Қаржы және валюта нарығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.1. Қаржы және валюта нарығы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2. Құнды қағаз түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3. Қаржы және валюта нарықтары: негізгі мәліметтер ... ... ... ... ... ... . 11
1.4. Қаржы нарығы: арбитраж және нарық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... . 14
а)Нарық құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
1.5. Қазақстан Республикасындағы қаржы және валюта нарығы ... ... .. 22
а)Қаржы және валюта нарығының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
1.6. Маржа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.7. Қаржы және валюта нарығында қолданылатын ақша агрегаттары .. 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
1.1. Қаржы және валюта нарығы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2. Құнды қағаз түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3. Қаржы және валюта нарықтары: негізгі мәліметтер ... ... ... ... ... ... . 11
1.4. Қаржы нарығы: арбитраж және нарық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... . 14
а)Нарық құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
1.5. Қазақстан Республикасындағы қаржы және валюта нарығы ... ... .. 22
а)Қаржы және валюта нарығының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
1.6. Маржа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.7. Қаржы және валюта нарығында қолданылатын ақша агрегаттары .. 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Кез-келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге болатындығын дүниежүзілік тәрбие көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып-алу сатудың нақты объектісі – ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.
Ақшаны сатып алу-сату төлем қаражаттарының несие ресурстарының және сан алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап тұрған мәселелердің бірі – теңгенің айырбастымдылығы. Бір жағынан қазақстандық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта болып саналады. Бірақ бұл шектеулер, Қазақстанның дүниежүзілік валюта нарығының толық құқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.
Мемлекетіміздің ішкі валюталық нарығы әлі қалыптасқан жоқ, ол қалыптасу сатысында. Қазақстан нарығының жастығының кез-келген ірі қаржы институты, соның ішінде шетелдік де, өзіне пайда түсіре алады. Еліміздің коммерциялық банктері сыртқы қарыздарын өтегенде нарыққа валютаның айтарлықтай қаражат көлемін шығарады, бұл да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар қарама-қайшы және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол пайда болғанда үкімет теңгенің ішкі айырбастылымдылық жолына тұруымен анықталады. Валютаны еркін алып-сату отандық экономиканы долларландыруға әкеліп соқты.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәні мен мазмұнын түсініп жалпы айтсақ, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде қарастыруғы болады, бірақ бұл тарауда жалпы макроэкономикалық деңгейден қарастырып отырғанымыздан қаржы нарығына жалпы шолу жасап, валюта нарығын тереңірек зерттемекпіз, нарықтардың макроэкономикалық принциптер бойынша анықтамақпыз.
Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып-алу сатудың нақты объектісі – ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.
Ақшаны сатып алу-сату төлем қаражаттарының несие ресурстарының және сан алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап тұрған мәселелердің бірі – теңгенің айырбастымдылығы. Бір жағынан қазақстандық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта болып саналады. Бірақ бұл шектеулер, Қазақстанның дүниежүзілік валюта нарығының толық құқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.
Мемлекетіміздің ішкі валюталық нарығы әлі қалыптасқан жоқ, ол қалыптасу сатысында. Қазақстан нарығының жастығының кез-келген ірі қаржы институты, соның ішінде шетелдік де, өзіне пайда түсіре алады. Еліміздің коммерциялық банктері сыртқы қарыздарын өтегенде нарыққа валютаның айтарлықтай қаражат көлемін шығарады, бұл да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар қарама-қайшы және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол пайда болғанда үкімет теңгенің ішкі айырбастылымдылық жолына тұруымен анықталады. Валютаны еркін алып-сату отандық экономиканы долларландыруға әкеліп соқты.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәні мен мазмұнын түсініп жалпы айтсақ, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде қарастыруғы болады, бірақ бұл тарауда жалпы макроэкономикалық деңгейден қарастырып отырғанымыздан қаржы нарығына жалпы шолу жасап, валюта нарығын тереңірек зерттемекпіз, нарықтардың макроэкономикалық принциптер бойынша анықтамақпыз.
І. Заңды нормативті актілер.
1. «Бюджеттік жүйе туралы» Қазақстан Республикасының заңы.А-2001 І.
2. Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (налоговый Кодекс) 12 июня 2001 год.
3. О внесении изменений №64 в приказ Менистра финансов Республики Казахстан от 3 декабря 1999 года №715 «Об утверждении Единой бюджетной класификации».
ІІ. Оқулықтар және оқу құралдары.
1. Мельников В.Д. Ильясов К.К. «Финансы» Алматы-2002 г.
2. Теория финансов под. ред. Н.Е. Заяц, М.К. Фисенко Минск-1999 г
3. Бархин П.Н. «Финансы» Москва 2000 г.
4. Құлпыбаев «Қаржы» Алматы 2005 ж.
5. Куликов «Экономическая теория» Москва 2005 г.
ІІІ. Мерзімдік басылымдар.
1. Финансы Казахстана- Қаржы-Қаражат. Алматы-1995-2003ж.
2. Журналы «Финансы» Россиской Федерации Москва-2003г.
3. Международный Экономический еженедельник. «Азия экономика и жизнь» Алматы-2000 г.
4. Еженедельник «Экономика и жизнь» Москва-2003 г.
DRI/FACS
Garber (1990)
Pagano and oell (1998), IMF
1. «Бюджеттік жүйе туралы» Қазақстан Республикасының заңы.А-2001 І.
2. Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (налоговый Кодекс) 12 июня 2001 год.
3. О внесении изменений №64 в приказ Менистра финансов Республики Казахстан от 3 декабря 1999 года №715 «Об утверждении Единой бюджетной класификации».
ІІ. Оқулықтар және оқу құралдары.
1. Мельников В.Д. Ильясов К.К. «Финансы» Алматы-2002 г.
2. Теория финансов под. ред. Н.Е. Заяц, М.К. Фисенко Минск-1999 г
3. Бархин П.Н. «Финансы» Москва 2000 г.
4. Құлпыбаев «Қаржы» Алматы 2005 ж.
5. Куликов «Экономическая теория» Москва 2005 г.
ІІІ. Мерзімдік басылымдар.
1. Финансы Казахстана- Қаржы-Қаражат. Алматы-1995-2003ж.
2. Журналы «Финансы» Россиской Федерации Москва-2003г.
3. Международный Экономический еженедельник. «Азия экономика и жизнь» Алматы-2000 г.
4. Еженедельник «Экономика и жизнь» Москва-2003 г.
DRI/FACS
Garber (1990)
Pagano and oell (1998), IMF
Қаржы және валюта нарығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.1. Қаржы және валюта нарығы түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Құнды қағаз түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 8
1.3. Қаржы және валюта нарықтары: негізгі
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . 11
1.4. Қаржы нарығы: арбитраж және нарық тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... . 14
а)Нарық құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 19
1.5. Қазақстан Республикасындағы қаржы және валюта нарығы ... ... .. 22
а)Қаржы және валюта нарығының ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
1.6. Маржа
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 25
1.7. Қаржы және валюта нарығында қолданылатын ақша агрегаттары .. 26
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 30
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 32
КІРІСПЕ
Кез-келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге
болатындығын дүниежүзілік тәрбие көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына
көшуі сатып-алу сатудың нақты объектісі – ақшаның рөлін арттыруды шұғыл
қажет етеді.
Ақшаны сатып алу-сату төлем қаражаттарының несие ресурстарының және сан
алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық
шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан
жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі
елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта
нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы
төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап
тұрған мәселелердің бірі – теңгенің айырбастымдылығы. Бір жағынан
қазақстандық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта
болып саналады. Бірақ бұл шектеулер, Қазақстанның дүниежүзілік валюта
нарығының толық құқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.
Мемлекетіміздің ішкі валюталық нарығы әлі қалыптасқан жоқ, ол қалыптасу
сатысында. Қазақстан нарығының жастығының кез-келген ірі қаржы институты,
соның ішінде шетелдік де, өзіне пайда түсіре алады. Еліміздің коммерциялық
банктері сыртқы қарыздарын өтегенде нарыққа валютаның айтарлықтай қаражат
көлемін шығарады, бұл да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар
қарама-қайшы және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол
пайда болғанда үкімет теңгенің ішкі айырбастылымдылық жолына тұруымен
анықталады. Валютаны еркін алып-сату отандық экономиканы долларландыруға
әкеліп соқты.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер
етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәні мен мазмұнын түсініп
жалпы айтсақ, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде
қарастыруғы болады, бірақ бұл тарауда жалпы макроэкономикалық деңгейден
қарастырып отырғанымыздан қаржы нарығына жалпы шолу жасап, валюта нарығын
тереңірек зерттемекпіз, нарықтардың макроэкономикалық принциптер бойынша
анықтамақпыз.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТА НАРЫҒЫ ТҮСІНІГІ
Қаржы нарығы – құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық
қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы. Ол нарық
қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие
валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен
байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен
Жапония қаржы нарғының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты
және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет
жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының
нарығы және бағалы қағаздар нарығы.
Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша, несие, валюта
нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржыны ақшаға тең санат ретінде
қарастыратын дүниежүзілік практикаға байланысты.
Қаржы нарығының айырмашылығы ақша нарығы төлем қаражаттарының нарығы
болып табылады, ол қолма-қол ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қол емес
төлем қаражаттарының, оның ішінде қысқа мерзімде банк несиесін қамтиды.
Несие нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі банктік
несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие де жатады.
Қаржы нарығы негізінен ұзақ мерзімді сипаттағы міндеттемелер немесе
куәліктер нарығы болып табылады. Қаржы нарығын кейде қор нарығы деп те
атайды. Ақша мен несие нарықтары әдеттегідей айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Қызмет жағынан алғанда қаржы нарығы – кәсіпорындардың, банктердің,
мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап,
қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.
Нарықтардың барлық түрлерінің өзара байланысы қаржы нарығы болуының
шарттарын айқындайды. Оларға мыналар жатады:
1. Реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтің кез
келген түрлері мен арнаулы бойынша сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі;
2. Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын дұрыс реттеу; бұған қолма-қол
және қолма-қол емес айналым эмиссиясына бақылау жасау жатады.
3. Несие нарығын жандандыру, оны толық коммерцияландыру, яғни несие
ресурстарын еркін нарыққа орналастыру: несие ресурстарының
қозғалысын Ұлттық банк тағайындайтын пайыздық есептік мөлшерлемесін,
коммерциялық банктердің міндетті резерв нормасын белгілеу ақша
нарығында операциялар жүргізуі арқылы реттеледі.
Қаржы нарығы қызметінің алғышарттары мыналар болып табылады:
1. Бәсекені дамытып, монополиялық үстемдікті шектеу мақсатымен
меншіктің барлық формасындағы, соның ішінде мемлекеттік сектордың,
материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық
буындарына неғұрлым кең дербестік беру;
2. Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін қысқарту;
өндірістік жұмсалымды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар
арасында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою,
3. Шаруашылық субьектілері мен халықтың құнды қағаздарға салынатын
ақшалай табыстарының өсуі;
4. Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару;
республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік
займдар шығару арқылы жабылады.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алып, оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс үрдісіне ықпал етуінен ғана айқындалып қоймайды.
Оның қызметі ресурстарды тікелей бөлуге мүмкіндік береді, тікелей қозғалыс
барысында қаржы ресурстарын қайта бөлу түрінде кәсіпорындар арасында тіке
байланыс орнайды. Мұның өзі кәсіпорындардың, салалардың, тұтас халық
шаруашылығының қаржы жағдайын қаржыны неғұрлым маңызды обьектілер мен
салаларға аудару арқылы жақсартады.
Қаржы нарығы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін
үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, керісінше, құнды қағаздар шығарады,
олар нарықта еркін жүреді және қамтамасыз етумен айқындалады.
Экономикалық реформа үрдісі барысында қор нарығының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономика дағдарысынан және онымен қабаттасқан инфляциядан болған
қиындықтарға кезігуде.
Инфляция елеулі әсер ететіндіктен, құнды қағаздар қысқа мерзімді әрі құны
түспейтін болуы тиіс. Баға ұдайы өсіп отырғандықтан, инвесторлар ұзақ
мерзімге қаржы салмайды. Инфляция жағдайында ұзақ мерзімді инвестициялар
тауарға, валютаға, жылжымайтын мүлікке салынады. Құнды қағаздарға салу
тиімсіз. Қаражаттың жетіспеуі қысқа мерзімді несиелер мен депозиттердің
пайыздық мөлшерлемелерінің өсуіне жеткізеді. Нәтижесінде құнды қағаздар
банктердің ақша-несие операцияларымен бәсекелесе алмайды.
Экономикалық кеңістіктегі саяси тұрақтылық қаржыны жандандыру мүмкін.
Мүндай жағдайда құнды қағаздардың бастапқы нарығы дамиды, екінші (биржа)
нарықтың жағдайы саяси-экономикалық жағдай тұрақтанғанға дейін анық
болмайды.
Инвестиция институттары, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түрінде құрамында элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйесін
қалыптастырумен қатар жүреді. Ең алдымен сан алуан акционерлік қоғамдар
құрылады.
Валюта нарығы. Басқа да қаржы нарықтары сияқты валюта нарығы коммерциялық
қажеттіліктерді өтеу үшін пайда болды. Банктер өз клиенттері үшін мәмілелер
жасайды (яғни халықаралық саудаға тартылған фирмалар үшін). Өз жұмыс
барысында олар шетел валютасын жинақтайды да, айырбастау бағамының
тұрақсыздығына байланысты тәуекелге ұшырай бастайды. Осы тәуекелді
төмендету үшін олар операцияларды көбінесе өз шоттарынан жүргізуге
тырысады. Халықаралық сауда мен валюта нарықтарының айналымдарына шығуда,
1995ж. сәуір айында орташа күнделікті сауда айналымы 1,3 трлн. доллар
құрады. 1989ж. сәуір айындағы 650 млрд. долларға қарағанда, бұл күндік
көлемі көп мемлекеттердің жылдық ЖІӨ-нен асып түседі. Бұл ЕО орталық
банктерінің жиынтық валюта қорынан едәуір (385 млрд. экю) асып түседі.
Шетел валютасы шетел ақшасы мағынасын білдіреді. Ақшаның (MI) көп бөлігі
депозит түрінде болғандықтан, яғни коммерциялық банктік жүйенің өтімді
пассивтері түрінде, валюта нарығынан талап етілгенге дейінгі депозиттері
бейнесінде сипаттауға болады. Оның негізгі қатысушылары коммерциялық
банктер және банкаралық мәмілелер көлемі жиынтық көлемінің 90%-ын құрайды.
АҚШ доллары de facto дүнижүзілік валютаға айналады. Егер де бір саудагер
Зимбабве долларын Канада долларына аударғысы келсе, онда ол екі операция
өткізуі керек. Біріншіден, ол Зимбабве долларын АҚШ долларына аударып,
екіншіден АҚШ долларына Канада долларын сатып алады. Басқа ұлттық қор
биржаларына қарағанда валюта нарығы белгілі бір орында орналаспаған,
қатысушылардың тікелей сол жерде болуы талап етілмейді. Мәміленің көбі
телефон немесе бір-бірімен электрондық жүйемен байланысқан экран
терминалдары арқылы жасалады. Коммерциялық банктермен қатар валюта
нарығының негізгі қатысушылары әр түрлі мемлекеттердің орталық банктері.
Олардың рөлі ерекше, өйткені олар мәміле затты, яғни валютаны жасайды.
Кейбір мемлекеттерді олар күнделікті саудада пайда болған ауытқуларды
теңестіру үшін белсенді қатысып отырады. Мұнда нақты қатысудың жоқ
болғандығы, аукционер де жоқ, ешқандай айғай-шу сияқты әрекеттердің болмауы
басқа биржалардан гөрі артықшылығы болып саналады. Шынында сауда биржа
негізінде жүргізіледі. Кез-келген уақытта екі түрлі баға бар: сұралатын –
сатып алғысы келетін және ұсынылатын – сатқысы келетын баға.
Бұл қалай іске асады? Мысалы, Барклейс банкі өзінің британдық клиентінің
шотына 10 млн. доллар сатып алғысы келеді. Бұл үлкен сома және ол клиентке
жедел керек, сондықтан банк ұтымды бағамды күтіп отыра алмайтындығынан
қысқа мерзім ішінде ұтымды мәміле жасауы тиісті. Хабар қысқа мерзім ішінде
жайылып кетіп отырады. Барклейс банкінің агенті нидерландық ABN-Ampo
банкіне телефон соғады. Нарық құрушы (ABN-Ampo банкі) кез келген уақытта
белгілі бір стандарттық минимум мен максимум аралығындағы соманы сатып
алуға немесе сатуға әзір делік. Ірі банктер көп екі жақты бағамдарды
құрады, мысалы, ABN-Ampoны сол әлуетті нарық құрушыларға жатқызамыз.
Амро құрушылардан басқа компьютерленген сауда жүйесенің көмегін пайдалана
алады. Олардың ішінде жетекші (лидер) боп саналатын Рейтер (Reuters) мен
Телерейт (Telerate). Осындай жүйелер компьютер экрандарын сұралатын және
ұсынылатын баға туралы үзіліссіз ақпараттар ағымымен қамтамасыз етіп
отырады.
Тағы да үшінші жол – делдалдар көмегін қолдану. Ірі мәміле туралы сөз
болғанда делдалдар көмегін қолдану жиі тараған. Өйткені кез келген нарық
құрушылардың ірі сомалармен мәміле жасау құқығы бар, Ондай жағдайларда ірі
мәміле жасағысы келетін саудагер білініп қалады да, нарыққа қатысушылардың
бүкіл бағасын көтеріп жібереді. Делдал осы жағдайды, саудагерді (жасыру
үшін) ешкімге білдірмеу үшін үшінші тұлға боп нарыққа қатысады. Қазіргі
кезде делдалдар бүкіл жасалып жатқан мәмілелердің 30-50%-ын алуда
ҚҰНДЫ ҚАҒАЗ ТҮРЛЕРІ
Құнды қағаз – иесінің осындай құжаттар шығарған ұйымдарға қатысты
мүліктік құқығын айғақтайтын ақаш құжаттары. Құнды қағаз жеке құжаттар
немесе есеп шоттардағы жазбалар түрінде жүреді.
Құнды қағазға мыналар жатады: акциялар, облигациялар, мемлекеттік борыш
міндеттемелері, жинақ сертификаттары, вексельдер. Банк несиесі алынғанын
айғақтайтын құжаттар, банк депозиттеріне енгізілген сомалар, борыш
жазбалары, мұралары, лотерея билеттері, сақтық қағаздар құнды қағаздарға
жатпайды, пайыз түрінде табыс төленеді және осы құжаттар бойынша басқа
адамдарға құқықтар беріледі.
Акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, ұйымдар, коммерциялық банктер
шығарып, айналым мерзімі белгіленген, иесіне кәсіпорын табысының бір
бөлігін иемденуге құқық берілетін құнды қағаз акция деп аталады.
Бізге еңбек ұжымы, кәсіпорын, акционерлік қоғамдар шығаратын акциялар
пайдаланылады. Алғашқы екі түрі нағыз акция емес, бұл халық пен
кәсіпорындардың бос қаржысы жинақтаудың өзіндік формасы.
Еңбек ұжымының акциялары кәсіпорын қызметкерлеріне ғана таратылып, оның
дамуы үшін ақша салынғанын айғақтайды. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге
асыру барысында еңбек ұжымы мүшелерінің акциялары айналымға түспейді –
қызметкер оны тек мұраға қалдырады. Жұмыстан шықса, оның акцияларын
кәсіпорын бес жыл сақтайды.
Кәсіпорындар, ұйымдар, коммерциялық банктер, кооперативтер,
серіктестіктер, қоғамдар, ассоциация акциялар шығарады. Бұл акциялар 1988
жылдан бастап кәсіпорындар, ұйымдар арасында таратылады. Мұндай акциялар іс
жүзінде облигациялар, сондықтан меншіктің осы формасы дамуы барысында
акционерлік қоғамдардың акцияларына ауыстырылуы мүмкін. Жекешелендіру
бағдарламасын жүзеге асыру барысында шығарылған акциялардың бір бөлігі
мүдделі заңды мекемелерге, жеке адамдарға сатылуы мүмкін. Бұл акциялар мәні
бойынша акционерлік қоғамдардың акцияларына жақын.
Меншіктің акционерлік формасының артықшылығы акционерлік қоғамның
акциялар шығаруынан көрінеді. Бұл акциялар ашық жазылу арқылы немесе қоғам
құрылтайшылары арасында бөлу арқылы таратылады. Акциялар олардың иелерінің
акционерлік қоғам меншігіндегі қаржының бір бөлігін иемденуге құқығы барын
айғақтайды.
Акционерлік қоғам акцияларды жарғы қоры көлемінде, мемлекеттік кәсіпорын
осы формаға көшірілгенде бүкіл мүлкі көлемінде, еңбек ұжымы анықтаған
көлемінде, еңбек ұжымы анықтаған көлемде шығарады.
Акционерлік қоғам пұрсатты акциялар да шығарады. Бұл акциялар иесіне
дивиденд алуда артықшылық береді. Жергілікті акциялардың иелеріне дивиденд
– алдын ала белгіленген пайыз мөлшерлемесі міндетті түрде төленеді, пайда
аз болса резерв қорына төленеді.
Акциялар атаулы және талапкерлік болып шығарылады.Атаулы акциялар
сатылған кезде міндетті түрде тіркеледі.
Облигацияның акциядан айырмашылығы, олар – кесімді пайыз мөлшерлемесі
белгіленген мерзімде төленетін міндеттеме, яғни облигация, несие беруші мен
осы кұжатты шығарушы мекеме арасындағы қатынасты куәландырады.
Облигациялардың мынадай түрлері болады:
– ішкі мемлекеттік және жергілікті займдар облигациялары;
– кәсіпорындар облигациялары.
Атаулы, талапкерлік пайыз мөлшерлемесімен, пайыз мөлшерлемесінсіз
(формалары) еркін айналатын және айналымы шектеулі облигациялар шығарылады.
Кәсіпорындар облигацияларын барлық түрлерін өздерінің еңбек ұжымдары
қарамағына түсетін қаражаттар есебінен, ал азаматтар өзінің жеке
қаражаттары есебінен сатып алады.
Ішкі мемлекеттік және жергілікті займдарды сатудан түскен қаржы тиісті
бюджеттік немесе бюджеттен тыс қорларға жіберіледі. Бұл займ облигацияларын
банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі мемлекеттік және жергілікті займдар
табыстары займдарды қайтару кезінде пайыз мөлшерлемесінен есептеу арқылы
немесе купондар беру жолымен төленеді.
Кәсіпорындар облигациялары олардың жарғыларына және қолданылып жүрген
заңдарға сәйкес шығарылып таратылады.
Вексель дегеніміз, вексель берушінің вексель иесіне – вексель ұстаушыға
мерзімі жеткен кезде белгілі бір соманы төлейтін ақша міндеттемесін
куәландырылатын бағалы қағаз. Жай және аударма вексель қолданылады. Жай
вексель екі адамның өзара келісімі. Ал аударма вексельде ақша үшінші жаққа
төленеді. Вексельдің иесі оны есеп айырысуға пайдаланады немесе оның
қайырма бетінде басқа адамға беретінін жаза алады. Мұндай операция көп
қайталанады, нәтижесінде төлеуші мүлдем басқа тарап болады.
Вексель тек есеп айырысу формасы ғана емес, коммерцилық несие формасы,
вексель ұстаушы кәсіпкер белгілеген мерзімге дейін ақша жұмсайды. Яғни,
әріптесі вексельде көрсетілген мерзімге оған несие береді. Шаруашылық
айналымда вексельді қолданудың кейде, банк арқылы есеп айырысудан әлдеқайда
артықшылығы бар. Өндірістік байланыстары тығыз кәсіпорындар бір-бірінің
жағдайын жақсы біледі, сондықтан банктерге бармай-ақ осылай есеп айырысады.
Мұның өзі айналымдағы қаржының айналысын жеделдетіп, банк несиесіне
тәуелділіктен құтқарады. Мұның нәтижесінде несие эмиссиясы қысқарады.
Сөйтіп, вексель айналысы экономиканы сауықтыруға көмектеседі, өйткені ол
инфляцияны төмендетеді. Вексель айналысы тауар артықшылығында тиімді
болады: өйткені сатушы вексельді қолдану арқылы аларманға қолайлы жағдай
жасайды.
Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері – халық арасында ерікті негізде
орналастыратын мемлекеттік құнды қағаз түрі, ол осы қағазды ұстаушылардың
бюджетке қаражат аударған және құнды қағаздарға ие болған бүкіл мерзім
ішінде дивиденд түрінде табыс алуына құқық беретінін растайды. Ұзақ
мерзімді қазыналық міндеттемелерді мемлекет ұсынушыға арнап 5 жылдан 25
жылға дейінгі мерзімге, орташа мерзімді 1 жылдан 5 жылға дейін, қысқа
мерзімді 3 айдан 12 айға дейін мерзімге шығарады. Ұзақ мерзімді қазыналық
міндеттемелер жөніндегі табыс жыл сайын купондар бойынша төленіп отырады,
орташа мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша өтеудің жыл
сайынғы таралымдары кезінде, қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша – күшінің
мезгілі біткеннен кейін сатып алу кезінде төленеді.
Ұзақ мерзімде қазыналық бондар үкіметтің шешімі бойынша, әдеттегідей
ұсынушыға арнап 5 жылдан 25 жылға дейінгі мерзімге шығарылады. Атаулы
бондар шығарылуы мүмкін. Қазыналық бондардаң сатылу құнын анықтау тәртібін
оларды сатып алу уақытына қарай Қаржы министрлігі белгілейді, қазыналық
бондарды заңды мекемелер тек қолма-қол ақшасыз формада сатып алады.
Қазыналық бондар бойынша табыс оларды сатып алған жылдан кейіңгі жылдан
төлене бастайды.
Қазына бондары бойынша табыс төлеу жыл сайын купондармен немесе
міндеттемелердің орындалуы кезінде пайыз мөлшерлемесін есептеу арқылы
жүзеге асырылады. Таралымға шыққан қазына бондары бойынша олардың өз құны
және алдыңғы жылдардағы төленбеген купондарына төленеді. Қазыналық бондарды
мемлекет оларды ұстаушылар талап еткен кезде, шығарылған соң кемінде бір
жыл өткеннен кейін төлейді. Соның өзінде иесіне бонның өз құны төленеді.
Құнды қағаздар шығару және олардың айналысы. Құнды қағаздарды шығару –
эмиссия – бұл құнды қағаздарды оның бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни
заңды мекемелер мен жеке адамдарға сату.
Қаржы нарығында инвестициялық қордың орны айрықша. Олар инвестициялар
қаражатын жұмылдыру мақсатымен акция шығарып, қордың атынан оларды құнды
қағаздарға, сондай-ақ банктердің есепшоттарына және салымдарға салады;
соның өзінде мұндай жұмсалымдарға байланысты барлық тәуекелді, бұл
жұмсалымдарды нарықтық бағалау өзгерістерінде болатын бүкіл табыстар мен
шығындар толық көлемде осы иелерінің (акциноерлердің) есебіне жатқызылады
және олар қор акцияларының ағымдағы бағалары өзгеруі есебінен өткізіледі.
Инвестициялық қор тек акционерлік қоғам формасында құрылуы мүмкін.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТА НАРЫҚТАРЫ: НЕГІЗГІ МӘЛІМЕТТЕР
Ең басты қаржы нарықтарының негізгі сипаттамаларын ұғып алайық. Басқа
нарықтардың көбі ағынмен (поток) (картоп килограмдары, бір жылда немесе
айда жасалған автомобильдер) сатса, қаржы нарығы қорларды сатып отырады.
Олардың бәрі екі жалпы сипатқа ие: біріншіден, олар стандартталған және
ешқандай қиындық шекпестен ірі және жақсы ұйымдастырылған нарықтарда
сатылуы мүмкін; екіншіден, олар ұзақ мерзімді тұтыну қасиетіне ие, өйткені
оларды сақтау қымбатқа түспейді.
Үй шаруашылықтарының ұсыныстары, көбінесе ағын (поток) болып табылады,
сол сияқты қарыз алушылардың өз шығындарын қаржыландыруға керекті
жинақтарға сұраныс та. Бірақ ұзақ мерзімдік, бүкіл жинақталған қаржы
активтері ретіндегі активтер кез-келген уақытта сатылып кетуі немесе сатып
алынуы мүмкін. Көбінесе активтердің резерв көлемі ағын көлемінен аз болады,
актив бағалары өзгеріп отырады, екіншісінікіне қарағанда біріншіні
болашақта қайта сатып жіберуге болатындығын көрсетеді. Қорлардың (қосалқы
қор) сұраныс пен ұсыныстан жылдам өзгеріп отыруы нарық жағдаятының
тұрақсыздығына итермелеп отырады. Осындай түсініктеме, тек қана бір түрлі
активтерге ғана емес, басқа да ұзақ мерзімді тұтыну тауарларына (сақтап
сата алатын) да қатысты айтылады; мысалы, шикізат, әлі жиналмаған егінге де
қатысты айтылады.
Жеке тұлғалардың көбі қаржы нарығында үлкен көлемді іс жүргізбейді.
Сондықтан олар делдалдар арқылы тапсырыстарын өткізеді, олар осындай шағын
тапсырыстарды жинап бір үлкен тапсырыс жасайды да, немесе тапсырушылар
атынан нарық құрып өз қоймаларынан сатады. Сол уақытта делдалдар өздері
капитал иелері болады. Активтердің болашақтағы бағаларының анық еместігінен
сол активтерді ұстау өте тәуекелді. Сондықтан делдалдар тәуекелді
төмендетуге немесе азайтуға тырысады. Осы талпыныста делдалдар өз қаражатын
жқмсайды да, өз табысын жоғарылатуға тырысады. Олар тапсырыс беруші
(клиент) атынан жұмыс істеуден өз атынан жұмыс істеуге көше бастайды. Қазір
олар қаржы нарығының негізгі субьектілеріне айналды. Осы себептен қаржы
нарығында жасалатын мәміле саны басқа нарықтардан гөрі көп. Екінші себеп,
тәуекелді диверсификациялау: әр қоржынның тәуекелділігін төмендету үшін
активтерді әр түрлі қоржынға орналастырады. Ірі қаржы орталықтарында
мәмілелер саны ерекше көп, өйткені оларға бүкіл дүниежүзілік компания
өкілдері қатысады.
Әрқаладағы қор биржаларының айналымы. ЖҰӨ-нің пайыз мөлшерлемесі (1996
ж.)
Лондон 43,8
Франкфут 8,6
Париж 7,1
Цюрих 37,7
Милан 3,8
Амстердам 13,0
Мадрид 6,2
Брюссель 7,0
Қайнар көз: Pagano and oell (1998), IMF
Жоғарыдағы кестені қарастырғанда мынаны ескеріп отыру керек: қор
биржаларының айналымдарын ЖҰӨ-нің пайыз мөлшерлемесі ретінде көрсетіп, біз
тек қана осы сандарға шкала (масштаб) құрамыз. Соңғылары қарапайым кісіге
үлкен боп көрінеді де, қаржы нарығы бір үлкен ойынхана ретінде көрінеді,
бірақ шынында бұл делдалдар өз клиентіне әр түрлі қызмет көрсетуге
тырысуынан бәсекелестіктің дамығанын көреміз.
Нарық түрлі формаларға ие. Ең алдымен бағалы қағаздар нарығы болады.
Оларды қалың делдалдар тобы бір-біріне әр түрлі асығыста жазылған
қағаздарын көрсетіп дауласып тұрады. Ал шынында биржалар қазіргі заманда
компьютерленген және олардың мүшелері көптеген мәмілелерді өз терминалынан
тұрмай-ақ жасайды. Компьютерлендірудің арқасында және биржалардың
автоматтандырылуынан бүкіл континент биржалары бір-бірімен телефон арқылы
күні-түні байланысады. Келешекте бір дүниежүзілік нарыққа бірігіп кетуі де
мүмкін.
Тәуліктің кез-келген уақытында дүниенің бір жерінде биржа жұмыс істейді.
Франкфурт немесе Париж биржалары ашылайын деп жатқанда, Сингапур мен
Гонконгтегілер жұмысы доғарып жатады.
Қор биржасы – бұл құнды қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай
жасау, бұлардың нарықтық бағасын анықтау және олар жөнінде ақпараттар
тарату өз қызметінің ерекше тақырыбы болып табылатын ұйым.
Қор биржасы құнды қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырады. Биржадан тыс
нарық әлбетте құнды қағаздардың шығарылымын қамтиды. Онда несие -қаржы
институттары ұжымдық салушы ретінде іс-әрекет жасайды. Биржадан тыс нарықта
көбінесе облигациялардың үлкен бөлігін орналастырады. Биржада керісінше
құнды қағаздардың бұрынғы шығарылымдары, негізінен акционерлік қоғам
акциясының бағасы белгіленеді.
Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында құрылады және кемінде үш
мүшесі болуы тиіс. Тек қор биржасының акционері ғана оның мүшелері бола
алады. Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін-өзі
өтеуге негізделген және өз қызметінің өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.
Қор биржасы инвестиция институты қызметімен шұғылданбайды, бірақ биржаға
құқық беретін өз акцияларынан шығарып, сата алады. Қор биржасы кәсіпорындар
туралы заңға сәйкес тіркеліп, Қаржы министрлігінде құнды қағаздармен биржа
жұмысын жүргізуге лицензия алады. Қор биржасы мен басқа биржалардың қор
бөлімдері заң тәртібімен бекітілген ереже, биржа жарғысы, құнды қағаздармен
жасалатын мәмілелердің ішкі ережесі негізінде жұмыс істейді.
Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды жүзеге асыру негізгі
міндеттеріне кіретін инвестиция институттары, сондай-ақ мелекеттік атқару
органдары қор биржаларына мүше бола алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды
қағаздарды сатып алу және сатуды делдалдар мен дилер атқарады.
Делдалдар (брокер) – мәміле жасау барысындағы тапсырма бойынша белгілі
бір төлем ала отырып, жұмыс істейді. Қазіргі жағдайда делдалдық
операцияларды банктермен тығыз байланысы бар делдалдық фирмалар (жүйесін
қоса) жүргізеді.
Дилер – құнды қағаздарды сатып алу және сатумен өз атынан және өз
есебінен айналысатын делдал, бұлар – жеке фирмалар, банк, жеке адамдар, қор
биржасы мүшелері.
Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен жүзеге асырылуы мүмкін:
– қор биржасының оған мүшелікке ену құқығын беретін акцияларын
сату;
– қор биржасы мүшелерінің мүшелік жарналары;
– биржада жасалған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы,
– биржа қызметінен түсетін басқа табыстар;
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруге байланысты
шығындарды жабуға жұмсалады.
ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ: АРБИТРАЖ ЖӘНЕ НАРЫҚ ТИІМДІЛІГІ
Жақсы жұмыс атқарып жатқан қаржы нарығының негізгі айнымас қасиеті,
олардың қаьысушылары табыс табу үшін жаңа мүмкіншілікті іздеуді жүргізуі.
Олардың айналысатын ақша сомалары сондай үлкен, ал қосымша тәуекелді қажет
ететін мәмілелер бес минуттан көп тұрып қалмайды және де ақпарат ағыны
соғұрлым тез ауысып отырады. Осы себептен нарық тиімділігі нөлдік арбитраж
шартын құрады, яғни арбитраж мүмкіншілігін жояды. Арбитраждың көп түрі бар.
Кең көлемді арбитраж инвесторлар кез келген бір активтің әр түрлі
биржаларда бағалар сәкессіздігін тапқанда пайда болады. Мысалы, үлкен
коммерциялық банктер бір-бірінен банкаралық пайыздық мөлшерлемеге қарызға
ақша алады.
1978 – 1998 жж. Үш айлық міндеттеме бойынша неміс маркасы мен ішкі
пайыздық мөлшерлемелер арасындағы байланыс
Суретте Франкфурт пен Лондондағы неміс маркасын қарызға алудың пайыздық
мөлшерлемелері салыстырылған. Осы мөлшерлемелер арасындағы қатынаста
айырмашылық пайда болғанда, екі жақта да жұмыс атқаратын кәсіби банктер
арзан жақтан қарыз алып, қымбат жаққа несие береді, солай пайда табады.
Суреттен арбитраж жақсы жұмыс істеп отырғандығын байқай аламыз, тек қана
1979 жылдың соңында – 1980 жылдың басында ғана қысқа мерзім ішінде
Германияда табыс салығын шетел депозиттеріне енгізгеннен кейін арбитраж
жұмысын атқара алмай қалады.
Активтер арасында аздап сәйкессіздік пайда болғанда алыпсатарлықтың үлкен
толқынын тудырады. Әрине, активтерден күтілетін табыс анықталмаған, бірақ
бұл анықталғаннан кейін екі бірдей актив әр түрлі болып шығуы мүмкін.
Ал енді үш бұрышты арбитраж: бағалары сәйкес емес (үш немесе одан да көп)
активтер болған жағдайда. Мысалы, егер АҚШ доллары 5 франктен сатылса, ал
неміс маркасы 3.4 франкке сатылса, онда марканың долларға қатынасы 53.4 =
1.470588 болады. Өзгеше жағдайда айырбастан пайда табуға болады. Мысалы,
марка бағасы долларда 1.50 құрады делік, онда әр доллар франк арқылы
марканың 1.470588 бағасымен сатылып, 2 цент пайда табу мүмкін. Ал марка
1.45 болса онда мәміле кері бағытта болады.
Арбитраж тәуекелге қарсы. Анықтама бойынша арбитраж ешқандай тәуекелге
итермелейді және әр түрлі активтерден бірден пайда әкелетіндігін болжайды.
Активтер тәуекелді болғанда, біз табыстың теңдігіне үміттене алмаймыз:
өйткені нарық белгілі бір тәуекел бағасын анықтайды. Мысалы, бірінші
(күрделі қаржыландыру) капитал салымы тәуекелсіз 10% пайда әкеледі делік.
Екінші салым 0.5 мүмкіндігімен 5% немесе 15% пайда әкелуі мүмкін. Осы
салымнан күтілетін пайда бағалылығы:
(0.5)·15%+(0.5)·5%
құрайды, яғни баяғы 10%. Адамдардың көбі біріншіні таңдайды, аз алса да
ешқандай тәуекелсіз. Үлкен табыс әкелу тәуекелділігі, аз табыс әкелу
тәуекелділігін өтемегендігі тәуекел жағымсыздығын көрсетеді. Егерде бүкіл
инвесторлар тәуекелді қабылдамаса, онда екінші салымдағы актив біріншіден
гөрі арзан тұрады. Осы активтердің бағалары арасындағы айырмашылық
тәуекелдің нарықтық бағасын қалыптастырады. Осындай екі активтердің
арасында арбитраж мүмкін емес, өйткені табыс деңгейлерінің анықсыздығы әр
түрлі.
Нарық тиімділігінің принципі. Қаржы нарығында тартылған үлкен көлемдегі
қолма-қол қаражат пен техникалық құрылымдары осы нарықтан белгілі бір
тиімділікті талап етеді. Нарық тиімділігін жүзеге асыру үшін екі шарт
орындалуы керек: біріншіден, нарық болашағы туралы ақылы және ақысыз
ақпараттарды дұрыс таңдап, талдау өткізу отыру керек.
Егер нарық тиімді болса, онда нарықтан тыс ақпараттарды жинау өз
мағынасын жоғалтады. Егер бүгін акцияларға баға төмендеп жатса, бізге анық
себебін іздеу қажет емес, нарық керек ақпаратты алып, қажетті қорытынды
жсайды. Біз оның бағалағанымен келісеміз.
Нарық тиімділігін дәлелдейтін фактілер күдіксіз, нақты, бүкіл дүниенің
қаржы нарықтары үздіксіз келіп жатқан жаңа ақпараттарды қабылдай отырып,
тиімді жерде жедел әрекет жасайды.
Валюта Биржа Мәміле сомасы
Неміс маркасы Чикаго сауда биржасы 125 000
Жапон иенасы Чикаго сауда биржасы 12.5 млн
Австралия доллары Чикаго сауда биржасы 100 000
Швейцария франкісі Халықаралық ақша нарығы 125 000
Кестеде үш қор биржасындағы 1995 ж. шілде – 1996 ж. қаңтар айлары
аралығындағы орташа индекс бағасы келтірілген. Тамыз айның басында Кувейтке
шабуыл жасалуы және сонымен байланысты оқиғалар бүкіл индекстердің
динамикасын қалыптастырып, оған қоса қарсы реакция (rebound) мен жоғарылату
трендін құрды. Осы ақпараттарды нарық экономикалық әрекет пен валюта бағамы
тұрғысынан бағалап отырады. Мұндай дерек, нарық тиімділігі тек қана ақпарат
жиналуына ғана емес, сонымен бірге ол ақпаратты дұрыс талдауына байланысты.
Кейбір жұмыстарда, нарық тиімділігінен статистикалық ауытқулар көрсетілген.
Мысалы, егер бүгін кейбір активтердің бағасы түссе, біраз уақыттан кейін
олар бұрынғы деңгейіне жетуі мүмкін. Сондықтан нарық осыған тым қатты көңіл
бөліп, тиімділігін жоғалтуы мүмкін. Қалай? Осы активтерді бүгін сатып
алсақ, ертең олар пайда әкеледі деген оймен бүкіл арзан активтерді сатып
ала бастайды да, қайта бұрынғы деңгейіне көтереді. Бірақ дүниежүзілік
тәжірибе осындай жағдайлардың аздығын көрсетеді. Неліктен? Жауап
тәуекелділікті қабылдауында жатыр.
Неліктен және қай жағдайларда нарық тиімділігінің анық ауытқулары пайда
болады?
Осы нәтиженің түсіндірмесін нарықтың иррационалдығына жатқыза аламыз.
Бірақ бұдан басқа себептер де бар. Олардың біреуі – ол нарықта тәжірибелі
саудагерлермен қатар тәжірибесіз жанкүйерлердің жұмыс істеуі. Келесі себеп
– оңтайлы алыпсатарлық көпіршіктердің болуы.
Саудагерлердің барлығы оңтайлы болуы керек емес. Олардың кейбіреулерінің
ғана активтер нақты бағасы туралы нақты ақпараттар бар, ал қалғандары тек
қана айқай-шулы саудагерлер. Осы айқай-шулы саудагерлер дұрыс хабардар
болмағандықтан, немесе иррационалдық болғандықтарынан өздерін осылай
ұстайды. Нәтижесінде олар басқа хабардар бәсекелестерінен жеңіліп қалады.
Кәсіпқойлардың тиімі және оңтайлы мінез құлықтарына қарамастан, акция
бағалары өзінің түбегейлі мәнінен ұзақ уақытқа ауытқуы мүмкін.
Тиімділіктің ауытқуының келесі түсіндірмесі көпіршіктермен
байланыстырылады немесе нарықтық бағасының шын мәніндегі бағасынан тұрақты
ауытқуына байланысты. Қарапайым бір мысалды қарастырайық, инвесторлардың
алдында екі талдау тұр: бірі – қазынашылық вексель тұрақты пайыз табысымен,
екіншісі мәңгі төленіп отыратын бекітілген дивиденді бар компания акциясы.
Жеңілдік үшін арбитраж пайда болу мүмкіндігін және екі активтің
табыстылығын теңестіре алатындығын ескере кетейік. Қазынашылық вексель
бойынша тұрақты табыс төленсе, ал акция табысы дивидендтен және капитал
өсімінен немесе нарықтық бағасының өзгеруі тұрақты. Капитал өсімі және
шығындарын оңтайлы инвесторлар есепке алады.
r – қазынашылық вексельдің мөлшерлемесі;
d – мерзім ішіндегі акция дивиденді;
q – акция бағасы.
Сонда дивиденд табыстылығына (d ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.1. Қаржы және валюта нарығы түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Құнды қағаз түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 8
1.3. Қаржы және валюта нарықтары: негізгі
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . 11
1.4. Қаржы нарығы: арбитраж және нарық тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... . 14
а)Нарық құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 19
1.5. Қазақстан Республикасындағы қаржы және валюта нарығы ... ... .. 22
а)Қаржы және валюта нарығының ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
1.6. Маржа
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 25
1.7. Қаржы және валюта нарығында қолданылатын ақша агрегаттары .. 26
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 30
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 32
КІРІСПЕ
Кез-келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге
болатындығын дүниежүзілік тәрбие көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына
көшуі сатып-алу сатудың нақты объектісі – ақшаның рөлін арттыруды шұғыл
қажет етеді.
Ақшаны сатып алу-сату төлем қаражаттарының несие ресурстарының және сан
алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық
шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан
жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі
елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта
нарығының құрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы
төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап
тұрған мәселелердің бірі – теңгенің айырбастымдылығы. Бір жағынан
қазақстандық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта
болып саналады. Бірақ бұл шектеулер, Қазақстанның дүниежүзілік валюта
нарығының толық құқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.
Мемлекетіміздің ішкі валюталық нарығы әлі қалыптасқан жоқ, ол қалыптасу
сатысында. Қазақстан нарығының жастығының кез-келген ірі қаржы институты,
соның ішінде шетелдік де, өзіне пайда түсіре алады. Еліміздің коммерциялық
банктері сыртқы қарыздарын өтегенде нарыққа валютаның айтарлықтай қаражат
көлемін шығарады, бұл да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар
қарама-қайшы және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол
пайда болғанда үкімет теңгенің ішкі айырбастылымдылық жолына тұруымен
анықталады. Валютаны еркін алып-сату отандық экономиканы долларландыруға
әкеліп соқты.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер
етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәні мен мазмұнын түсініп
жалпы айтсақ, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде
қарастыруғы болады, бірақ бұл тарауда жалпы макроэкономикалық деңгейден
қарастырып отырғанымыздан қаржы нарығына жалпы шолу жасап, валюта нарығын
тереңірек зерттемекпіз, нарықтардың макроэкономикалық принциптер бойынша
анықтамақпыз.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТА НАРЫҒЫ ТҮСІНІГІ
Қаржы нарығы – құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық
қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы. Ол нарық
қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие
валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен
байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен
Жапония қаржы нарғының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты
және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет
жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының
нарығы және бағалы қағаздар нарығы.
Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша, несие, валюта
нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржыны ақшаға тең санат ретінде
қарастыратын дүниежүзілік практикаға байланысты.
Қаржы нарығының айырмашылығы ақша нарығы төлем қаражаттарының нарығы
болып табылады, ол қолма-қол ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қол емес
төлем қаражаттарының, оның ішінде қысқа мерзімде банк несиесін қамтиды.
Несие нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі банктік
несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие де жатады.
Қаржы нарығы негізінен ұзақ мерзімді сипаттағы міндеттемелер немесе
куәліктер нарығы болып табылады. Қаржы нарығын кейде қор нарығы деп те
атайды. Ақша мен несие нарықтары әдеттегідей айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Қызмет жағынан алғанда қаржы нарығы – кәсіпорындардың, банктердің,
мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап,
қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.
Нарықтардың барлық түрлерінің өзара байланысы қаржы нарығы болуының
шарттарын айқындайды. Оларға мыналар жатады:
1. Реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтің кез
келген түрлері мен арнаулы бойынша сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі;
2. Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын дұрыс реттеу; бұған қолма-қол
және қолма-қол емес айналым эмиссиясына бақылау жасау жатады.
3. Несие нарығын жандандыру, оны толық коммерцияландыру, яғни несие
ресурстарын еркін нарыққа орналастыру: несие ресурстарының
қозғалысын Ұлттық банк тағайындайтын пайыздық есептік мөлшерлемесін,
коммерциялық банктердің міндетті резерв нормасын белгілеу ақша
нарығында операциялар жүргізуі арқылы реттеледі.
Қаржы нарығы қызметінің алғышарттары мыналар болып табылады:
1. Бәсекені дамытып, монополиялық үстемдікті шектеу мақсатымен
меншіктің барлық формасындағы, соның ішінде мемлекеттік сектордың,
материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық
буындарына неғұрлым кең дербестік беру;
2. Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін қысқарту;
өндірістік жұмсалымды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар
арасында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою,
3. Шаруашылық субьектілері мен халықтың құнды қағаздарға салынатын
ақшалай табыстарының өсуі;
4. Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару;
республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік
займдар шығару арқылы жабылады.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алып, оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс үрдісіне ықпал етуінен ғана айқындалып қоймайды.
Оның қызметі ресурстарды тікелей бөлуге мүмкіндік береді, тікелей қозғалыс
барысында қаржы ресурстарын қайта бөлу түрінде кәсіпорындар арасында тіке
байланыс орнайды. Мұның өзі кәсіпорындардың, салалардың, тұтас халық
шаруашылығының қаржы жағдайын қаржыны неғұрлым маңызды обьектілер мен
салаларға аудару арқылы жақсартады.
Қаржы нарығы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін
үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, керісінше, құнды қағаздар шығарады,
олар нарықта еркін жүреді және қамтамасыз етумен айқындалады.
Экономикалық реформа үрдісі барысында қор нарығының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономика дағдарысынан және онымен қабаттасқан инфляциядан болған
қиындықтарға кезігуде.
Инфляция елеулі әсер ететіндіктен, құнды қағаздар қысқа мерзімді әрі құны
түспейтін болуы тиіс. Баға ұдайы өсіп отырғандықтан, инвесторлар ұзақ
мерзімге қаржы салмайды. Инфляция жағдайында ұзақ мерзімді инвестициялар
тауарға, валютаға, жылжымайтын мүлікке салынады. Құнды қағаздарға салу
тиімсіз. Қаражаттың жетіспеуі қысқа мерзімді несиелер мен депозиттердің
пайыздық мөлшерлемелерінің өсуіне жеткізеді. Нәтижесінде құнды қағаздар
банктердің ақша-несие операцияларымен бәсекелесе алмайды.
Экономикалық кеңістіктегі саяси тұрақтылық қаржыны жандандыру мүмкін.
Мүндай жағдайда құнды қағаздардың бастапқы нарығы дамиды, екінші (биржа)
нарықтың жағдайы саяси-экономикалық жағдай тұрақтанғанға дейін анық
болмайды.
Инвестиция институттары, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түрінде құрамында элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйесін
қалыптастырумен қатар жүреді. Ең алдымен сан алуан акционерлік қоғамдар
құрылады.
Валюта нарығы. Басқа да қаржы нарықтары сияқты валюта нарығы коммерциялық
қажеттіліктерді өтеу үшін пайда болды. Банктер өз клиенттері үшін мәмілелер
жасайды (яғни халықаралық саудаға тартылған фирмалар үшін). Өз жұмыс
барысында олар шетел валютасын жинақтайды да, айырбастау бағамының
тұрақсыздығына байланысты тәуекелге ұшырай бастайды. Осы тәуекелді
төмендету үшін олар операцияларды көбінесе өз шоттарынан жүргізуге
тырысады. Халықаралық сауда мен валюта нарықтарының айналымдарына шығуда,
1995ж. сәуір айында орташа күнделікті сауда айналымы 1,3 трлн. доллар
құрады. 1989ж. сәуір айындағы 650 млрд. долларға қарағанда, бұл күндік
көлемі көп мемлекеттердің жылдық ЖІӨ-нен асып түседі. Бұл ЕО орталық
банктерінің жиынтық валюта қорынан едәуір (385 млрд. экю) асып түседі.
Шетел валютасы шетел ақшасы мағынасын білдіреді. Ақшаның (MI) көп бөлігі
депозит түрінде болғандықтан, яғни коммерциялық банктік жүйенің өтімді
пассивтері түрінде, валюта нарығынан талап етілгенге дейінгі депозиттері
бейнесінде сипаттауға болады. Оның негізгі қатысушылары коммерциялық
банктер және банкаралық мәмілелер көлемі жиынтық көлемінің 90%-ын құрайды.
АҚШ доллары de facto дүнижүзілік валютаға айналады. Егер де бір саудагер
Зимбабве долларын Канада долларына аударғысы келсе, онда ол екі операция
өткізуі керек. Біріншіден, ол Зимбабве долларын АҚШ долларына аударып,
екіншіден АҚШ долларына Канада долларын сатып алады. Басқа ұлттық қор
биржаларына қарағанда валюта нарығы белгілі бір орында орналаспаған,
қатысушылардың тікелей сол жерде болуы талап етілмейді. Мәміленің көбі
телефон немесе бір-бірімен электрондық жүйемен байланысқан экран
терминалдары арқылы жасалады. Коммерциялық банктермен қатар валюта
нарығының негізгі қатысушылары әр түрлі мемлекеттердің орталық банктері.
Олардың рөлі ерекше, өйткені олар мәміле затты, яғни валютаны жасайды.
Кейбір мемлекеттерді олар күнделікті саудада пайда болған ауытқуларды
теңестіру үшін белсенді қатысып отырады. Мұнда нақты қатысудың жоқ
болғандығы, аукционер де жоқ, ешқандай айғай-шу сияқты әрекеттердің болмауы
басқа биржалардан гөрі артықшылығы болып саналады. Шынында сауда биржа
негізінде жүргізіледі. Кез-келген уақытта екі түрлі баға бар: сұралатын –
сатып алғысы келетін және ұсынылатын – сатқысы келетын баға.
Бұл қалай іске асады? Мысалы, Барклейс банкі өзінің британдық клиентінің
шотына 10 млн. доллар сатып алғысы келеді. Бұл үлкен сома және ол клиентке
жедел керек, сондықтан банк ұтымды бағамды күтіп отыра алмайтындығынан
қысқа мерзім ішінде ұтымды мәміле жасауы тиісті. Хабар қысқа мерзім ішінде
жайылып кетіп отырады. Барклейс банкінің агенті нидерландық ABN-Ampo
банкіне телефон соғады. Нарық құрушы (ABN-Ampo банкі) кез келген уақытта
белгілі бір стандарттық минимум мен максимум аралығындағы соманы сатып
алуға немесе сатуға әзір делік. Ірі банктер көп екі жақты бағамдарды
құрады, мысалы, ABN-Ampoны сол әлуетті нарық құрушыларға жатқызамыз.
Амро құрушылардан басқа компьютерленген сауда жүйесенің көмегін пайдалана
алады. Олардың ішінде жетекші (лидер) боп саналатын Рейтер (Reuters) мен
Телерейт (Telerate). Осындай жүйелер компьютер экрандарын сұралатын және
ұсынылатын баға туралы үзіліссіз ақпараттар ағымымен қамтамасыз етіп
отырады.
Тағы да үшінші жол – делдалдар көмегін қолдану. Ірі мәміле туралы сөз
болғанда делдалдар көмегін қолдану жиі тараған. Өйткені кез келген нарық
құрушылардың ірі сомалармен мәміле жасау құқығы бар, Ондай жағдайларда ірі
мәміле жасағысы келетін саудагер білініп қалады да, нарыққа қатысушылардың
бүкіл бағасын көтеріп жібереді. Делдал осы жағдайды, саудагерді (жасыру
үшін) ешкімге білдірмеу үшін үшінші тұлға боп нарыққа қатысады. Қазіргі
кезде делдалдар бүкіл жасалып жатқан мәмілелердің 30-50%-ын алуда
ҚҰНДЫ ҚАҒАЗ ТҮРЛЕРІ
Құнды қағаз – иесінің осындай құжаттар шығарған ұйымдарға қатысты
мүліктік құқығын айғақтайтын ақаш құжаттары. Құнды қағаз жеке құжаттар
немесе есеп шоттардағы жазбалар түрінде жүреді.
Құнды қағазға мыналар жатады: акциялар, облигациялар, мемлекеттік борыш
міндеттемелері, жинақ сертификаттары, вексельдер. Банк несиесі алынғанын
айғақтайтын құжаттар, банк депозиттеріне енгізілген сомалар, борыш
жазбалары, мұралары, лотерея билеттері, сақтық қағаздар құнды қағаздарға
жатпайды, пайыз түрінде табыс төленеді және осы құжаттар бойынша басқа
адамдарға құқықтар беріледі.
Акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, ұйымдар, коммерциялық банктер
шығарып, айналым мерзімі белгіленген, иесіне кәсіпорын табысының бір
бөлігін иемденуге құқық берілетін құнды қағаз акция деп аталады.
Бізге еңбек ұжымы, кәсіпорын, акционерлік қоғамдар шығаратын акциялар
пайдаланылады. Алғашқы екі түрі нағыз акция емес, бұл халық пен
кәсіпорындардың бос қаржысы жинақтаудың өзіндік формасы.
Еңбек ұжымының акциялары кәсіпорын қызметкерлеріне ғана таратылып, оның
дамуы үшін ақша салынғанын айғақтайды. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге
асыру барысында еңбек ұжымы мүшелерінің акциялары айналымға түспейді –
қызметкер оны тек мұраға қалдырады. Жұмыстан шықса, оның акцияларын
кәсіпорын бес жыл сақтайды.
Кәсіпорындар, ұйымдар, коммерциялық банктер, кооперативтер,
серіктестіктер, қоғамдар, ассоциация акциялар шығарады. Бұл акциялар 1988
жылдан бастап кәсіпорындар, ұйымдар арасында таратылады. Мұндай акциялар іс
жүзінде облигациялар, сондықтан меншіктің осы формасы дамуы барысында
акционерлік қоғамдардың акцияларына ауыстырылуы мүмкін. Жекешелендіру
бағдарламасын жүзеге асыру барысында шығарылған акциялардың бір бөлігі
мүдделі заңды мекемелерге, жеке адамдарға сатылуы мүмкін. Бұл акциялар мәні
бойынша акционерлік қоғамдардың акцияларына жақын.
Меншіктің акционерлік формасының артықшылығы акционерлік қоғамның
акциялар шығаруынан көрінеді. Бұл акциялар ашық жазылу арқылы немесе қоғам
құрылтайшылары арасында бөлу арқылы таратылады. Акциялар олардың иелерінің
акционерлік қоғам меншігіндегі қаржының бір бөлігін иемденуге құқығы барын
айғақтайды.
Акционерлік қоғам акцияларды жарғы қоры көлемінде, мемлекеттік кәсіпорын
осы формаға көшірілгенде бүкіл мүлкі көлемінде, еңбек ұжымы анықтаған
көлемінде, еңбек ұжымы анықтаған көлемде шығарады.
Акционерлік қоғам пұрсатты акциялар да шығарады. Бұл акциялар иесіне
дивиденд алуда артықшылық береді. Жергілікті акциялардың иелеріне дивиденд
– алдын ала белгіленген пайыз мөлшерлемесі міндетті түрде төленеді, пайда
аз болса резерв қорына төленеді.
Акциялар атаулы және талапкерлік болып шығарылады.Атаулы акциялар
сатылған кезде міндетті түрде тіркеледі.
Облигацияның акциядан айырмашылығы, олар – кесімді пайыз мөлшерлемесі
белгіленген мерзімде төленетін міндеттеме, яғни облигация, несие беруші мен
осы кұжатты шығарушы мекеме арасындағы қатынасты куәландырады.
Облигациялардың мынадай түрлері болады:
– ішкі мемлекеттік және жергілікті займдар облигациялары;
– кәсіпорындар облигациялары.
Атаулы, талапкерлік пайыз мөлшерлемесімен, пайыз мөлшерлемесінсіз
(формалары) еркін айналатын және айналымы шектеулі облигациялар шығарылады.
Кәсіпорындар облигацияларын барлық түрлерін өздерінің еңбек ұжымдары
қарамағына түсетін қаражаттар есебінен, ал азаматтар өзінің жеке
қаражаттары есебінен сатып алады.
Ішкі мемлекеттік және жергілікті займдарды сатудан түскен қаржы тиісті
бюджеттік немесе бюджеттен тыс қорларға жіберіледі. Бұл займ облигацияларын
банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі мемлекеттік және жергілікті займдар
табыстары займдарды қайтару кезінде пайыз мөлшерлемесінен есептеу арқылы
немесе купондар беру жолымен төленеді.
Кәсіпорындар облигациялары олардың жарғыларына және қолданылып жүрген
заңдарға сәйкес шығарылып таратылады.
Вексель дегеніміз, вексель берушінің вексель иесіне – вексель ұстаушыға
мерзімі жеткен кезде белгілі бір соманы төлейтін ақша міндеттемесін
куәландырылатын бағалы қағаз. Жай және аударма вексель қолданылады. Жай
вексель екі адамның өзара келісімі. Ал аударма вексельде ақша үшінші жаққа
төленеді. Вексельдің иесі оны есеп айырысуға пайдаланады немесе оның
қайырма бетінде басқа адамға беретінін жаза алады. Мұндай операция көп
қайталанады, нәтижесінде төлеуші мүлдем басқа тарап болады.
Вексель тек есеп айырысу формасы ғана емес, коммерцилық несие формасы,
вексель ұстаушы кәсіпкер белгілеген мерзімге дейін ақша жұмсайды. Яғни,
әріптесі вексельде көрсетілген мерзімге оған несие береді. Шаруашылық
айналымда вексельді қолданудың кейде, банк арқылы есеп айырысудан әлдеқайда
артықшылығы бар. Өндірістік байланыстары тығыз кәсіпорындар бір-бірінің
жағдайын жақсы біледі, сондықтан банктерге бармай-ақ осылай есеп айырысады.
Мұның өзі айналымдағы қаржының айналысын жеделдетіп, банк несиесіне
тәуелділіктен құтқарады. Мұның нәтижесінде несие эмиссиясы қысқарады.
Сөйтіп, вексель айналысы экономиканы сауықтыруға көмектеседі, өйткені ол
инфляцияны төмендетеді. Вексель айналысы тауар артықшылығында тиімді
болады: өйткені сатушы вексельді қолдану арқылы аларманға қолайлы жағдай
жасайды.
Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері – халық арасында ерікті негізде
орналастыратын мемлекеттік құнды қағаз түрі, ол осы қағазды ұстаушылардың
бюджетке қаражат аударған және құнды қағаздарға ие болған бүкіл мерзім
ішінде дивиденд түрінде табыс алуына құқық беретінін растайды. Ұзақ
мерзімді қазыналық міндеттемелерді мемлекет ұсынушыға арнап 5 жылдан 25
жылға дейінгі мерзімге, орташа мерзімді 1 жылдан 5 жылға дейін, қысқа
мерзімді 3 айдан 12 айға дейін мерзімге шығарады. Ұзақ мерзімді қазыналық
міндеттемелер жөніндегі табыс жыл сайын купондар бойынша төленіп отырады,
орташа мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша өтеудің жыл
сайынғы таралымдары кезінде, қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша – күшінің
мезгілі біткеннен кейін сатып алу кезінде төленеді.
Ұзақ мерзімде қазыналық бондар үкіметтің шешімі бойынша, әдеттегідей
ұсынушыға арнап 5 жылдан 25 жылға дейінгі мерзімге шығарылады. Атаулы
бондар шығарылуы мүмкін. Қазыналық бондардаң сатылу құнын анықтау тәртібін
оларды сатып алу уақытына қарай Қаржы министрлігі белгілейді, қазыналық
бондарды заңды мекемелер тек қолма-қол ақшасыз формада сатып алады.
Қазыналық бондар бойынша табыс оларды сатып алған жылдан кейіңгі жылдан
төлене бастайды.
Қазына бондары бойынша табыс төлеу жыл сайын купондармен немесе
міндеттемелердің орындалуы кезінде пайыз мөлшерлемесін есептеу арқылы
жүзеге асырылады. Таралымға шыққан қазына бондары бойынша олардың өз құны
және алдыңғы жылдардағы төленбеген купондарына төленеді. Қазыналық бондарды
мемлекет оларды ұстаушылар талап еткен кезде, шығарылған соң кемінде бір
жыл өткеннен кейін төлейді. Соның өзінде иесіне бонның өз құны төленеді.
Құнды қағаздар шығару және олардың айналысы. Құнды қағаздарды шығару –
эмиссия – бұл құнды қағаздарды оның бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни
заңды мекемелер мен жеке адамдарға сату.
Қаржы нарығында инвестициялық қордың орны айрықша. Олар инвестициялар
қаражатын жұмылдыру мақсатымен акция шығарып, қордың атынан оларды құнды
қағаздарға, сондай-ақ банктердің есепшоттарына және салымдарға салады;
соның өзінде мұндай жұмсалымдарға байланысты барлық тәуекелді, бұл
жұмсалымдарды нарықтық бағалау өзгерістерінде болатын бүкіл табыстар мен
шығындар толық көлемде осы иелерінің (акциноерлердің) есебіне жатқызылады
және олар қор акцияларының ағымдағы бағалары өзгеруі есебінен өткізіледі.
Инвестициялық қор тек акционерлік қоғам формасында құрылуы мүмкін.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТА НАРЫҚТАРЫ: НЕГІЗГІ МӘЛІМЕТТЕР
Ең басты қаржы нарықтарының негізгі сипаттамаларын ұғып алайық. Басқа
нарықтардың көбі ағынмен (поток) (картоп килограмдары, бір жылда немесе
айда жасалған автомобильдер) сатса, қаржы нарығы қорларды сатып отырады.
Олардың бәрі екі жалпы сипатқа ие: біріншіден, олар стандартталған және
ешқандай қиындық шекпестен ірі және жақсы ұйымдастырылған нарықтарда
сатылуы мүмкін; екіншіден, олар ұзақ мерзімді тұтыну қасиетіне ие, өйткені
оларды сақтау қымбатқа түспейді.
Үй шаруашылықтарының ұсыныстары, көбінесе ағын (поток) болып табылады,
сол сияқты қарыз алушылардың өз шығындарын қаржыландыруға керекті
жинақтарға сұраныс та. Бірақ ұзақ мерзімдік, бүкіл жинақталған қаржы
активтері ретіндегі активтер кез-келген уақытта сатылып кетуі немесе сатып
алынуы мүмкін. Көбінесе активтердің резерв көлемі ағын көлемінен аз болады,
актив бағалары өзгеріп отырады, екіншісінікіне қарағанда біріншіні
болашақта қайта сатып жіберуге болатындығын көрсетеді. Қорлардың (қосалқы
қор) сұраныс пен ұсыныстан жылдам өзгеріп отыруы нарық жағдаятының
тұрақсыздығына итермелеп отырады. Осындай түсініктеме, тек қана бір түрлі
активтерге ғана емес, басқа да ұзақ мерзімді тұтыну тауарларына (сақтап
сата алатын) да қатысты айтылады; мысалы, шикізат, әлі жиналмаған егінге де
қатысты айтылады.
Жеке тұлғалардың көбі қаржы нарығында үлкен көлемді іс жүргізбейді.
Сондықтан олар делдалдар арқылы тапсырыстарын өткізеді, олар осындай шағын
тапсырыстарды жинап бір үлкен тапсырыс жасайды да, немесе тапсырушылар
атынан нарық құрып өз қоймаларынан сатады. Сол уақытта делдалдар өздері
капитал иелері болады. Активтердің болашақтағы бағаларының анық еместігінен
сол активтерді ұстау өте тәуекелді. Сондықтан делдалдар тәуекелді
төмендетуге немесе азайтуға тырысады. Осы талпыныста делдалдар өз қаражатын
жқмсайды да, өз табысын жоғарылатуға тырысады. Олар тапсырыс беруші
(клиент) атынан жұмыс істеуден өз атынан жұмыс істеуге көше бастайды. Қазір
олар қаржы нарығының негізгі субьектілеріне айналды. Осы себептен қаржы
нарығында жасалатын мәміле саны басқа нарықтардан гөрі көп. Екінші себеп,
тәуекелді диверсификациялау: әр қоржынның тәуекелділігін төмендету үшін
активтерді әр түрлі қоржынға орналастырады. Ірі қаржы орталықтарында
мәмілелер саны ерекше көп, өйткені оларға бүкіл дүниежүзілік компания
өкілдері қатысады.
Әрқаладағы қор биржаларының айналымы. ЖҰӨ-нің пайыз мөлшерлемесі (1996
ж.)
Лондон 43,8
Франкфут 8,6
Париж 7,1
Цюрих 37,7
Милан 3,8
Амстердам 13,0
Мадрид 6,2
Брюссель 7,0
Қайнар көз: Pagano and oell (1998), IMF
Жоғарыдағы кестені қарастырғанда мынаны ескеріп отыру керек: қор
биржаларының айналымдарын ЖҰӨ-нің пайыз мөлшерлемесі ретінде көрсетіп, біз
тек қана осы сандарға шкала (масштаб) құрамыз. Соңғылары қарапайым кісіге
үлкен боп көрінеді де, қаржы нарығы бір үлкен ойынхана ретінде көрінеді,
бірақ шынында бұл делдалдар өз клиентіне әр түрлі қызмет көрсетуге
тырысуынан бәсекелестіктің дамығанын көреміз.
Нарық түрлі формаларға ие. Ең алдымен бағалы қағаздар нарығы болады.
Оларды қалың делдалдар тобы бір-біріне әр түрлі асығыста жазылған
қағаздарын көрсетіп дауласып тұрады. Ал шынында биржалар қазіргі заманда
компьютерленген және олардың мүшелері көптеген мәмілелерді өз терминалынан
тұрмай-ақ жасайды. Компьютерлендірудің арқасында және биржалардың
автоматтандырылуынан бүкіл континент биржалары бір-бірімен телефон арқылы
күні-түні байланысады. Келешекте бір дүниежүзілік нарыққа бірігіп кетуі де
мүмкін.
Тәуліктің кез-келген уақытында дүниенің бір жерінде биржа жұмыс істейді.
Франкфурт немесе Париж биржалары ашылайын деп жатқанда, Сингапур мен
Гонконгтегілер жұмысы доғарып жатады.
Қор биржасы – бұл құнды қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай
жасау, бұлардың нарықтық бағасын анықтау және олар жөнінде ақпараттар
тарату өз қызметінің ерекше тақырыбы болып табылатын ұйым.
Қор биржасы құнды қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырады. Биржадан тыс
нарық әлбетте құнды қағаздардың шығарылымын қамтиды. Онда несие -қаржы
институттары ұжымдық салушы ретінде іс-әрекет жасайды. Биржадан тыс нарықта
көбінесе облигациялардың үлкен бөлігін орналастырады. Биржада керісінше
құнды қағаздардың бұрынғы шығарылымдары, негізінен акционерлік қоғам
акциясының бағасы белгіленеді.
Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында құрылады және кемінде үш
мүшесі болуы тиіс. Тек қор биржасының акционері ғана оның мүшелері бола
алады. Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін-өзі
өтеуге негізделген және өз қызметінің өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.
Қор биржасы инвестиция институты қызметімен шұғылданбайды, бірақ биржаға
құқық беретін өз акцияларынан шығарып, сата алады. Қор биржасы кәсіпорындар
туралы заңға сәйкес тіркеліп, Қаржы министрлігінде құнды қағаздармен биржа
жұмысын жүргізуге лицензия алады. Қор биржасы мен басқа биржалардың қор
бөлімдері заң тәртібімен бекітілген ереже, биржа жарғысы, құнды қағаздармен
жасалатын мәмілелердің ішкі ережесі негізінде жұмыс істейді.
Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды жүзеге асыру негізгі
міндеттеріне кіретін инвестиция институттары, сондай-ақ мелекеттік атқару
органдары қор биржаларына мүше бола алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды
қағаздарды сатып алу және сатуды делдалдар мен дилер атқарады.
Делдалдар (брокер) – мәміле жасау барысындағы тапсырма бойынша белгілі
бір төлем ала отырып, жұмыс істейді. Қазіргі жағдайда делдалдық
операцияларды банктермен тығыз байланысы бар делдалдық фирмалар (жүйесін
қоса) жүргізеді.
Дилер – құнды қағаздарды сатып алу және сатумен өз атынан және өз
есебінен айналысатын делдал, бұлар – жеке фирмалар, банк, жеке адамдар, қор
биржасы мүшелері.
Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен жүзеге асырылуы мүмкін:
– қор биржасының оған мүшелікке ену құқығын беретін акцияларын
сату;
– қор биржасы мүшелерінің мүшелік жарналары;
– биржада жасалған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы,
– биржа қызметінен түсетін басқа табыстар;
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруге байланысты
шығындарды жабуға жұмсалады.
ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ: АРБИТРАЖ ЖӘНЕ НАРЫҚ ТИІМДІЛІГІ
Жақсы жұмыс атқарып жатқан қаржы нарығының негізгі айнымас қасиеті,
олардың қаьысушылары табыс табу үшін жаңа мүмкіншілікті іздеуді жүргізуі.
Олардың айналысатын ақша сомалары сондай үлкен, ал қосымша тәуекелді қажет
ететін мәмілелер бес минуттан көп тұрып қалмайды және де ақпарат ағыны
соғұрлым тез ауысып отырады. Осы себептен нарық тиімділігі нөлдік арбитраж
шартын құрады, яғни арбитраж мүмкіншілігін жояды. Арбитраждың көп түрі бар.
Кең көлемді арбитраж инвесторлар кез келген бір активтің әр түрлі
биржаларда бағалар сәкессіздігін тапқанда пайда болады. Мысалы, үлкен
коммерциялық банктер бір-бірінен банкаралық пайыздық мөлшерлемеге қарызға
ақша алады.
1978 – 1998 жж. Үш айлық міндеттеме бойынша неміс маркасы мен ішкі
пайыздық мөлшерлемелер арасындағы байланыс
Суретте Франкфурт пен Лондондағы неміс маркасын қарызға алудың пайыздық
мөлшерлемелері салыстырылған. Осы мөлшерлемелер арасындағы қатынаста
айырмашылық пайда болғанда, екі жақта да жұмыс атқаратын кәсіби банктер
арзан жақтан қарыз алып, қымбат жаққа несие береді, солай пайда табады.
Суреттен арбитраж жақсы жұмыс істеп отырғандығын байқай аламыз, тек қана
1979 жылдың соңында – 1980 жылдың басында ғана қысқа мерзім ішінде
Германияда табыс салығын шетел депозиттеріне енгізгеннен кейін арбитраж
жұмысын атқара алмай қалады.
Активтер арасында аздап сәйкессіздік пайда болғанда алыпсатарлықтың үлкен
толқынын тудырады. Әрине, активтерден күтілетін табыс анықталмаған, бірақ
бұл анықталғаннан кейін екі бірдей актив әр түрлі болып шығуы мүмкін.
Ал енді үш бұрышты арбитраж: бағалары сәйкес емес (үш немесе одан да көп)
активтер болған жағдайда. Мысалы, егер АҚШ доллары 5 франктен сатылса, ал
неміс маркасы 3.4 франкке сатылса, онда марканың долларға қатынасы 53.4 =
1.470588 болады. Өзгеше жағдайда айырбастан пайда табуға болады. Мысалы,
марка бағасы долларда 1.50 құрады делік, онда әр доллар франк арқылы
марканың 1.470588 бағасымен сатылып, 2 цент пайда табу мүмкін. Ал марка
1.45 болса онда мәміле кері бағытта болады.
Арбитраж тәуекелге қарсы. Анықтама бойынша арбитраж ешқандай тәуекелге
итермелейді және әр түрлі активтерден бірден пайда әкелетіндігін болжайды.
Активтер тәуекелді болғанда, біз табыстың теңдігіне үміттене алмаймыз:
өйткені нарық белгілі бір тәуекел бағасын анықтайды. Мысалы, бірінші
(күрделі қаржыландыру) капитал салымы тәуекелсіз 10% пайда әкеледі делік.
Екінші салым 0.5 мүмкіндігімен 5% немесе 15% пайда әкелуі мүмкін. Осы
салымнан күтілетін пайда бағалылығы:
(0.5)·15%+(0.5)·5%
құрайды, яғни баяғы 10%. Адамдардың көбі біріншіні таңдайды, аз алса да
ешқандай тәуекелсіз. Үлкен табыс әкелу тәуекелділігі, аз табыс әкелу
тәуекелділігін өтемегендігі тәуекел жағымсыздығын көрсетеді. Егерде бүкіл
инвесторлар тәуекелді қабылдамаса, онда екінші салымдағы актив біріншіден
гөрі арзан тұрады. Осы активтердің бағалары арасындағы айырмашылық
тәуекелдің нарықтық бағасын қалыптастырады. Осындай екі активтердің
арасында арбитраж мүмкін емес, өйткені табыс деңгейлерінің анықсыздығы әр
түрлі.
Нарық тиімділігінің принципі. Қаржы нарығында тартылған үлкен көлемдегі
қолма-қол қаражат пен техникалық құрылымдары осы нарықтан белгілі бір
тиімділікті талап етеді. Нарық тиімділігін жүзеге асыру үшін екі шарт
орындалуы керек: біріншіден, нарық болашағы туралы ақылы және ақысыз
ақпараттарды дұрыс таңдап, талдау өткізу отыру керек.
Егер нарық тиімді болса, онда нарықтан тыс ақпараттарды жинау өз
мағынасын жоғалтады. Егер бүгін акцияларға баға төмендеп жатса, бізге анық
себебін іздеу қажет емес, нарық керек ақпаратты алып, қажетті қорытынды
жсайды. Біз оның бағалағанымен келісеміз.
Нарық тиімділігін дәлелдейтін фактілер күдіксіз, нақты, бүкіл дүниенің
қаржы нарықтары үздіксіз келіп жатқан жаңа ақпараттарды қабылдай отырып,
тиімді жерде жедел әрекет жасайды.
Валюта Биржа Мәміле сомасы
Неміс маркасы Чикаго сауда биржасы 125 000
Жапон иенасы Чикаго сауда биржасы 12.5 млн
Австралия доллары Чикаго сауда биржасы 100 000
Швейцария франкісі Халықаралық ақша нарығы 125 000
Кестеде үш қор биржасындағы 1995 ж. шілде – 1996 ж. қаңтар айлары
аралығындағы орташа индекс бағасы келтірілген. Тамыз айның басында Кувейтке
шабуыл жасалуы және сонымен байланысты оқиғалар бүкіл индекстердің
динамикасын қалыптастырып, оған қоса қарсы реакция (rebound) мен жоғарылату
трендін құрды. Осы ақпараттарды нарық экономикалық әрекет пен валюта бағамы
тұрғысынан бағалап отырады. Мұндай дерек, нарық тиімділігі тек қана ақпарат
жиналуына ғана емес, сонымен бірге ол ақпаратты дұрыс талдауына байланысты.
Кейбір жұмыстарда, нарық тиімділігінен статистикалық ауытқулар көрсетілген.
Мысалы, егер бүгін кейбір активтердің бағасы түссе, біраз уақыттан кейін
олар бұрынғы деңгейіне жетуі мүмкін. Сондықтан нарық осыған тым қатты көңіл
бөліп, тиімділігін жоғалтуы мүмкін. Қалай? Осы активтерді бүгін сатып
алсақ, ертең олар пайда әкеледі деген оймен бүкіл арзан активтерді сатып
ала бастайды да, қайта бұрынғы деңгейіне көтереді. Бірақ дүниежүзілік
тәжірибе осындай жағдайлардың аздығын көрсетеді. Неліктен? Жауап
тәуекелділікті қабылдауында жатыр.
Неліктен және қай жағдайларда нарық тиімділігінің анық ауытқулары пайда
болады?
Осы нәтиженің түсіндірмесін нарықтың иррационалдығына жатқыза аламыз.
Бірақ бұдан басқа себептер де бар. Олардың біреуі – ол нарықта тәжірибелі
саудагерлермен қатар тәжірибесіз жанкүйерлердің жұмыс істеуі. Келесі себеп
– оңтайлы алыпсатарлық көпіршіктердің болуы.
Саудагерлердің барлығы оңтайлы болуы керек емес. Олардың кейбіреулерінің
ғана активтер нақты бағасы туралы нақты ақпараттар бар, ал қалғандары тек
қана айқай-шулы саудагерлер. Осы айқай-шулы саудагерлер дұрыс хабардар
болмағандықтан, немесе иррационалдық болғандықтарынан өздерін осылай
ұстайды. Нәтижесінде олар басқа хабардар бәсекелестерінен жеңіліп қалады.
Кәсіпқойлардың тиімі және оңтайлы мінез құлықтарына қарамастан, акция
бағалары өзінің түбегейлі мәнінен ұзақ уақытқа ауытқуы мүмкін.
Тиімділіктің ауытқуының келесі түсіндірмесі көпіршіктермен
байланыстырылады немесе нарықтық бағасының шын мәніндегі бағасынан тұрақты
ауытқуына байланысты. Қарапайым бір мысалды қарастырайық, инвесторлардың
алдында екі талдау тұр: бірі – қазынашылық вексель тұрақты пайыз табысымен,
екіншісі мәңгі төленіп отыратын бекітілген дивиденді бар компания акциясы.
Жеңілдік үшін арбитраж пайда болу мүмкіндігін және екі активтің
табыстылығын теңестіре алатындығын ескере кетейік. Қазынашылық вексель
бойынша тұрақты табыс төленсе, ал акция табысы дивидендтен және капитал
өсімінен немесе нарықтық бағасының өзгеруі тұрақты. Капитал өсімі және
шығындарын оңтайлы инвесторлар есепке алады.
r – қазынашылық вексельдің мөлшерлемесі;
d – мерзім ішіндегі акция дивиденді;
q – акция бағасы.
Сонда дивиденд табыстылығына (d ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz