы банк қызметi саласында жасалынатын қылмыстар.
Банк қызметi саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктiк қызмет (ҚР ҚК
191 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi
заңдастыру (193 - бап), несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару (195 -
бап). Бағалы қағаздарды шығару (эсиссия) тәртiбiн бұзу (202 - бап) жалған
ақша несие бағалы қағаздар жасау немесе сату (206 - бап), жалған төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
(207 - бап), несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194 - бап)
жатады.
1.2 Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
Заңсыз банк қызметi
ҚР ҚК 191 – бапта келтiрiлген қылмыстық - құқықтық норма заңсыз
кәсiпкерлiк (190 - бап) үшiн жауапкершiлiк жөнiндегi жалпы нормамен
салыстырғанда арнаулы норма болып табылады.
Заңсыз банктiк қызметтiң (191 - бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiк (190 -
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсiпкерлiктi жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметi мiндеттi түрде
мемлекеттiк тiркеуден өтуi тиiс.
Банктiк қызмет мына актiлермен реттеледi: ҚР Президентiнiң 1995 жылғы
31 тамыздағы ҚР – дағы ұлттық Банкi туралы, ҚР – дағы банктер мен
банктiк қызмет туралы заң үшi бар Жарлықтары; 1996 жылғы 27 қыркүектегi
ҚР Президентiнiң Жеке тұлғалар үшiн шетел валютасына және теңгемен
анонимдiк есептер енгiзу туралы заң күшi бар Жарлығын күшiн жоғалтты деп
тану және анонимдiк себептер бойынша ҚР – ның кейбiр заң актiлерiне
өзгертулер енгiзу туралы. 1996 жылғы 7 желтоқсандағы ҚР – ның кейбiр заң
актiлерiне өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы, 1997 жылғы 6
наурыздағы ҚР Президентiнiң ҚР – дағы банктер мен банктiк қызмет туралы
заң күшi бар Жарлығына қосымша енгiзу туралы, 1997 жылғы 11 шiлдедегi ҚР –
ның банк қызметi жөнiндегi кейбiр заң актiлерiне өзгертулер мен
толықтырулар енгiзу туралы.
Банктiк қызметтiң (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерiн лицензиялау
тұтынушы мүддесiн қорағауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты, мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нашандардың бiреуi болса:
25. тiркелмеген;
26. арнаулы рұқсат (лицензия) құжат болып, бiрақ ол алынбаған;
27. лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп
таңылады;
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшiн заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруге, не iрi мөлшердегi табыспен
ұштасуы тиiс.
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемелекетке зиян келсе, ол зиян iрi мөлшердегi деп
танылады. (189 – бабында ескету). Айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз есе
көп мөлшердегi табыс iрi табыс деп саналады (ҚК – тiң 190 - бап).
Субъективтiк жағынан қасақана жасалынды. Айыпты адам өзiнiң банктiк
қызметтi тiркеусiз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керес бола тұра онсыз
жасап отрыған немесе лицензиялау шартын бұзғандығын, өзiнiң iс – әрекетi
нәтижесiнде азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келуi мүмкiн
екендiгiн не қалайда келетiндiгiн немесе өз iс – әрекетiнiң iрi мөлшердегi
табыспен ұштасатынын бiледi, сол қылмыстық салдардың болуын қалайды.
Бұл қарастырылып отрыған қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған,
есi дұрыс адам.
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi деп саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше iрi мөлшердегi табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктiк қызметi немесе заңсыз кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшiн жақсы ұйымдасқан, қылмыстың күрделi
түрлерiн бiрлесiп орындай алатын топ. Ол тұрақты болады, бiр немесе бiрнеше
қылмыс жасауды мақсат тұрады.
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше iрi
мөлшердегi табыс деп саналады (ҚК – тiң 190 – бабына ескерту).
Егер адам бұрын ҚК – тiң 190 немесе 191 – бабымен сотталып және оның
сол қылмыс үшiн соттылығы жайылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған деп танылады.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни лас ақшаны тазарту -
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бiр түрi.
Ақшаны тазартқанда қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшн
барлық негiзгi әлеуметтiк – экономикалық институттарды және мүмкiндiк
тудыратын жағдайларды өте бiлгiлiкпен пайдалану. Заңы бизнестi ол,
көбiнесе, өзiнiң iрi ауқымды заңсыз мәлiметтерiн бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан iрi мөлшердегi ақшаны шетелге аудару үшiн пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, ақшаны тазарту дегенiмiз – жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгiзу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты – алынған табысты негiзгi бөлiгiн
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы –
әр түрлi жылжымайтын мүлiктерге айналған, формалар мен кәсiпорындарға
салынған, сондай – ақ 300 млрд долларға жуығы банктiк есепте. Сонымен
қатар оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында.
Қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазарту оның кiмге тиесiлi екенiң
жасыруды және басқа жаққа ауыстырылуын қажет еспейдi.
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның ақшаны тазарту қабiлетiне
негiзделген. Ақша тазартуды бетiмен жiберу - қаржы ұйымдардың әлеуметтiк,
экномикалық және саяси құрылымдардың ақсатады.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсiпорындар бәсекенi тұншықтырады.
Қоғамға түсетiн салық салмағы артады.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесi бiратар халықаралық конференцияларда, ата
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда таллқыланды. Бұл
мәселенi талқылаған кезде сарапшылар банктiк құпияны тазатуды
жеңiлдететiн және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататын тiлге тиек еттi.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша
Б¦¦ Комитетiнiң принциптерi туралы Мәлiмдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердiң дұрыс шешiлуiне көмегiн тигiзедi. Бұл мәлiмдеме клиеттiң жеке
басын анықтаудың қажеттiгiн, күдiктi мәлiметтер жасаудан банктiң бас
тартуын, әкiмшiлiк органдармен салыстырмалы құпиялық ережесiнiң шеңберiнде
ғана қарым - қатынас жасауды қарастырады.
Бiрқатар елдерде жасырын банк есептерiнде тыйым салу жөнiнде шара
қабылданды, дегенмен, бұл тұрғыда Австия, Люксембург, Швеция сияқты елдерде
белгiлi бiр шектеулер әлi бар. Бiрқатар елдердiң банктерiнде не барлық
операциялардың қатысқаны үшiн белгiленген жаза қатайған, заңсыз жолмен
алынған ақша тәркiлендi.
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдiк тудыратын iрi
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат - қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тосқауыл жасау.
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкрлердiң онша талап
қоймауы ұйымдасқан қылмыстың етек алуына мүмкiндiк туғызған болатын. Ал,
жаңа ережеге сәйкес кез келген iрi салымның шыққан тегi мұқият тексерiледi,
құжат арқылы расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдiктi салым түскен
бойда полицияға хабарлауы тиiс.
АҚШ – та банк құпиясы туралы заң жұмыс iстейдi, Конгресс сол заңға
сәйкес ақшаны тазартудың алдын алу операцияларын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазiр банк мекемесi 10 мың доллардан асатын әрбiр салым бойынша
валюта жөнiнде есеп бередi және басқа да есептер жүргiзедi.
АҚШ – тың Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөнiндегi операциялар
туралы Заңы күштi қаржы операциялары туралы құқыққорғау органына өз
еркiмен хабарлаған банк айыппұлдан босатылған. Қылмыстық ақшаны тазарту,
iздестiру, басып алу, тәркiлеу жөнiндегi Европа Конвенциясын республика
практика жүзiнде iске асыру мамандырылған мемлекеттiк органдар құруды қажет
етедi. Мысалы, Францияда қылмыстық капиталды iздестiру жұмысымен экономика
және қаржы министрлiгi жағынан арнайы құрылған Тракфин тобы айналысады.
Егер iрi ақша жайында банктен келiп түскен ақпарат күдiк тудырса материал
прокурорға ьрiледi. Содан кейiн полиция және кеден қызметiне тергеу жүргiзу
жайында нұсқау берiледi.
Швецияда құралған арнайы қаржы полицияның мiндетi - қару – жарақты,
мұнайды контробандалық жолмен сатып, жасырын есiрткi сатып түсiрген ақша.
Швед қылмыстық топтардың анықтау, оларға тосқауыл бар.
Бұл өзектi мәселенi шешу үшiн Қазақстан дүниежүзiлiк қауымдастықпен
тығыз байланысты болуы тиiс.
Мұндай қызмет Б¦¦ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшысының
Экономикалық және әлеуметтiк Кеңесiнiң екiншi сессиясына 1990 жылы ұсынған
бала масында, Б¦¦ - ның есiрткемен күресуге бағытталған әрекеттiң қоғамдық
жоспрында болды. Б¦¦ жұмысының Дүниежүзiлiк бағдарламасында да қаражаттың
заңсыз айналымы, қаражаттың заңсыз түсiмi және банк жүйесiн заңсыз
пайдалану арқылы жинақталған ақша қаражатының зардаптарымен күресу үшiн
қабылдануға тиiстi шаралар ұсынылған.
Ақшаны тазартумен күрестi қылмыстық жазалау саясаты, ең алдымен,
ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материалдық құндылықтарын iдеп табуға
бақылауға алуға және де тәркiлеуге бағытталуы тиiс.
Қылмыстық қызметтен түскен табысты анықтау, алу және тәркiлеу туралы
1990 жылғы Европалық Кенвенцияның ережелерiне сәйкес, елдер лас ақшаны
тазартудың мына қасақана iс – әрекеттерiн қылмыс ретiнде саралау үшiн
заңдық шаралар қолдануға тиiс, - олар:
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi
құқық бұзушылықты жасаған кез келген адамға, оның iс – әрекетi үшiн заңдық
салдардан құтылуына көмектесу мқсатында, сол материалдық құндылықтың
қылмыстан келген табыс екенiң бiле тұра адамның материалдық құндылықты
конверсия жасауы немесе беруi;
б) материалдық ұндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын,
тегiн, орындауын, қозғалысын немесе анық кiмге тиесiлiлiгiн жасырып қалу
немесе бұрмалау, егер де адам бұл материалдық құндылықтың қылмыстық жолмен
келгенiң бiлетiн болса;
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды,
егер сатып алған, иемденген немесе пайдаланған кезде оны алған адам
құндылықты қылмыстық жолмен келген табыс екенiн бiлген болса.
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық - несиелiк қатынастар, сондай –
ақ кәсiпкерлiк қызметтiң зыңдылығын реттейтiн қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты – бiлу тұра қылмыстық жолмен алынған ақша қаражаты
немесе басқа мүлiк.
Қылмыстық қызметтен анықған табысты тазарту, анықтау, алу және
тәркiлеу жөнiндегi 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық Конвенцияға сәйкес
табыс терминi қылмыстық жолмен алынған кез келген материалдық пайданы
бiлдiредi.
Мүлiк терминi – заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
қозғалмайтын мүлiктiң кез келген түрiн қамтиды, сондай – ақ адамның сол
мүлiкке немесе ондағы үлесiн куәландыратын заңдық құжат немесе қағаз.
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма - қол
ақша да, қолма - қол емес те кiредi. Баю, порнография, жөзекшiлiк
мақсатында секстi пайдалануға, балалар мен кәмелетке толмағандарды сатуға
тыйым салу жөнiндегi Европа Кеңесiнiң 1991 жылғы 9 қыркүйектегi ұсынысы да
балалар мен кәмелетке толмағандарды тән ләззаты үшiн пайталанудан түскен
табысты алу және тәркiлеу мүмкiндiгiн қарастырады.
Объективтi жағы:
1) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлiкпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар
жасау, неселеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаражы заңымен реттелетiн басқа операциялар.
2) басқа мәлiметтер жинау. Қазақстан Республикасы Азамттық кодексiнiң
147 – бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
мiндеттерiн белiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер
мәмiлелер деп танылады.
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлiктi кәсiпкерлiк немесе басқа
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшiн пайдалану.
Кәсiпкерлiк – өз меншiгiндегi, қарыға алған және басақа қаражаттар мен
мүлiк есебiнен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшiн өзара тиiмдi
нәтижелер мен табыстар алу мақсатында ынталы, күшiндегi заң шеңберiндегi,
шаруашылық және басқадай қызмет. Қызметтiң бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын тазартуға пайдалынылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз, мүлiктi, оның iшiнде, ақша
қаражат пайдаланумен байланысты, бiрақ коммерциялық мақсатты көздемейтiн
кез келген қызмет. Белгiлi бiр экономикалық мiндеттi орындау мақсатында
ақша қаражатымен жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың
кез келген қозғалысында, оның iшiнде, заңсыз иемденген мүлiктi тазарту
мақсатында мәмiленi жүзеге асыру барысында бұл iс – әрекеттi аяқталған деп
санауға болады.
Субъетивтiк жағы: кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
мақсат тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершiлiктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендiгi белгiлi ақша
қаражатының шыққан тегiне немқұрайды қарау жанама ниеттiң көрiнiс табуы
болып табылады. Саралау үшiн себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК – тiң 193 – бабының 2 – бөлiгi мынадай ауырлататын мән – жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
28. адамдар тобының алдын алу сөз байласуы бойынша;
29. әлденеше рет;
30. адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз – мемлекеттiк билiк органының
лауазымды адамының, мемкелеттiк қызметткердiң немесе жергiлiктi өзiн – өзi
басқару органы қызметкерiнiң, сондай – ақ коммерциялық және басқа да
мекемеге басқарушылық мiндет атқараьтын адамның заңсыз жолмен алынған ақша
қаражатын немесе мүлiктi заңдастыру (тазартуы). Қызмет бабында берiлген
өкiлеттiк олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлiктi заңдастыруын жеңiлдетедi.
Қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған, есi дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлiк нақты
кiмнiң қарамағында болса, сол адам жауапкершiлiк көретедi.
Ондай мүлiктi заңдастыруға бiле – тұра көмек көрсетушi адамдар,
мысалы, нотариустар, ломбард қызметкерлерi, қылмыстық бiрлестiкке
көметкесушiлер немесе қатысушылар болып саналады.
193 – баптың 3 – бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық
(қылмыстық ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасаған әрекеттер сияқты
саралаушылар нышандар бар болғандығы жауапкершiлiктi қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК -
тiң 31 – бабында қаралған.
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК – тiң 193 – бабының ескертуiнде анықталған.
Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi – банктердң және есиелiк
меемелердiң қызметi саласындағы қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектiсi - ақша қаражаты немесе тауар түрiндегi
берiлген қарыз, оны қарыз алушы несие берушiге қайтару тиiс.
Бұл қылмыстың объективтiк жығы әрекет арқылы да, яғни несие, демеу
қаржы не жеңiлдiктi шарттар, алу үшiн маңызы бар, өзiнiң шаруашылық
жағдайы, қаржылық жай – күйi немесе кепiлдiк мүлкi не өзге де мән – жайлар
туралы көпе – көрнеу жалған мәлiметтердi беру арқылы несие, демеу қаржы не
жеңiлдiктi шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсiздiкпен де, яғни
несиелеудi, демеу қаржы берудi тоқтатуға, жеңiлдiктi алып тастауға не
бөлiнген несиенiң немесе демеу қаржының мөлшерiн шектеуге әкеп соғуы
мүмкiн, кейiн туындаған мән –жайларды банкке немесе басқа несие берушiге
хабарламау арқылы да жүзеге асырылады. Бұл қылмысты жасаудың тәсiлi –
несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi шарттар алу үшiн маңызы бар, өзiнiң
шаруашылық жағдайы, қаржылық жай – күйi немесе кепiлдiк мүлкi не басқадай
мән – жайлар туралы көпе – көрнеу жалған мәлiмет беру.
Қылмыстың құрамы – материалдық. Несиенi заңсыз алу бұл iс – әрекеттер
iрi зиян келтiрiлген кезде аяқталады, зиянның мөлшерi ҚК – тiң 189 – бабына
берiлген ескертуде белгiленген.
Бұл қылмысты алаяқтық түрiндегi ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебi,
бұл жағдайда айыпкер несиенi берушiден мүлiктi тегiн алуды мақсат тұтпайды,
келешекте оны қайтарамын деп ойлыйды. Қылмыстың субъективтiк жағы – тiкелей
ниет түрiндегi кiнә. Жеке кәсiпкер немесе ұйымның бастығы несие, демек
қаржы не жеңiлдiктi шарттар алу үшiн маңызы бар, өзiнiң шаруашылық жағдайы,
қаржылық жай – күйi немесе кепiлдiк мүлкi не басқадай мән – жайлар
жөнiндегi ақпаратты көпе – көрнеу жалған берiп, не несиелердi, демеу қаржы
бөлудi тоқтатуға, жеңiлдiктердi жоюға, не бөлiнген несиенiң немесе демеу
қаржының мөлшерiн шектеу әкеп соғатын мән – жайлар туралы ақпаратты банкке
немесе басқа несие берушiге хабарламай несие, демеу қаржы не жеңiлдiктi
шарттар алып отырғанын бiледi және соны қалайды.
Қылмыс салдарының қоғамдық қауiптiлiгi тұрғысынан алғанда айыпкердiң
кiнәсi ниет түрiнде болады, яғни ол iрi зиянның болуы мүмкiн екенiн немесе
қалай болатынын алдын ала бiледi және сонда зиян келтiрудi қалайды, не оның
болуына саналы түрде жол бередi немесе оған немқұрайлық танытады, не
абайламай қалады, яғни ондай салдардың болуы мүмкiн екенiн бiледi, бiрақ
оны болдырмаймын деп ойлайды.
Қылмыс субъектiсi – арнаулы жасы 16 - ға толған, есi дұрыс жеке
кәсiпкер немесе ұйым бастығы.
Бұл қылмыстың сараланған түрiнiң мәнi – мемлкет кепiлдiгiмен берiлген
несиенi не мемлекеттiк мақсат несиенi пайдалану, егер ол азаматқа, ұйымға
немесе мемлекетке iрi зиян келтiрген болса.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуiрдегi Бюджет жүйесi
туралы Заңының 19 – бабына сәйкес Қазақстан республикасының Қаржы
Министiрлiгi Қазақстан Республикасының Үкiметi атынан республикалық
бюджетке көзделген сома шегiнде несие беруге құқылы.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несие дегенiмiз – несие салушы
белгiленген мерзiмде қайтаруға тиiстi соманы төлей алмаса, Қазақстан
Республикасының Үкiметi несие берушi алдындағы берешектi жарым – жартылай
немесе толық өтеуге мiндеттенедi.
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенiң ерекшелiгi – оның
қайтаратылығында.
Несиенi тiкелей өз мақсатында пайдаланбау дегенiмiз – оны несие
шарттарында көзделмеген мақсатта жұмсау.
Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару.
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi – банктердiң және басқа
несиелiк меемелердiң несиелiк қызметi саласында қалыптасқан қоғамдық
қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектiсi – несиенi берушiлердiң мүлiктiк мүдделерi.
Қылмыстың заты – несиелiк берешек.
Несиелiк берешек дегенiмiз – несие берушiге белгiлi бiр мерзiмде
қайтарылуға тиiс, қарызға алынған ақша қаражаты.
Қылмыстың объективтiк жағы iрi мөлшердегi несиелiк берешектi өтеуден
әдейi жалтару деп аталынады.
Айыпкердiң іс – әрекетiн осы бап бойынша саралау үшiн несиелiк
берешек, осы бапқа берiлген ескертуге сай, азамат - қарызгер үшiн жүз
айлық есептiк көрсеткiштен асатын сома немесе ұйым - қарызгер үшiн екi мың
бес жүз айлық есептiк көрсеткiштен асатын сома болуға тиiс.
Қылмыс құрамы – формальды. Бұл қылмысты анықталады деп санау үшiн
тиiстi сот шешiмi заңды күшiне енгеннен кейiн, өтеуге мүмкiндiк бола тұрып
iрi мөлшердегi несиенi қайтармай фактiсi анықталса жеткiлiктi.
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субъективтiк жағы – тiкелей тиет
түрiндегi кiнә. Кiнәлi адам iрi мөлшерден несиелiк берешектi өтеу жөнiндегi
заңды күшiне енген сот шешiмiн орындамай отырғанын бiледi және өзiнiң
несиелiк мiндеттемелiрiн орындаудан жалтаруды қалайды.
Қылмыс субъектiсi – арнаулы – 16 - ға толған азамат немесе ұйым
басшысы.
Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
Мемлекет экономикасының маңызды салаларының бiрi – бағалы қағаздар
рыногы, ол Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы Бағалы
қағаздар рыногы туралы Заңымен, Қазақстан Рнспубликасының 1997 жылғы 5
наурызындағы Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар мен мәмiленi
мемлекеттiк тiркеу туралы заңымен Қазақстан Республикасының
вексельдiкайналым туралы заңымен реттеледi. Бұл нормативтiк актiлер бағалы
қағаздарды шығару және айналымға жiберу, бағалы қағаздар рыногы
субъектiсiнiң қызметiн жүзеге асыру тәртiбiн белгiлейдi, бағалы қағаздар
рыногының кәсiпкер қатысушыларының қызметiн реттейдi.
Бұл қылмыстың тiкелей объектiсi – бағалы қағаздардың эмиссиясына
байланысты бағалы қағаздар рыногында эмиссиясына байланысты бағалы қағаздар
рыногында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Бағалы қағаздар рыногы туралы заңға сәйкес эсиссия дегенiмiз –
бағалы қағаздарды шығару және орналастыру (2 - бап). Эмиссия жарияланған
жарғылық капиталды құрастыру және өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат
тарату мақсатында эмитент арқылы iске асырылады (өндiрiледi), (13 - бап).
Эмиссияның нәтижесiнде мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бағалы қағаздар
шығарылады және орналарсытырылады (14 және 15 - баптар). Эмиссия әр түрлi
әрекеттердi қамтиды, оның iшiнде эмиссия поспектiсiнде инвестаторлар үшiн
берiлген ақтарттарды ашу және бағалы қағаздарды шығарудың және
орналастырудың қорытындысы бойынша есеп ұсыну.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi бағалы қағазды белгiленген
нысаны мен мiндеттi реквизиттердi сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны
көрсеткенде ғана мүмкiн болатын мүлiктiк құқықтарды куәландырылатын құжат
деп анықтайды (129 – баптың 1 -бөлiгi).
Қылмыс заты – эмиссия проспектiсi немесе бағалы қағаздар шығару
жөнiндегi есеп.
Эмиссия проспектiсi дегенiмiз – эмитент, оның қаржылық жай – күй және
шығарылатын бағалы қағаздар жиынтығы ақпараты бар құжаттар пакетi (заңның 2
- бабы).
Барлық қағаздарды шығару жөнiндегi есеп дегенiмiз – эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығарудың және орналастырудың қортындысы туралы құжаттар пакетi,
оны эмитент қағаздары орналастыру кезiнде әрбiр алты айдың қорытындысы
бойынша (әр алты ай бiткен соң бiр ай iшiнде), сондай – ақ орналастыру
бiткен соң бiр ай iшiнде өкiлеттi орынға ұсынылады (заңның 24 - бабы).
Бұл қылмыстың объективтiк жағы – көрiнеу жалған ақпатар бар эмиссия
проспектiсiн бекiту түрiндегi, не бағалы қағаздар шығару жөнiндегi көрнеу
жалған есеп бекiту түрiндегi әрекет.
Бағалы қағаздар рыногы туралы Заңның 22 – бабына сәйкес эмитет,
сондай – ақ бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздары орналастыруды жүзеге
асырушы кәсiпкер қатысушылары сатып алынғанға дейiн, бағалы қағаздар
эмиссиясының проспектiсiмен (шығару шартымен), сондай – ақ эмитент қызметi
туралы және ол эмититрленген құнды қағаздар, мерзiмi алты айдан аспаған
ақпарапен танысуға мүмкiндiк жасайды.
Бұл қылмысты жасағанда айыпкер осы қылмыстың жалған бар затын растауы
қажет.
Жалған ақпарат дегенiмiз – потенциалдық инвесторлардың мүддесiне
қатысты эмитент iстерiнiң нақты жай – күйiне байланысты бұрмалаған, дәл
емес немесе толық емес мәлiметтер. Оларға: эмитент органдарына кiретiн
адамдардың тiзiмiн өзгерту; эмитетн және олардың көршiлес ұйымдары мен
бағынышты акционерлiк қоғамдарының органдарына кiретiн (өкiлдерi кiретiн)
эмитент акционерiнiң (қатусушылардың) жарғылық капиталдағы (шығарылған
(төленген) жарлық капиталдағы) үлесiнiң көлемiн өзгерту, сондай – ақ
акционердiң (қатысушылардың) басқа ұйымдардың жарғылық капиталы (шығарлған
(төлеген) жарғылық капиталдағы) үлесiн, көлемiн өзгерту, егер олар әрбiр
осындай ұйымның дау беретiн акцияларының (үлестерiнiң, пайдаларының) он не
оданда көп пайызын иемденген болса (халықтық акционерлiк қоғамының жарлық
капиталында бес жүз не оданда көп пайызы); эмитенттiң дауыс беретiң
акцияларының (үлестерiнiң) он және одан да көп пайыздарға ие болған эмитент
акционерлерiнiң (қатысушыларының тiзiмiн өзгерту (халықтық ашық
акционерлiк қоғам – бес және одан да көп пайыз); әр ұйымда эмитент дау
беретiн акциялардың (үлестердiң) он және одан да көп пайызын (халықтық ашық
акционерлiк қоғам үшiн – және одан да көп пайыз) иемденген заңды тұлғалар
тiзiмiн өзгерту; акционерлердiң жалпы жиналысын (шаруашылық серiктестiгiнiң
жоғарғы органының) дау шешiмдерi, эмитенттi, оның еншiлес ұйымдары мен
бағынышты акционерлiк қоғамдардың қайта құру; эмитент есептерi мен мүлкiне
тыйым салу; эмитент лицензиясының әрекетiн тоқтату немесе қысқарту не оны
тартып алу; эмитенттiң қызметiн тоқтату немесе қысқарту потенциалдық
инвесторлар мен сондай деп тнылған кiлеттi органдардың мүлiктiк мүдделерiне
қытысты өзгертiлер (заңның 22 – бабының 4 - бөлiгi).
Бұл қылмыстың құрамы - формалды, яғни бағалы қағаз шығару жөнiндегi
көрнеу жалған есеп, не көшiрiп жалған ақпарат бар эмиссия проспектiсi
бекiтiлген кезден бастап қылмыс аяқталған болып саналады.
Бұл қылмыстың субъективтiк жағын тiкелей түрдегi кiнәмен сипатталады.
Айтылып өзiнiң не көрiп жалған ақпарат бар эмиссия проспектiсiн, не бағалы
қағаздар шығару жөнiндегi көрнеу жалған есептi бекiткенiң бiледi, соны
қалайды.
Қылымыстың субъектiсi - арнаулы - көрiнеу жалған ақпарат бар эмиссия
проспектiсiн бекiткен ұйым - эмитент басшысы немесе уәкiлеттi органның
бағалы қағаздар шығару жөнiндегi көрнеу жалған есептiк лауазымды адамы.
Жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттарын
жасау немесе сату
Бұл қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi сол - төлем карточкаларымен өзге
төлем және есеп айырысу құжаттарымен жұмыс iстеудiң заңда белгiленген
тәртiбi бұзылады. Ол ақшаны кассадан заңсыз алу әрекетiне, бiр
кәсiпорынның, ұйымның есеп айыру шотындағы ақшаны басқаның атына заңсыз
аударуға, банктен қолма қол ақша алуға мүмкiндiк тудырады.
Қылмыстың объектiсi - заңды тұлғаның экономикалық дербестiгi,
экономикалық тәуелсiздiгi, қаржылық қызметi.
Қылмыстың объективтiк жағы бағалы қағаздар болып табылмайтын жалған
төлем карточкаларын, өзге де төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау
немесе сатуға бағытталған белсендi әрекеттермен сипатталады.
Жасағанда толтырылған немесе толтырылмаған төлем карточкаларының
(дүкендердi, мейрамханаларда қолма - қол емес айырысу құжаттардың. Несиелiк
карточкаға қарағанда төлем карточкалары бойынша төлемдi шотта қаражат болса
ғана жүзеге асыруға болады, яғни несие берiлмейдi) ақ - қара да, түрлi -
түстi де ксерокөшiрмесiн жасайды.
Бұл құрамдағы қылмыс заты, сонымен қатар, өз шотына белгiлi бiр соманы
сатып алушы шотына аудару жөнiндегi төлеушiнiң тапсырмасы бар төлем
құжаттары да болуы мүмкiн. Сонымен қатар, еңбекақы таратарын ведомость та
кассадан ақша алуға мүмкiндiк беретiн кiрiс (шығыс) ордерлерiнiң бланктерi
де жасау заты болуы мүмкiн, бұл құжаттар, өздерiнiң құндылығына қарамастан
бағалы қағаздар болып табылмайды, бiрақ оларсыз банкте немесе
кәсiпорындарда, мекемеде не ұйымда ақша операцияларын жүргiзу мүмкiн емес.
207- баптың диспозицисынан туындайтын, қылмыстық жауаптылық үшiн
мiндеттi шарт, ол - сату мақсатында осы құжаттарды жасау немесе оларды кез
келген нысанада сату (сыйға тарту, айырбастау, сату т.б.).
Субъективтiк жағынан бұл қылмыс тiкелей ниетпен жасалады. Айыпты
бағалы қағаз болып табылмайтын төлем карточкаларын, өзге де төлем және есеп
айырысу құжаттарын сату мақсатында жасалғаны немесе сатқанын түсiнедi, осы
iс - әрекеттi жасауды тiлейдi.
Қылмыстың субъектiсi - жасы 16 - ға толған, есi дұрыс Қазақстан
Республикасының азаматы, шетелдiктер және азаматтығы жоқ адамдар.
Бұл қылмыстың сараланған нышандары - бiрнеше рет жасау және ұйымдасқан
топтың жасағандығы.
Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының ұлттық банкi туралы заң күшi бар Жарлығы
Қазақстан Республикасының ақша бiрлiгi (ұлттық валюта) Қазақстан тенгесi
деп белгiлейдi. Қазақстан Республикасының айналымындағы ақша қаражатын
шығару, олардың айналым ұйымдастыру және оларды айналымнан алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz