Сөз мәдениеті туралы
КІРІСПЕ
Сөз мәдениеті
2. Сөз мәдениетіне қарама.қарсы құбылыс — сөйлеу қателіктері
2.1.Орфоэпиялық нормалардың бұзылуы
2.2. Лексикалық нормалардың бұзылуы
2.3. Кәсіби лексика: заң тіліндегі кемшіліктер
2.4. Грамматикалық нормалардың бұзылуы
2.4. Синтаксистік нормалардың бұзылуы
2.5. Орфографиялық нормалардың бұзылуы
3. Сөйлеудегі этика нормалары
3.1. Амандасу.қоштасу сөздері
3.2. Ер адамдар мен әйелдер арасындағы сөйленіс этикасы
3.4. Үлкен.кіші сөйленісіндегі этика нормалары
3.5. Құттықтау сөздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Сөз мәдениеті
2. Сөз мәдениетіне қарама.қарсы құбылыс — сөйлеу қателіктері
2.1.Орфоэпиялық нормалардың бұзылуы
2.2. Лексикалық нормалардың бұзылуы
2.3. Кәсіби лексика: заң тіліндегі кемшіліктер
2.4. Грамматикалық нормалардың бұзылуы
2.4. Синтаксистік нормалардың бұзылуы
2.5. Орфографиялық нормалардың бұзылуы
3. Сөйлеудегі этика нормалары
3.1. Амандасу.қоштасу сөздері
3.2. Ер адамдар мен әйелдер арасындағы сөйленіс этикасы
3.4. Үлкен.кіші сөйленісіндегі этика нормалары
3.5. Құттықтау сөздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Мәдениет дегеніміз дұрыстық, тәртіпке бағыну, заңдылықты сақтау деген мәнде. Демек, сөз мәдениеті – норманы сақтау дегеннің баламасы. Ал норма деген не, оның түрлері қандай? «Сөз мәдениеті» тек тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық нормаларымен бұлжытпай дәлме-дәл сақтау ғана емес, айтпақ ойды тыңдаушыға жүрекке жылы тиетін «айналасы теп-тегіс, жұмыр келген», әсерлі етіп жеткізу жайын да қамтуға тиіс [1, 8-9].
Жалпы, тіл білімінің бұл саласында, тілге қатысты мәдениет деген ұғымды айтқан кезде біршама ойдың бары байқалады. Рәбиға Сыздық өзінің «Тілдік норма және оның қалыптануы» атты еңбегінде: «Ең алдымен, тіл білімінің осы саласын қазақша қалай атаған дұрыс: «тіл мәдениеті» ме, «сөз мәдениеті» ме, «сөйлеу мәдениеті» ме? Орыс тілінде көбінесе «культура речи» деген термин қолданылып жүр. Сонымен қатар, оның синонимі ретінде «культура языка» деген тіркесті де біраз уақытқа дейін (тіпті қазірдің өзінде де) қолданылғандығы байқалады. Орыс лингвистикасында «язык» және «речь» деген терминдер — дербес атаулар: «язык» тілдің өзі, («таңбалар жүйесі») болса, «речь» - сол тілдің қолданыстағы күйі (көрінісі).
Тіл мәдениеті, яғни тілдік элементтердің дұрсы қолданысы, сол тілді жұмсау барысында талап етіледі, демек, бұған «культура речи» деген термин дәлірек келеді. Ал, қазақ тіл білімінде «язык» пен «речь» -ті айырып атайтын терминдер әлі қалыптаспай келеді. «Язык» дегенді «тіл» делік, ал «речті» қалай атауымыз керек. Оны «тіл», «сөз», «сөйлеу», «тіл қолданысы», «қолданыс» деп әрқайсымыз әр түрлі беріп жүрміз. «Культура речи» деген сияқты білім-ғылымның жалпы бір саласын атау керек болғанда «сөз мәдениеті» деп алған дұрыс сияқты, ал баяндау барысында, контексте «қолданыс», «тіл қолданысы», «сөйлеу» деген сөздер де «речь» мағынасын бере алады. Сірә, жалпы пәндік термин ретінде «сөз мәдениеті» дегенді таңдаған дұрыс болар. Өйткені бұл жерде әңгіме ойымызды ауызша да, жазбаша да дұрыс («мәдениетті») білдіру туралы болмақ. Ал «ой» дегеніміздің бір атауы — сөз», - деп жазады. Ендеше, осы пікірге сүйене отырып біз, «сөз мәдениетін» жан-жақты қарастыруды нысанамызға алдық [2, 20-21].
Тіл — адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы, өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ, тілдің мұндай қасиеті оның қызмет етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып отырудың барысында ерекше жандана түседі.
Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қатар дамытып, оның қоғам өміріндегі қызметінің өрістей түсуіне мүмкіндік жасау, түрлі ауытқулардан арылтып отыру, небір күрделі ойдың әрқилы нәзік айырымдарын тіл арқылы дәл, анық жеткізе білуге көпшілікті тәрбиелей түсу т.б.тіл мәдениетін көтеру деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті деген ұғым кең. Ол көбіне-көп қарым-қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар, сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Сөз мәдениеті алдымен әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық, орфографиялық нормаларын меңгеру сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу дегенді білдіреді.
Жалпы, тіл білімінің бұл саласында, тілге қатысты мәдениет деген ұғымды айтқан кезде біршама ойдың бары байқалады. Рәбиға Сыздық өзінің «Тілдік норма және оның қалыптануы» атты еңбегінде: «Ең алдымен, тіл білімінің осы саласын қазақша қалай атаған дұрыс: «тіл мәдениеті» ме, «сөз мәдениеті» ме, «сөйлеу мәдениеті» ме? Орыс тілінде көбінесе «культура речи» деген термин қолданылып жүр. Сонымен қатар, оның синонимі ретінде «культура языка» деген тіркесті де біраз уақытқа дейін (тіпті қазірдің өзінде де) қолданылғандығы байқалады. Орыс лингвистикасында «язык» және «речь» деген терминдер — дербес атаулар: «язык» тілдің өзі, («таңбалар жүйесі») болса, «речь» - сол тілдің қолданыстағы күйі (көрінісі).
Тіл мәдениеті, яғни тілдік элементтердің дұрсы қолданысы, сол тілді жұмсау барысында талап етіледі, демек, бұған «культура речи» деген термин дәлірек келеді. Ал, қазақ тіл білімінде «язык» пен «речь» -ті айырып атайтын терминдер әлі қалыптаспай келеді. «Язык» дегенді «тіл» делік, ал «речті» қалай атауымыз керек. Оны «тіл», «сөз», «сөйлеу», «тіл қолданысы», «қолданыс» деп әрқайсымыз әр түрлі беріп жүрміз. «Культура речи» деген сияқты білім-ғылымның жалпы бір саласын атау керек болғанда «сөз мәдениеті» деп алған дұрыс сияқты, ал баяндау барысында, контексте «қолданыс», «тіл қолданысы», «сөйлеу» деген сөздер де «речь» мағынасын бере алады. Сірә, жалпы пәндік термин ретінде «сөз мәдениеті» дегенді таңдаған дұрыс болар. Өйткені бұл жерде әңгіме ойымызды ауызша да, жазбаша да дұрыс («мәдениетті») білдіру туралы болмақ. Ал «ой» дегеніміздің бір атауы — сөз», - деп жазады. Ендеше, осы пікірге сүйене отырып біз, «сөз мәдениетін» жан-жақты қарастыруды нысанамызға алдық [2, 20-21].
Тіл — адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы, өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ, тілдің мұндай қасиеті оның қызмет етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып отырудың барысында ерекше жандана түседі.
Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қатар дамытып, оның қоғам өміріндегі қызметінің өрістей түсуіне мүмкіндік жасау, түрлі ауытқулардан арылтып отыру, небір күрделі ойдың әрқилы нәзік айырымдарын тіл арқылы дәл, анық жеткізе білуге көпшілікті тәрбиелей түсу т.б.тіл мәдениетін көтеру деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті деген ұғым кең. Ол көбіне-көп қарым-қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар, сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Сөз мәдениеті алдымен әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық, орфографиялық нормаларын меңгеру сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу дегенді білдіреді.
1. Н.Уәлиев «Сөз мәдениеті», Алматы: Мектеп – 1984 ж
2. Р.Сыздық «Тілдік норма және қалыптану», Астана: Елорда – 2001 ж
3. М.Балақаев «Тіл мәдениеті», Алматы: Мектеп – 1989 ж
4. Н.Уәлиев «Тіл мәдениеті», Алматы: Print-S – 2005 ж
5. Р.Сыздық «Сөз сазы», Алматы: Санат – 1995 ж
6. «Сөз өнері», Қазақ ССР Ғылым Академиясы тіл білімі институты, Алматы: Ғылым – 1978 ж
7. Б. Шалабай «Қазақ тілінің стилистикасы», Алматы: Республикалық оқ.бас.орт., - 2006 ж
8. С.И. Ожегов «Основы культуры речи», Москва – 1976 ж
9. Т.И.Ушакова «Речь человека в общении», Москва: Наука – 1989 г
10. «Исследование языка и речи» (сборник статей), Москва – 1971 г
11. С.Н.Цейтлин «Речевые ошибки и их происхождение: уч.пособие», СПб: ИД/ «МиМ» - 1997 г
12. Х.Нұрмұқанов «Сөз және шеберлік», Алматы: Ғылым – 1987 ж
13. А.Қ.Омарова «Қазақша сөйлеу этикеті», Астана: IC-Сервис – 2006 ж
14. М.Балақаев, М.Серғалиев «Қазақ тілінің мәдениеті», Алматы: Мектеп - 1995 ж
15. А.Алдашова, Н.Уәлиев «Қазақ орфографиясындағы қияндықтар», Алматы – 1988 ж
16. М.Серғалиев «Синтаксис және стилистика», Алматы: Қазақ университеті – 1997 ж
17. Молдабеков Ж., Маханбетова А., Оралбекова А «Кәсіби этика», Астана: Фолиант – 2008 ж
18. Аасамаа И «Әдептен озбайық», Алматы: Рауан – 1990 ж
19. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы: Дайк-Пресс – 2008 ж
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы: Қазақстан – 1988 ж
21. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы: Арыс – 2005 ж
22. Орфографиялық сөдік, Алматы: Тіл білімі институты – 2007 ж
23. І.Кеңесбаев «Фразеологиялық сөздік», Алматы: Арыс – 2007 ж
24. Т.Қоңыров «Тұрақты теңеулер сөздігі», Алматы: Арыс – 2007 ж
25. Орфоэпиялық сөздік, Алматы: Арыс – 2007 ж
26. Қ.Жұмаділов, 12-томдық шығармалар жинағы, Алматы: Қазығұрт -
2004 ж
27. Р.Сыздық «Сөздер сөйлейді», Тіл білімі институты – 2004 ж
28. Р.Сыздық «Тіл және ұлттық мәдениет», Түркістан: Тұран – 2005 ж
29. «Синтаксис және стилистика»
30. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: ЮРИСТ, 2007.
31. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. «Заң» ДҚ. (12.11.2010)
32. Примашев Н «Қазақ тіліндегі ұлттық заңнама: тәжірибе және кейбір теориялық аспектілер» мақала.
2. Р.Сыздық «Тілдік норма және қалыптану», Астана: Елорда – 2001 ж
3. М.Балақаев «Тіл мәдениеті», Алматы: Мектеп – 1989 ж
4. Н.Уәлиев «Тіл мәдениеті», Алматы: Print-S – 2005 ж
5. Р.Сыздық «Сөз сазы», Алматы: Санат – 1995 ж
6. «Сөз өнері», Қазақ ССР Ғылым Академиясы тіл білімі институты, Алматы: Ғылым – 1978 ж
7. Б. Шалабай «Қазақ тілінің стилистикасы», Алматы: Республикалық оқ.бас.орт., - 2006 ж
8. С.И. Ожегов «Основы культуры речи», Москва – 1976 ж
9. Т.И.Ушакова «Речь человека в общении», Москва: Наука – 1989 г
10. «Исследование языка и речи» (сборник статей), Москва – 1971 г
11. С.Н.Цейтлин «Речевые ошибки и их происхождение: уч.пособие», СПб: ИД/ «МиМ» - 1997 г
12. Х.Нұрмұқанов «Сөз және шеберлік», Алматы: Ғылым – 1987 ж
13. А.Қ.Омарова «Қазақша сөйлеу этикеті», Астана: IC-Сервис – 2006 ж
14. М.Балақаев, М.Серғалиев «Қазақ тілінің мәдениеті», Алматы: Мектеп - 1995 ж
15. А.Алдашова, Н.Уәлиев «Қазақ орфографиясындағы қияндықтар», Алматы – 1988 ж
16. М.Серғалиев «Синтаксис және стилистика», Алматы: Қазақ университеті – 1997 ж
17. Молдабеков Ж., Маханбетова А., Оралбекова А «Кәсіби этика», Астана: Фолиант – 2008 ж
18. Аасамаа И «Әдептен озбайық», Алматы: Рауан – 1990 ж
19. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы: Дайк-Пресс – 2008 ж
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы: Қазақстан – 1988 ж
21. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы: Арыс – 2005 ж
22. Орфографиялық сөдік, Алматы: Тіл білімі институты – 2007 ж
23. І.Кеңесбаев «Фразеологиялық сөздік», Алматы: Арыс – 2007 ж
24. Т.Қоңыров «Тұрақты теңеулер сөздігі», Алматы: Арыс – 2007 ж
25. Орфоэпиялық сөздік, Алматы: Арыс – 2007 ж
26. Қ.Жұмаділов, 12-томдық шығармалар жинағы, Алматы: Қазығұрт -
2004 ж
27. Р.Сыздық «Сөздер сөйлейді», Тіл білімі институты – 2004 ж
28. Р.Сыздық «Тіл және ұлттық мәдениет», Түркістан: Тұран – 2005 ж
29. «Синтаксис және стилистика»
30. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: ЮРИСТ, 2007.
31. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. «Заң» ДҚ. (12.11.2010)
32. Примашев Н «Қазақ тіліндегі ұлттық заңнама: тәжірибе және кейбір теориялық аспектілер» мақала.
КІРІСПЕ
Сөз мәдениеті
Мәдениет дегеніміз дұрыстық, тәртіпке бағыну, заңдылықты сақтау деген
мәнде. Демек, сөз мәдениеті – норманы сақтау дегеннің баламасы. Ал норма
деген не, оның түрлері қандай? Сөз мәдениеті тек тілдің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық нормаларымен бұлжытпай дәлме-дәл сақтау ғана
емес, айтпақ ойды тыңдаушыға жүрекке жылы тиетін айналасы теп-тегіс, жұмыр
келген, әсерлі етіп жеткізу жайын да қамтуға тиіс [1, 8-9].
Жалпы, тіл білімінің бұл саласында, тілге қатысты мәдениет деген
ұғымды айтқан кезде біршама ойдың бары байқалады. Рәбиға Сыздық өзінің
Тілдік норма және оның қалыптануы атты еңбегінде: Ең алдымен, тіл
білімінің осы саласын қазақша қалай атаған дұрыс: тіл мәдениеті ме, сөз
мәдениеті ме, сөйлеу мәдениеті ме? Орыс тілінде көбінесе культура речи
деген термин қолданылып жүр. Сонымен қатар, оның синонимі ретінде культура
языка деген тіркесті де біраз уақытқа дейін (тіпті қазірдің өзінде де)
қолданылғандығы байқалады. Орыс лингвистикасында язык және речь деген
терминдер — дербес атаулар: язык тілдің өзі, (таңбалар жүйесі) болса,
речь - сол тілдің қолданыстағы күйі (көрінісі).
Тіл мәдениеті, яғни тілдік элементтердің дұрсы қолданысы, сол тілді
жұмсау барысында талап етіледі, демек, бұған культура речи деген термин
дәлірек келеді. Ал, қазақ тіл білімінде язык пен речь -ті айырып
атайтын терминдер әлі қалыптаспай келеді. Язык дегенді тіл делік, ал
речті қалай атауымыз керек. Оны тіл, сөз, сөйлеу, тіл қолданысы,
қолданыс деп әрқайсымыз әр түрлі беріп жүрміз. Культура речи деген
сияқты білім-ғылымның жалпы бір саласын атау керек болғанда сөз мәдениеті
деп алған дұрыс сияқты, ал баяндау барысында, контексте қолданыс, тіл
қолданысы, сөйлеу деген сөздер де речь мағынасын бере алады. Сірә,
жалпы пәндік термин ретінде сөз мәдениеті дегенді таңдаған дұрыс болар.
Өйткені бұл жерде әңгіме ойымызды ауызша да, жазбаша да дұрыс
(мәдениетті) білдіру туралы болмақ. Ал ой дегеніміздің бір атауы —
сөз, - деп жазады. Ендеше, осы пікірге сүйене отырып біз, сөз мәдениетін
жан-жақты қарастыруды нысанамызға алдық [2, 20-21].
Тіл — адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы,
өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың
икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ, тілдің мұндай қасиеті оның қызмет
етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып
отырудың барысында ерекше жандана түседі.
Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қатар дамытып, оның қоғам
өміріндегі қызметінің өрістей түсуіне мүмкіндік жасау, түрлі ауытқулардан
арылтып отыру, небір күрделі ойдың әрқилы нәзік айырымдарын тіл арқылы дәл,
анық жеткізе білуге көпшілікті тәрбиелей түсу т.б.тіл мәдениетін көтеру
деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті деген ұғым кең. Ол көбіне-көп қарым-
қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар,
сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Сөз мәдениеті
алдымен әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық,
орфографиялық нормаларын меңгеру сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-
тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана
білу дегенді білдіреді.
Дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге дағдыланған, әдеби тіл нормасына
төселген адамның сөйлеген сөзі де, жазғаны да, кедір-бұдырсыз болып жатық
шығып жатады. Тіл амалдарын дұрыс қолданып, әдеби тіл нормасын сақтап, одан
жөнсіз ауытқымауды сөз жатықтығы деп түсінуге болады. Тіл амал-тәсілдерін
дұрыс жұмсауға, сөз жатықтығына ғана қанағат етіп қою жеткіліксіз.
Сөйлеушінің сөзі әдеби тілдің нормасына сай жұмсалуы және тілге жеңіл,
жүрекке жылы тиетіндей, ой мен сезімді дәл жеткізе алатындай әсерлі болуы
да қажет. Тілде болып жатқан амал-тәсілдер бар. Солардың ішінен қарым-
қатынас жасаудың мақсатына қарай қажеттісін талғап ала білу арқылы ой мен
сезімді дәлме-дәл жеткізе білу шеберлігі — сөз мәдениетінің биік шыңы.
Мұндай шеберлік ең алдымен тіл амалдарын әдеби нормасына сай дұрыс
қолданудан, сөз жатықтығынан басталады. Ондай қасиетке ие болғанда ғана
барып сөйлеуші, жазушы сөз байлығы, сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз
әсерлілігі тәрізді тағыда басқа сапалармен тыңдаушысын баурап алып отырады
[1, 9].
Тіл мәдениетінің тірегі — әдеби тілдің нормалары мен стильдік
жүйелері. Бұлар әдеби тілдің қоғамдық қызметімен араласып жататындықтан
тіл мәдениеті деген ұғымның аясы кең. Өйткені тілдік нормалар мен тілдің
стильдік тармақтарының әдеби тілдің қоғамдық қызметі ұлғаю барысында
көптеген жылдар бойы берік қалыптасқандары да, жаңадан пайда болғандары да
бар. Мәдениет сөзін бұрын қоғамның материалды рухани байлықтарының түрлі
тарамдарын қамтиды деп қолдансақ, осы күндері оның жұмсалу аясының
кеңейгені байқалады. Мысалы: еңбек ету мәдениеті, сауда-саттық мәдениеті,
егін жинау мәдениеті, мәдениетті дақылдар. Осылардың қатарында тіл
мәдениеті деген ұғым да жиі қолданылатын болды. Бұл атаудың пайда болуы
тіл жұмсау дағдымызға қойылатын талаптардың күшеюімен, тіл білімі ғылымының
ілгері дамуымен байланысты болса, мақсат — жұртшылықты сол мәдениетке баулу
болмақ.
Мәдениетті, әсіресе тіл мәдениеті жоғары азаматтар қатарына қосылу
әркімнің абзал арманы. Ол қасиет бір адамға екінші адамнан бірден жұға
қалмайды, көп оқып, көп ізденіп, ұзақ жылдар бойы халқының, озат елдің асыл
мұраларын, өнер-білімін ерінбей меңгеру, үйрену арқылы кемелденеді. Тіл —
адамның барлық саналы өмірінің құралы: өнер-білімді, мәдениеттілікті,
қоғамның белсенді азаматы болуды ол тіл арқылы үйренеді. Тіл оның ішінде
қазақ тілі де, халықтың барлық іс-әрекетінің, қарым-қатынасының құралы
болғандықтан, оның мәдениетін жоғары сатыға көтеру әрбіріміздің борышымыз.
Тіл байлығын игеру — ана тілін қадірлейтін тіл мәдениетінің шыңына қол
созатын адамның әрекеті. Тіл арқылы айтылатын ой сөзге, сөз тіркеске,
солардан құралған сөйлемдерге негізделеді. Тілдің бас арқауы — сөз.
Арқаусыз кілем, алаша, мата тоқылмайды. Сол сияқты сөзсіз сөйлем де
құрылмайды. Сөйлем адам ойын айтудың негізгі формасы болғандықтан,
адамдардың сөзден сөйлем құрап, өзгелермен телдесе, жаза білуі – оның ақыл-
ойының дамып, сана-сезімінің арта түскенінің белгісі. Тіл — әлеуметтік
құбылыс. Бала ана тілін қоғам мүшесі ретінде пайдаланады, табиғи айналадан
үйренеді. Балаға дем алу, тамақтану қаншалықты табиғи болса, жастайынан тіл
үйренуі де сондай табиғи.
Тіл мәдениетінің екі түрі бар: баспасөз тілінің мәдениеті және сөйлеу
тілінің мәдениеті. Бұлар өзара тығыз байланысты. Қазақ елінің қазіргі әдеби
тілі жалпыхалықтық ауызекі сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Әдеби тіл
сөйлеу тілінде бардың бәрін емес, оның құнарлы жалпыға ортақ, әрі тиімді
байлықтарын бойына сіңіреді де керісінше сөйлеу тіліне ықпал тигізеді.
Әдеби тілдің дәстүрлі жаңа-жаңа нормалары сөйлеу тіліне ауысады. Осыдан
келіп әдеби тілдің екі түрі пайда болады: біріншісі — әдеби тілдің жазба
түрі, екіншісі — әдеби тілдің сөйлеу түрі. Бұлар өзара тығыз байланыста
дамиды. Жазба әдеби тіл дамымай, жасалмай тұрып, ауызша әдеби тіл жасалмақ
емес.
Сөйлеу тілінің мәдениеті дегенді біз алдымен әдеби тілді игеру
дәрежесінің қандай екеніне қараймыз. Сөйлеушілердің өздеріне тән тілдік
ерекшеліктері болуымен қатар, ол бүкіл халыққа ортақ әдеби тілдің де
байлықтарын бойына сіңіруге тиіс. Оның толып жатқан қиын-қыстау, ұзын-сонар
жолдары бар: мектеп, институт, кітап, журнал, газет, радио, теледидар,
тетатр...бәрі тіл мәдениетіне баулитын орындар. Қазіргі адам солардан,
өнегелі тәрбиешілерден үйрену, оқу арқылы тіл мәдениетіне қанық болады [4,
10].
Тіл мәдениетінің шыңына жету жолы ұзақ әрі тарам-тарам. Оның негізі
отбасында, балалар бақшасында қаланады да, бастауыш мектептен бастап ана
тілін жүйелі оқып үйрену, тіл дамыту, сауатты жазу, грамматикалық
құрылыстардың жүйелерін, заңдылықтарын білдіру мақсаты қамтылады.
Қоғамымызда Ауызынан сөзі, қойнынан бөзі түсіп тұрған ынжық, тілге шорқақ
жастардың тілінде кездесетін орашолақтықтардан мыналарды атауға болады:
1. Кейбіреулердің өз ойын айту үшін қолданатын сөздерінің саны өте шағын
болады. Өзі білетін, айтыла-айтыла әбден жауыр болған сөздерді жиі
қолданады. Сөз көркі — мақал-мәтелді идеома, фразалық тұрақты тіркестерді
аузына алмайды.
2. Басқаға өз ойын түсінікті, жатық әсерлі етіп жеткізудің бір шарты — өз
әуенінің дұрыс болуы. Музыкадағы барлық ән-күй, ірілі-ұсақты басқа да
музыкалық шығармалардың арқауы до, ре, ми, фа, соль, ля, си деген тондар
гаммасы сияқты болмағанмен, әрбір ойға лайықты дұрыс құралған сөйлемдегі
сөздердің жеке сөйлемдердің өздеріне сай ырғағы, үні болады. Сөздерді дұрыс
айту, дұрыс жазу нормалары болады. Соларды білмей, білсе де елемей, қалай
болса солай айта, жаза салатындар да аз емес.
Бәрінен де сөйлесудегі ынжықтық, ұялшақтық жаман.
3. Мәдениетті адамның өзі де сөзі де, ойы да барынша жинақы болуға тиіс.
Адамның сырт көрінісі, іштей жинақылығы, сөзі, ой-өрісі, ізеттілігі,
мәдениеттілігі – бәрі жиналып жұрт жүрегінің құлпын ашатын алтын кілт [3,
96].
Әдеби тіл нормасы — сөзді дұрыс қолданудың грамматикалық амал-
тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілігі таныған, тіл тәжірибесінде сыннан
өткен қағидалары. Тіл мәдениеті — әдеби тілдің нормасы туралы білім саласы
ретінде пайда болғаны мәлім. Тілдік норма — әдеби тіл туралы ұғымның ең бір
өзекті элементі. Сөйлеуде, жазуда тіл амалдарын дұрыс қолдана білу әдеби
тіл нормасын сақтау дегенге саяды.
Әдеби тіл нормалары оқулықтарда, сөздіктерде тіркеліп отырады. Ал
тиісті әдебиетте көрсетілген қағида ережелерді сақтамау — әдеби нормадан
ауытқу.
Сөз мәдениетінің аса маңызды құрамдас бөлігі — сөз молдығы, сөз
байлығы болып табылады. Сөз молдығы — оралымды тілге қойылатын талаптардың
бірі. Сөз байлығына ден қоймаған адамның тілі жұтаң тартып тұратындығы
белгілі. Актив сөзі тым аз болған сайын ондай адамның тілінде мақсатсыз
қайталау да болады. Сөзді орынсыз қайталау тілдің коммуникациялық қызметін
күрт төмендетеді, ойды дәлме-дәл, мазмұнды жеткізуге кедергі болады. Аз
сөзбен көп мағына беру принципі бұзылады. Өйткені айтылатын ойға әр сөздің
қосатын мағыналық, эстетикалық, эмоциялық т.б.информациясы болады. Ал бір
рет айтылған сөздің сөйлем сайын мақсатсыз қайталана берілуінен текстің
информациялық мазмұны кемиді.
Тіл байлығы тек қана лексикамен ұштаспайды, сонымен қатар, бұл ұғым
сөздің лексика-фразеологиялық топтары ғана емес, ана тілінің синтаксистік,
морфологиялық жүйелерін де қамтиды. Тілдің морфологиялық, синтаксистік амал-
тәсілдері, лексикалық қазынасы бір-бірімен астаса, ынтымақтаса, тіл табыса
келіп, тіл байлығын құрайды.
Тіл мәдениетіне қажетті аса маңызды салалардың бірі — сөз тазалығы.
Сөз тазалығы дегенде алдымен ойымызға оралатын тіл тазалығы, сөзімізде
бөгде тілдік элементтердің болмауы. Бірақ әдеби тілімізде өзге тілдерден
енген сөздер, тіпті сөз тудырушы қосымшалар да бар екені мәлім. Ондай
құбылысты тіл-тілдің барлығынан дерлік кездестіруге болады. Өзге тілден
еніп, заңды түрде орныққан сөздерден кейбіреудің дағдысынан енген
мүкістіктер мүлде басқа. Дағдының да дағдысы бар. Жұртшылық қабылдап, тілде
орныққан, дағдыға енген шет тілдік сөздің орны бөлек. Ал ондаймен санаспай
бөгде элементтерді оңды-солды жұмсау сөйлеушінің сөзге ұқыпсыздығын
көрсетеді. Мысалы, қазіргі таңда мемлекеттік тілді шұбарлап сөйлеу белең
алып жатқаны жасырын емес. Тіліміздегі бара жатырмыз деген тіркестер
баратырық, келе жатырмыз деген тіркестер келатырық деп айтылып жүр.
Сонымен бірге, мемлекеттік тілге орыс, ағылшын сөздерін қосып сөйлеу де
дәстүрге айналып барады. Мысалы, телефонда, ауызекі сөйлеуде, мақұл,
сау болыңыз деудің орнына давай, хорошо деп тіл бұрап жүрміз. Мұның
бәрі мемлекеттік тілімізді шұбарлауға әкеліп соқтыратыны әмбеге аян.
Көптеген мемлекеттерге тілдің тазалығын сақтау үшін арнайы заңдар
қабылданған. Мысалы, Францияда француз тілінің тазалығын сақтау туралы
Заң бар.
Сонымен, тіл мәдениеті, сөз мәдениеті дегеніміз не? Оған ғалымдар
мынадай анықтамалар береді: Тіл мәдениеті дегеніміз — тілдік тәсілдердің
ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тілді жұмсаудағы ізеттілік,
сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық,
орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылыстарды ұқыпты,
дұрыс қолдану дағдысы. Тіл мәдениеті дегеніміз — сөздерді дұрыс, орнымен
қолдану (лексика), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру
(морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу
(орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық) нормаларды
ұстану, орнықтыру, жетілдіру.
Что такое высокая культура речи? Высокая культура речи — это умение
правильно, точно и выразительно передавать свои мысли средствами языка.
Правильной речью называется та, в которой соблюдается нормы современного
литературного языка. Но высокая культура речи заключается не только в
следовании нормам языка. Она заключается еще и в умении найти не только
точное средство для выражения своей мысли, но и наиболее доходчивое
(т.е.наиболее выразительное) и наиболее уместное (т.е.самое подходящее для
данного случая и следовательно стилистическое оправданное) [8, 86]. Бұл ой-
тұжырымдардан нені аңғаруға болады? Тіл мәдениетіне берілген
анықтамалардан: тілді дұрыс қолдану, яғни білімдірек ойға сөздерді сай етіп
дұрыс, дәл таңдай білу, ой мен сөздің құр дәлдігін табу емес, сонымен
қатар, сөздерді тыңдаушыға әсер ететіндей орынды, көркем етіп қолдану,
оларды бір-бірімен дұрыс байланыстыра, дұрыс орналастыра білу, сөйлемді тым
шұбалаңқы да емес, тіпті келте қарапайым да емес түсінікті етіп дұрыс
құрастыра білу т.б. аңғаруға болады. Бұдан тіл мәдениеті деген ұғым тілдегі
дұрыстық дегенге саятын тәрізді. Ал тілді дұрыс қолданудың негізі неде?
Тілдегі дұрыстықтың негізі — тілдің қалыптасқан жүйесі, заңдылығы құрылымы,
нормасы. Әрине, ол заңдылық өзгермейтін құбылыс емес, сөз қолданушының
шеберлігіне қарай сөз арқылы көрікті де көркем дүниелер жасалады. Демек,
тіл мәдениеті дегеніміз — біріншіден, тілдің қалыптасқан заңдылығын,
жүйесін, нормасын бұлжытпай сақтау болса, екіншіден, айтпақ ойымызды тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей көркем де бейнелі, әсерлі етіп жеткізу
[4,13].
2. Сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс — сөйлеу қателіктері
Сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс — сөйлеу қателіктері. Стилистика
ғылымының негізгі мәселелерінің бірі болып саналатын бұл ұғым, көбіне-көп
тілді қолданушы тұлғаның әдеби тіл нормасын сақтамауынан, тілдің бейнелеу
құралдарын орнымен пайдалана білмеуінен, синонимдік қордың жұтаңдығынан,
сөйлеу актісіндегі сөздерді дұрыс дыбыстамауынан келіп шығады. Сөйлеудегі
қателіктер, адамның тілдік құралдардың стилистикалық реңктерін білмеуден
туады. Тілді жұмсауда күнделікті өмірде түрлі нормадан ауытқулар болып
жатады. Солардың барлығы стилистикалық қате түрлері болып табылады.
Стилистикалық қате белгілі бір сөйлеу жағдайына сай келмейтін,
стилистикалық нормадан ауытқудың салдарынан болатын қатенің түрі. Мысалы,
лексикалық, фразеологиялық, орфографиялық, орфоэпиялық, грамматикалық тұлға-
бірліктерді өзінің негізгі мақсатына сәйкес өз орнымен қолданбаудан болатын
қателіктер т.б. Бұлардың барлығы әдеби тілдің лексикалық, грамматикалық
нормаларының сақталмауынан болатын тілдік қатенің түрлері. Мұндай қателер
көп жағдайда тілдік талғамның төмендігінен болады. Тілдік талғам — тілді,
сөзді жұмсап үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын қасиет.
Тілді білу, оның күллі байлығын игеру, дұрыс жазып, айта алу —
қоғамның кез келген мүшесіне қойылатын талап. Білген нәрсені орынды және
ұтымды жеткізу, тіл байлығының ішінен тек өзіңе керегін ғана таңдап алып,
ұтымды пайдалана білу, бұл — өнер. Ал өнер дегеніміз – шеберлік. Сөз жұмсау
шеберлігіне қол жеткізу сөйлеудегі қателермен мақсатты түрде күресудің
барысында қалыптасатын, асқан шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін
шығармашылық процесс. Стилистикалық қателердің алдын алып, олармен үнемі
күрес жүргізіп отыру жалпы халықтың сөйлеу мәдениеті мен стилистикалық
сауаттылығын көтереді. Халықтың тілді қолдана білу мәдниеті күллі қоғамның
рухани сауаттылығының көрінісі әрі өлшемі болып табылады.
Белгілі ғалым Бердібай Шалабай, сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс
сөйлеу қателіктеріне біршама ой білдірген: тілде неғұрлым жиі ұшырасатын
нормадан тыс ауытқулардың алдын алу үшін стилистикалық және стилистикалық
емес қате түрлерін ажыратып алу қажет. Стилистикалық емес қатенің түрлеріне
лексикалық, фразеологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік
нормалардың сақталмауынан болатын ауытқулар жатады. Стилистикалық қатенің
түрлеріне, стильдік тұтастықтың сақталмауынан, сөз және грамматикалық
құрылымдар мен формалардың сөйлеу мәнеріне, сөйлеу мақсатына сай
болмауынан, сөйлеу түрі мен жанрдың формалық ерекшеліктерін ескеремудің
салдарынан жіберілетін қателер жатады. Стилистикалық сауаттылықтың сатылары
мен соған байланысты болатын стилистикалық қатенің түрлері былайша
топтастырылады:
1) Қазақ тілінің стилистикалық ресурстарын толық білмеудің салдарынан
болатын стилистикалық қателер;
2) Тілдік – стилистикалық талғамның төмендігінен болатын стилистикалық
қателер;
3)Функционалды стиль нормаларының сақталмауынан болатын стилистикалық
қателер.
Стилистикалық емес қателер:
1. Лексикалық қателер:
1. Сөздің мағынасын білмей қолдану;
2. Сөздің мағынасын білмей тіркестіру;
3. Сөздің мағынасының нақты қолданылмауы, күңгірт болуы;
4. Паронмдердің қолданысы;
2. Фразеологизмдерді қолдануда кететін қателер:
1. Тұрақты тіркес құрамындағы сыңарлардың мағынасына жақын келетін сөздер
мен ауыстырылып қолданылуы;
2. Тұрақты тіркес мағынасының контекске сай келмеуі;
3. Морфологиялық қателер:
1. Тек қана жекеше түрде қолданылатын зат есімдерге көптік жалғаудың
тұлғасын қосып жазу:
Зат есімдерде септік жалғауларының дұрыс қолданбауы;
2. Сын есімнің шырайларын орынсыз қолдану;
4. Синтаксистік қателер:
1. Сөз тіркестірудің нормаларының сақталмауы; бағыныңқы мен басыңқы
сыңарлардың араларының тым алшақ болуынан мағына байланысының нақты
болмауы;
2. Етістіктің шақ тұлғаларының бір-біріне сәйкес қолданылмауы;
3. Бірыңғай мүшелі сөйлемдерді қолдануда жіберілетін қателер;
а. Бағыныңқылардың басыңқы мен байланысының болмауы, бірыңғай мүше
тұлғаларының біртектес келмеуі;
ә. Бір-бірімен тегі және түрі жағынан біртектес сөздердің бірыңғай
қолданылуы;
4. Есімшелі, көсемшелі тұлғалы сөздердің орын тәртібінің сақталмауы, орынды
жалғанбауы;
5. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің сақталмауы;
6. Есімдіктерді орынсыз қолданудың себебінен сөйлемнің мағынасының
күңгірттенуі;
7. Бастауыштың қайталанып, үстемеленіп жұмсалуы;
8. Құрмалас сөйлемдегі компоненттердің орын тәртібінің сақталмауы;
9. Құрмалас сөйлем компоненттері арасында логикалық грамматикалық
байланыстың болмауы;
10. Құрмалас сөйлем компоненттерінің тым шұбалаңқы болуы, сөйлемге қажетті
сөздерді тастап кетудің салдарынан сөйлем мағынасының күңгірттенуі;
11. Дәйек сөздерді қолдана алмаудың салдарынан болатын қателер;
12. Мәтін ішіндегі сөйлемдердің бір-бірімен мағыналық-грамматикалық
байланыстың болмауы, байланыстырушы конструкцияларды білмеуі. Соның
салдарынан ойдың күңгірттенуі;
Стилистикалық қателер:
1. Қазақ тілінің стилистикалық ресурсын толық меңгермеудің салдарынан
болатын қателер:
1. Сөздік қордың жетіспеуі:
а. Бір контексте бір сөздің немесе түбірлес сөздердің себепсіз қайталануы;
ә. Плеоназм мен тавтологиялық сөз қолданысының салдарынан сөйлеу тілінің
көріксіз кедей болуы;
2. Штамп сөздердің қолданылуы;
3. Қыстырма сөздерді орынсыз қолдану;
4. Әдеби тілге жатпайтын сөздерді себепсіз қолдану;
5. Тілдің көріктеу құралдарын керекті жерінде пайдаланбау;
2. Тілдік стилистикалық талғамының төмендігінен болатын қателер:
1. Бояма сөздерге құмар болу;
а. Сындық мәні бар сөздерді дұрыс таңдай алмау;
ә. Әдемілік үшін ойланбай қолданылған сәтсіз метафоралар мен теңеулердің,
бейнелі сөздердің болуы;
2. Түрлі стильдің лексикасын пайдалану, соның ішінде ауызекі, кітаби тілге
тән лексиканы себепсіз қолдану;
3. Функционалдық стиль нормаларын ескермеуден жіберілетін қателер:
1. Ресмилік мәні басым сөздерді орынсыз қолдану;
2. Ғылыми емес мәтіндерде термин сөздерді орынсыз қолдану;
3. Өзге стиль элементтерін орынсыз қолдану;
4. Контекстік мағынаны ескермеуден болатын қателер:
Бұған, әсіресе, жалпы шығарма мазмұнының функционалдық-стильдік
тұтастығына қатысты қателіктер жатады: шығарма мазмұнының тақырыпқа, не
тақырып атауына сәйкес келмеуі, тақырыптың ашылмауы т.б. [7, 33-42].
Ғалым Бердібай Шалабайдың атап өткен стилистикалық және стилистикалық
емес қателерге ауызекі сөйлеуде мынадай мысалдар келтіремін:
✓ Мен ол мысықты арнайы иіссабынмен жуындырып, тамақтандырып,
үстіне көйлек тігіп, топырағын ауыстырамын, ойнатамын. (бұл
сөйлемде етістіктің қай шақта тұрғаны түсініксіз болып кеткен,
дұрыс емес қолданылған)
✓ Асаба Асылбек аға Боранбаев аға болды. (қайталау)
✓ Бас кейіпкеріміз Асел Сағатованы сахнаға шығуды сұраймыз.
(дұрысы: Бас кейіпкеріміз Асел Сағатованың сахнаға шығуын
сұраймыз)
✓ Толмачев Италиядан 80 шақырым жерде орналасқан түрмеде
орналасқан. (дұрысы: Толмачевті Италиядан 80 шақырым жерде
орналасқан түрмеге жапты)
✓ Роза апай Бағлановамен сол кезде таныстым. (дұрысы: Сол кезде
Роза Бағлановамен таныстым)
✓ Екеуі сөзге айналып отырып, манадан бері босағада қалшиып
тұрған Айтқұловты енді байқады. (дұрыс емес қолданылған)
✓ Айтқұлов таяу тұрған орындықтың шетіне бір жамбасымен тізе
бүкті.
✓ Ауданнан, облыстан келетін сыйлы қонақты да белдеуінен ат
кетпейтін, сондай үйлерге таман жетелейді. (сөйлемнің құрылымы
дұрыс емес)
✓ Көлікке көпшіліктің наразылығы көп. (бір түбірден өрбіген
сөздер)
2.1.Орфоэпиялық нормалардың бұзылуы
Қазақтың бүгінгі ұлттық әдеби тілі жазбаша және ауызша түрде қызмет
етеді. Жазба әдеби тіл жазба әдебиеттің өмір сүруі мен дамуына қатысты
болғандықтан, ол көркем әдебиет пен баспасөзде, ғылыми әдебиет пен оқу-
тәрбие кітаптарында, ресми құжаттар мен кеңсе-іс қағаздары беттерінде
көрініс табады. Аты айтып тұрғандай, жазба әдеби тіл -жазылған дүниелердің
тілі, ал әдеби тілдің ауызша түріндегі қызметінің мәні бүгінгі қазақ
қоғамының тіршілік-тынысында жазба тілден кем емес. Ауызша әдеби тіл
деген термин мен ауызекі сөйлеу тілі деген категориялар бір емес, соңғыда
адамдар бір-бірімен таза әдеби тілде емес, күнделікті тұрмыстағы өзара
сөйлесу мәнерінде қарым-қатынас жасайды, ол — әлдеқайда еркіндеу, өзіне тән
ерекшеліктер сөйлем құрастырудан бастап, сөз таңдауға дейін өрісті қамтиды,
мұндайда адамдар бөгде тілдік элементтерді (көбінесе орыс сөздерін) қосып
жіберу, қарапайым сөздерді, паразит сөздерді араластыру, одағай сияқты
көңіл күйі сөздеріне салмақ салу дегендерге барады. Ауызекі сөйлеу тілі
адамдардың үй ішінде, үйден, жұмыстан тыс кездескен жерде, ресми емес
орындарда (айталық, отырыстарда, қонақта) өзара қарым-қатынас жасайтын
тұрмыстық тіл, қарапайым тіл.
Ал ауызша әдеби тіл — бұл әдеби тілдің бір түрі. Оның жұмсалатын
орындары тұрмыстағы сәттерден өзгеше, олар: әр алуан көп не аз адам
қатысатын жиын-жиылыстар, мәжіліс-маслихаттар, саясат, ғылым, өнер,
шаруашылық тақырыптарына арналып көпшілік алдында айтылатын сөздер,
әңгімелер, лекциялар, ақыл-кеңестер, нұсқаулар, бала-бақшалардан бастап
мектеп, жоғары оқу орындарына дейінгі оқу-тәрбие жұмыстары, радио мен
теледидардан берілетін хабарлар, бұларда сөйленетін сөздер, театрлар мен
өзге де өнер сахналарынан айтылатын және шырқалатын ән сөздері. Бұларда
айтылатын, естілетін тіл ауызша әдеби тіл деген дәрежеге ие. Демек, оның
нормалары жазбаша әдеби тілден де, ауызша сөйлеу тілінен де өзгеше болуға
тиіс. Ауызша әдеби тілге қойылатын басты талап — сөйлеу актісінде сөздерді
дұрыс айту, дұрыс дыбыстау. Бұл нормаларды ғылымда орфоэпиялық нормалар деп
атайды. Орфоэпияның қарайтын объектісі — тілдің айтылу нормасы.
Орфоэпиялық нормалар дегеніміз сөз сазы деген ұғымға қатысты, - дейді
Рәбиға Сыздық. Сөз сазы дегеніміз — сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің
дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз
тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады. Бұл нормалардың
барлығының да тіл үшін бір-бірінен артық-кемі жоқ, маңызы бірдей. Сауатты,
мәдениетті адам үшін дұрыс сөйлеп, қатесіз жазу қандай міндет болса,
сөздерді дұрыс айтуы (дыбыстауы) сондай шарт. Бұл нормаларды берік сақтап,
іс жүзінде ұстана білуі тіл мәдениеті деген үлкен бір әлеуметтік мәні бар
құбылысқа, талапқа барып тіреледі. Осыдан барып тіл мәдениеті дегеннің
ішінен ауызша сөйлеу мәдениеті деген саланы бөліп әңгіме етуге болады.
Сөйлеу мәдениеті дегеніміз ауызша сөйлеудің жалпы тіл мәдениетіне
қойылатын талаптармен қатар, өзіне тән нормаларды сақтауы болып табылады.
Бұл нормаларға сөйлеу үстінде сөздерді дұрыс дыбыстау, сөздің сазын
келтіріп айту тәртібі жатады.
Сөздің сазын келтіріп айту әсіресе шаршы топ алдында шыққандарға
қойылады. Шаршы топ алдында сөйлеушілердің өзі біркелкі болмайды.
Жиналыстарда ойын ауызша білдіретіндер мен жазып алып оқып беретіндер,
спектакльдерде ойнайтын актёрлер мен табан аузында репортаж жүргізетін
журналистер, комментаторлар, дикторлар мен интервью берушілер, әрине,
бірдей емес. Бірқатары жазылғанды оқитындар болса, енді бірқатары табан
аузында ауызша сөйлейтіндер. Бірақ барлығы да топ алдына шығатындар
болғандықтан, олардың ауызша сөйлеу нормаларын, оның ішінде орфоэпиялық
заңдылықтарды сақтаулары қатаң талап етіледі.
Сөздің жеке тұрғандағы дыбысталуы мен сөйлеу үстіндегі айтылуы әрдайым
бірдей болып келмейді. Сол сияқты сөздердің жазылған түрі мен оның оқылуы
да үнемі бірдей түсе бермейді. Сөйлеу үстінде немесе жазылғанды оқып беру
процессінде сөздер бір-бірімен тіл табысып, үндесіп, үйлесіп жатады. Сол
үйлесімдік үшін сөздердің кейбіреулері бір-екі дыбысын сындыруға,
өзгертуге, кейде тіпті жоғалтуға дейін барады. Мұндай үйлесімдік — қазақ
тілінің ғасырлар бойы қалыптасқан табиғи заңдылықтары [2, 3-5].
Әрбір тілдің өзіне ғана тән дыбысталу ерекшеліктері — сол тілді өзге
туыс тілдерден бөлек дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі. Ол
ерекшеліктер сақталмаса, сол тілдің табиғатына нұқсан келеді деген сөз.
Мысалы, алдыңғы сөз а, е, ы, і сияқты дауысты дыбыстарға аяқталып тұрса
немесе р, л, з, й, үнді у дыбыстарына аяқталған болса, дауыс ырғағы жағынан
сол сөзбен тұтасып айтылатын келесі сөздің басқы қ, к дыбыстары ұяңдап, ғ,
г дыбыстарына алмасады. Мысалы, бала кезде, келе қалды, күні кеше, кез
келген, бұл күндері, қол қойды, қаз қатар, ай қабақ деп жазылған сөздер,
балагезде, келеғалды, күнүгеше, кезгелген, бұлгүндөрі, қазғатар, айғабақ
болып айтылуға тиіс.
Біріккен сөздердің ішінде де аралық дыбыстары жоғарыда көрсетілген
түрде келгендері осылайшы сындырылып, яғни қ, к дыбыстары ұяңдап айтылады.
Сондықтан, Меңдіқыз, Талдықорған, Жезқазған, Жаңақорған, өнеркәсіп,
бірқатар, қылқалам түрінде жазылатын біріккен сөздер Меңдіғыз, Талдығорған,
Жезғазған, Жаңағорған, өнөргәсіп, бірғатар, қылғалам болып айтылуы керек.
Бірақ көп жағдай тілді қолданушы мұндай заңдылықтарды естен шығарып жатады.
Сөздер аралығындағы бұл дыбыстар керісінше орналасқан жағдай да, яғни
алғашқы сөз қ, к, п дыбыстарын аяқталып, бір ырғақпен айтылатын келесі сөз
дауысты дыбыстардан басталса, бұл дауыстылар алдыңғы қатаң дыбыстарды
сындырып, жұмсартады, яғни ұяңдатып жібереді. Мысалы, шекара, көкөніс,
көк ала, қарап отыр, сатып алдым сияқты сөздер шегара, көгөнүс, көгала,
қаработұр, сатыбалдым болып айтылуы — заңдылық.
Тіл білімі ғылымында үндестік заңы яғни сингармонизм деген термин
қолданылады. Қазіргі зерттеулердегі сингармонизм дегеніміз — сөзді құрап
тұрған барлық дыбыстардың біркелкі не жуан, не жіңішке болып үндесуі. Бұл
үндестік заңы қазақтың төл сөздеріне және ертеректе енген кірме сөздерге,
олардың бір буынды түрлеріне де, көп буындыларына да тән. Яғни сөздің қалай
таңбаланғанына қарамастан, ішінде жуан-жіңішке дауысты дыбыс әріптері
жазылғанмен тұтасымен не жуан, не жіңішке дыбысталуы тиіс деп тану қажет.
Мысалы, кітап, Күлаш, кіна деп жазылған сөздердегі дыбыстар кітәп, Күләш,
кінә түрінде үндессе, біраз, бірақ, қауіп, қазір, сияқты сөздер тұтасымен
жуан айтылып, олардағы дыбыстар быраз, бырақ, қауып, қазыр болып үндеседі.
Міне, осы сияқты сингармонизм заңы жазудың ыңғайымен, яғни бір сөз
ішінде жуан да жіңішке де дауыстылардың жазылғанынан қарай, өзінің табиғи
түрде айтылуын бұзып жіберетін фактісі байқалады. Мұндай дыбыстау
автоматизмнен гөрі, сөзді ойланып айту жүзеге асады: қа+зір, бір+аз,
бі+рақ. Қазақ тіліндегі сөздер сингармониялық тембіріне қарай жалпы төрт
түрде үндеседі: олар жуан, жіңішке, еріндік, езулік. Жоғарыда
көрсеткеніміздей — жуан-жіңішкелікке қарай үндесу, ал еріндік-езулік
дыбыстардың бір-біріне ықпалына қарай болатын гармония ерін үндестігі деп
аталады. Сөз басында немесе сөздің бірінші буынында келген о, ө, ұ, ү
еріндік дауыстылары сол сөздің ішіндегі өзінен кейінгі буындарда жазылған
ы, і, е дауыстыларын өзіне үндес етіп айтқызады. Мысалы: күмүс (жазылуы:
күміс), құлұн (жазылуы: құлын), үйрөнүу (жазылуы: үйрену). Үндесудің бұл
түрі де жазудың әсерімен бұзылып еріндік, езулік, дауысты дыбыстар аралас
айтылатын фактілер бар. Айталық құрұқ, күлүмгөз, өлөң, өнөр, өсүм деп
дыбысталуға тиісті сөздерді құрық, күлімкөз, өлэң немесе өлең, өнэр, өнер,
өсім деп айту жиі кездеседі.
Тек үндестік заңдары бойынша емес, қазақ тілінің орфоэпиялық
заңдылықтары өзге сәттерде де орын алады. Мысалы, бір әуенмен (ырғақпен)
айтылатын екі сөздің арасындағы (алдыңғы сөздің соңғы дыбысы) дауыстылардың
бірі жұтылып кетеді, дәлірек айтсақ, соңғысы алдыңғысын жұтып қояды.
Мысалы, Сары арқа деген екі сөз бір әуенмен, яғни қосылып айтылуға тиіс,
сондықтан оның дыбысталуы — сарарқа. Сол сияқты келе алмады деген күрделі
етістік те бір әуенмен айтылатын сөздерден тұрады, оның да орфоэпиялық
суреті — келалмады болуы керек. Бұлардың екеуінде де алдыңғы соңғы
дауыстысы түсіп қалып, аралық тұста соңғы сөздің алғашқы дауыстысымен екі
сөз қосылып айтылады.
Сөздердің жазылған түрі мен (графема мен), дыбысталу (айтылу) сазы
бірдей бол бермейтіндігі и әрпімен келген сөздерде де көзге түседі.
Анығында бұл бір таңбамен ый, ій деген дыбыстар қосындысы (тіркесі)
таңбаланады: сипат — айтылуда: сыйпат, сиыр — айтылуда: сыйыр, шикі —
айтылуда: шійк, ақ тиін — айтылуда: ақ тійін. Жеке айтқанда и таңбасын
жіңіште дыбыстаймыз. Екі-үш буынды сөздерде келген и әрпін жуан не жіңішке
дібістау оңай, ол сол сөздегі өзге дауыстыларының ыңғайымен айтылады.
Мысалы, бір тиіын (ақша) дегенде, и-ді сөз ішіндегі ы-ға қарай жуан
айтамыз: тыйын, ақ тиін дегенде келесі буындағы і жіңішке дауыстыға қарай
ій деп айтамыз: тійін. Ал бір буынды сөздерде жазылған и әрпін айтуда
қиындық тууы мүмкін. Мысалы, ми деп жазылған сөз мый ма әлде мій ме деген
сұрақ туады. Мұндай кезде сөзге іштей қосымша жалғап көріп, егер ол жуан
жалғанса (мыйы+ма қонбайды, мый+ы жоқ дегендер сияқты) мый деп айту керек
болады. Сондықтан жазуына қарап, и дыбысының жіңішкелігін еске алып, мій
деп айтуға болмайды. Сол сияқты бидай деп жазылған сөздің алғашқы буынын
жіңішке (бій), соңғысын жуан (дай) дыбыстау қазақ тілінің дыбыс әуеніне
қайшы келеді. Бұл сөздегі би буыны таза бый де емес, сондықтан болар,
айтылуда бұл сөз көбінесе бұйдай түрінде келеді.
Сөз сазын келгенде, мәселе тек үндестік заңдарымен немесе дыбыстар
кірігуі (жұтылуы) сияқты құбылыстармен шектелмейді. Ғылыми тұрғыдан
келгенде, шешіліп (зерттеліп) жатқан, әлі де қарастырыла түсуге тиісті
мәселелер аз емес. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуде дифтонгоидтық
деп аталатын құбылысқа ерекше назар аударылады. Бұл — е, о, ө сияқты
дауыстылардың алдында й, у деген қосамжар дыбыстардың айтылуы (естілуі).
Қосамжар дыбыстар көрінісі, яғни протеза құбылысы ы, і қысаң дауыстыларының
жазылу-жазылмау, соған орай айтылу-айтылмау мәселесін де қатиды. Бұл
мәселеге арнайы назар аударып жүрген зерттеушілер қолданылып жүрген емле
ережелерімізде сөз ішінде және сөз басында ы, і әріптерінің жазылу-
жазылмауында қайшылықтар бар екенін айтады. Емле заңдылықтарының бірізді
болып келуі сөздерді дұрыс дыбыстауға жәрдемін тигізеді. Сөз сазының, яғни
графема мен фонеманың әрдайым үйлес келе бермейтіндігі белгілі, сондықтан
қалай жазылса, солай оқу мүмкін емес болады. Қазіргі емле ережесі бойынша
сахна, рақмет, ресми сияқты бес-он сөзің ортасына ы, і әріптерін
кірістірмей жазып жүрміз. Сондай-ақ ерін, орын, халық, ауыл, әріп, көрік,
құлық сияқты сөздерге -ым, -ың, -ы, (-ім, -ің, -і) деген тәуелдік
жалғаулары жалғанғанда, екінші буындағы ы, і дыбыстары сусып түсіп қалады
деп, олардың таңбаларын жазбаймыз: орным, аулың, орны, халқы, аулым, әрпі,
көркі, құлқы т.т. Ал осыған ұқсас екінші буыны ы, і дыбыстарымен келетін
сөздердің енді бір тобында тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, ы, і әріптерін
түсірмей жазып жүрміз: дауыл – дауылы, қайсы – қайысы, бауыр – бауыры.
Екінші буыны ы, і дыбыстарымен келетін сөздер қ, к, сияқты қатаң аяқталған
болса және тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, бұл қатаң дыбыстар ұяңдап
кететін болса, ол күнде ы, і дыбыстары түсірілмейтіндігі тіпті даусыз:
қайық — қайығы, түлік — түлігі, қорық — қорығы, көрік — ұстаның көрігі,
қалып — қалыбы. Мұндай сөздерге тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, олардың
соңғы қатаң дыбысы ұяңдамаса, ы, і әріптерін түсіріп жазамыз: әдемі жүз,
шырай мағынасындағы көрік сөзі тәуелденгенде, көркім, көркің, көркі
болады, мінез-құлық дегендегі құлық сөзі құлқы болып тәуелденеді де,
құлақтың құлығы дегендегі құлық сөзі құлығы болып өзгереді.
Дауысты дыбыстарға аяқталатын сөздерге дауыстыдан тұратын немесе
дауыстыдан басталатын қосымшалар жалғанғанда, я болмаса дауыстыдан
басталатын сөз тіркес құрай ұласа айтылғанда, қысаң ұ, і дыбыстары айтуда
да , кейде жазуда да түсіп қалады: жеті+еу – жетеу, Сары+ағаш – сарағаш,
сары+алтын – саралтын.
Л, р әріптерінен басталып жазылып жүрген сөздердегі сөз басындағы
ілеспе (немесе қосамжар) ұ, і дыбыстары да назар аударады. Бұл күнде лақ,
рет, рас, ру, лас, лек деп жазып жүрген сөздеріміз бір кездерде ылақ, ірет,
ырыс, ұру, ылас, ілек түрінде жазылып жүрді. Бұлайша жазудың шынында да
қисыны бар еді дейді ғалымдар. Өйткені осы сөздердің алдында айтылуда
ілеспе ы, і дыбыстарының бары даусыз.
Сөздің жазылуы мен айтылуан келгенде, қайшылығы көрініп, біраз
пікірталасын туғызып келе жатқан пікірталасын туғызып келе жатқан тұстың
бірі — ж, ш дыбыстарынан кейінгі а, ә дыбыстарының орфограммасы мен
орфоэпиясы. Тек қазақ тілі емес түркі тілдерін зерттеген мамандар сөз
басындағы ш,ж (дж) мен й дыбыстарының ортасында келген а дыбысы жіңішке
айтылатындығын көрсетеді. Қазақ тілінде де солай: шай, жай және жай
буынынан басталатын көп буынды жайғасу, жайдақ, жайдарлы, жайнақы, жайнаң
т.б.сияқты сөздер шәй, жәй, жәдақ, жәйдарлы болып айтылады, ал шай, жай
деген бір буынды сөздерге қосымша жуан жалғанады: шай+ға кел (шай+ге кел
емес), жәй+ы+ң+а қара (жәйіңе қара емес). Жай дегеннен басталатын көп
буынды сөздердің барлығы да жуан сөздер, яғни екінші, үшінші... буындары а,
ы жуан дауыстылармен келеді. Осы заңдылықты ескеріп емле сөзіндегі шай, жай
деген бір буынды сөздерді жуан а дыбыс әріпімен жазу ұсынылған. Соған
қарамастан айтылу (естілу) заңдылығына қарай осы сөздер жеке бір буынды
болып тұрғанда, кейде тіпті оларға жуан қосымшалар жалғанып тұрған күннің
өзінде шәй, жәй, жәйдан-жәй, жәйғасу деп жазу жиі кездеседі. Сингармонизм
заңы бойынша сөз тұтасымен не жуан не жіңішке айтылуы тиіс болса, қазақ
тілінде мұндай үндестік қатардың көрнекті түрде бұзылатын тұсы осы жерде
тәрізді. Мысалы жайдақ шам деп жазылғанды жәйдақ шам деп айтамыз, ал
үндестік заңы бойынша бұл сөз не жайдақ не жәйдек болып дыбысталуы қажет.
Қазақ тіліндегі ш дыбысынан басталатын сөздердің ч мен айтылуы (чал,
чатақ, чырақ) кездеседі: ол диалектілік ерекшелік. Сөз басында ч дыбысын
айту Шығыс, Оңтүстік-Шығыс өңірі мен Моңғолия, Шыңжан өлкелеріндегі
қазақтардың сөйлеу тілінде орын алады. Ал әдеби тіл нормасы бойынша қазақ
сөздері тек ш дыбысымен айтылады: шал, шатақ, шырақ. Сөз ортасында келген ш
дыбысының осы түрінде айтылуында тіпті дау жоқ: ақша (ақча емес), қанша
(қанча емес), қалаш (қалач емес), күш (күч емес). Бұл заңдылық тіпті
жергілікті жерлерде сөз басында ч мен сөйлейтіндердің тіліне тән.
Сөз сазын, яғни орфоэпиялық норманы әңгіме еткенде, қазақтың өз
тілінің дыбыстық жүйесіне тән емес, тек кірме сөздерде жазылатын в, ф, х,
һ, ц таңбаларымен дыбыстау жайында ескеру керек. Солардың ішінде һ таңбасы
тек араб, парсы тілдерінен енген сөздер ғана, ал х, ф әріптері араб, парсы
тілдері мен орыс тілдерінен енген сөздерде жазылып жүрсе, в, ч, ц, щ-мен
тек орыс тілі арқылы енген халықаралық сөздер мен орыстың өз сөздерінде
жазылады. Бұл сөздерді, әсіресе орыс тілі арқылы енгендерді қазақ тілінде
негізінен сол әріптер белгілеп тұрған дыбыстарды өзгертпей айтқан жөн:
вагон (бәгон емес), факультет (пәкултет емес), химия (қимия емес), гауһар
(гауқар немесе гаухар емес), цирк (сирк емес): щ әріпімен келген сөз қай
тілдің сөзі болса да қос ш дыбысымен айтылады: учлишше (училище), ашшы
(ащы), тұшшы (тұщы). Сөйлеу үстінде һ, х дыбыстарымен келген араб, парсы
сөздерін қазақша қ дыбысына жуық айтылу фактісі жиірек кездеседі, ол да
қате емес, біріншіден, оның себебі, бұл дауыссыздану қазақ тіліне тән емес
екендігінен болса, екіншіден, һ, х дыбыстары көптеген араб, парсы
сөздерінің ертеректе енген не қ-мен айтылып кеткендігінен немес олардың
түсіп қалу дәстүріне байланысты. Мысалы, хаким сөзі әкім, һар сөзі әр, һәм
шылауы әм, рахим сөзі рақым, Зухра жалқы есім Зура (Зәуре), Зере түрінде
қалыптасқаны бұл күнде тарихи дәстүрмен Ахмет, Мұхит, сахна сияқты сөздерді
Ақымет, Мұқыйт, сақына деп айтуға право береді.
Демек, сөздің жазылуы мен айтылуы үнемі бірдей түсе бермейді екен,
яғни сөз қалай таңбаланса, сол таңбаларды ғана сақтап айту шарт та емес,
мүмкін де емес. Әрине, қазақ тілінде жазылуы бойынша айтылатын сөздер де аз
емес. Мысалы, ара, ала, алау, аламан, алма, балға, алғашқы сияқты сөздердің
жеке тұрғандағы айтылуы олардың таңбалануымен бірдей.
Сонымен, орфоэпиялық нормаларды сөз еткенде бізді алаңдататын жайттар
мыналар:
1) Жазу мен сөзді дыбыстаудың бір-біріне қатысты, әсері;
2) Орфоэпияға әлеуметтік көзқарастың қалыптаспай келе жатқандығы;
3)Орфоэпия номаларын үйрету, сақтау, насихаттау жұмыстарының әлсіздігі.
4) Қазақ орфоэпиясы бойынша ғылыми зерттеулердің енді-енді, яғни кеш
басталып келе жатқандығы.
Сөйтіп, жазу және дыбыстау дегендерді айырып танытуғ әрқайсының тіл
мәдениеті үшін мәнін білу, бірін екнішісінің құрбандығына шалмау керек.
Орфографиялық ережелермен қатар орфоэпиялық ережелерді ден қойып оқытпаудың
салдарынан әдеби тілдің дыбыстау нормасынан уәжсіз ауытқуларды байқауға
болады. Мұндай ауытқулардың дені тіліміздің ішкі заңдылығы ретіндегі ғана
емес, сондай-ақ жалпы қазақ сөз әуезділігінің тұтастығын сақтаушы, тұтас
мәтіндердің үйлесімді формалары арқылы берілетін эстетикалық ақпаратты
кодтаушы ретінде де ерекше қызмет атқаратын үндестіктің (сингармонизмнің)
бұзылуына әкеп саяды. Бұл қазақ тілінде мәтіндер құрудың эстетикалық
канондарының сонымен бірге қазақ сөзінің өзіне тән ерекше көркем тұлғасының
сақталмауына, соның салдарынан ауызша дыбысталған сөз арқылы алынатын
эстетикалық әсердің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Осы сияқты ауызша
сөз мәдениетінің төмендеуіне дыбыстау нормаларының бұзылуына тосқауыл қою
үшін мектеп практикасынан бастап қазақ орфографиясы мен орфоэпиясын
байланыстыра оқыту дәстүрге айналу қажет деп есептейміз [5, 191].
2.2. Лексикалық нормалардың бұзылуы
Лексика саласындағы тілдік нормаларды үш салаға бөліп сөз ету керек:
бірінде жалпы жазба әдеби тілдік сөз нормаларын, екіншісінде ауызекі сөйлеу
тілінің нормасын, үшіншісінде сөздердің қолданыстағы нормаларын талдап
тану. Тіл-тілдегі лексикалық қазынасының ғасырлар бойы қалыптасып,
адамдардың қатынас және эстетикалық құралы болып қызмет ететін, әлеуметтік
талғамнан өткен сөздер тобы әдеби нормасы болып табылады. Диалектизмдер,
қарапайым сөздер, дөрекі элементтер жаргон, арго сияқтылар әдеби лексикалық
құрамнан тыс тұрады, бірақ бұлар ауызекі сөйлеу нормасынан орын ала алады.
Ал сөздердің әсерлі, орынды қолданысын, бұл қолданыстың дұрыс-бұрысын
таныту стилистикалық норма проблемасының өзегі болып табылады.
Лексикалық норманы сөз еткенде, әңгіме жеке сөздердің қолданысқа
түскендегі дұрыс-бұрыстығы, оңды және сәтсіздігі туралы болмақ. Бұл — қиын
шаруа, өйткені сөздердің барлығы бір қолданысқа түсіп, бір үлгімен
жұмсалмайды. Қолданысқа келгенде әр сөздің бас бостандығы, әр сөздің өз
қылығы болады.
Тілдің сыртқы факторларға: қоғамның әлеуметтік ахуалына,
идеологиясына, мәдениетіне, ғылым мен техникалық дамуына тікелей қатысты
болатын саласы — лексикасы, яғни сөздер. Дұрыс не бұрыс деген бағаны жиірек
алатын да — сөз нормасы. Жаңа сөздердің барлық әлеуметтік топтар тарапынан
бірден қабылдана қоймайтындығы, кейбір беделді қалам иелерінің бірқатары
жаңа тұлғаларды көзге ілмей қоятындығы белгілі. Мысалы, Мұхтар Әуезов
тарихи, адами, дүнияуи сияқты жат жұрттық жұрнақпен келген сын есімдерді
публицистикалық туындыларында қолданбағандығын, сондай-ақ Ғабит Мүсірепов,
Ғабиден Мұстафин, Сәбит Мұқановтар көпке дейін оқырман, көрермен сөздерін
жатсынып келгендігін білеміз. Әрине, лексикалық нормалардың қалыптасуы тек
беделділердің, журналистердің, ақсақалдар мен тіл мамандарының ғана
талғамына тәуелді емес, бұл ретте тілдің ішкі құрылымдылық заңдылықтарының
да, экстралингвистикалық факторлардың да сұранысы үлкен роль атқарады.
Тілдің өз ішкі дамуына қатысты емес, сыртқы экстралингвистикалық
факторлар дегеніміз жаңа атаулардың пайда болуы, белгілі бір сөздердің не
лексикалық топтардың актив қолданылуы, мектеп оқулықтар мен әралуан
сөздіктер сияқты реттеуші каналдардың күші, қызметі т.б. Қысқасы сөз әлемі
сыры мен қыры көп күрделі де қиын дүние, сондықтан, оны жұмсаудың реттері,
қисыны, жүйесі, түйіндеп айтсақ нормалары туралы жеке әңгіме.
Лексикалық нормаларының сақталуына сөз мағынасы және оны түсүніп
жұмсау туралы ұғым жатады. Алдымен сөз мағынасы деген не? Оны тіл маманы
емес өзге адамдар, қалың жұртшылық, оның ішінде жазатын, сөйлейтін ақын-
жазушылар, журналистер, комментаторлар, лекторлар, мұғалімдер мен өзге де
ұстаздар және т.б. Жазармандар мен сөйлермендер сөз мағынасын түсініп
қолдану деген талаптарға қалай қараулары туралы сөз еткен жөн.
Жалпы тілдік норма тұрғысынан алғанда, сөздің лексикалық мағынасы
деген болады, ол — сол сөз білдіретін негізгі мағына, номинативтік мағына.
Мысалы: күн деген сөздің негізгі лексикалық мағынасы (оны ғылым тілінде
денотатив мағына дейді) әлемге жарық, қызу беретін планета. Бұл сөздің
күн планетасына қатысты туған таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы
уақыт. Күндіз және 24 сағатқа тең уақыт, тәулік деген 2-3 мағыналарын
да лексикалық мағына деуге болады, немесе оны негізгі лексикалық
мағынадан өрбіген қосалқы лексикалық мағына дейміз бе, қысқасы ең түпкі
маңынадан туғандар [19, 429].
Қазақ тілінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сөз мәдениеті
Мәдениет дегеніміз дұрыстық, тәртіпке бағыну, заңдылықты сақтау деген
мәнде. Демек, сөз мәдениеті – норманы сақтау дегеннің баламасы. Ал норма
деген не, оның түрлері қандай? Сөз мәдениеті тек тілдің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық нормаларымен бұлжытпай дәлме-дәл сақтау ғана
емес, айтпақ ойды тыңдаушыға жүрекке жылы тиетін айналасы теп-тегіс, жұмыр
келген, әсерлі етіп жеткізу жайын да қамтуға тиіс [1, 8-9].
Жалпы, тіл білімінің бұл саласында, тілге қатысты мәдениет деген
ұғымды айтқан кезде біршама ойдың бары байқалады. Рәбиға Сыздық өзінің
Тілдік норма және оның қалыптануы атты еңбегінде: Ең алдымен, тіл
білімінің осы саласын қазақша қалай атаған дұрыс: тіл мәдениеті ме, сөз
мәдениеті ме, сөйлеу мәдениеті ме? Орыс тілінде көбінесе культура речи
деген термин қолданылып жүр. Сонымен қатар, оның синонимі ретінде культура
языка деген тіркесті де біраз уақытқа дейін (тіпті қазірдің өзінде де)
қолданылғандығы байқалады. Орыс лингвистикасында язык және речь деген
терминдер — дербес атаулар: язык тілдің өзі, (таңбалар жүйесі) болса,
речь - сол тілдің қолданыстағы күйі (көрінісі).
Тіл мәдениеті, яғни тілдік элементтердің дұрсы қолданысы, сол тілді
жұмсау барысында талап етіледі, демек, бұған культура речи деген термин
дәлірек келеді. Ал, қазақ тіл білімінде язык пен речь -ті айырып
атайтын терминдер әлі қалыптаспай келеді. Язык дегенді тіл делік, ал
речті қалай атауымыз керек. Оны тіл, сөз, сөйлеу, тіл қолданысы,
қолданыс деп әрқайсымыз әр түрлі беріп жүрміз. Культура речи деген
сияқты білім-ғылымның жалпы бір саласын атау керек болғанда сөз мәдениеті
деп алған дұрыс сияқты, ал баяндау барысында, контексте қолданыс, тіл
қолданысы, сөйлеу деген сөздер де речь мағынасын бере алады. Сірә,
жалпы пәндік термин ретінде сөз мәдениеті дегенді таңдаған дұрыс болар.
Өйткені бұл жерде әңгіме ойымызды ауызша да, жазбаша да дұрыс
(мәдениетті) білдіру туралы болмақ. Ал ой дегеніміздің бір атауы —
сөз, - деп жазады. Ендеше, осы пікірге сүйене отырып біз, сөз мәдениетін
жан-жақты қарастыруды нысанамызға алдық [2, 20-21].
Тіл — адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы,
өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың
икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ, тілдің мұндай қасиеті оның қызмет
етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып
отырудың барысында ерекше жандана түседі.
Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қатар дамытып, оның қоғам
өміріндегі қызметінің өрістей түсуіне мүмкіндік жасау, түрлі ауытқулардан
арылтып отыру, небір күрделі ойдың әрқилы нәзік айырымдарын тіл арқылы дәл,
анық жеткізе білуге көпшілікті тәрбиелей түсу т.б.тіл мәдениетін көтеру
деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті деген ұғым кең. Ол көбіне-көп қарым-
қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар,
сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Сөз мәдениеті
алдымен әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық,
орфографиялық нормаларын меңгеру сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-
тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана
білу дегенді білдіреді.
Дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге дағдыланған, әдеби тіл нормасына
төселген адамның сөйлеген сөзі де, жазғаны да, кедір-бұдырсыз болып жатық
шығып жатады. Тіл амалдарын дұрыс қолданып, әдеби тіл нормасын сақтап, одан
жөнсіз ауытқымауды сөз жатықтығы деп түсінуге болады. Тіл амал-тәсілдерін
дұрыс жұмсауға, сөз жатықтығына ғана қанағат етіп қою жеткіліксіз.
Сөйлеушінің сөзі әдеби тілдің нормасына сай жұмсалуы және тілге жеңіл,
жүрекке жылы тиетіндей, ой мен сезімді дәл жеткізе алатындай әсерлі болуы
да қажет. Тілде болып жатқан амал-тәсілдер бар. Солардың ішінен қарым-
қатынас жасаудың мақсатына қарай қажеттісін талғап ала білу арқылы ой мен
сезімді дәлме-дәл жеткізе білу шеберлігі — сөз мәдениетінің биік шыңы.
Мұндай шеберлік ең алдымен тіл амалдарын әдеби нормасына сай дұрыс
қолданудан, сөз жатықтығынан басталады. Ондай қасиетке ие болғанда ғана
барып сөйлеуші, жазушы сөз байлығы, сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз
әсерлілігі тәрізді тағыда басқа сапалармен тыңдаушысын баурап алып отырады
[1, 9].
Тіл мәдениетінің тірегі — әдеби тілдің нормалары мен стильдік
жүйелері. Бұлар әдеби тілдің қоғамдық қызметімен араласып жататындықтан
тіл мәдениеті деген ұғымның аясы кең. Өйткені тілдік нормалар мен тілдің
стильдік тармақтарының әдеби тілдің қоғамдық қызметі ұлғаю барысында
көптеген жылдар бойы берік қалыптасқандары да, жаңадан пайда болғандары да
бар. Мәдениет сөзін бұрын қоғамның материалды рухани байлықтарының түрлі
тарамдарын қамтиды деп қолдансақ, осы күндері оның жұмсалу аясының
кеңейгені байқалады. Мысалы: еңбек ету мәдениеті, сауда-саттық мәдениеті,
егін жинау мәдениеті, мәдениетті дақылдар. Осылардың қатарында тіл
мәдениеті деген ұғым да жиі қолданылатын болды. Бұл атаудың пайда болуы
тіл жұмсау дағдымызға қойылатын талаптардың күшеюімен, тіл білімі ғылымының
ілгері дамуымен байланысты болса, мақсат — жұртшылықты сол мәдениетке баулу
болмақ.
Мәдениетті, әсіресе тіл мәдениеті жоғары азаматтар қатарына қосылу
әркімнің абзал арманы. Ол қасиет бір адамға екінші адамнан бірден жұға
қалмайды, көп оқып, көп ізденіп, ұзақ жылдар бойы халқының, озат елдің асыл
мұраларын, өнер-білімін ерінбей меңгеру, үйрену арқылы кемелденеді. Тіл —
адамның барлық саналы өмірінің құралы: өнер-білімді, мәдениеттілікті,
қоғамның белсенді азаматы болуды ол тіл арқылы үйренеді. Тіл оның ішінде
қазақ тілі де, халықтың барлық іс-әрекетінің, қарым-қатынасының құралы
болғандықтан, оның мәдениетін жоғары сатыға көтеру әрбіріміздің борышымыз.
Тіл байлығын игеру — ана тілін қадірлейтін тіл мәдениетінің шыңына қол
созатын адамның әрекеті. Тіл арқылы айтылатын ой сөзге, сөз тіркеске,
солардан құралған сөйлемдерге негізделеді. Тілдің бас арқауы — сөз.
Арқаусыз кілем, алаша, мата тоқылмайды. Сол сияқты сөзсіз сөйлем де
құрылмайды. Сөйлем адам ойын айтудың негізгі формасы болғандықтан,
адамдардың сөзден сөйлем құрап, өзгелермен телдесе, жаза білуі – оның ақыл-
ойының дамып, сана-сезімінің арта түскенінің белгісі. Тіл — әлеуметтік
құбылыс. Бала ана тілін қоғам мүшесі ретінде пайдаланады, табиғи айналадан
үйренеді. Балаға дем алу, тамақтану қаншалықты табиғи болса, жастайынан тіл
үйренуі де сондай табиғи.
Тіл мәдениетінің екі түрі бар: баспасөз тілінің мәдениеті және сөйлеу
тілінің мәдениеті. Бұлар өзара тығыз байланысты. Қазақ елінің қазіргі әдеби
тілі жалпыхалықтық ауызекі сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Әдеби тіл
сөйлеу тілінде бардың бәрін емес, оның құнарлы жалпыға ортақ, әрі тиімді
байлықтарын бойына сіңіреді де керісінше сөйлеу тіліне ықпал тигізеді.
Әдеби тілдің дәстүрлі жаңа-жаңа нормалары сөйлеу тіліне ауысады. Осыдан
келіп әдеби тілдің екі түрі пайда болады: біріншісі — әдеби тілдің жазба
түрі, екіншісі — әдеби тілдің сөйлеу түрі. Бұлар өзара тығыз байланыста
дамиды. Жазба әдеби тіл дамымай, жасалмай тұрып, ауызша әдеби тіл жасалмақ
емес.
Сөйлеу тілінің мәдениеті дегенді біз алдымен әдеби тілді игеру
дәрежесінің қандай екеніне қараймыз. Сөйлеушілердің өздеріне тән тілдік
ерекшеліктері болуымен қатар, ол бүкіл халыққа ортақ әдеби тілдің де
байлықтарын бойына сіңіруге тиіс. Оның толып жатқан қиын-қыстау, ұзын-сонар
жолдары бар: мектеп, институт, кітап, журнал, газет, радио, теледидар,
тетатр...бәрі тіл мәдениетіне баулитын орындар. Қазіргі адам солардан,
өнегелі тәрбиешілерден үйрену, оқу арқылы тіл мәдениетіне қанық болады [4,
10].
Тіл мәдениетінің шыңына жету жолы ұзақ әрі тарам-тарам. Оның негізі
отбасында, балалар бақшасында қаланады да, бастауыш мектептен бастап ана
тілін жүйелі оқып үйрену, тіл дамыту, сауатты жазу, грамматикалық
құрылыстардың жүйелерін, заңдылықтарын білдіру мақсаты қамтылады.
Қоғамымызда Ауызынан сөзі, қойнынан бөзі түсіп тұрған ынжық, тілге шорқақ
жастардың тілінде кездесетін орашолақтықтардан мыналарды атауға болады:
1. Кейбіреулердің өз ойын айту үшін қолданатын сөздерінің саны өте шағын
болады. Өзі білетін, айтыла-айтыла әбден жауыр болған сөздерді жиі
қолданады. Сөз көркі — мақал-мәтелді идеома, фразалық тұрақты тіркестерді
аузына алмайды.
2. Басқаға өз ойын түсінікті, жатық әсерлі етіп жеткізудің бір шарты — өз
әуенінің дұрыс болуы. Музыкадағы барлық ән-күй, ірілі-ұсақты басқа да
музыкалық шығармалардың арқауы до, ре, ми, фа, соль, ля, си деген тондар
гаммасы сияқты болмағанмен, әрбір ойға лайықты дұрыс құралған сөйлемдегі
сөздердің жеке сөйлемдердің өздеріне сай ырғағы, үні болады. Сөздерді дұрыс
айту, дұрыс жазу нормалары болады. Соларды білмей, білсе де елемей, қалай
болса солай айта, жаза салатындар да аз емес.
Бәрінен де сөйлесудегі ынжықтық, ұялшақтық жаман.
3. Мәдениетті адамның өзі де сөзі де, ойы да барынша жинақы болуға тиіс.
Адамның сырт көрінісі, іштей жинақылығы, сөзі, ой-өрісі, ізеттілігі,
мәдениеттілігі – бәрі жиналып жұрт жүрегінің құлпын ашатын алтын кілт [3,
96].
Әдеби тіл нормасы — сөзді дұрыс қолданудың грамматикалық амал-
тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілігі таныған, тіл тәжірибесінде сыннан
өткен қағидалары. Тіл мәдениеті — әдеби тілдің нормасы туралы білім саласы
ретінде пайда болғаны мәлім. Тілдік норма — әдеби тіл туралы ұғымның ең бір
өзекті элементі. Сөйлеуде, жазуда тіл амалдарын дұрыс қолдана білу әдеби
тіл нормасын сақтау дегенге саяды.
Әдеби тіл нормалары оқулықтарда, сөздіктерде тіркеліп отырады. Ал
тиісті әдебиетте көрсетілген қағида ережелерді сақтамау — әдеби нормадан
ауытқу.
Сөз мәдениетінің аса маңызды құрамдас бөлігі — сөз молдығы, сөз
байлығы болып табылады. Сөз молдығы — оралымды тілге қойылатын талаптардың
бірі. Сөз байлығына ден қоймаған адамның тілі жұтаң тартып тұратындығы
белгілі. Актив сөзі тым аз болған сайын ондай адамның тілінде мақсатсыз
қайталау да болады. Сөзді орынсыз қайталау тілдің коммуникациялық қызметін
күрт төмендетеді, ойды дәлме-дәл, мазмұнды жеткізуге кедергі болады. Аз
сөзбен көп мағына беру принципі бұзылады. Өйткені айтылатын ойға әр сөздің
қосатын мағыналық, эстетикалық, эмоциялық т.б.информациясы болады. Ал бір
рет айтылған сөздің сөйлем сайын мақсатсыз қайталана берілуінен текстің
информациялық мазмұны кемиді.
Тіл байлығы тек қана лексикамен ұштаспайды, сонымен қатар, бұл ұғым
сөздің лексика-фразеологиялық топтары ғана емес, ана тілінің синтаксистік,
морфологиялық жүйелерін де қамтиды. Тілдің морфологиялық, синтаксистік амал-
тәсілдері, лексикалық қазынасы бір-бірімен астаса, ынтымақтаса, тіл табыса
келіп, тіл байлығын құрайды.
Тіл мәдениетіне қажетті аса маңызды салалардың бірі — сөз тазалығы.
Сөз тазалығы дегенде алдымен ойымызға оралатын тіл тазалығы, сөзімізде
бөгде тілдік элементтердің болмауы. Бірақ әдеби тілімізде өзге тілдерден
енген сөздер, тіпті сөз тудырушы қосымшалар да бар екені мәлім. Ондай
құбылысты тіл-тілдің барлығынан дерлік кездестіруге болады. Өзге тілден
еніп, заңды түрде орныққан сөздерден кейбіреудің дағдысынан енген
мүкістіктер мүлде басқа. Дағдының да дағдысы бар. Жұртшылық қабылдап, тілде
орныққан, дағдыға енген шет тілдік сөздің орны бөлек. Ал ондаймен санаспай
бөгде элементтерді оңды-солды жұмсау сөйлеушінің сөзге ұқыпсыздығын
көрсетеді. Мысалы, қазіргі таңда мемлекеттік тілді шұбарлап сөйлеу белең
алып жатқаны жасырын емес. Тіліміздегі бара жатырмыз деген тіркестер
баратырық, келе жатырмыз деген тіркестер келатырық деп айтылып жүр.
Сонымен бірге, мемлекеттік тілге орыс, ағылшын сөздерін қосып сөйлеу де
дәстүрге айналып барады. Мысалы, телефонда, ауызекі сөйлеуде, мақұл,
сау болыңыз деудің орнына давай, хорошо деп тіл бұрап жүрміз. Мұның
бәрі мемлекеттік тілімізді шұбарлауға әкеліп соқтыратыны әмбеге аян.
Көптеген мемлекеттерге тілдің тазалығын сақтау үшін арнайы заңдар
қабылданған. Мысалы, Францияда француз тілінің тазалығын сақтау туралы
Заң бар.
Сонымен, тіл мәдениеті, сөз мәдениеті дегеніміз не? Оған ғалымдар
мынадай анықтамалар береді: Тіл мәдениеті дегеніміз — тілдік тәсілдердің
ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тілді жұмсаудағы ізеттілік,
сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық,
орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылыстарды ұқыпты,
дұрыс қолдану дағдысы. Тіл мәдениеті дегеніміз — сөздерді дұрыс, орнымен
қолдану (лексика), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру
(морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу
(орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық) нормаларды
ұстану, орнықтыру, жетілдіру.
Что такое высокая культура речи? Высокая культура речи — это умение
правильно, точно и выразительно передавать свои мысли средствами языка.
Правильной речью называется та, в которой соблюдается нормы современного
литературного языка. Но высокая культура речи заключается не только в
следовании нормам языка. Она заключается еще и в умении найти не только
точное средство для выражения своей мысли, но и наиболее доходчивое
(т.е.наиболее выразительное) и наиболее уместное (т.е.самое подходящее для
данного случая и следовательно стилистическое оправданное) [8, 86]. Бұл ой-
тұжырымдардан нені аңғаруға болады? Тіл мәдениетіне берілген
анықтамалардан: тілді дұрыс қолдану, яғни білімдірек ойға сөздерді сай етіп
дұрыс, дәл таңдай білу, ой мен сөздің құр дәлдігін табу емес, сонымен
қатар, сөздерді тыңдаушыға әсер ететіндей орынды, көркем етіп қолдану,
оларды бір-бірімен дұрыс байланыстыра, дұрыс орналастыра білу, сөйлемді тым
шұбалаңқы да емес, тіпті келте қарапайым да емес түсінікті етіп дұрыс
құрастыра білу т.б. аңғаруға болады. Бұдан тіл мәдениеті деген ұғым тілдегі
дұрыстық дегенге саятын тәрізді. Ал тілді дұрыс қолданудың негізі неде?
Тілдегі дұрыстықтың негізі — тілдің қалыптасқан жүйесі, заңдылығы құрылымы,
нормасы. Әрине, ол заңдылық өзгермейтін құбылыс емес, сөз қолданушының
шеберлігіне қарай сөз арқылы көрікті де көркем дүниелер жасалады. Демек,
тіл мәдениеті дегеніміз — біріншіден, тілдің қалыптасқан заңдылығын,
жүйесін, нормасын бұлжытпай сақтау болса, екіншіден, айтпақ ойымызды тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей көркем де бейнелі, әсерлі етіп жеткізу
[4,13].
2. Сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс — сөйлеу қателіктері
Сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс — сөйлеу қателіктері. Стилистика
ғылымының негізгі мәселелерінің бірі болып саналатын бұл ұғым, көбіне-көп
тілді қолданушы тұлғаның әдеби тіл нормасын сақтамауынан, тілдің бейнелеу
құралдарын орнымен пайдалана білмеуінен, синонимдік қордың жұтаңдығынан,
сөйлеу актісіндегі сөздерді дұрыс дыбыстамауынан келіп шығады. Сөйлеудегі
қателіктер, адамның тілдік құралдардың стилистикалық реңктерін білмеуден
туады. Тілді жұмсауда күнделікті өмірде түрлі нормадан ауытқулар болып
жатады. Солардың барлығы стилистикалық қате түрлері болып табылады.
Стилистикалық қате белгілі бір сөйлеу жағдайына сай келмейтін,
стилистикалық нормадан ауытқудың салдарынан болатын қатенің түрі. Мысалы,
лексикалық, фразеологиялық, орфографиялық, орфоэпиялық, грамматикалық тұлға-
бірліктерді өзінің негізгі мақсатына сәйкес өз орнымен қолданбаудан болатын
қателіктер т.б. Бұлардың барлығы әдеби тілдің лексикалық, грамматикалық
нормаларының сақталмауынан болатын тілдік қатенің түрлері. Мұндай қателер
көп жағдайда тілдік талғамның төмендігінен болады. Тілдік талғам — тілді,
сөзді жұмсап үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын қасиет.
Тілді білу, оның күллі байлығын игеру, дұрыс жазып, айта алу —
қоғамның кез келген мүшесіне қойылатын талап. Білген нәрсені орынды және
ұтымды жеткізу, тіл байлығының ішінен тек өзіңе керегін ғана таңдап алып,
ұтымды пайдалана білу, бұл — өнер. Ал өнер дегеніміз – шеберлік. Сөз жұмсау
шеберлігіне қол жеткізу сөйлеудегі қателермен мақсатты түрде күресудің
барысында қалыптасатын, асқан шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін
шығармашылық процесс. Стилистикалық қателердің алдын алып, олармен үнемі
күрес жүргізіп отыру жалпы халықтың сөйлеу мәдениеті мен стилистикалық
сауаттылығын көтереді. Халықтың тілді қолдана білу мәдниеті күллі қоғамның
рухани сауаттылығының көрінісі әрі өлшемі болып табылады.
Белгілі ғалым Бердібай Шалабай, сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс
сөйлеу қателіктеріне біршама ой білдірген: тілде неғұрлым жиі ұшырасатын
нормадан тыс ауытқулардың алдын алу үшін стилистикалық және стилистикалық
емес қате түрлерін ажыратып алу қажет. Стилистикалық емес қатенің түрлеріне
лексикалық, фразеологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік
нормалардың сақталмауынан болатын ауытқулар жатады. Стилистикалық қатенің
түрлеріне, стильдік тұтастықтың сақталмауынан, сөз және грамматикалық
құрылымдар мен формалардың сөйлеу мәнеріне, сөйлеу мақсатына сай
болмауынан, сөйлеу түрі мен жанрдың формалық ерекшеліктерін ескеремудің
салдарынан жіберілетін қателер жатады. Стилистикалық сауаттылықтың сатылары
мен соған байланысты болатын стилистикалық қатенің түрлері былайша
топтастырылады:
1) Қазақ тілінің стилистикалық ресурстарын толық білмеудің салдарынан
болатын стилистикалық қателер;
2) Тілдік – стилистикалық талғамның төмендігінен болатын стилистикалық
қателер;
3)Функционалды стиль нормаларының сақталмауынан болатын стилистикалық
қателер.
Стилистикалық емес қателер:
1. Лексикалық қателер:
1. Сөздің мағынасын білмей қолдану;
2. Сөздің мағынасын білмей тіркестіру;
3. Сөздің мағынасының нақты қолданылмауы, күңгірт болуы;
4. Паронмдердің қолданысы;
2. Фразеологизмдерді қолдануда кететін қателер:
1. Тұрақты тіркес құрамындағы сыңарлардың мағынасына жақын келетін сөздер
мен ауыстырылып қолданылуы;
2. Тұрақты тіркес мағынасының контекске сай келмеуі;
3. Морфологиялық қателер:
1. Тек қана жекеше түрде қолданылатын зат есімдерге көптік жалғаудың
тұлғасын қосып жазу:
Зат есімдерде септік жалғауларының дұрыс қолданбауы;
2. Сын есімнің шырайларын орынсыз қолдану;
4. Синтаксистік қателер:
1. Сөз тіркестірудің нормаларының сақталмауы; бағыныңқы мен басыңқы
сыңарлардың араларының тым алшақ болуынан мағына байланысының нақты
болмауы;
2. Етістіктің шақ тұлғаларының бір-біріне сәйкес қолданылмауы;
3. Бірыңғай мүшелі сөйлемдерді қолдануда жіберілетін қателер;
а. Бағыныңқылардың басыңқы мен байланысының болмауы, бірыңғай мүше
тұлғаларының біртектес келмеуі;
ә. Бір-бірімен тегі және түрі жағынан біртектес сөздердің бірыңғай
қолданылуы;
4. Есімшелі, көсемшелі тұлғалы сөздердің орын тәртібінің сақталмауы, орынды
жалғанбауы;
5. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің сақталмауы;
6. Есімдіктерді орынсыз қолданудың себебінен сөйлемнің мағынасының
күңгірттенуі;
7. Бастауыштың қайталанып, үстемеленіп жұмсалуы;
8. Құрмалас сөйлемдегі компоненттердің орын тәртібінің сақталмауы;
9. Құрмалас сөйлем компоненттері арасында логикалық грамматикалық
байланыстың болмауы;
10. Құрмалас сөйлем компоненттерінің тым шұбалаңқы болуы, сөйлемге қажетті
сөздерді тастап кетудің салдарынан сөйлем мағынасының күңгірттенуі;
11. Дәйек сөздерді қолдана алмаудың салдарынан болатын қателер;
12. Мәтін ішіндегі сөйлемдердің бір-бірімен мағыналық-грамматикалық
байланыстың болмауы, байланыстырушы конструкцияларды білмеуі. Соның
салдарынан ойдың күңгірттенуі;
Стилистикалық қателер:
1. Қазақ тілінің стилистикалық ресурсын толық меңгермеудің салдарынан
болатын қателер:
1. Сөздік қордың жетіспеуі:
а. Бір контексте бір сөздің немесе түбірлес сөздердің себепсіз қайталануы;
ә. Плеоназм мен тавтологиялық сөз қолданысының салдарынан сөйлеу тілінің
көріксіз кедей болуы;
2. Штамп сөздердің қолданылуы;
3. Қыстырма сөздерді орынсыз қолдану;
4. Әдеби тілге жатпайтын сөздерді себепсіз қолдану;
5. Тілдің көріктеу құралдарын керекті жерінде пайдаланбау;
2. Тілдік стилистикалық талғамының төмендігінен болатын қателер:
1. Бояма сөздерге құмар болу;
а. Сындық мәні бар сөздерді дұрыс таңдай алмау;
ә. Әдемілік үшін ойланбай қолданылған сәтсіз метафоралар мен теңеулердің,
бейнелі сөздердің болуы;
2. Түрлі стильдің лексикасын пайдалану, соның ішінде ауызекі, кітаби тілге
тән лексиканы себепсіз қолдану;
3. Функционалдық стиль нормаларын ескермеуден жіберілетін қателер:
1. Ресмилік мәні басым сөздерді орынсыз қолдану;
2. Ғылыми емес мәтіндерде термин сөздерді орынсыз қолдану;
3. Өзге стиль элементтерін орынсыз қолдану;
4. Контекстік мағынаны ескермеуден болатын қателер:
Бұған, әсіресе, жалпы шығарма мазмұнының функционалдық-стильдік
тұтастығына қатысты қателіктер жатады: шығарма мазмұнының тақырыпқа, не
тақырып атауына сәйкес келмеуі, тақырыптың ашылмауы т.б. [7, 33-42].
Ғалым Бердібай Шалабайдың атап өткен стилистикалық және стилистикалық
емес қателерге ауызекі сөйлеуде мынадай мысалдар келтіремін:
✓ Мен ол мысықты арнайы иіссабынмен жуындырып, тамақтандырып,
үстіне көйлек тігіп, топырағын ауыстырамын, ойнатамын. (бұл
сөйлемде етістіктің қай шақта тұрғаны түсініксіз болып кеткен,
дұрыс емес қолданылған)
✓ Асаба Асылбек аға Боранбаев аға болды. (қайталау)
✓ Бас кейіпкеріміз Асел Сағатованы сахнаға шығуды сұраймыз.
(дұрысы: Бас кейіпкеріміз Асел Сағатованың сахнаға шығуын
сұраймыз)
✓ Толмачев Италиядан 80 шақырым жерде орналасқан түрмеде
орналасқан. (дұрысы: Толмачевті Италиядан 80 шақырым жерде
орналасқан түрмеге жапты)
✓ Роза апай Бағлановамен сол кезде таныстым. (дұрысы: Сол кезде
Роза Бағлановамен таныстым)
✓ Екеуі сөзге айналып отырып, манадан бері босағада қалшиып
тұрған Айтқұловты енді байқады. (дұрыс емес қолданылған)
✓ Айтқұлов таяу тұрған орындықтың шетіне бір жамбасымен тізе
бүкті.
✓ Ауданнан, облыстан келетін сыйлы қонақты да белдеуінен ат
кетпейтін, сондай үйлерге таман жетелейді. (сөйлемнің құрылымы
дұрыс емес)
✓ Көлікке көпшіліктің наразылығы көп. (бір түбірден өрбіген
сөздер)
2.1.Орфоэпиялық нормалардың бұзылуы
Қазақтың бүгінгі ұлттық әдеби тілі жазбаша және ауызша түрде қызмет
етеді. Жазба әдеби тіл жазба әдебиеттің өмір сүруі мен дамуына қатысты
болғандықтан, ол көркем әдебиет пен баспасөзде, ғылыми әдебиет пен оқу-
тәрбие кітаптарында, ресми құжаттар мен кеңсе-іс қағаздары беттерінде
көрініс табады. Аты айтып тұрғандай, жазба әдеби тіл -жазылған дүниелердің
тілі, ал әдеби тілдің ауызша түріндегі қызметінің мәні бүгінгі қазақ
қоғамының тіршілік-тынысында жазба тілден кем емес. Ауызша әдеби тіл
деген термин мен ауызекі сөйлеу тілі деген категориялар бір емес, соңғыда
адамдар бір-бірімен таза әдеби тілде емес, күнделікті тұрмыстағы өзара
сөйлесу мәнерінде қарым-қатынас жасайды, ол — әлдеқайда еркіндеу, өзіне тән
ерекшеліктер сөйлем құрастырудан бастап, сөз таңдауға дейін өрісті қамтиды,
мұндайда адамдар бөгде тілдік элементтерді (көбінесе орыс сөздерін) қосып
жіберу, қарапайым сөздерді, паразит сөздерді араластыру, одағай сияқты
көңіл күйі сөздеріне салмақ салу дегендерге барады. Ауызекі сөйлеу тілі
адамдардың үй ішінде, үйден, жұмыстан тыс кездескен жерде, ресми емес
орындарда (айталық, отырыстарда, қонақта) өзара қарым-қатынас жасайтын
тұрмыстық тіл, қарапайым тіл.
Ал ауызша әдеби тіл — бұл әдеби тілдің бір түрі. Оның жұмсалатын
орындары тұрмыстағы сәттерден өзгеше, олар: әр алуан көп не аз адам
қатысатын жиын-жиылыстар, мәжіліс-маслихаттар, саясат, ғылым, өнер,
шаруашылық тақырыптарына арналып көпшілік алдында айтылатын сөздер,
әңгімелер, лекциялар, ақыл-кеңестер, нұсқаулар, бала-бақшалардан бастап
мектеп, жоғары оқу орындарына дейінгі оқу-тәрбие жұмыстары, радио мен
теледидардан берілетін хабарлар, бұларда сөйленетін сөздер, театрлар мен
өзге де өнер сахналарынан айтылатын және шырқалатын ән сөздері. Бұларда
айтылатын, естілетін тіл ауызша әдеби тіл деген дәрежеге ие. Демек, оның
нормалары жазбаша әдеби тілден де, ауызша сөйлеу тілінен де өзгеше болуға
тиіс. Ауызша әдеби тілге қойылатын басты талап — сөйлеу актісінде сөздерді
дұрыс айту, дұрыс дыбыстау. Бұл нормаларды ғылымда орфоэпиялық нормалар деп
атайды. Орфоэпияның қарайтын объектісі — тілдің айтылу нормасы.
Орфоэпиялық нормалар дегеніміз сөз сазы деген ұғымға қатысты, - дейді
Рәбиға Сыздық. Сөз сазы дегеніміз — сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің
дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз
тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады. Бұл нормалардың
барлығының да тіл үшін бір-бірінен артық-кемі жоқ, маңызы бірдей. Сауатты,
мәдениетті адам үшін дұрыс сөйлеп, қатесіз жазу қандай міндет болса,
сөздерді дұрыс айтуы (дыбыстауы) сондай шарт. Бұл нормаларды берік сақтап,
іс жүзінде ұстана білуі тіл мәдениеті деген үлкен бір әлеуметтік мәні бар
құбылысқа, талапқа барып тіреледі. Осыдан барып тіл мәдениеті дегеннің
ішінен ауызша сөйлеу мәдениеті деген саланы бөліп әңгіме етуге болады.
Сөйлеу мәдениеті дегеніміз ауызша сөйлеудің жалпы тіл мәдениетіне
қойылатын талаптармен қатар, өзіне тән нормаларды сақтауы болып табылады.
Бұл нормаларға сөйлеу үстінде сөздерді дұрыс дыбыстау, сөздің сазын
келтіріп айту тәртібі жатады.
Сөздің сазын келтіріп айту әсіресе шаршы топ алдында шыққандарға
қойылады. Шаршы топ алдында сөйлеушілердің өзі біркелкі болмайды.
Жиналыстарда ойын ауызша білдіретіндер мен жазып алып оқып беретіндер,
спектакльдерде ойнайтын актёрлер мен табан аузында репортаж жүргізетін
журналистер, комментаторлар, дикторлар мен интервью берушілер, әрине,
бірдей емес. Бірқатары жазылғанды оқитындар болса, енді бірқатары табан
аузында ауызша сөйлейтіндер. Бірақ барлығы да топ алдына шығатындар
болғандықтан, олардың ауызша сөйлеу нормаларын, оның ішінде орфоэпиялық
заңдылықтарды сақтаулары қатаң талап етіледі.
Сөздің жеке тұрғандағы дыбысталуы мен сөйлеу үстіндегі айтылуы әрдайым
бірдей болып келмейді. Сол сияқты сөздердің жазылған түрі мен оның оқылуы
да үнемі бірдей түсе бермейді. Сөйлеу үстінде немесе жазылғанды оқып беру
процессінде сөздер бір-бірімен тіл табысып, үндесіп, үйлесіп жатады. Сол
үйлесімдік үшін сөздердің кейбіреулері бір-екі дыбысын сындыруға,
өзгертуге, кейде тіпті жоғалтуға дейін барады. Мұндай үйлесімдік — қазақ
тілінің ғасырлар бойы қалыптасқан табиғи заңдылықтары [2, 3-5].
Әрбір тілдің өзіне ғана тән дыбысталу ерекшеліктері — сол тілді өзге
туыс тілдерден бөлек дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі. Ол
ерекшеліктер сақталмаса, сол тілдің табиғатына нұқсан келеді деген сөз.
Мысалы, алдыңғы сөз а, е, ы, і сияқты дауысты дыбыстарға аяқталып тұрса
немесе р, л, з, й, үнді у дыбыстарына аяқталған болса, дауыс ырғағы жағынан
сол сөзбен тұтасып айтылатын келесі сөздің басқы қ, к дыбыстары ұяңдап, ғ,
г дыбыстарына алмасады. Мысалы, бала кезде, келе қалды, күні кеше, кез
келген, бұл күндері, қол қойды, қаз қатар, ай қабақ деп жазылған сөздер,
балагезде, келеғалды, күнүгеше, кезгелген, бұлгүндөрі, қазғатар, айғабақ
болып айтылуға тиіс.
Біріккен сөздердің ішінде де аралық дыбыстары жоғарыда көрсетілген
түрде келгендері осылайшы сындырылып, яғни қ, к дыбыстары ұяңдап айтылады.
Сондықтан, Меңдіқыз, Талдықорған, Жезқазған, Жаңақорған, өнеркәсіп,
бірқатар, қылқалам түрінде жазылатын біріккен сөздер Меңдіғыз, Талдығорған,
Жезғазған, Жаңағорған, өнөргәсіп, бірғатар, қылғалам болып айтылуы керек.
Бірақ көп жағдай тілді қолданушы мұндай заңдылықтарды естен шығарып жатады.
Сөздер аралығындағы бұл дыбыстар керісінше орналасқан жағдай да, яғни
алғашқы сөз қ, к, п дыбыстарын аяқталып, бір ырғақпен айтылатын келесі сөз
дауысты дыбыстардан басталса, бұл дауыстылар алдыңғы қатаң дыбыстарды
сындырып, жұмсартады, яғни ұяңдатып жібереді. Мысалы, шекара, көкөніс,
көк ала, қарап отыр, сатып алдым сияқты сөздер шегара, көгөнүс, көгала,
қаработұр, сатыбалдым болып айтылуы — заңдылық.
Тіл білімі ғылымында үндестік заңы яғни сингармонизм деген термин
қолданылады. Қазіргі зерттеулердегі сингармонизм дегеніміз — сөзді құрап
тұрған барлық дыбыстардың біркелкі не жуан, не жіңішке болып үндесуі. Бұл
үндестік заңы қазақтың төл сөздеріне және ертеректе енген кірме сөздерге,
олардың бір буынды түрлеріне де, көп буындыларына да тән. Яғни сөздің қалай
таңбаланғанына қарамастан, ішінде жуан-жіңішке дауысты дыбыс әріптері
жазылғанмен тұтасымен не жуан, не жіңішке дыбысталуы тиіс деп тану қажет.
Мысалы, кітап, Күлаш, кіна деп жазылған сөздердегі дыбыстар кітәп, Күләш,
кінә түрінде үндессе, біраз, бірақ, қауіп, қазір, сияқты сөздер тұтасымен
жуан айтылып, олардағы дыбыстар быраз, бырақ, қауып, қазыр болып үндеседі.
Міне, осы сияқты сингармонизм заңы жазудың ыңғайымен, яғни бір сөз
ішінде жуан да жіңішке де дауыстылардың жазылғанынан қарай, өзінің табиғи
түрде айтылуын бұзып жіберетін фактісі байқалады. Мұндай дыбыстау
автоматизмнен гөрі, сөзді ойланып айту жүзеге асады: қа+зір, бір+аз,
бі+рақ. Қазақ тіліндегі сөздер сингармониялық тембіріне қарай жалпы төрт
түрде үндеседі: олар жуан, жіңішке, еріндік, езулік. Жоғарыда
көрсеткеніміздей — жуан-жіңішкелікке қарай үндесу, ал еріндік-езулік
дыбыстардың бір-біріне ықпалына қарай болатын гармония ерін үндестігі деп
аталады. Сөз басында немесе сөздің бірінші буынында келген о, ө, ұ, ү
еріндік дауыстылары сол сөздің ішіндегі өзінен кейінгі буындарда жазылған
ы, і, е дауыстыларын өзіне үндес етіп айтқызады. Мысалы: күмүс (жазылуы:
күміс), құлұн (жазылуы: құлын), үйрөнүу (жазылуы: үйрену). Үндесудің бұл
түрі де жазудың әсерімен бұзылып еріндік, езулік, дауысты дыбыстар аралас
айтылатын фактілер бар. Айталық құрұқ, күлүмгөз, өлөң, өнөр, өсүм деп
дыбысталуға тиісті сөздерді құрық, күлімкөз, өлэң немесе өлең, өнэр, өнер,
өсім деп айту жиі кездеседі.
Тек үндестік заңдары бойынша емес, қазақ тілінің орфоэпиялық
заңдылықтары өзге сәттерде де орын алады. Мысалы, бір әуенмен (ырғақпен)
айтылатын екі сөздің арасындағы (алдыңғы сөздің соңғы дыбысы) дауыстылардың
бірі жұтылып кетеді, дәлірек айтсақ, соңғысы алдыңғысын жұтып қояды.
Мысалы, Сары арқа деген екі сөз бір әуенмен, яғни қосылып айтылуға тиіс,
сондықтан оның дыбысталуы — сарарқа. Сол сияқты келе алмады деген күрделі
етістік те бір әуенмен айтылатын сөздерден тұрады, оның да орфоэпиялық
суреті — келалмады болуы керек. Бұлардың екеуінде де алдыңғы соңғы
дауыстысы түсіп қалып, аралық тұста соңғы сөздің алғашқы дауыстысымен екі
сөз қосылып айтылады.
Сөздердің жазылған түрі мен (графема мен), дыбысталу (айтылу) сазы
бірдей бол бермейтіндігі и әрпімен келген сөздерде де көзге түседі.
Анығында бұл бір таңбамен ый, ій деген дыбыстар қосындысы (тіркесі)
таңбаланады: сипат — айтылуда: сыйпат, сиыр — айтылуда: сыйыр, шикі —
айтылуда: шійк, ақ тиін — айтылуда: ақ тійін. Жеке айтқанда и таңбасын
жіңіште дыбыстаймыз. Екі-үш буынды сөздерде келген и әрпін жуан не жіңішке
дібістау оңай, ол сол сөздегі өзге дауыстыларының ыңғайымен айтылады.
Мысалы, бір тиіын (ақша) дегенде, и-ді сөз ішіндегі ы-ға қарай жуан
айтамыз: тыйын, ақ тиін дегенде келесі буындағы і жіңішке дауыстыға қарай
ій деп айтамыз: тійін. Ал бір буынды сөздерде жазылған и әрпін айтуда
қиындық тууы мүмкін. Мысалы, ми деп жазылған сөз мый ма әлде мій ме деген
сұрақ туады. Мұндай кезде сөзге іштей қосымша жалғап көріп, егер ол жуан
жалғанса (мыйы+ма қонбайды, мый+ы жоқ дегендер сияқты) мый деп айту керек
болады. Сондықтан жазуына қарап, и дыбысының жіңішкелігін еске алып, мій
деп айтуға болмайды. Сол сияқты бидай деп жазылған сөздің алғашқы буынын
жіңішке (бій), соңғысын жуан (дай) дыбыстау қазақ тілінің дыбыс әуеніне
қайшы келеді. Бұл сөздегі би буыны таза бый де емес, сондықтан болар,
айтылуда бұл сөз көбінесе бұйдай түрінде келеді.
Сөз сазын келгенде, мәселе тек үндестік заңдарымен немесе дыбыстар
кірігуі (жұтылуы) сияқты құбылыстармен шектелмейді. Ғылыми тұрғыдан
келгенде, шешіліп (зерттеліп) жатқан, әлі де қарастырыла түсуге тиісті
мәселелер аз емес. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуде дифтонгоидтық
деп аталатын құбылысқа ерекше назар аударылады. Бұл — е, о, ө сияқты
дауыстылардың алдында й, у деген қосамжар дыбыстардың айтылуы (естілуі).
Қосамжар дыбыстар көрінісі, яғни протеза құбылысы ы, і қысаң дауыстыларының
жазылу-жазылмау, соған орай айтылу-айтылмау мәселесін де қатиды. Бұл
мәселеге арнайы назар аударып жүрген зерттеушілер қолданылып жүрген емле
ережелерімізде сөз ішінде және сөз басында ы, і әріптерінің жазылу-
жазылмауында қайшылықтар бар екенін айтады. Емле заңдылықтарының бірізді
болып келуі сөздерді дұрыс дыбыстауға жәрдемін тигізеді. Сөз сазының, яғни
графема мен фонеманың әрдайым үйлес келе бермейтіндігі белгілі, сондықтан
қалай жазылса, солай оқу мүмкін емес болады. Қазіргі емле ережесі бойынша
сахна, рақмет, ресми сияқты бес-он сөзің ортасына ы, і әріптерін
кірістірмей жазып жүрміз. Сондай-ақ ерін, орын, халық, ауыл, әріп, көрік,
құлық сияқты сөздерге -ым, -ың, -ы, (-ім, -ің, -і) деген тәуелдік
жалғаулары жалғанғанда, екінші буындағы ы, і дыбыстары сусып түсіп қалады
деп, олардың таңбаларын жазбаймыз: орным, аулың, орны, халқы, аулым, әрпі,
көркі, құлқы т.т. Ал осыған ұқсас екінші буыны ы, і дыбыстарымен келетін
сөздердің енді бір тобында тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, ы, і әріптерін
түсірмей жазып жүрміз: дауыл – дауылы, қайсы – қайысы, бауыр – бауыры.
Екінші буыны ы, і дыбыстарымен келетін сөздер қ, к, сияқты қатаң аяқталған
болса және тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, бұл қатаң дыбыстар ұяңдап
кететін болса, ол күнде ы, і дыбыстары түсірілмейтіндігі тіпті даусыз:
қайық — қайығы, түлік — түлігі, қорық — қорығы, көрік — ұстаның көрігі,
қалып — қалыбы. Мұндай сөздерге тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, олардың
соңғы қатаң дыбысы ұяңдамаса, ы, і әріптерін түсіріп жазамыз: әдемі жүз,
шырай мағынасындағы көрік сөзі тәуелденгенде, көркім, көркің, көркі
болады, мінез-құлық дегендегі құлық сөзі құлқы болып тәуелденеді де,
құлақтың құлығы дегендегі құлық сөзі құлығы болып өзгереді.
Дауысты дыбыстарға аяқталатын сөздерге дауыстыдан тұратын немесе
дауыстыдан басталатын қосымшалар жалғанғанда, я болмаса дауыстыдан
басталатын сөз тіркес құрай ұласа айтылғанда, қысаң ұ, і дыбыстары айтуда
да , кейде жазуда да түсіп қалады: жеті+еу – жетеу, Сары+ағаш – сарағаш,
сары+алтын – саралтын.
Л, р әріптерінен басталып жазылып жүрген сөздердегі сөз басындағы
ілеспе (немесе қосамжар) ұ, і дыбыстары да назар аударады. Бұл күнде лақ,
рет, рас, ру, лас, лек деп жазып жүрген сөздеріміз бір кездерде ылақ, ірет,
ырыс, ұру, ылас, ілек түрінде жазылып жүрді. Бұлайша жазудың шынында да
қисыны бар еді дейді ғалымдар. Өйткені осы сөздердің алдында айтылуда
ілеспе ы, і дыбыстарының бары даусыз.
Сөздің жазылуы мен айтылуан келгенде, қайшылығы көрініп, біраз
пікірталасын туғызып келе жатқан пікірталасын туғызып келе жатқан тұстың
бірі — ж, ш дыбыстарынан кейінгі а, ә дыбыстарының орфограммасы мен
орфоэпиясы. Тек қазақ тілі емес түркі тілдерін зерттеген мамандар сөз
басындағы ш,ж (дж) мен й дыбыстарының ортасында келген а дыбысы жіңішке
айтылатындығын көрсетеді. Қазақ тілінде де солай: шай, жай және жай
буынынан басталатын көп буынды жайғасу, жайдақ, жайдарлы, жайнақы, жайнаң
т.б.сияқты сөздер шәй, жәй, жәдақ, жәйдарлы болып айтылады, ал шай, жай
деген бір буынды сөздерге қосымша жуан жалғанады: шай+ға кел (шай+ге кел
емес), жәй+ы+ң+а қара (жәйіңе қара емес). Жай дегеннен басталатын көп
буынды сөздердің барлығы да жуан сөздер, яғни екінші, үшінші... буындары а,
ы жуан дауыстылармен келеді. Осы заңдылықты ескеріп емле сөзіндегі шай, жай
деген бір буынды сөздерді жуан а дыбыс әріпімен жазу ұсынылған. Соған
қарамастан айтылу (естілу) заңдылығына қарай осы сөздер жеке бір буынды
болып тұрғанда, кейде тіпті оларға жуан қосымшалар жалғанып тұрған күннің
өзінде шәй, жәй, жәйдан-жәй, жәйғасу деп жазу жиі кездеседі. Сингармонизм
заңы бойынша сөз тұтасымен не жуан не жіңішке айтылуы тиіс болса, қазақ
тілінде мұндай үндестік қатардың көрнекті түрде бұзылатын тұсы осы жерде
тәрізді. Мысалы жайдақ шам деп жазылғанды жәйдақ шам деп айтамыз, ал
үндестік заңы бойынша бұл сөз не жайдақ не жәйдек болып дыбысталуы қажет.
Қазақ тіліндегі ш дыбысынан басталатын сөздердің ч мен айтылуы (чал,
чатақ, чырақ) кездеседі: ол диалектілік ерекшелік. Сөз басында ч дыбысын
айту Шығыс, Оңтүстік-Шығыс өңірі мен Моңғолия, Шыңжан өлкелеріндегі
қазақтардың сөйлеу тілінде орын алады. Ал әдеби тіл нормасы бойынша қазақ
сөздері тек ш дыбысымен айтылады: шал, шатақ, шырақ. Сөз ортасында келген ш
дыбысының осы түрінде айтылуында тіпті дау жоқ: ақша (ақча емес), қанша
(қанча емес), қалаш (қалач емес), күш (күч емес). Бұл заңдылық тіпті
жергілікті жерлерде сөз басында ч мен сөйлейтіндердің тіліне тән.
Сөз сазын, яғни орфоэпиялық норманы әңгіме еткенде, қазақтың өз
тілінің дыбыстық жүйесіне тән емес, тек кірме сөздерде жазылатын в, ф, х,
һ, ц таңбаларымен дыбыстау жайында ескеру керек. Солардың ішінде һ таңбасы
тек араб, парсы тілдерінен енген сөздер ғана, ал х, ф әріптері араб, парсы
тілдері мен орыс тілдерінен енген сөздерде жазылып жүрсе, в, ч, ц, щ-мен
тек орыс тілі арқылы енген халықаралық сөздер мен орыстың өз сөздерінде
жазылады. Бұл сөздерді, әсіресе орыс тілі арқылы енгендерді қазақ тілінде
негізінен сол әріптер белгілеп тұрған дыбыстарды өзгертпей айтқан жөн:
вагон (бәгон емес), факультет (пәкултет емес), химия (қимия емес), гауһар
(гауқар немесе гаухар емес), цирк (сирк емес): щ әріпімен келген сөз қай
тілдің сөзі болса да қос ш дыбысымен айтылады: учлишше (училище), ашшы
(ащы), тұшшы (тұщы). Сөйлеу үстінде һ, х дыбыстарымен келген араб, парсы
сөздерін қазақша қ дыбысына жуық айтылу фактісі жиірек кездеседі, ол да
қате емес, біріншіден, оның себебі, бұл дауыссыздану қазақ тіліне тән емес
екендігінен болса, екіншіден, һ, х дыбыстары көптеген араб, парсы
сөздерінің ертеректе енген не қ-мен айтылып кеткендігінен немес олардың
түсіп қалу дәстүріне байланысты. Мысалы, хаким сөзі әкім, һар сөзі әр, һәм
шылауы әм, рахим сөзі рақым, Зухра жалқы есім Зура (Зәуре), Зере түрінде
қалыптасқаны бұл күнде тарихи дәстүрмен Ахмет, Мұхит, сахна сияқты сөздерді
Ақымет, Мұқыйт, сақына деп айтуға право береді.
Демек, сөздің жазылуы мен айтылуы үнемі бірдей түсе бермейді екен,
яғни сөз қалай таңбаланса, сол таңбаларды ғана сақтап айту шарт та емес,
мүмкін де емес. Әрине, қазақ тілінде жазылуы бойынша айтылатын сөздер де аз
емес. Мысалы, ара, ала, алау, аламан, алма, балға, алғашқы сияқты сөздердің
жеке тұрғандағы айтылуы олардың таңбалануымен бірдей.
Сонымен, орфоэпиялық нормаларды сөз еткенде бізді алаңдататын жайттар
мыналар:
1) Жазу мен сөзді дыбыстаудың бір-біріне қатысты, әсері;
2) Орфоэпияға әлеуметтік көзқарастың қалыптаспай келе жатқандығы;
3)Орфоэпия номаларын үйрету, сақтау, насихаттау жұмыстарының әлсіздігі.
4) Қазақ орфоэпиясы бойынша ғылыми зерттеулердің енді-енді, яғни кеш
басталып келе жатқандығы.
Сөйтіп, жазу және дыбыстау дегендерді айырып танытуғ әрқайсының тіл
мәдениеті үшін мәнін білу, бірін екнішісінің құрбандығына шалмау керек.
Орфографиялық ережелермен қатар орфоэпиялық ережелерді ден қойып оқытпаудың
салдарынан әдеби тілдің дыбыстау нормасынан уәжсіз ауытқуларды байқауға
болады. Мұндай ауытқулардың дені тіліміздің ішкі заңдылығы ретіндегі ғана
емес, сондай-ақ жалпы қазақ сөз әуезділігінің тұтастығын сақтаушы, тұтас
мәтіндердің үйлесімді формалары арқылы берілетін эстетикалық ақпаратты
кодтаушы ретінде де ерекше қызмет атқаратын үндестіктің (сингармонизмнің)
бұзылуына әкеп саяды. Бұл қазақ тілінде мәтіндер құрудың эстетикалық
канондарының сонымен бірге қазақ сөзінің өзіне тән ерекше көркем тұлғасының
сақталмауына, соның салдарынан ауызша дыбысталған сөз арқылы алынатын
эстетикалық әсердің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Осы сияқты ауызша
сөз мәдениетінің төмендеуіне дыбыстау нормаларының бұзылуына тосқауыл қою
үшін мектеп практикасынан бастап қазақ орфографиясы мен орфоэпиясын
байланыстыра оқыту дәстүрге айналу қажет деп есептейміз [5, 191].
2.2. Лексикалық нормалардың бұзылуы
Лексика саласындағы тілдік нормаларды үш салаға бөліп сөз ету керек:
бірінде жалпы жазба әдеби тілдік сөз нормаларын, екіншісінде ауызекі сөйлеу
тілінің нормасын, үшіншісінде сөздердің қолданыстағы нормаларын талдап
тану. Тіл-тілдегі лексикалық қазынасының ғасырлар бойы қалыптасып,
адамдардың қатынас және эстетикалық құралы болып қызмет ететін, әлеуметтік
талғамнан өткен сөздер тобы әдеби нормасы болып табылады. Диалектизмдер,
қарапайым сөздер, дөрекі элементтер жаргон, арго сияқтылар әдеби лексикалық
құрамнан тыс тұрады, бірақ бұлар ауызекі сөйлеу нормасынан орын ала алады.
Ал сөздердің әсерлі, орынды қолданысын, бұл қолданыстың дұрыс-бұрысын
таныту стилистикалық норма проблемасының өзегі болып табылады.
Лексикалық норманы сөз еткенде, әңгіме жеке сөздердің қолданысқа
түскендегі дұрыс-бұрыстығы, оңды және сәтсіздігі туралы болмақ. Бұл — қиын
шаруа, өйткені сөздердің барлығы бір қолданысқа түсіп, бір үлгімен
жұмсалмайды. Қолданысқа келгенде әр сөздің бас бостандығы, әр сөздің өз
қылығы болады.
Тілдің сыртқы факторларға: қоғамның әлеуметтік ахуалына,
идеологиясына, мәдениетіне, ғылым мен техникалық дамуына тікелей қатысты
болатын саласы — лексикасы, яғни сөздер. Дұрыс не бұрыс деген бағаны жиірек
алатын да — сөз нормасы. Жаңа сөздердің барлық әлеуметтік топтар тарапынан
бірден қабылдана қоймайтындығы, кейбір беделді қалам иелерінің бірқатары
жаңа тұлғаларды көзге ілмей қоятындығы белгілі. Мысалы, Мұхтар Әуезов
тарихи, адами, дүнияуи сияқты жат жұрттық жұрнақпен келген сын есімдерді
публицистикалық туындыларында қолданбағандығын, сондай-ақ Ғабит Мүсірепов,
Ғабиден Мұстафин, Сәбит Мұқановтар көпке дейін оқырман, көрермен сөздерін
жатсынып келгендігін білеміз. Әрине, лексикалық нормалардың қалыптасуы тек
беделділердің, журналистердің, ақсақалдар мен тіл мамандарының ғана
талғамына тәуелді емес, бұл ретте тілдің ішкі құрылымдылық заңдылықтарының
да, экстралингвистикалық факторлардың да сұранысы үлкен роль атқарады.
Тілдің өз ішкі дамуына қатысты емес, сыртқы экстралингвистикалық
факторлар дегеніміз жаңа атаулардың пайда болуы, белгілі бір сөздердің не
лексикалық топтардың актив қолданылуы, мектеп оқулықтар мен әралуан
сөздіктер сияқты реттеуші каналдардың күші, қызметі т.б. Қысқасы сөз әлемі
сыры мен қыры көп күрделі де қиын дүние, сондықтан, оны жұмсаудың реттері,
қисыны, жүйесі, түйіндеп айтсақ нормалары туралы жеке әңгіме.
Лексикалық нормаларының сақталуына сөз мағынасы және оны түсүніп
жұмсау туралы ұғым жатады. Алдымен сөз мағынасы деген не? Оны тіл маманы
емес өзге адамдар, қалың жұртшылық, оның ішінде жазатын, сөйлейтін ақын-
жазушылар, журналистер, комментаторлар, лекторлар, мұғалімдер мен өзге де
ұстаздар және т.б. Жазармандар мен сөйлермендер сөз мағынасын түсініп
қолдану деген талаптарға қалай қараулары туралы сөз еткен жөн.
Жалпы тілдік норма тұрғысынан алғанда, сөздің лексикалық мағынасы
деген болады, ол — сол сөз білдіретін негізгі мағына, номинативтік мағына.
Мысалы: күн деген сөздің негізгі лексикалық мағынасы (оны ғылым тілінде
денотатив мағына дейді) әлемге жарық, қызу беретін планета. Бұл сөздің
күн планетасына қатысты туған таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы
уақыт. Күндіз және 24 сағатқа тең уақыт, тәулік деген 2-3 мағыналарын
да лексикалық мағына деуге болады, немесе оны негізгі лексикалық
мағынадан өрбіген қосалқы лексикалық мағына дейміз бе, қысқасы ең түпкі
маңынадан туғандар [19, 429].
Қазақ тілінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz