М.Ж. Көпеев және қазақ тарихы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.тарау. МӘШҺҮР ЖҮСІП ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1 М.Жүсіптің өмірі мен шығармашылығына сипаттама ... ... ... ... ...8
1.2 М.Ж.Көпейұлы және қазақ тарихы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.тарау. МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЗША ТАРИХ АЙТУ ДӘСТҮРІ
2.1 Мәшһүр дерек жинастырушы әрі құрастырушы ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мәшһүр . шежіретанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... .49
1.тарау. МӘШҺҮР ЖҮСІП ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1 М.Жүсіптің өмірі мен шығармашылығына сипаттама ... ... ... ... ...8
1.2 М.Ж.Көпейұлы және қазақ тарихы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.тарау. МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЗША ТАРИХ АЙТУ ДӘСТҮРІ
2.1 Мәшһүр дерек жинастырушы әрі құрастырушы ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мәшһүр . шежіретанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... .49
Тақырыптың өзектілігі. Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық мемлекетінің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқын сезілуде. Себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертеңгі тағдыры. Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Яғни, қазақ халқының келешегінің қалай қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай қалыптасуына байланысты.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алды.
Әсіресе қазақ тарих ғылымының деректану саласына Мәшһүр-Жүсіп, Н. Наушабайұлы, Қ.Хаид, М. Шорманұлы сынды тұлғалар жазбалар жеке-жеке зерттеліп, біртіндеп енгізілуі керек деп санаймыз.
Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды. Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Қазақ тарихының талай сырын баяндап, оқырманына көшпелілер тарихы туралы жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшылықты кәсіп еткен жоқ. Шоқан ғаламат дарын иесі еді, оның шағын ғана мақалалардың өзі ғылыми тереңдігімен, кеңістіктегі ауқымымен, алдындағы тамаша өрісімен әлі күнге дейін бізді тәнті қылады. Шоқан аз ғұмырында Орталық Азия тарихының көне және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді көтерді. Бірақ ол орыстың әскери оқуын бітірген, сол империяға қызмет істеуге тиіс жан еді. Сол себепті Шоқан жазбаларының көпшілігі жұмыс үстінде, жол сапарда, қауіп-қатер, жорықтарда жазылды.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алды.
Әсіресе қазақ тарих ғылымының деректану саласына Мәшһүр-Жүсіп, Н. Наушабайұлы, Қ.Хаид, М. Шорманұлы сынды тұлғалар жазбалар жеке-жеке зерттеліп, біртіндеп енгізілуі керек деп санаймыз.
Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды. Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Қазақ тарихының талай сырын баяндап, оқырманына көшпелілер тарихы туралы жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшылықты кәсіп еткен жоқ. Шоқан ғаламат дарын иесі еді, оның шағын ғана мақалалардың өзі ғылыми тереңдігімен, кеңістіктегі ауқымымен, алдындағы тамаша өрісімен әлі күнге дейін бізді тәнті қылады. Шоқан аз ғұмырында Орталық Азия тарихының көне және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді көтерді. Бірақ ол орыстың әскери оқуын бітірген, сол империяға қызмет істеуге тиіс жан еді. Сол себепті Шоқан жазбаларының көпшілігі жұмыс үстінде, жол сапарда, қауіп-қатер, жорықтарда жазылды.
Жүсіпова Л. Жұлдыз 1992. № 4. 196-199бб
Марғұлан Ә.Х. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер. /Ежелгі мәдениет
куәләрі.- Алматы., 1966. 212б. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. / Құрастырушы Дәуітов С. Алматы; Ғалым, 1990. – Т. 1. – 273 Б
Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ–қырғыз һәм хандар шежіресі. –Алматы, 1991.
Тынышбаев М. История казахского народа. –Алматы, 1993. С. 125.
Асфендияров С.Д. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алматы. 1997. 383с.
Марғұлан Ә. Х. Мәшһүр–Жүсіп Көпеев. // Қазақ әдебиеті. 1940. №2.
Бекмаханов Е. Б. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994. с326.
Марғұлан Ә.Х. ежелгі жыр аңыздар. –Алматы, 1986. 246 б.
Көпеев М.Ж. Таңдамалы. –Алматы, Ғалым, 1992. Құрастырушы Субханбердина. 385б
Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азия вXY-ХYIIвв, история, политика, дипломатия. –Алматы, 1998.
Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. Қарағанды, 1995. – 266 б.
Алпысбесұлы М. Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы: т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертацияның авторефераты. –Қарағанды, 1999
Жүсіпов Е. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы және оның жазбаларындағы тарихи тұлғалар: т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертацияның авторефераты. –Астана, 2000.
Жүсіпова Л. Абйлайханның ел билеу саясаты. // Қазақ тарихы. 2001, Б. 20–21
Қажымұқанұлы Ә. Мәшһү-Жүсіптің әулиелігі туралы. // Қазақ тарихы. 2005. № 2. 14-18бб
Жүсіпова Л. Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы қыпшақ тарихы. // Қазақ тарихы. 2006. №3. 21-23бб.
Әділгерееев Х. Қазақ халқы құрылуы тарихынан. // Социолистік Қазақстан. -1994. 18-мамыр
Жандарбек З. Қазақ жүздерінің пайда болуы жөніндегі жаңа деректер. // Кеңестен кейінгі Шығыс елдеріндегі мемлекет: тарихы, қазіргі ахуал, болашағы. // Халықаралық ғылыми-теор. Клнф. Материалдары. –Алматы, 1999. 56-58бб
Әбілев Д. Мәшһүр Жүсіп (естелік). // Жұлдыз. 1992. №12. 116-119бб
Мұқанов С. Абайдың шәкірттері туралы. //Абай. -1992. №4. 57-58бб
Көпееев М.Ж. Сарарқаның кімдікі екендігі екендгі. //Материалды әзірлеген: Жүсіпов Н. Қазақ тілі мен әдебиеті. 1994. №4
Көпеев М.Ж. Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер. //Ақ Орда. 1993. №2
Атабаев Қ.М. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері
Алматы., 2002. 64б.
Көпеев М.Ж. Тарихи әңгімелер. // Жұлдыз 1994. №10. 201-202бб
Қазақстан тарихы. Алматы; 2002. 3.т. 640-б.
Көпеев М.Ж. Тарихи әңгімелер. // Жалын. 1994. №12. 27-б
Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. –Алматы, 1975-1986.
6-томдық. З-том.
Кенесары-Наурызбай хақында
Әбілғазы. Түрік шежіресі. /Баспаға әзірлеген Б. Әбілқасымов.
-Алматы.,1991.208б.
Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ–қырғыз һәм хандар шежіресі. –Алматы,
1991.
Жүсіпов Н. Мәшһүр –Жүсіп – қазақ ауыз әдебиетін жинаушы. // Қазақ
тіліменәдебиеті.№1-2. Артықбаев Ж.О. Қазақ тарихы. (оқулық хрестоматия). –Астана, 2000.
206б
Жүсіпова Л. Мәшһүр-Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында. // Қазақ тарихы. 2000. №3. 17-19бб
Көпеев М.Ж. Қазақ хандары. // Қазақстан мектебі. 1999. № 9
Қазақстан тарихы. -Алматы, Атамұра, 2000. Т.3.
Атабаев Қ.М. Ұлт және тарих. Алматы., 2007. 95б
Қасымбаев Ж.Қ. кенесары хан. –Алматы, 1993. 112б
Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. –Алматы, 1997. -128б
Вельяминов-Зернов В.В. ораз-Мухаммед. //Жалын. 1989. № 6 91б
Дулат Мухаммед Хайдар. Тарих-и-Рашиди. С-108
Көпеев М.Ж. Нұқ пайғамбар мен бір кемпір туралы. //Зерде, 1994. №4. 75б
Көпейұлы М.Ж. Шежіре туралы. //Жалын, 1993. № 9
Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств XV-XІVвв. /Казахстан в ХV-ХVІІІ веках. –Алматы, 1969. 203с
Жүз құжат. –Алматы, 1993. 280б
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі. –Алматы, 1993. 65-70бб
Абылай хан. Құрастырған Дәуітов С. –Алматы, 1993. 316б
Көпеев М. Абылайдың хан атануы. /Баспаға ұсынған Жүсіпова Л. //Қазақ тарихы. 2000. № 3
Жүсіпова Л. Мәшһүр Жүсіп жазбалары туралы. //Қазақ тарихы, 1999. № 6
Мәшһүр Жүсіп қолжазбасы. –Алматы, 1993. том3.
Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. (XYII-XVIIIвв.). –Алматы, 19991. 238 с.
Левшин А.И. Омисание киргиз-кайсацких орд и степей. –Алматы,
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. –Алматы, 1995. 208б
Бекмаханов Е. Б. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994. 235 б
История Казахстана. (С древнейших времен до наших дней) 5-ти томах.том 3. –Алматы, 2000. 290с
Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. –Алматы, 1994. -114б
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі хақында. //Жұлдыз 1994. № 3. 37б
Мәшһүр Жүсіп қолжазбасы. –Алматы, 1993. том2.385 б
Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс-Баянауыл өңірі. –Павлодар, 1995. 1-кітап. -368 б
Тарихи жырлар. /құрастырған СейбімбекА, Әдібаева Б –Алматы, 1995. том 1. 286 б
Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. –Алматы, 1975-1986.
6-томдық. З-том. 375 б
Мәшһүр-Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында. // Қазақ тарихы.
2000. №3. 17-19бб
Аманжолов К., Сүлейменов Б. Түркі халықтарының тарихы.
–Алматы, 1996. 2-том 432 б
Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. –Алматы, 1985. 2-том 389 б
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі хақында. //Жұлдыз 1994. № 3. 37б.
Марғұлан Ә.Х. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер. /Ежелгі мәдениет
куәләрі.- Алматы., 1966. 212б. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. / Құрастырушы Дәуітов С. Алматы; Ғалым, 1990. – Т. 1. – 273 Б
Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ–қырғыз һәм хандар шежіресі. –Алматы, 1991.
Тынышбаев М. История казахского народа. –Алматы, 1993. С. 125.
Асфендияров С.Д. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алматы. 1997. 383с.
Марғұлан Ә. Х. Мәшһүр–Жүсіп Көпеев. // Қазақ әдебиеті. 1940. №2.
Бекмаханов Е. Б. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994. с326.
Марғұлан Ә.Х. ежелгі жыр аңыздар. –Алматы, 1986. 246 б.
Көпеев М.Ж. Таңдамалы. –Алматы, Ғалым, 1992. Құрастырушы Субханбердина. 385б
Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азия вXY-ХYIIвв, история, политика, дипломатия. –Алматы, 1998.
Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. Қарағанды, 1995. – 266 б.
Алпысбесұлы М. Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы: т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертацияның авторефераты. –Қарағанды, 1999
Жүсіпов Е. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы және оның жазбаларындағы тарихи тұлғалар: т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертацияның авторефераты. –Астана, 2000.
Жүсіпова Л. Абйлайханның ел билеу саясаты. // Қазақ тарихы. 2001, Б. 20–21
Қажымұқанұлы Ә. Мәшһү-Жүсіптің әулиелігі туралы. // Қазақ тарихы. 2005. № 2. 14-18бб
Жүсіпова Л. Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы қыпшақ тарихы. // Қазақ тарихы. 2006. №3. 21-23бб.
Әділгерееев Х. Қазақ халқы құрылуы тарихынан. // Социолистік Қазақстан. -1994. 18-мамыр
Жандарбек З. Қазақ жүздерінің пайда болуы жөніндегі жаңа деректер. // Кеңестен кейінгі Шығыс елдеріндегі мемлекет: тарихы, қазіргі ахуал, болашағы. // Халықаралық ғылыми-теор. Клнф. Материалдары. –Алматы, 1999. 56-58бб
Әбілев Д. Мәшһүр Жүсіп (естелік). // Жұлдыз. 1992. №12. 116-119бб
Мұқанов С. Абайдың шәкірттері туралы. //Абай. -1992. №4. 57-58бб
Көпееев М.Ж. Сарарқаның кімдікі екендігі екендгі. //Материалды әзірлеген: Жүсіпов Н. Қазақ тілі мен әдебиеті. 1994. №4
Көпеев М.Ж. Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер. //Ақ Орда. 1993. №2
Атабаев Қ.М. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері
Алматы., 2002. 64б.
Көпеев М.Ж. Тарихи әңгімелер. // Жұлдыз 1994. №10. 201-202бб
Қазақстан тарихы. Алматы; 2002. 3.т. 640-б.
Көпеев М.Ж. Тарихи әңгімелер. // Жалын. 1994. №12. 27-б
Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. –Алматы, 1975-1986.
6-томдық. З-том.
Кенесары-Наурызбай хақында
Әбілғазы. Түрік шежіресі. /Баспаға әзірлеген Б. Әбілқасымов.
-Алматы.,1991.208б.
Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ–қырғыз һәм хандар шежіресі. –Алматы,
1991.
Жүсіпов Н. Мәшһүр –Жүсіп – қазақ ауыз әдебиетін жинаушы. // Қазақ
тіліменәдебиеті.№1-2. Артықбаев Ж.О. Қазақ тарихы. (оқулық хрестоматия). –Астана, 2000.
206б
Жүсіпова Л. Мәшһүр-Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында. // Қазақ тарихы. 2000. №3. 17-19бб
Көпеев М.Ж. Қазақ хандары. // Қазақстан мектебі. 1999. № 9
Қазақстан тарихы. -Алматы, Атамұра, 2000. Т.3.
Атабаев Қ.М. Ұлт және тарих. Алматы., 2007. 95б
Қасымбаев Ж.Қ. кенесары хан. –Алматы, 1993. 112б
Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. –Алматы, 1997. -128б
Вельяминов-Зернов В.В. ораз-Мухаммед. //Жалын. 1989. № 6 91б
Дулат Мухаммед Хайдар. Тарих-и-Рашиди. С-108
Көпеев М.Ж. Нұқ пайғамбар мен бір кемпір туралы. //Зерде, 1994. №4. 75б
Көпейұлы М.Ж. Шежіре туралы. //Жалын, 1993. № 9
Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств XV-XІVвв. /Казахстан в ХV-ХVІІІ веках. –Алматы, 1969. 203с
Жүз құжат. –Алматы, 1993. 280б
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі. –Алматы, 1993. 65-70бб
Абылай хан. Құрастырған Дәуітов С. –Алматы, 1993. 316б
Көпеев М. Абылайдың хан атануы. /Баспаға ұсынған Жүсіпова Л. //Қазақ тарихы. 2000. № 3
Жүсіпова Л. Мәшһүр Жүсіп жазбалары туралы. //Қазақ тарихы, 1999. № 6
Мәшһүр Жүсіп қолжазбасы. –Алматы, 1993. том3.
Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. (XYII-XVIIIвв.). –Алматы, 19991. 238 с.
Левшин А.И. Омисание киргиз-кайсацких орд и степей. –Алматы,
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. –Алматы, 1995. 208б
Бекмаханов Е. Б. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994. 235 б
История Казахстана. (С древнейших времен до наших дней) 5-ти томах.том 3. –Алматы, 2000. 290с
Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. –Алматы, 1994. -114б
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі хақында. //Жұлдыз 1994. № 3. 37б
Мәшһүр Жүсіп қолжазбасы. –Алматы, 1993. том2.385 б
Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс-Баянауыл өңірі. –Павлодар, 1995. 1-кітап. -368 б
Тарихи жырлар. /құрастырған СейбімбекА, Әдібаева Б –Алматы, 1995. том 1. 286 б
Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. –Алматы, 1975-1986.
6-томдық. З-том. 375 б
Мәшһүр-Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында. // Қазақ тарихы.
2000. №3. 17-19бб
Аманжолов К., Сүлейменов Б. Түркі халықтарының тарихы.
–Алматы, 1996. 2-том 432 б
Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. –Алматы, 1985. 2-том 389 б
Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі хақында. //Жұлдыз 1994. № 3. 37б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Деректану және тарихнама кафедрасы
ДИПЛОМ Ж Ұ М Ы С Ы
М.Ж. КӨПЕЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТАРИХЫ
Қорғауға жіберілді:
деректану және тарихнама кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
_______________ Қ.М. Атабаев
____ маусым 2008 ж.
АЛМАТЫ, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. МӘШҺҮР ЖҮСІП ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1 М.Жүсіптің өмірі мен шығармашылығына сипаттама ... ... ... ... ...8
1.2 М.Ж.Көпейұлы және қазақ тарихы
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 13
2-тарау. МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЗША ТАРИХ АЙТУ ДӘСТҮРІ
2.1 Мәшһүр дерек жинастырушы әрі
құрастырушы ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мәшһүр -
шежіретанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... .49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық
мемлекетінің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен
жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқын
сезілуде. Себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертеңгі тағдыры.
Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған
тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып
отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның
сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Яғни,
қазақ халқының келешегінің қалай қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми
тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай
қалыптасуына байланысты.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас
бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси,
экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың
өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ
ғасырдың басында орын алды.
Әсіресе қазақ тарих ғылымының деректану саласына Мәшһүр-Жүсіп,
Н. Наушабайұлы, Қ.Хаид, М. Шорманұлы сынды тұлғалар жазбалар жеке-жеке
зерттеліп, біртіндеп енгізілуі керек деп санаймыз.
Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы
шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге
келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін
тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды.
Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген
құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Қазақ тарихының талай сырын баяндап, оқырманына көшпелілер тарихы туралы
жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшылықты кәсіп еткен
жоқ. Шоқан ғаламат дарын иесі еді, оның шағын ғана мақалалардың өзі ғылыми
тереңдігімен, кеңістіктегі ауқымымен, алдындағы тамаша өрісімен әлі күнге
дейін бізді тәнті қылады. Шоқан аз ғұмырында Орталық Азия тарихының көне
және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді көтерді. Бірақ
ол орыстың әскери оқуын бітірген, сол империяға қызмет істеуге тиіс жан
еді. Сол себепті Шоқан жазбаларының көпшілігі жұмыс үстінде, жол сапарда,
қауіп-қатер, жорықтарда жазылды.
Шоқанға дейін де, XIX ғасырдың. өзінде де қазақ шежіресін жинақтап,
тарихтың әртүрлі нұсқаларын сараптап жүрген азаматтар аз болған жоқ. Бұл ең
алдымен түркі-монғол халықтарының шежірешілдік дәстүрі еді. Елдің кемеңгер
ақсақалдары мен қарияларынан қалған алтын сандықты хатқа түсіру де XIX
ғасырдан басталды. Жазба дәстүрін ұстанған азаматтар осы көне нұсқадан,
мөлдір қайнар - бастаудан нәр алатын. Мәшһүр де осы дәстүрді жалғастырды
және қазақ тарихына мол үлесін қоса отырып, артына мол мұрасын қалдыра
білді.
Ақын шығармалары әртүрлі себептермен Қазан, Ташкент, Омбы, Санкт-
Петербург, Томск, Орынбор және т.б. қалаларға тарап кеткен. Тіпті, Париж
қаласынан (2000 ж. мамырында) сол тұста вице-премьер министр лауазымын
атқарған Иманғали Тасмағамбетов Мәшһүр жазбасының бір түпнұсқасын тауып
әкелгендігі де баршамызға мәлім. Сол себепті де Мәшһүр сынды үлкен
шежіретанушы ғалымның еңбегін бағалап, оған шынайы бағасын беру өзекті
болып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі Қазақ тарихымен XIX ғасырдың соңымен XX
ғасырдың басында бірсыпыра азаматтар айналысты. Олардың ішінде қазақтың өз
жадында сақталған шежіре аңыздарын жинақтап, соларды жүйелеп және қорытып,
көшпелілер тарихы туралы тамаша деректерді жазып қалдырған Ж. Көпейұлы
1, қазақ шежіресі мен Ресей тарихнамасын байланыстырған Ш. Құдайбердіұлы
2, қазақтың тарихи аңыздарын жыр жолына түсірген Н. Наушабайұлы, Алтын
Орда мен ақтабан шұбырынды заманы туралы тамаша этюдтер жазған М. Тынышпаев
3, "Қазақ тарихының" алғашқы ғылыми нұсқасын орыс тілінде жазып көрген
ерен білімді С. Аспандияров болды 4. Бұл
тізімнен тыс жүздеген адамдар қазақ тарихының әр түрлі мәселелері бойынша
баспасөз бетіне шықты.
Өз кезегінде жазушы Әбділда Тәжібаев: Мен Мәшһүр Жүсіп Көпеевтың атын
қаршадайымда есісем де, оның кім екенін білгір баяндауға қартайғанымша
жарған емеспін. Сонау жылдары әміршіл-әкімшілдік қаһарына ұшыраған аяулы
азамат та өзгелер сияқты ұлыпты болды, - деп, М. Көпеев мұрасыныңы ұзақ
уақыт бойында тарихымыздың бетінен аластатылып тастағаны туралы қынжылыспен
атап өтеді.
Жалпы Мәшһүр мұрасының зерттелу тарихына шолу жасасақ, көбіне әдебиетші
ғалымдар зерттеген әдеби мұрсы ғана ғылыми ортаға мәлім болғандығын
аңдаймыз. Тек түпнұсқасымен жұмыс жүргізген ғалым, академик Әлікей Хақанұлы
Марғұлан ғана 1940жылы басылып шыққан мақаласында ғана: Мәшһүр-Жүсіп
жинаған тарих, әдебиет материалдары өте бағалы, - деген тұжырым жасайды
5. Мәшһүр қолжазбаларында кенесарытану саласы бойынша сақталған
мәліметтер тобын Орталық ғылыми кітапхана қорынан тауып, оны жан-жақты
зерттеп білген Е.Бекмаханов болды. Ол өз кезегінде Мәшһүр еңбектеріндегі
географиялық атаулар нақтылығы мен жұмыстарының тарихи шынайылығына
өзіндік баға береді 6. Мұнан кейінгі тұста Е.Бекмахановтың ісі Мәшһүр
еңбектерін саралап, баға беруге мүмкіндік бермеді. Тек 1984-1986 жылдары
жарық көрген Ә.Марғұлан зерттеулерінде 7 ғана Мәшһүр-Жүсіптің тарих
саласына қосқан үлесі мен оның қызметі туралы мәліметтер кездеспеді.
Еліміз егемен ел болып, етек-жеңін жинап, тарихымыздың ақтаңдақ беттері
ашылып, қайта сараланған тұста М.Көпеев мұралары да жеке-жеке кітап болып
басылып, мерзімді басылым беттерінде шағын қолжазба мәтіндері жарияланып
келеді 8. Мәшһүр еңбектерінің шағын бөлімдерімен таныс болған ғалымдар:
М.Қ. Әбусейітова, Ж.О. Артықбаев, М.Алпысбесұлы және т.б. ғалым
жазбаларындағы мәліметтердің тарихилығын жоғары бағалап, соның негізінде
ғылыми жинақтар мен оқулықтар даярлап, М.Ж. Көпейұлына арналған ғылыми-
теориялық конференцияларға түрлі мақалалар қатары жариялап отырды 9-11.
Соңғы жылдары М.Ж. Көпеев шығармашылығы мен тарих ғылымына қосқан үлесі
турасында тарих ғылым саласы бойынша М. Алпысбесұлы мен Е.Қ. Жүсіповтер
кандидаттық диссертация қорғады. М. Алпысбесұлы өз кезегінде ғалым
мұраларынсипаттай отырып, әсіресе Қазақстан тарихына қатысты М.Көпеевтың
шежіре жазу дәстүріне қатысты мол еңбек сіңіргенін атап өтеді. Ал, Е.Қ.
Жүсіпов өзінің зерттеу еңбегінде М. Көпеевтің жазбаларында қазақ тарихында
орын алған тұлғалар туралы мәліметтеріне үлкен мән береді 12-13. Сондай-
ақ Ә.Қажымұқанұлы, Л. Жүсіпова сынды зерттеушілер еңбегінде де М. Көпеевтің
өмірі мен оның тарих ғылымына қатысты еңбектері турасында мерзімді басылым
беттерінде мақалалар жарық көрді 14-15.
Жұмыстың мақсаты Бітіру жұмысының алдына қойған басты мақсаты – М.Ж.
Көпеевің туып-өскен ортасы мен оның тарих ғылымына, соның ішінде қазақ
тарихы, қазақ шежіресі мен деректану салсына қосқан мол үлесін айқындау
болып табылады. Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер
тобын шешуді қойылып отыр:
– М.Ж. Көпеевтің өмірі мен шығармашылығына қатысты сипаттама беру;
– М.Ж. Көпейұлы еңбектерін саралай отырып, қазақ тарихына қосқан
үлесін анықтау;
– М. Ж. Көпеевтің өз кезегінде қазақ тарихына қатысты мол
деректер жинақтап, оның құрастыруы мен пайдалану ерекшелігін нақтылау;
– Мәшһүрдің шежіретану саласында алатын орнын айқындау болып
табылады.
Бітіру жұмысының деректік негізі.
Деректік мәліметтердің негізін М. Ж. Көпеевтің қолжазбалары мен
көшірмелері құрайды. Оның негізгі еңбектерінің көшірмелері мен қолжазбалары
ҚР Ғылым Академиясының Орталық Ғылыми кітапханасының сирек кездесетін
кітаптар мен қолжазбалар қорында сақтаулы. Сондай-ақ М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және Өнер институты қолжазба қорында да М.Ж. Көпеевтің біршама
еңбектерінің тобы саталған. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің мағлұматтарына қосымша
деректер тобын А.Шербина, Н.Кононов сынды зерттеушілер еңбектеріндегі
деректер тобынан да кездестіруімізге болады.
Аталған деректер тобын М. Көпеев мұраларына тарихшылармен қатар
қызғушылық танытқан басқа да тілші, әдебиетші ғалымдардың мерзімді басылым
беттерінде жарияланған қолжазбаларынан кездестіре аламыз.
Жұмыстың методологиялық негізіне ғылымдағы деректану саласындағы дәстүрі
әдіс-тәсілдер, тарихи тұжырымдар мен жаңашыл консепциялар басшылыққа
алынды. Зерттеу жұмысын жазу барысында М.Ж. Көпеев мұраларын көшірмелері
мен тұпнұсқалық ерекшеліктеріне мән беру, өзара салыстыру, жүйелеу әдістері
пайдаланылды. Сонымен қатар, М.Ж. Көпеев үлгілерінен осы ретпен алынған
мағлұматтарды зерделеу ісіне салыстырмалы анализ жасау, тарихи
хронологиялық әдіс, талдау әдістерін пайдалана отырып жазылды.
Бітіру жұмысының қолданыстық маңызы Ұсынылып отырған бітіру жұмысында
жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындыларды XIX ғасырдың екінші жартысы мен
ΧΧ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты құнды деректер мен мәліметтер алуға
қатысты курс жұмыстарында, түрлі Қазақстан тарихы бойынша жазылған
студенттік баяндамаларда оқу орындарында жас ұрпақты патриоттық тәрбиеге
баулуға арналған тәрбиелік сағаттар барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың мерзімдік шегі: М.Ж. Көпеевтің өскен ортасынан бастап, яғни
1850-1920 жылға дейінгі аралықты қамтиды. М. Ж. Көпеев аталған кезеңнің
тұлғасы болғандықтан, сол замандағы тарихи оқиғалары туралы қолжазбаларын
жазу кезеңге дейінгі уақытты қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
1. МӘШҺҮР ЖҮСІП ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1. М.Жүсіптің өмірі мен шығармашылығына сипаттама
Қолжазбалар арасынан өмірбаяндық деректерді алғаш жинақтап, жазып
қалдырған адам – Мәшһүрдің жиені Жолмұрат Жүсіпұлы. М.Ж. Көпеев қолжазба
мұрасы толық аударылып бітпегендіктен, Қазақ түбі авторының өмірбаянын да
толық көрсете алмаймыз.
Ол әкесі Көпейдің (шын аты – Көпжасар) 42 жасында, шешесі Ұлбаланың 18
жасында, Баянауыл, Қызылтау деген екі таудың Қызылтауының Ашамай тасы
деген жерінде, қыс түнінде, қыстауға, 1850 жылында, қазақша жыл аты қой
деген жылында, арабша ай аты ережеп деген айда, жұма күні, түн бесік
уақытында дүниеге келді. Туғанда азан шақырып қойған есімі – Адам Жүсіп.
Кейіннен 9 жасында қисса-дастандарды айтып, ел көзіне түскен кезде жиынды
шақырып отырған М.Шорманұлы Жүсіпті ұнатып, тақиясына үкі таққызып: Өз
заманында халыққа мәшһүр болатын бала екен, - деп лепес қылуымен Мәшһүр
Жүсіп атанып кетеді 16.
Қазақ түбі авторының дүниеге келіп, есейген кезі ел өміріндегі
өзгерістерге тұспа-тұс келді. ХІХ ғ. ІІ-ші жартысында қазақ халқының өмірін
өзгерткен оқиғалар орын алды: Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға билік
жүргізіп келген Қоқан хандығы ХІХ ғ. 40-70 ж. саяси билік дағдарысқа
ұшырап, үнемі Бұхар хандығымен соғыс жүргізумен болды 16. Сол мезгілде
Ресей екі жақтан: Сырдария (Ақмешіт) мен Жетісудан (Верный) шабуылдап, Ұлы
жүз жерін толық басып алды. Қазақстанды тұтас иемденгеннен кейін, Ресейдің
отаршылдық саясаты күрт өзгереді. Саяси-әскери отарлау кезеңі аяқталып,
патша шенеуніктері қазақ еліне Ресей заңдарын, әкімшілік-басқару жүйесін
тікелей енгізіп, рухани отарлау, шаруаларды қоныстандыру әдістерін жүзеге
асыра бастады.
1858 ж. қыста Көпей керуеншілікте жинаған табысына мал алып, Қызылжардан
көшіп келіп, Қызылтауға қоныс тебеді. 1861 ж. Мәшһүр 3 жасқа толғанда,
әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, ақ сирақ болып шығады. Сонда Көпей:
Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас, - деп 5 жасар ұлы Жүсіпті
жұтамас байлық - оқуға беріп, бала Жүсіп Баянауыл медресесінде Қамар
(Хамариддин) хазіреттен білім алып, оқуын жалғастырып, 1872-1874 жж.
Бұхарадағы Көкілташ медресесінде орта ғасырлық араб, парсы шағатай тілдерін
еркін меңгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1836) ауылында
балаларды (ішінде Әкімбектің жалғыз ұлы Қалибек бар) оқытып табыс табады.
Еліне жомарт, мырза ағайынға қайырымды болғандығымен аты шыққан Әкімбек
мырза Мәшһүр Жүсіпке қаражат беріп, астына ат міндіріп, алдына мал салып,
Көпей жанұясының дәулеттенуіне көмек береді 17. Тұрмысы түзелген Мәшһүр
1887, 1895, 1907 ж. үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бұхара, Самарқанд
қалаларына сапар шегіп, шығыстың мұсылмандық білімін молайтады.
Орта Азия қалаларына шеккен сапарларының тағы бір құнды нәтижесі – сол
өңірлердегі тарихи әңгіме, аңыз, шежіре сөздерінің жазылынып алуы.
Мәшһүрдің өзі дерек жинастыру қызметін ерте кезден бастағаны білінеді.
КПЖӘМ сақталынған Ә.Марғұлан хаты бойынша Ер Олжабай батыр жырын Мәшһүр
жеті жасар бала кезінде 1865 ж. Сақау ақыннан айтуынан жазып алған.
1881 ж. 23 жасында Ақмола дуанына сапар шегіп, Мейрам Жанайдаров үйінде
бір жыл қыстап, Қара өткелдегі Әліке Байдалы, Аққошқар Сайдалы, Бердалы
қожа (Қаракесек шежіресін, Қазыбек би тарихын) 18, Бөгенбай батыр
немересі Сәбеле (Саққұлақ шешеннен Қанжығалы шежіресін, Бөгенбай батыр
шежіресін) Қоңырқұлжа сұлтанның ұрпағымен XVІІІ-ХІХ ғғ. ел тарихы хақында
мәлімет жинайды 18. Шежіреші Мейрам Жанайдарұлынан, 1870 жылы Петербургте
басылып шықан В.В. Радлов кітабының түпнұсқасын да көшіріп алды.
1887 жылы Бұхар сапарының барар жолында Түркістандағы Қожа Ахмет
Иассауи, Ташкенттегі Зеңгі Ата кесенелерін көріп, қайтар жолында Шу мен
Сырдария, Ұлытау, Кішітауды, Есіл мен Нұраны асықпай аралап сапар шегеді.
Өзі де Ақмолада, Дайыр, Молдағали ақындармен айтысып, сөз сайысына түседі.
Ташкентте Сыздық төреден әкесі Кенесары туралы айтқан әңгімелерін жазып
алады. 1889-1891 жж. Кіші жүз жерінде болып, Жәңгір хан, Науша батыр,
Исатай, Шернияз туралы аңыз-әңгімелерді, ру-тайпалары туралы шежірелік
баяндауларды жинайды19.
1880 ж. бастап Мәшһүр Жүсіп мерзімді баспасөз беттерінде қазақ елі
тарихы мәдениеті, кәсібі туралы мақалалар беріп, жазып алған шығармаларының
бір бөлігін жариялаумен шұғылдана бастайды. Оның мақалалары 1880-1895 ж.ж.
Дала уалаяты газетінде, 1887 ж. Түркістан уалаяты газетінде, 1912 ж.
Айқап журналында жарық көрді.
Жиені Ж. Жүсіпұлы жазбаларында сонымен бірге Мәшһүр-Жүсіптің ақын Ақан
серімен де бірнеше рет кездесіп, ой-пікір алысып, сырлас болғанын
әңгімелейді. Тұрмыс жайында болған хабарламалар мақаласы жарық көреді.
Мақала авторы ашаршылықты басынан өткізіп жатқан халқы күйзелісіне куә
болғандығын айтады. Бұл болған жағдайды Мәшһүр–Жүсіп қана емес сол тұстағы
басқа адамдар да көрген еді.
1905-1907 жж. Ресейдегі буржуазиялық толқулар, шерулер елдің орталық
аудандарын ғана қамтып қоймай, шеткі аймақтарға да пәрменді ықпал жасағаны
белгілі. Оны Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінен мейлінше кеңірек білуге болады.
Ресейдегі буржуазиялық көтеріліс жайында Қанды жексенбі өлеңін жазады.
Бұл тақырыпта бірінші қалам тартып, Қазан төңкерісіне дейін бірінші
жырлаған Мәшһүр Жүсіп болды 20. Революция толқынының әсерінен сескенген
патша үкіметі манифесін жариялайды.
Мәшһүр-Жүсіп осы манифестің арқасында 3 бірдей кітабын (Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Хал-ахуал, Сарыарқаның кімдікі
екендігі) жарық бетке шығарып үлгереді 21. Артынан сол кітаптардың
зиянды екендігін түсінген патша шенеуніктері қара тізімге алып, басуға
тыйым салып, авторларын қудалауға ұшыратты. Бұл туралы Ж.Шалғынбаева
Қыспақ көрген кітаптар мақаласында кеңірек тоқталады: Бұл кітаптарға
қорытынды шығару үшін профессор. Н.Ф. Катановқа тапсырма беріледі. Ол қолма-
қол аударма жасап: Есіл жұртым, Әдебиет өрнегі, Насихат қазақия,
Қарлығаш кітаптарын күдікті деп тапты. Түпнұсқадан жасалған аудармадан
анықтап тескеріп келгенде, Қарлығаш және Әдебиет өрнегі жинақтарынан
қылмыстық белгілер табылмады. Ұзын уақыт, жарты жылдық тексеруден кейін
комитет 1917 жылы қазанда Қазан губерниялық жандармерия басқармасы ресми
түрде Катанов аударған мына кітаптардың кейбір жерлерінен үзінділер
жіберілді: Ғ.Ғалымжанов Есіл жұртым, М.Кәшімов Насихат казакия,
И.Бейсенов Әдебиет өрнегі. Ал, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз туралы Катанов былай деп түсініктеме жазды: Мен аударған 3-7,
14-17 беттердің мазмұнына қарасақ, автор 1905 жылғы манифесті езілген
халықтардың көз жасын құрғатқан пайдалы іс еді деп дәріптейтіндігі. Ал,
билеуші болыс, билер халықты өздерінің құлқындарын толтыратын байлық көзі
деп санайды. Сондай-ақ ол жер аударылған (келімсектер) шаруалар да қазақ
халқына ол пиғылда емес деп есептейді. Катановтың осы аударма арқылы
берген түсініктемесінен кейін Баспасөз туралы уақытша комитеті Тірлікте
көп жасағандықтан көрген бір тамашамыздың авторын қылмысты істер
ережесінің 129-статьясының 6-тармағы бойынша жауапқа тарту туралы қаулы
қабылдады. Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамызды 1913 жылы 6
қарашада Қазан сот палатасы бекітті. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қазақ қоғамындағы
саяси-экономикалық шиеленістің себептерін шыншылдықпен көрсете білді. Ол
бәріне кінәлі патша өкіметінің жаулап алушылық, тонаушылық саясаты, халықты
аяусыз езіп-қанауы деп пайымдады. Дегенмен, автор қанша шындықты айтса да,
оның 1907-1912 жылы алғашында Қазан университеті баспаханасында, кейін
Б.Л.Домбровскийдің жекеменшік баспаханасында 3000 дана болып басылған Хал-
ахуал атты өлеңдер кітабы да 1913 жылы 16 қаңтарда тұтқындалды. Көпеевтің
кітаптарын тұтқындау Қазан полицмейстері арқылы іске асырылды. Әсіресе
зиялылар үкіметтің аңду-қудалауы астында болды 22.
Мәшһүр Жүсіп Кеңес үкіметі орнағанына да, Қазан төңкерісіне де қуанған
емес, сенімсіздікпен қарады. Алашорда үкіметін Азамат соғысы жылдарында да
жергілікті тұрғын халықтың еш мүддесімен санаспады. Ә. Әлімжанов
мақаласында 1919 ж. большевиктердің 1144000 адамды қырғынға ұшыратқаны
мәлімделді. Мюнхен журналындағы М.Шоқайұлы естелігінде де Кеңес үкіметі
жүргізген қанды жорықтар баяндалады. Сол кездегі Правда газетінде: 1917,
1918, 1919 жылдарда қазақтардың жерін тартып алу үшін оларға аңду жүргізді,
ұстаған жерінде тірідей отқа өртеді. Оларға өлуден басқа мүмкіндік қалған
жоқ, - деген жолдарды оқуға болады23.
Ғалым бұл мезгілде саяси-қоғамдық өмірмен байланысын үзіп, ақындықпен
қош айтысып, Қазақ түбі үлгілерін (ХХ ғ. 20 ж.) құрастырып жинақтай
бастайды. Кеңес үкіметі жүргізген саясаты туралы аталмайды. Саяси күрестің
шиеленіскен тұсында болғандығы турасындағы бір мысал, 1921 жылы ортаншы
баласы Әмен Ташкентте қайтыс болып, әкесі Мәшһүр көтрілісші қазақ
жастарының тобына кездесіп, олардың ескертуінен соң Ташкентке бармай орта
жолда қайта оралуға мәжбүр болады.
Қазақ КСР Ғылым Академиясы Орталық Ғылыми кітапханасының сирек
кездесетін қолжазбалар қорында 1927 жылы Мәшһүр Жүсіп Көпеев пен
Ж. Аймауытовтың өзара жазысқан хаттары қазірде баспа беттерінде
жарияланды:
Сіз қазақтың қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарсыз. Сіздің
құлашыңыз ұзын, қиялыңыз терең, арманыңыз өткен өмірде. Жаңа заманның
бұйынтақ сөзі, жыбырлақ мінезі сізді дарытпайды, тоңазытады, күні өткен жат
адам қылады. Жаңа заман сөйте берсін. Сіз онда жалғызыңызды, жапандыңызды,
сәнді-салтанаттты ескі өміріңізді жырлап өтіңіз. Ақынның ақындығы улаған
жайын, тулаған сырын, оқушыны толқытқандай қылып, тізген меруерттей
кестелі, толғаулы сөзімен айта білуінде ғой. ..
Содан соңғы сіздей көп қазына қазақтың шежіресі, ең болмаса, Орта жүзді,
Арғындарды тартуыңыз қажет. Осы күнде әркімдер қазақ тарихын, шежіресін
жазып жүр. Мұхамеджан Тынышбайұлы Ұлы жүз, орысша кітап қылып шығарып жүр.
Сіз шежіреңізді жіберсеңіз, оны да көріп түзетіп, ең болмаса жорналға басып
тұрар едік. Әрине ол өз атыңызбен басылады, -деп жазған хатына Мәшһүр
Жүсіп өлең жолдарымен ренішіде, ризашылығы да бар былайша жауап қайтарады:
Өзіңізге берсін Алла ұзын өмір,
Көнгіш бол қорғасындай, болма темір.
Ризамын өзіңе, де сөзіңе де
Мақал бар аз сөз алтын, көп сөз көмір.
Жалғанның өмір бойы уын іштім,
Өз бойыма шақ емес киім піштім.
Сәрсенбайдың бақытсыз Жамалындай,
Сөзіңе мейірім қанды, түстім-түстім 24.
Әрине Мәшһүр өмір сүрген орта өте ауыр болды. Бірде бірінші дүниежүзілік
соғыс ауыртпалығын тартып, алым-салықтан қалжыраған халқын көрсе, енді
бірде ұлт-азаттық күрестің салдарынан босқан халқы мен қай саясатқа сенерін
білмей дағдарған халқының жайын көру, әрине М. Көпеев үшін өте ауырға
соққан еді.
Мәшһүр Жүсіптің 1931 жылы қаза болғаны туралы деректерде оның асын бір
жыл бұрын бергені туралы белгісіз жинаушылардың көшірмелерінен білген
С.Дәуітов бұл туралы былай дейді: Ақын жеті күн ауырды. Дәл жеті күн
ауырып жатқанда бір айтқан сөзі: Ажал жүр жағалап қоймаймын деп, Шәрәпиден
жүр бермеймін деп күледі (Шәрәпиден үлкен баласы – С.Д.). Өзі тірісінде
айтушы еді жетпіс үштен ары қарай сүйресең де аспаймын, - деп. Ғалымның
жазып қалдырған жазбаларында замандастары туралы пікірлері берілген. Ақан
сері туралы айтқанда оның ішкі жан дүниесінің күйзелісін дәл жеткізеді:
Ақан серінің Құлагері өлген соң бұрынғы серілік мінезін қалдырып, көп бас
қосатын, ас жиын-пайға жүрмейтін, бармайтын болып, дүние махаббаты –
сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі еді, жігіттің құлпы жібегі еді24.
Қажымұқан жеңістері туралы арнайы өлең шығарған. Ақын қолжазбаларында
К.Райымбекұлы, Ұлбике, Молдағали Күзенбайұлы т.б. ақындар туралы
өмірбаяндық деректер кездесіп отырады.
Жалпы алғанда, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өз заманының ерен тұлғасы,
энциклопедист ғалым.
Қазақ түбін жазуда М.Ж. Көпейұлы әртүрлі мәлімет түрлерін пайдаланған.
Олардың қатарына жазба деректерді (Әбілғазы шежіресі түпнұсқасында), баспа
бетінде басылған кітаптарды (Қ.Халид, Ш.Құдайбердиев шежірелері, В.В.
Радлов кітабы), естелік кітаптарды (А.Кенесарин, В.Недзвецкий), ауызша
сипатта сақталынған фольклорлық үлгілерді (тарихи әңгіме, аңыз, жыр,
ертегі), ғылыми зерттеулерді (Ш.Ш. Уәлиханов, В.В.Вельяминов-Зернов)
жатқызамыз.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Қазақ түбі түпнұсқалары мен көшірмелері үш
жерде сақтаулы: Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясындағы Орталық
ғылыми кітапхана қолжазба қорында (ОҒКҚҚ), қалған бөлігі М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты және К.П.Жүсіповтар әулеттік
мұрағатында (КПЖӘМ) сақтаулы тұр. Сонымен бірге Қазақ түбі еңбегінің тағы
бір нұсқалары Ресей Федерациясындағы Ленинград қаласындағы Шығыстану
институты қолжазба қорында, Татарстан Республикасындағы Қазан қаласы
Орталық архивінде және татар жазушысы Наки Исәнбеттің жеке әулеттік
мұрағатында, т.т. сақтаулы тұр. Парижден табылған М.Ж. Көпеев қолжазбасын
Қазақстанға И.Тасмағамбетов әкеп тапсырғаны белгілі.
1.2 М.Ж. Көпейұлы және қазақ тарихы мәселелері
М.Ж. Көпейұлы жазбаларындағы ел тарихының хронологиялық шегі (Адамзат
жаратылысынан Ресейдің отарлау саясатына дейін) аса ауқымды болғандықтан
тарихи оқиғалар тізбегін материалдық топтастырылуына, көлеміне, мазмұнына
сай 11 кезеңге жіктеп қарастыруымызға тура келеді. Бұл кезеңдер: 1) Адам
Ата – Ел хан (б.з.ҮІІІ ғ. дейін), 2) Ел хан – Қонды кер жұрты (ҮІІІ-ХІ
ғғ.), 3) 92 баулы қыпшақ (ХІ-ХІІ ғғ.); 4) Шыңғыс хан – Жәнібек Барақұлы
(ҮІІІ-Х ғғ.); 5) Жәнібек – Салқам Жәңгір (ХҮ-ХҮІІ ғғ.); 6) Әз Тәуке –
Абылай сұлтан (1680-1734 жж.); 7) Абылай хан (1734-1781жж.); 8) Уали –
Саржан (1781-1836 жж.); 9) Кенесары (1837-1847 жж.); 10) Қоқан (ХҮІІІ-ХІХ
ғ. 60 ж.); 11) Патшалы Ресейдің отарлау саясаты (ХІХ ғ. ІІ жартысы – 1907
ж.).
(Б.з.д. ҮІІІ ғ. дейін) Қазақ түбі Әбілғазы шежіресіне сай адамзат
тарихын Адам Ата мен Хауа ана жаратылысынан бастайды. Бұл генеологиялық
цикл Топан су оқиғасына байланысты екіге бөлінеді: 1) 1000 жыл өмір сүрген
Адам ата – 912 жыл жасаған Шит – 912 жыл жасаған Анош (Ануш) – 840 жыл
жасаған Қайнар (Қинан) – 920 жыл жасаған Майхауил (Маһлаил) – 960 жыл
жасаған Жарты – 900 жыл жасаған Ыдырыс (Идрыс) – Мұтұшалық (Нұх пайғамбар).
2) Нұх-Жаббас (Яфас) - Түрік-Түтік-Еділше-Деббақой-Киік-Ал ыншы-Мұғол-
Қара-Уыз (Оғыз)Күн, Ай, Жұлдыз (Бұзық, Бозоқ), Көк, Тау, Теңіз (Үш оқ) - Ел
хан Теңізұлы25.
Қазақ түбі еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Нұх пайғамбарға (Топан су оқиғасына)
ерекше тоқталып, Нұх заманы туралы сақталынған діни сипаттағы аңыз
әңгімелер беріледі25. -27-б. Наурыз атты еңбегінде М.Ж.Көпеев Баянауыл
мен Көкшетау (Найзатас) тауларындағы тастардың жұмыр (малта тас) бітіміне
назар аударып, Қазақстан жерінде Топан су оқиғасы болғанын тарихи шындық
деп таниды.
VІІІ-ІХ ғ.ғ. Қазақ түбі аңыз, Ақ көсе сахабалар (VІІІ-ІХ ғ.ғ.)
дәуірімен Қондыкер жұрты (ІХ-ХІ ғ.ғ.) оғыздар тарихын баяндайды. Түркі
халықтары тарихында ислам дінінің таралуы VІІІ-ІХ ғ.ғ. араб шапқыншылығымен
тікелей байланыстырылады. Қазақ түбі №1176 26, Қазақ түбі №117735
нұсқаларында Мәшһүр Жүсіп Аныс (Әнес), Ан хәзірет), Ақ көсе, Мәлік, Имам
Байыр т.б. сахабалардың түркілерден (арабтардан емес), 92 баулы қыпшақтан
шыққан адамдар екенін, Мұхаммед (Мұхамбет) пайғамбар заманында кәпірлермен
соғыс жүргізгендерін айтады 26. 231-232бб. Оған қоса Қазақ түбі № 1176
үлгісінде ғалым қазақтың арғы тегін осы Аныс сахабадан бастап тарататынын
шежіренің 1874 ж. Құнанбай би қажылық сапарында табылғанын баяндай отырып,
бұл үлгіні таза генеологиялық тұрғыдан емес (қазақ арабтан, сахабадан
шықты), жылнамалық, жүйеде қабылдаған қажет деп есептейді. Ақкөсе мен Мәлік
екеуі бір ағайынды. Нәзір деген әкелерінің аты екен. Мәліктен Аныс туады
да, сол Аныстың үрім-бұтағынан түрікпен қарақалпақ, қазақ тарайды. Ерте
заманда бұрынғы ата-бабаларымыз: Біз Ақкөсе сахабадан екенбіз, - деп
жүргені, пайғамбарымыз дүниеден қайтқаннан кейін Мохтрса деген кәпірмен
соғыс ашамыз деп, хазіретіміздің ... күнінде Ақкөсе, Аманбар Құттықожа
сахабалар Қаратауда шәһид болып, зираттары сонда болғандықтан, Ақкөсе
сахаба бабамыздың моласы деп зират қылғандықтан, соның ұрпағымыз деп
жүргені сол екен. Бұл күнде Қаратаудың күнбатысында. Ол кісіні Домбы ата
десе жұрт біледі.
Басқа жұрттан шығып, тарих жазушылар мұндай қайдан шығып, қайда барып
ұшырасқанын білмейді де: Анысын, Мәлік хәзіретлары тарап. Қазақ өзін
ғараптан туғызып, пайғамбарға туысқан, бауыр болғысы келді, - дейді.
Міне, мен Мәшһүр Иұсып Көфейіп 65 жаста осы сөзді жазып отырмын.
Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жауырын жағып, құмалақ салып айтып
отырғаным жоқ. Мен де нұсқалардан көрумен, кәрі құлақтардан естумен өз
білгенімді шамам келгенше қорытып, шыңдап, теңдеп айтып отырмын 27.
Қазақ түбі енді бір үлгілерінде Ел ханның жұрты Қондыкер халқының
тарихы әңгімеленеді: Ел ханның балалары – Қондыкер жұрты. Ол қайда деседі,
Асланбол (Стамбұл) халифаты қоластында27. -33б. Баспа бетінде атасының
аты білінбей, өз аты шыққан ерлер деген атпен шыққан еңбегінде. Мәшһүр
Жүсіп халифа Ғала алдин тұсында Қондыкер жұртын бастаған Ер Тоғрыл қолбасы
жауын жаулап, жұрт лып беріп, ... ақырында Осман қазы халифа болғанын
мәлімдеп, шежіре үлгісін (Қондыкер үлгісі) ұсынады: ... сонан осы күнге
шейін халифалық Осман қазы әулетінде қалды: Османия деп айтылатұғын себебі
сол. Бұл кісінің асыл нәсілі түркі жұртынан екендігіне Османия түркісі
деген сөз айғақ.
Біздің қазақ халқының қариялары: Біз үш ханның баласымыз, - деп
сөйлейді, - Сейіл хан, Жайыл хан, Ел хан. Сейіл ханнан – сегіз арыс түп пен
Жайыл ханнан – Майқы, Майқыдан туған Өзбек Елден, Сыбан. Өзбектің үш баласы
бар: үлкені – Мың, ортаншысы – Жүз, кішісінің аты – Қырық дейді. Сыбаннан –
Қазақ пен Созақ. Созақ баласы – Қарақалпақ. Қазақтан – Ақарыс, Бекарыс,
Жанарыс. Үш жүздің баласы: Қазақтың атасы осы үшеу екен, - деп айтысады.
Ел ханның балалары – Қондыкер жұрты. Ол қайда десең, халифа қоластында
Қондыкердің ауыр қолы деп айтылатұғын бұрынғының сөзінде бар емес пе
дейді. Түрікмен (түрікпен) дегеннің мәнісі Қондыкер жұрты ауып кеткенде,
бұлар мұнда қалғаны үшін маңайындағы сарт-сауан: түркі мұнда! - деп,
түркілерден қалғандар, - деп, сонан түрікмен атанып кеткен деседі.
Осы бір Қазақ түбі мәліметіне сүйенген Ә.Х.Марғұлан Қондыкер шежіресінің
шығуына (ІХ-ХІ ғғ.) негіз болған оғыз тайпаларының Түркия жерінде (ХҮ ғ.
аяғы) орнығып, Осман түріктері атанғанын айғақтайды.
Қазақ түбі 92 баулы қыпшақ тарихы туралы әртүрлі мәлімет көзін ұсынады
27. -48-49бб. Сарыарқа жерінің тарихын сөз қылғанда Дешті Қыпшақ заманы
баян болады: Әркім білім жеткен жерден сөйлеу керек. Күнбатысы – Сырдария,
күншісі – ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі – Жетісу, Семиречинский өзені,
оңтүстігі – Еділ, Жайық. Сол төрт судың арасы заман хатында Дешті Қыпшақ
жұртының қонысы еді. Сол қыпшақтан 92 ру ел тарайды. Қытай көп пе, қыпшақ
көп пе? - деп мақал болған сол.
ХIII-XV ғғ. Қазақ түбі Шыңғыс хан мен оның әулетінің шежіре тарихын
таратады. Ш.Құдайбердіұлы мен Қ.Халид және т.б. шежіре тарту дәстүріне сай
барлық шежіре нұсқаларында ХІІІ ғ. Қазақ тарихын Шыңғыс хан заманы ретінде
қарастырады. Қазақ түбі олардан өзгешелігі мұнда мазмұны жағынан
Моңғолдың құпия шежіресіне ұқсас В.В. Радловтың Қазақ түбі аңызын
қосымша дерек ретінде пайдаланылып, Шыңғыс әулеті шежіресі Жәнібекке
дейінгі, Жәнібектен кейінгі кезеңдерге бөлініп беріледі. Оған дәлел, Қазақ
түбі №1176, Қазақ түбі №1645 нұсқаларында ХІІІ-ХҮ ғғ. Шыңғыс ұрпағы
тарихы мүлде айтылмастан, бірден қазақ хандары шежіресі (ХҮ-ХҮІІ ғғ.) сөз
болады. Әбілғазы Түрік шежіресінен 28 қысқартылып алынған Қазақ түбі
№1173 нұсқасында Шыңғыстың Жұлдыз ханға дейінгі арғы ата-тегі мен Жәнібек
Барақұлына дейінгі әулет тарихы қамтылған. Мұндай жалаң генеологиялық
(Әбілғазы шежіресіндей) тізбектеп таратудан бас тартқан тұсында М.Жүсіп
ХІІІ-ХҮ ғ.ғ. тарихын халық жадында ауызша сақталған фольклор мәліметтерімен
толықтырып, жазба шежірелер мен (Қ.Халид, Ш.Құдайбердиев), орыс ғалымдары
зерттеулерімен байланыстырып, салыстырып қарайды.
Мәшһүрдің өзінің: Осының бәрін шежіреден көріп жазған сөз емес, естумен
жазылған сөздер. Құлақпен естіген танық, - деп ескерту жасалынған Қазақ
түбі бір варианты мынадай мәлімет келтіреді: Шыңғыс хан ұлы – Жошы хан.
Бұл Жошы ханның балалары: Бату хан, лақаб Сайын хан; бір баласы Шайбани
хан, бір баласы Тоқай Темір, бір баласы Бөрке хан (Бүрік). Бұлардың
заманында Мәуренаһрдегі, Дешті Қыпшақ үшке бөлініп, Ақ Орда, Көк Орда,
Алтын Орда атанды.
Алтын Ордада Бөкей хан болды. Ақ Ордада Шайбан хан хан болды. Көк Ордада
Тоқай Темір хан болды. Тоқай Темірден Өз Темір, мұның ұлы Қожақол, мұны ұлы
Бадақол, мұның ұлы Орыс хан, мұның ұлы Құйыршық хан, мұның ұлы Барақ хан,
мұның ұлы Әз Жәнібек хан, мұның ұлы Жәдік хан...28. -138б.
Ал мазмұны Ш.Құдайбердіұлы шежіресімен 29 үндесетін Қазақ түбі №1177
үлгісі ХІІІ-ХІҮ ғғ. тарихы туралы нақтылы мәлімет бергенімен, шежіре
кестесінде ауытқулар (Орыс ханды Бату хан ұрпағы деп көрсетуі) жасайды:
Садағын сағымға ілген Шыңғыстың шың ұлы, тұңғышы Жошы хан, екіншісі –
Шағатай, үшінші – Үгедей, төртінші – Төле хан.
Келтірілген екі мәтін Мәшһүрдің шежіре жазуда барлық Шыңғыс әулеті
хандарының тарихын тарқатудан бас тартқанын, тек қазақ халқы тарихымен
тікелей байланысты шежіре кестелерін (Жошы, Бату, Орыс, Барақ, Жәнібек)
ғана келтірілгенін көрсетеді. Нақтылы ғылыми зерттеулер сараптамалар
болмаған заманда қазақ шежірелерінің көбі Мәшһүр-Жүсіптегідей Алтын Орда
билеушісі (1342-1357 жж.) Әз Жәнібек Өзбекұлы мен қазақтың ханы Әз
Жәнібек Барақұлы бір адам ретінде сипаттайды: Әз Жәнібек Ноғайлының ханы
болған, қазақ та бұған қараған. Онда ол қазақты өзі сайлап, Найманды оған
орынбасар; үйсінді дадқа сайлап, Жалайырды оған орынбасар; алшынды дадқа
сайлап, жаппасты оған орынбасар ғылыпты, - деген бір бос әңгіме бар. Шын-
өтірігін құдайдан басқа кім біледі? Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болған 30.
И.Шәмшатұлы, Ж.Артықпаев зерттеулерінде қазақ аңыздарындағы екі
Жәнібектің бір хан ретінде әңгімеленуі талқыланған 31. Мәшһүр Жүсіптің
Асан қайғы туралы әңгімесінде Асан қайғы (Шын аты – Хасенхан) әз
Жәнібектің Жайық бойында салған ордасын (кейін кәуір алады деп) айыптайды.
Тарихында Әз Жәнібек Өзбекұлы салдырған Аштархан қаласын 1554 жылы орыс
патшалығы жаулап алғаны бұл аңыз мәліметін растай түседі31. -213-б.
Сондай-ақ Ақсақ Темір, Тоқтамыс, Едіге туралы айтылған тарихи аңыз
мағлұматтары бұл кезең тарихын жан-жақты талдай қарастыруға жол ашады.
Мәселен, Қазақ түбі №1170 б қолжазбасында Орта Азия билеушісі Әмір
Темір Тарағайұлы хақында сақталған діни фольклор беріліп, соңында оның
жарқын істеріне – ғимараттар салғызуға жоғары баға беріледі: Дүниеде
қылған еш ісінде салдырғаны – мешіт, медресе. Шаһынша әулие хазірет сұлтан
Алғафин Қожа Ахмет Яссауиының үстіне күмбез салдырған. Ташкентте Зеңгі ата
деген әулиенің үстіне күмбез салдырған... Бұхарай Шарифтің осы күнгі
қорғанын Әмір Темір салдырған.
Мәшһүрдің бірінші пікірі оның қазақ хандарына арнап жасалынған тізімінің
соңында берілген: Заманында – хан болып, халыққа аттары шыққан хандар
орыстың оразасындай бірде бар, бірде жоқ. Аты шықпаған... болымсыздардың
болғаны не, болмағаны не?! Оларды айтып не, айтпай не?! Аты шықпаған
жігіттен, аты аталған төбе артық, - деген бар емес пе?!32.
Мәшһүрдің екінші пікірі Жоңғар хандығындағыдай хандығында өзара
байланысты мұрагерлік билеу жүйесі жоқтығын сынайды: 1778 ж. Абылай ханның
Орта жүзге хан болған шамасы. 1821 жылдар Уәлі хан өліп, асы берілген
шамасы. Қалмақтарға да әртүрлі ат қойылса керек. Жоңғар деп құба қалмақты
айтса керек. Мұны хан Қалдан Шерін-Батыр баласы. Қара қалмақтың ханы
қоңтажы, орыс тарихында хан тайшы делінеді. Он сан оймауыт, тоғыз сан
торғауыт – бұлардың ханы кәрі Аюке деседі. Қоңтажы, Аюке бір-ақ кісінің аты
болмайды. Шүршіт ханын Ежен хан тағандай хан болғандарына айтыла берсе
керек.
Қазақта мұндай үзілмей бірінен соң бірі болып тұратұғын хандық жоқ. Анда
санда қолдарына хандық тиіп қалады да, ұзамай быт-шыт болады. Қазақтың
сыбағасына арналып хан болғандар; Қасқа жолды Қасым хан, Ескі жолды
Есім хан, Күлтөбеде күнде кеңес атанған Әз Тәуке хан, олардан соң 48 жыл
хан болып билеген Абылай хан.
ХҮ-ХҮІІ ғғ. Қазақ түбі Қазақ хандығы тарихын Жәнібек Барақұлынан (1473-
1480) бастайды. Керей хан есімі мүлде талданбайды. Тіпті Жәнібектен кейін
сайланған Бұрындық (Мұрындық) ханды Жәнібектің баласы деп көрсетіп,
жаңсақтық жасайды33. Ал, кейбір нұсқаларында Жайық бойына ордасын
салғызған Алтын Орда билеушісі әз Жәнібек Өзбекұлын қазақтың ханы Жәнібек
Барақұлы ретінде танытып, ханның өзін Сайын хан ұрпағы. Ноғайлының ханы
деп таныстырады: Және бір көп сөз ортасына салатұғын. Біз бұрыннан естуші
едік: Үш Жәнібек болған, - деп, - бірі - әз Жәнібек, бірі өр Жәнібек, бірі
қыз Жәнібек. Әз Жәнібек – Жиренше шешен заманындағы хан. Жаны биік
ноғайлының ханы болған. Жайық бойында ордасы болған. Мұның хан күнінде
қазақта бұған қараған, - деседі33. -78-б. Бұған қарағанда қазақ
шежірешілерінің Қазақ хандығы тарихын Алтын Орданың тарихи жалғасы ретінде
қабылдағанын, Алтын Орда үстемдік заманын ноғайлы – Қазақтың бір ел ретінде
өмір сүрген кезі (ХІҮ-ХҮІ ғғ.) деп түсінгенін байқаймыз: Шерміш деген бір
жұрт өтіпті. Ол татар нәсілінен болса керек, бұлардан соң ноғай, қазақтың
ноғайлы иеленіпті. Олардан қалған бөлігі бар әр жерде қалған үлгі бар.
Күншығыс жағы ашық намаз оқылатұғын, құбылаға түрі тура дәл келген тас
қорғандар бар. Ол ноғайлының қалмақ қамаған күнде намаз оқу үшін тастан
жасаған қорғаны екен деп айтысады. Сарыарқада жары терең, суы аз өзендер
сол замандағы ноғайлардың егін салу үшін қазған арығы екен. Шідерті деген
өзеннің аяғында Ақжар, Сасай деген жерлер ноғайлардың кент салып, тақ
құрған: Бұхар, Қоқан хандарының арығы сықылды орда жасатқан жері екен.
Өлеңтінің аяғында қара оба, сары оба деген екі төбе Қарабай, Сарыбай деген
екі байдың қоныс қылған екені екен, топырақтан үйдіріп жасатқан. Есіл,
Нұраның арасында Тоғанастың топырақтан тоқсан көлі атанған көлдер –
ноғайлардың егін-жайлары екен. Он сан ноғай бүлінген соң, Орманбет би
өлген соң бұл Сарыарқаны қара қалмақ Қатысыбан деген жұрт иеленіпті... Қай
жерде болса да, күйген кірпіштен жасалып, жермен жер болып кеткен қызыл
кірпіштер – ноғайлардың моласы да, тастан үйілген обалар қалмақтардың
моласы33.
Он сан ноғай Орманбет би халқы Сарыарқаларына отан тұтқан заманаларда
Түркістан атырафында 32 баулы Өзбектің ұруынан бірар жымғытлар көшіп-қонып
отан тұтқан екен. Қазақ зиянды атанған. Ноғайлардың қорлықты бойдақ
деген мәнісі еркіндік тауым байсыз, қағуыз деген мағынада екен. Ұһәм
солай уақытын қыр артады. Ноғайлының Ормамбет биінің елі бар екен. Сол
ноғайлының әйелінің қыздарын ықтиярсыз тартып алып, қатын қылған екен.
Ноғайлардың қазақты жамандай беретіні сол екен. Батырлары ноғайға көп
қиянат жапа қылған екен. Ноғайлар үй қылып, енші беріп, қайтадан ноғайлының
ханы Тоқтамыс ханды Едіге батыр өлтіріп, елін шапқан екен34.
Оған қоса Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер аты жазбасында
Мәшһүр-Жүсіп қазақ шежірелерінің сөзін дәлел қылып, ноғайлы халқы мен қазақ
жұрты кезінде бір ел болған деп тұжырымдайды.
Енді бір нұсқаларында Әбілғазы шежіресіне сай Мәшһүр Жүсіп Жәнібек
ханның ата-тегін Тоқай Темірден бастап таратады: Шыңғыс хан, оның ұлы Жошы
хан, оның ұлы Тоқай Темір, оның ұлы Әзтемір, оның ұлы Хожас (Хожақол), оның
ұлы Бадаол, ұлы сегіз, оның ұлы Ұрыс хан, оның ұлы Құршық хан, оның ұлы
Жәнібек хан, оның ұлы тоғыз28. -127-б.
Мұрындық хан Керейұлы заманы (1475-1510) туралы Қазақ түбі көп мәлімет
берілмеген, тек оның билігі әлсіз болғаны, Самарқан маңына көшіп кеткені
әңгімеленеді: Жәнібек хан өлгеннен соң Мұрындық хан болған... Бұлар
басқарып дәнеме қыла алмаған Мұрындық ханды жер аударып, Самарқанға қаңғып
барып өлген28.
Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болған Тоғыздың бірі – Қасым хан. Бұл тақты
Сарайшықтан көшіріп Ұлытауға орнықтырды. Қазақты қатарға бір қосып кеткен
осы Қасым хан қазақ ортасында Қасым ханның қасқа жолы деген сөз үлгі-
өсиет болып қалған35.
Бұл Сайын хан ұрпағының Орыс хан. Орыс ханнан Құйыршық хан. Құйыршық
ханнан Барақ хан. Қазақ хазарлы болған осылар.
Барақ ханнан Жәнібек хан. Қазақ жұртын билейтұғын, Жиренше шешенмен
қастас болған әз Жәнібек – осы. Тоғыз баласы болған. Ақназар –Қасым ханың
баласы. Жәнібек балалары: 1) Ераншы, 2) Махмұт, 3) Қасым, 4) Мұхаммет, 5)
Жанас, 6) Таныс (Таныш), 7) Өсеке, 8) Жәдік, 9) Мұрындық.
Жәнібектің өзінен соң Қасым хан болды. Бұл өзгесінен басым болды. Ата-
бабаларынан бақты, даңқты болып, Жошы ханның өзінен соң Дешті Қыпшақты
меңгеріп билеген осы – Қасым хан болды. Қазақ жұртының аузында: Қасым
ханның қасқа жолы, - деп танып қалды. Тоғыз жүз отызда Сарайшықта қайтыс
[офат] болды35. 217-б.
Қасым ханның қасқа жолы деп ат қалдырған Қасым хан – Жиренше шешеннің
замандасы әз Жәнібек ханның бел баласы. Шыңғыс ұғлы Жошыдан соңғы жұрты ала
жаулық қылмай билеп, қазақ хандарының пируай дөкейі атанған. Тоғыз жүз
отызда өлді Сарайшықта 36.
Анықтап қарастырсақ, бұл нұсқаларда Қасымға берілген Мәшһүр бағаларын
В.В. Вельяминов-Зернов 37, М.Хайдар Дулати 38; 2-3 үлгі тұжырымдарымен
астасып жатқандығын айқындауға болады. Сонымен қатар 1,4 нұсқаларында Қасым
хан тақты Сарайшықтан Ұлытауға көшірді делінеді. Ал бұған қарсы мәлімет
ретінде 2,3 варианттарында Қасым хан 930 ж. Сарайшықта дүние салғанын
мәлімделінеді. Ханның Сарайшықта жерленуі. Жалайырдан Шежірелер жинағымен
анықтала түскенмен, қазасының мерзімі (930=1524 ж.) М.Хайдар Дулати
дерегімен (924=1518 ж.) сай келе қоймайды.
Тарихымызда белгілі Қасым ханнан соң ел арасында билік үшін тартыс
басталып, 1521-1560 жж. аралығында бірнеше хандар билігі алмасқан Қазақ
түбі нұсқаларында да сол аз мерзімде хан атанған билеушілердің есімдері
ғана аталынып өтіледі.
Жәдік Жәнібекұлы (ХҮІ ғ. басы) билік мерзімі қысқа болғаны білінеді: Әз
Жәнібектің бір баласы Жәдік деп айтып ек қой. Жәдік балалары: Таһир, Шығай
хан, Тоғым хан еді. Жәнібек хан өлгеннен соң Мұрындық хан болған. Жәдік те
хан болған. Бұлар басқарып дәнеме қыла алмаған. Жәдік хан өз ажалынан
өлген39.
Қазақ түбі Үсік (Өсеке) Жәнібекұлы мен Әдік Жәнібекұлы туралы ешбір
мәлімет кездесе қоймайды, тек осы бір дүрбелең кезең туралы өз сипаттамасын
ұсынады: Қасым хан өлген соң балалары баққа, таққа таласып, ноғай, өзбек,
қалмақ – үшеуі үш жақтан жау болып, быт-шыт болыңқырап...39. -123-б .
Таһир ханның (1523-1533) есімі аталып, әкесі Жәдік деп жаңсақ
көрсетіледі: Әз Жәнібектің бір баласы Жәдік деп айтып ек қой. Жәдік
балалары: Таһир (Қаһар), Шығай хан, Тоғым хан 39. -125-б. Бойдас ханның
да (1533-1535) есімі айтылып, әкесі Жәдік хан деп тартылады: Тоғыздың бірі-
Қасым хан, мұның бласы Ақназар. Тоғыздың бірі – Жәдік, мұның баласы Бойдас
хан, мұның баласы Ондан хан, мұның баласы Ораз хан39. -125б . Бойдас хан
әулетін тарату барысында Мәшһүр Жүсіп Ораз-Мұхаммед ханның әкесі Ондан
сұлтан жайлы мәліметтер келтіріп, оны Шығай баласы деп танытады: Шығай хан
Ташкентті тіреп тұрған шағында бір сарттың қызын алып, одан Ондан туып,
ұзын оқты Ондан бол, қайдан болсаң, сонда бол атанған. Қазақ ішіне келіп,
Есім хан ауылына ғибалық қылған 39. -126-127бб.
Тоғым хан Жәдікұлы (1535-1537) есімі аталған: Жәдік балалары: Қаһар,
Шығай хан, Тоғым хан. Тохым, Есім, Тәуке, Әбілмәмбет – Бұлар бәрі хан...
Бұлар таңбалы атқа мінсе, қол таңбалы аяғының тында қалды деген сөз бар.
Басқа қазақ билеушілер ішінен Хақназар Қасымұлы заманы (1560-1581)
туралы Қазақ түбі мейлінше көп мәлімет беріледі. М.Ж.Көпеев Хақназарды
Қасымнан соң бытыраған елдің басын қосқан даңқты хан деп бағалайды:
Қасым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Деректану және тарихнама кафедрасы
ДИПЛОМ Ж Ұ М Ы С Ы
М.Ж. КӨПЕЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТАРИХЫ
Қорғауға жіберілді:
деректану және тарихнама кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
_______________ Қ.М. Атабаев
____ маусым 2008 ж.
АЛМАТЫ, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. МӘШҺҮР ЖҮСІП ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1 М.Жүсіптің өмірі мен шығармашылығына сипаттама ... ... ... ... ...8
1.2 М.Ж.Көпейұлы және қазақ тарихы
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 13
2-тарау. МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЗША ТАРИХ АЙТУ ДӘСТҮРІ
2.1 Мәшһүр дерек жинастырушы әрі
құрастырушы ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мәшһүр -
шежіретанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... .49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық
мемлекетінің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен
жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқын
сезілуде. Себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертеңгі тағдыры.
Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған
тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып
отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның
сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Яғни,
қазақ халқының келешегінің қалай қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми
тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай
қалыптасуына байланысты.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас
бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси,
экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың
өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ
ғасырдың басында орын алды.
Әсіресе қазақ тарих ғылымының деректану саласына Мәшһүр-Жүсіп,
Н. Наушабайұлы, Қ.Хаид, М. Шорманұлы сынды тұлғалар жазбалар жеке-жеке
зерттеліп, біртіндеп енгізілуі керек деп санаймыз.
Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы
шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге
келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін
тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды.
Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген
құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Қазақ тарихының талай сырын баяндап, оқырманына көшпелілер тарихы туралы
жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшылықты кәсіп еткен
жоқ. Шоқан ғаламат дарын иесі еді, оның шағын ғана мақалалардың өзі ғылыми
тереңдігімен, кеңістіктегі ауқымымен, алдындағы тамаша өрісімен әлі күнге
дейін бізді тәнті қылады. Шоқан аз ғұмырында Орталық Азия тарихының көне
және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді көтерді. Бірақ
ол орыстың әскери оқуын бітірген, сол империяға қызмет істеуге тиіс жан
еді. Сол себепті Шоқан жазбаларының көпшілігі жұмыс үстінде, жол сапарда,
қауіп-қатер, жорықтарда жазылды.
Шоқанға дейін де, XIX ғасырдың. өзінде де қазақ шежіресін жинақтап,
тарихтың әртүрлі нұсқаларын сараптап жүрген азаматтар аз болған жоқ. Бұл ең
алдымен түркі-монғол халықтарының шежірешілдік дәстүрі еді. Елдің кемеңгер
ақсақалдары мен қарияларынан қалған алтын сандықты хатқа түсіру де XIX
ғасырдан басталды. Жазба дәстүрін ұстанған азаматтар осы көне нұсқадан,
мөлдір қайнар - бастаудан нәр алатын. Мәшһүр де осы дәстүрді жалғастырды
және қазақ тарихына мол үлесін қоса отырып, артына мол мұрасын қалдыра
білді.
Ақын шығармалары әртүрлі себептермен Қазан, Ташкент, Омбы, Санкт-
Петербург, Томск, Орынбор және т.б. қалаларға тарап кеткен. Тіпті, Париж
қаласынан (2000 ж. мамырында) сол тұста вице-премьер министр лауазымын
атқарған Иманғали Тасмағамбетов Мәшһүр жазбасының бір түпнұсқасын тауып
әкелгендігі де баршамызға мәлім. Сол себепті де Мәшһүр сынды үлкен
шежіретанушы ғалымның еңбегін бағалап, оған шынайы бағасын беру өзекті
болып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі Қазақ тарихымен XIX ғасырдың соңымен XX
ғасырдың басында бірсыпыра азаматтар айналысты. Олардың ішінде қазақтың өз
жадында сақталған шежіре аңыздарын жинақтап, соларды жүйелеп және қорытып,
көшпелілер тарихы туралы тамаша деректерді жазып қалдырған Ж. Көпейұлы
1, қазақ шежіресі мен Ресей тарихнамасын байланыстырған Ш. Құдайбердіұлы
2, қазақтың тарихи аңыздарын жыр жолына түсірген Н. Наушабайұлы, Алтын
Орда мен ақтабан шұбырынды заманы туралы тамаша этюдтер жазған М. Тынышпаев
3, "Қазақ тарихының" алғашқы ғылыми нұсқасын орыс тілінде жазып көрген
ерен білімді С. Аспандияров болды 4. Бұл
тізімнен тыс жүздеген адамдар қазақ тарихының әр түрлі мәселелері бойынша
баспасөз бетіне шықты.
Өз кезегінде жазушы Әбділда Тәжібаев: Мен Мәшһүр Жүсіп Көпеевтың атын
қаршадайымда есісем де, оның кім екенін білгір баяндауға қартайғанымша
жарған емеспін. Сонау жылдары әміршіл-әкімшілдік қаһарына ұшыраған аяулы
азамат та өзгелер сияқты ұлыпты болды, - деп, М. Көпеев мұрасыныңы ұзақ
уақыт бойында тарихымыздың бетінен аластатылып тастағаны туралы қынжылыспен
атап өтеді.
Жалпы Мәшһүр мұрасының зерттелу тарихына шолу жасасақ, көбіне әдебиетші
ғалымдар зерттеген әдеби мұрсы ғана ғылыми ортаға мәлім болғандығын
аңдаймыз. Тек түпнұсқасымен жұмыс жүргізген ғалым, академик Әлікей Хақанұлы
Марғұлан ғана 1940жылы басылып шыққан мақаласында ғана: Мәшһүр-Жүсіп
жинаған тарих, әдебиет материалдары өте бағалы, - деген тұжырым жасайды
5. Мәшһүр қолжазбаларында кенесарытану саласы бойынша сақталған
мәліметтер тобын Орталық ғылыми кітапхана қорынан тауып, оны жан-жақты
зерттеп білген Е.Бекмаханов болды. Ол өз кезегінде Мәшһүр еңбектеріндегі
географиялық атаулар нақтылығы мен жұмыстарының тарихи шынайылығына
өзіндік баға береді 6. Мұнан кейінгі тұста Е.Бекмахановтың ісі Мәшһүр
еңбектерін саралап, баға беруге мүмкіндік бермеді. Тек 1984-1986 жылдары
жарық көрген Ә.Марғұлан зерттеулерінде 7 ғана Мәшһүр-Жүсіптің тарих
саласына қосқан үлесі мен оның қызметі туралы мәліметтер кездеспеді.
Еліміз егемен ел болып, етек-жеңін жинап, тарихымыздың ақтаңдақ беттері
ашылып, қайта сараланған тұста М.Көпеев мұралары да жеке-жеке кітап болып
басылып, мерзімді басылым беттерінде шағын қолжазба мәтіндері жарияланып
келеді 8. Мәшһүр еңбектерінің шағын бөлімдерімен таныс болған ғалымдар:
М.Қ. Әбусейітова, Ж.О. Артықбаев, М.Алпысбесұлы және т.б. ғалым
жазбаларындағы мәліметтердің тарихилығын жоғары бағалап, соның негізінде
ғылыми жинақтар мен оқулықтар даярлап, М.Ж. Көпейұлына арналған ғылыми-
теориялық конференцияларға түрлі мақалалар қатары жариялап отырды 9-11.
Соңғы жылдары М.Ж. Көпеев шығармашылығы мен тарих ғылымына қосқан үлесі
турасында тарих ғылым саласы бойынша М. Алпысбесұлы мен Е.Қ. Жүсіповтер
кандидаттық диссертация қорғады. М. Алпысбесұлы өз кезегінде ғалым
мұраларынсипаттай отырып, әсіресе Қазақстан тарихына қатысты М.Көпеевтың
шежіре жазу дәстүріне қатысты мол еңбек сіңіргенін атап өтеді. Ал, Е.Қ.
Жүсіпов өзінің зерттеу еңбегінде М. Көпеевтің жазбаларында қазақ тарихында
орын алған тұлғалар туралы мәліметтеріне үлкен мән береді 12-13. Сондай-
ақ Ә.Қажымұқанұлы, Л. Жүсіпова сынды зерттеушілер еңбегінде де М. Көпеевтің
өмірі мен оның тарих ғылымына қатысты еңбектері турасында мерзімді басылым
беттерінде мақалалар жарық көрді 14-15.
Жұмыстың мақсаты Бітіру жұмысының алдына қойған басты мақсаты – М.Ж.
Көпеевің туып-өскен ортасы мен оның тарих ғылымына, соның ішінде қазақ
тарихы, қазақ шежіресі мен деректану салсына қосқан мол үлесін айқындау
болып табылады. Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер
тобын шешуді қойылып отыр:
– М.Ж. Көпеевтің өмірі мен шығармашылығына қатысты сипаттама беру;
– М.Ж. Көпейұлы еңбектерін саралай отырып, қазақ тарихына қосқан
үлесін анықтау;
– М. Ж. Көпеевтің өз кезегінде қазақ тарихына қатысты мол
деректер жинақтап, оның құрастыруы мен пайдалану ерекшелігін нақтылау;
– Мәшһүрдің шежіретану саласында алатын орнын айқындау болып
табылады.
Бітіру жұмысының деректік негізі.
Деректік мәліметтердің негізін М. Ж. Көпеевтің қолжазбалары мен
көшірмелері құрайды. Оның негізгі еңбектерінің көшірмелері мен қолжазбалары
ҚР Ғылым Академиясының Орталық Ғылыми кітапханасының сирек кездесетін
кітаптар мен қолжазбалар қорында сақтаулы. Сондай-ақ М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және Өнер институты қолжазба қорында да М.Ж. Көпеевтің біршама
еңбектерінің тобы саталған. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің мағлұматтарына қосымша
деректер тобын А.Шербина, Н.Кононов сынды зерттеушілер еңбектеріндегі
деректер тобынан да кездестіруімізге болады.
Аталған деректер тобын М. Көпеев мұраларына тарихшылармен қатар
қызғушылық танытқан басқа да тілші, әдебиетші ғалымдардың мерзімді басылым
беттерінде жарияланған қолжазбаларынан кездестіре аламыз.
Жұмыстың методологиялық негізіне ғылымдағы деректану саласындағы дәстүрі
әдіс-тәсілдер, тарихи тұжырымдар мен жаңашыл консепциялар басшылыққа
алынды. Зерттеу жұмысын жазу барысында М.Ж. Көпеев мұраларын көшірмелері
мен тұпнұсқалық ерекшеліктеріне мән беру, өзара салыстыру, жүйелеу әдістері
пайдаланылды. Сонымен қатар, М.Ж. Көпеев үлгілерінен осы ретпен алынған
мағлұматтарды зерделеу ісіне салыстырмалы анализ жасау, тарихи
хронологиялық әдіс, талдау әдістерін пайдалана отырып жазылды.
Бітіру жұмысының қолданыстық маңызы Ұсынылып отырған бітіру жұмысында
жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындыларды XIX ғасырдың екінші жартысы мен
ΧΧ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты құнды деректер мен мәліметтер алуға
қатысты курс жұмыстарында, түрлі Қазақстан тарихы бойынша жазылған
студенттік баяндамаларда оқу орындарында жас ұрпақты патриоттық тәрбиеге
баулуға арналған тәрбиелік сағаттар барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың мерзімдік шегі: М.Ж. Көпеевтің өскен ортасынан бастап, яғни
1850-1920 жылға дейінгі аралықты қамтиды. М. Ж. Көпеев аталған кезеңнің
тұлғасы болғандықтан, сол замандағы тарихи оқиғалары туралы қолжазбаларын
жазу кезеңге дейінгі уақытты қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
1. МӘШҺҮР ЖҮСІП ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1. М.Жүсіптің өмірі мен шығармашылығына сипаттама
Қолжазбалар арасынан өмірбаяндық деректерді алғаш жинақтап, жазып
қалдырған адам – Мәшһүрдің жиені Жолмұрат Жүсіпұлы. М.Ж. Көпеев қолжазба
мұрасы толық аударылып бітпегендіктен, Қазақ түбі авторының өмірбаянын да
толық көрсете алмаймыз.
Ол әкесі Көпейдің (шын аты – Көпжасар) 42 жасында, шешесі Ұлбаланың 18
жасында, Баянауыл, Қызылтау деген екі таудың Қызылтауының Ашамай тасы
деген жерінде, қыс түнінде, қыстауға, 1850 жылында, қазақша жыл аты қой
деген жылында, арабша ай аты ережеп деген айда, жұма күні, түн бесік
уақытында дүниеге келді. Туғанда азан шақырып қойған есімі – Адам Жүсіп.
Кейіннен 9 жасында қисса-дастандарды айтып, ел көзіне түскен кезде жиынды
шақырып отырған М.Шорманұлы Жүсіпті ұнатып, тақиясына үкі таққызып: Өз
заманында халыққа мәшһүр болатын бала екен, - деп лепес қылуымен Мәшһүр
Жүсіп атанып кетеді 16.
Қазақ түбі авторының дүниеге келіп, есейген кезі ел өміріндегі
өзгерістерге тұспа-тұс келді. ХІХ ғ. ІІ-ші жартысында қазақ халқының өмірін
өзгерткен оқиғалар орын алды: Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға билік
жүргізіп келген Қоқан хандығы ХІХ ғ. 40-70 ж. саяси билік дағдарысқа
ұшырап, үнемі Бұхар хандығымен соғыс жүргізумен болды 16. Сол мезгілде
Ресей екі жақтан: Сырдария (Ақмешіт) мен Жетісудан (Верный) шабуылдап, Ұлы
жүз жерін толық басып алды. Қазақстанды тұтас иемденгеннен кейін, Ресейдің
отаршылдық саясаты күрт өзгереді. Саяси-әскери отарлау кезеңі аяқталып,
патша шенеуніктері қазақ еліне Ресей заңдарын, әкімшілік-басқару жүйесін
тікелей енгізіп, рухани отарлау, шаруаларды қоныстандыру әдістерін жүзеге
асыра бастады.
1858 ж. қыста Көпей керуеншілікте жинаған табысына мал алып, Қызылжардан
көшіп келіп, Қызылтауға қоныс тебеді. 1861 ж. Мәшһүр 3 жасқа толғанда,
әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, ақ сирақ болып шығады. Сонда Көпей:
Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас, - деп 5 жасар ұлы Жүсіпті
жұтамас байлық - оқуға беріп, бала Жүсіп Баянауыл медресесінде Қамар
(Хамариддин) хазіреттен білім алып, оқуын жалғастырып, 1872-1874 жж.
Бұхарадағы Көкілташ медресесінде орта ғасырлық араб, парсы шағатай тілдерін
еркін меңгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1836) ауылында
балаларды (ішінде Әкімбектің жалғыз ұлы Қалибек бар) оқытып табыс табады.
Еліне жомарт, мырза ағайынға қайырымды болғандығымен аты шыққан Әкімбек
мырза Мәшһүр Жүсіпке қаражат беріп, астына ат міндіріп, алдына мал салып,
Көпей жанұясының дәулеттенуіне көмек береді 17. Тұрмысы түзелген Мәшһүр
1887, 1895, 1907 ж. үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бұхара, Самарқанд
қалаларына сапар шегіп, шығыстың мұсылмандық білімін молайтады.
Орта Азия қалаларына шеккен сапарларының тағы бір құнды нәтижесі – сол
өңірлердегі тарихи әңгіме, аңыз, шежіре сөздерінің жазылынып алуы.
Мәшһүрдің өзі дерек жинастыру қызметін ерте кезден бастағаны білінеді.
КПЖӘМ сақталынған Ә.Марғұлан хаты бойынша Ер Олжабай батыр жырын Мәшһүр
жеті жасар бала кезінде 1865 ж. Сақау ақыннан айтуынан жазып алған.
1881 ж. 23 жасында Ақмола дуанына сапар шегіп, Мейрам Жанайдаров үйінде
бір жыл қыстап, Қара өткелдегі Әліке Байдалы, Аққошқар Сайдалы, Бердалы
қожа (Қаракесек шежіресін, Қазыбек би тарихын) 18, Бөгенбай батыр
немересі Сәбеле (Саққұлақ шешеннен Қанжығалы шежіресін, Бөгенбай батыр
шежіресін) Қоңырқұлжа сұлтанның ұрпағымен XVІІІ-ХІХ ғғ. ел тарихы хақында
мәлімет жинайды 18. Шежіреші Мейрам Жанайдарұлынан, 1870 жылы Петербургте
басылып шықан В.В. Радлов кітабының түпнұсқасын да көшіріп алды.
1887 жылы Бұхар сапарының барар жолында Түркістандағы Қожа Ахмет
Иассауи, Ташкенттегі Зеңгі Ата кесенелерін көріп, қайтар жолында Шу мен
Сырдария, Ұлытау, Кішітауды, Есіл мен Нұраны асықпай аралап сапар шегеді.
Өзі де Ақмолада, Дайыр, Молдағали ақындармен айтысып, сөз сайысына түседі.
Ташкентте Сыздық төреден әкесі Кенесары туралы айтқан әңгімелерін жазып
алады. 1889-1891 жж. Кіші жүз жерінде болып, Жәңгір хан, Науша батыр,
Исатай, Шернияз туралы аңыз-әңгімелерді, ру-тайпалары туралы шежірелік
баяндауларды жинайды19.
1880 ж. бастап Мәшһүр Жүсіп мерзімді баспасөз беттерінде қазақ елі
тарихы мәдениеті, кәсібі туралы мақалалар беріп, жазып алған шығармаларының
бір бөлігін жариялаумен шұғылдана бастайды. Оның мақалалары 1880-1895 ж.ж.
Дала уалаяты газетінде, 1887 ж. Түркістан уалаяты газетінде, 1912 ж.
Айқап журналында жарық көрді.
Жиені Ж. Жүсіпұлы жазбаларында сонымен бірге Мәшһүр-Жүсіптің ақын Ақан
серімен де бірнеше рет кездесіп, ой-пікір алысып, сырлас болғанын
әңгімелейді. Тұрмыс жайында болған хабарламалар мақаласы жарық көреді.
Мақала авторы ашаршылықты басынан өткізіп жатқан халқы күйзелісіне куә
болғандығын айтады. Бұл болған жағдайды Мәшһүр–Жүсіп қана емес сол тұстағы
басқа адамдар да көрген еді.
1905-1907 жж. Ресейдегі буржуазиялық толқулар, шерулер елдің орталық
аудандарын ғана қамтып қоймай, шеткі аймақтарға да пәрменді ықпал жасағаны
белгілі. Оны Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінен мейлінше кеңірек білуге болады.
Ресейдегі буржуазиялық көтеріліс жайында Қанды жексенбі өлеңін жазады.
Бұл тақырыпта бірінші қалам тартып, Қазан төңкерісіне дейін бірінші
жырлаған Мәшһүр Жүсіп болды 20. Революция толқынының әсерінен сескенген
патша үкіметі манифесін жариялайды.
Мәшһүр-Жүсіп осы манифестің арқасында 3 бірдей кітабын (Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Хал-ахуал, Сарыарқаның кімдікі
екендігі) жарық бетке шығарып үлгереді 21. Артынан сол кітаптардың
зиянды екендігін түсінген патша шенеуніктері қара тізімге алып, басуға
тыйым салып, авторларын қудалауға ұшыратты. Бұл туралы Ж.Шалғынбаева
Қыспақ көрген кітаптар мақаласында кеңірек тоқталады: Бұл кітаптарға
қорытынды шығару үшін профессор. Н.Ф. Катановқа тапсырма беріледі. Ол қолма-
қол аударма жасап: Есіл жұртым, Әдебиет өрнегі, Насихат қазақия,
Қарлығаш кітаптарын күдікті деп тапты. Түпнұсқадан жасалған аудармадан
анықтап тескеріп келгенде, Қарлығаш және Әдебиет өрнегі жинақтарынан
қылмыстық белгілер табылмады. Ұзын уақыт, жарты жылдық тексеруден кейін
комитет 1917 жылы қазанда Қазан губерниялық жандармерия басқармасы ресми
түрде Катанов аударған мына кітаптардың кейбір жерлерінен үзінділер
жіберілді: Ғ.Ғалымжанов Есіл жұртым, М.Кәшімов Насихат казакия,
И.Бейсенов Әдебиет өрнегі. Ал, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз туралы Катанов былай деп түсініктеме жазды: Мен аударған 3-7,
14-17 беттердің мазмұнына қарасақ, автор 1905 жылғы манифесті езілген
халықтардың көз жасын құрғатқан пайдалы іс еді деп дәріптейтіндігі. Ал,
билеуші болыс, билер халықты өздерінің құлқындарын толтыратын байлық көзі
деп санайды. Сондай-ақ ол жер аударылған (келімсектер) шаруалар да қазақ
халқына ол пиғылда емес деп есептейді. Катановтың осы аударма арқылы
берген түсініктемесінен кейін Баспасөз туралы уақытша комитеті Тірлікте
көп жасағандықтан көрген бір тамашамыздың авторын қылмысты істер
ережесінің 129-статьясының 6-тармағы бойынша жауапқа тарту туралы қаулы
қабылдады. Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамызды 1913 жылы 6
қарашада Қазан сот палатасы бекітті. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қазақ қоғамындағы
саяси-экономикалық шиеленістің себептерін шыншылдықпен көрсете білді. Ол
бәріне кінәлі патша өкіметінің жаулап алушылық, тонаушылық саясаты, халықты
аяусыз езіп-қанауы деп пайымдады. Дегенмен, автор қанша шындықты айтса да,
оның 1907-1912 жылы алғашында Қазан университеті баспаханасында, кейін
Б.Л.Домбровскийдің жекеменшік баспаханасында 3000 дана болып басылған Хал-
ахуал атты өлеңдер кітабы да 1913 жылы 16 қаңтарда тұтқындалды. Көпеевтің
кітаптарын тұтқындау Қазан полицмейстері арқылы іске асырылды. Әсіресе
зиялылар үкіметтің аңду-қудалауы астында болды 22.
Мәшһүр Жүсіп Кеңес үкіметі орнағанына да, Қазан төңкерісіне де қуанған
емес, сенімсіздікпен қарады. Алашорда үкіметін Азамат соғысы жылдарында да
жергілікті тұрғын халықтың еш мүддесімен санаспады. Ә. Әлімжанов
мақаласында 1919 ж. большевиктердің 1144000 адамды қырғынға ұшыратқаны
мәлімделді. Мюнхен журналындағы М.Шоқайұлы естелігінде де Кеңес үкіметі
жүргізген қанды жорықтар баяндалады. Сол кездегі Правда газетінде: 1917,
1918, 1919 жылдарда қазақтардың жерін тартып алу үшін оларға аңду жүргізді,
ұстаған жерінде тірідей отқа өртеді. Оларға өлуден басқа мүмкіндік қалған
жоқ, - деген жолдарды оқуға болады23.
Ғалым бұл мезгілде саяси-қоғамдық өмірмен байланысын үзіп, ақындықпен
қош айтысып, Қазақ түбі үлгілерін (ХХ ғ. 20 ж.) құрастырып жинақтай
бастайды. Кеңес үкіметі жүргізген саясаты туралы аталмайды. Саяси күрестің
шиеленіскен тұсында болғандығы турасындағы бір мысал, 1921 жылы ортаншы
баласы Әмен Ташкентте қайтыс болып, әкесі Мәшһүр көтрілісші қазақ
жастарының тобына кездесіп, олардың ескертуінен соң Ташкентке бармай орта
жолда қайта оралуға мәжбүр болады.
Қазақ КСР Ғылым Академиясы Орталық Ғылыми кітапханасының сирек
кездесетін қолжазбалар қорында 1927 жылы Мәшһүр Жүсіп Көпеев пен
Ж. Аймауытовтың өзара жазысқан хаттары қазірде баспа беттерінде
жарияланды:
Сіз қазақтың қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарсыз. Сіздің
құлашыңыз ұзын, қиялыңыз терең, арманыңыз өткен өмірде. Жаңа заманның
бұйынтақ сөзі, жыбырлақ мінезі сізді дарытпайды, тоңазытады, күні өткен жат
адам қылады. Жаңа заман сөйте берсін. Сіз онда жалғызыңызды, жапандыңызды,
сәнді-салтанаттты ескі өміріңізді жырлап өтіңіз. Ақынның ақындығы улаған
жайын, тулаған сырын, оқушыны толқытқандай қылып, тізген меруерттей
кестелі, толғаулы сөзімен айта білуінде ғой. ..
Содан соңғы сіздей көп қазына қазақтың шежіресі, ең болмаса, Орта жүзді,
Арғындарды тартуыңыз қажет. Осы күнде әркімдер қазақ тарихын, шежіресін
жазып жүр. Мұхамеджан Тынышбайұлы Ұлы жүз, орысша кітап қылып шығарып жүр.
Сіз шежіреңізді жіберсеңіз, оны да көріп түзетіп, ең болмаса жорналға басып
тұрар едік. Әрине ол өз атыңызбен басылады, -деп жазған хатына Мәшһүр
Жүсіп өлең жолдарымен ренішіде, ризашылығы да бар былайша жауап қайтарады:
Өзіңізге берсін Алла ұзын өмір,
Көнгіш бол қорғасындай, болма темір.
Ризамын өзіңе, де сөзіңе де
Мақал бар аз сөз алтын, көп сөз көмір.
Жалғанның өмір бойы уын іштім,
Өз бойыма шақ емес киім піштім.
Сәрсенбайдың бақытсыз Жамалындай,
Сөзіңе мейірім қанды, түстім-түстім 24.
Әрине Мәшһүр өмір сүрген орта өте ауыр болды. Бірде бірінші дүниежүзілік
соғыс ауыртпалығын тартып, алым-салықтан қалжыраған халқын көрсе, енді
бірде ұлт-азаттық күрестің салдарынан босқан халқы мен қай саясатқа сенерін
білмей дағдарған халқының жайын көру, әрине М. Көпеев үшін өте ауырға
соққан еді.
Мәшһүр Жүсіптің 1931 жылы қаза болғаны туралы деректерде оның асын бір
жыл бұрын бергені туралы белгісіз жинаушылардың көшірмелерінен білген
С.Дәуітов бұл туралы былай дейді: Ақын жеті күн ауырды. Дәл жеті күн
ауырып жатқанда бір айтқан сөзі: Ажал жүр жағалап қоймаймын деп, Шәрәпиден
жүр бермеймін деп күледі (Шәрәпиден үлкен баласы – С.Д.). Өзі тірісінде
айтушы еді жетпіс үштен ары қарай сүйресең де аспаймын, - деп. Ғалымның
жазып қалдырған жазбаларында замандастары туралы пікірлері берілген. Ақан
сері туралы айтқанда оның ішкі жан дүниесінің күйзелісін дәл жеткізеді:
Ақан серінің Құлагері өлген соң бұрынғы серілік мінезін қалдырып, көп бас
қосатын, ас жиын-пайға жүрмейтін, бармайтын болып, дүние махаббаты –
сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі еді, жігіттің құлпы жібегі еді24.
Қажымұқан жеңістері туралы арнайы өлең шығарған. Ақын қолжазбаларында
К.Райымбекұлы, Ұлбике, Молдағали Күзенбайұлы т.б. ақындар туралы
өмірбаяндық деректер кездесіп отырады.
Жалпы алғанда, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өз заманының ерен тұлғасы,
энциклопедист ғалым.
Қазақ түбін жазуда М.Ж. Көпейұлы әртүрлі мәлімет түрлерін пайдаланған.
Олардың қатарына жазба деректерді (Әбілғазы шежіресі түпнұсқасында), баспа
бетінде басылған кітаптарды (Қ.Халид, Ш.Құдайбердиев шежірелері, В.В.
Радлов кітабы), естелік кітаптарды (А.Кенесарин, В.Недзвецкий), ауызша
сипатта сақталынған фольклорлық үлгілерді (тарихи әңгіме, аңыз, жыр,
ертегі), ғылыми зерттеулерді (Ш.Ш. Уәлиханов, В.В.Вельяминов-Зернов)
жатқызамыз.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Қазақ түбі түпнұсқалары мен көшірмелері үш
жерде сақтаулы: Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясындағы Орталық
ғылыми кітапхана қолжазба қорында (ОҒКҚҚ), қалған бөлігі М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты және К.П.Жүсіповтар әулеттік
мұрағатында (КПЖӘМ) сақтаулы тұр. Сонымен бірге Қазақ түбі еңбегінің тағы
бір нұсқалары Ресей Федерациясындағы Ленинград қаласындағы Шығыстану
институты қолжазба қорында, Татарстан Республикасындағы Қазан қаласы
Орталық архивінде және татар жазушысы Наки Исәнбеттің жеке әулеттік
мұрағатында, т.т. сақтаулы тұр. Парижден табылған М.Ж. Көпеев қолжазбасын
Қазақстанға И.Тасмағамбетов әкеп тапсырғаны белгілі.
1.2 М.Ж. Көпейұлы және қазақ тарихы мәселелері
М.Ж. Көпейұлы жазбаларындағы ел тарихының хронологиялық шегі (Адамзат
жаратылысынан Ресейдің отарлау саясатына дейін) аса ауқымды болғандықтан
тарихи оқиғалар тізбегін материалдық топтастырылуына, көлеміне, мазмұнына
сай 11 кезеңге жіктеп қарастыруымызға тура келеді. Бұл кезеңдер: 1) Адам
Ата – Ел хан (б.з.ҮІІІ ғ. дейін), 2) Ел хан – Қонды кер жұрты (ҮІІІ-ХІ
ғғ.), 3) 92 баулы қыпшақ (ХІ-ХІІ ғғ.); 4) Шыңғыс хан – Жәнібек Барақұлы
(ҮІІІ-Х ғғ.); 5) Жәнібек – Салқам Жәңгір (ХҮ-ХҮІІ ғғ.); 6) Әз Тәуке –
Абылай сұлтан (1680-1734 жж.); 7) Абылай хан (1734-1781жж.); 8) Уали –
Саржан (1781-1836 жж.); 9) Кенесары (1837-1847 жж.); 10) Қоқан (ХҮІІІ-ХІХ
ғ. 60 ж.); 11) Патшалы Ресейдің отарлау саясаты (ХІХ ғ. ІІ жартысы – 1907
ж.).
(Б.з.д. ҮІІІ ғ. дейін) Қазақ түбі Әбілғазы шежіресіне сай адамзат
тарихын Адам Ата мен Хауа ана жаратылысынан бастайды. Бұл генеологиялық
цикл Топан су оқиғасына байланысты екіге бөлінеді: 1) 1000 жыл өмір сүрген
Адам ата – 912 жыл жасаған Шит – 912 жыл жасаған Анош (Ануш) – 840 жыл
жасаған Қайнар (Қинан) – 920 жыл жасаған Майхауил (Маһлаил) – 960 жыл
жасаған Жарты – 900 жыл жасаған Ыдырыс (Идрыс) – Мұтұшалық (Нұх пайғамбар).
2) Нұх-Жаббас (Яфас) - Түрік-Түтік-Еділше-Деббақой-Киік-Ал ыншы-Мұғол-
Қара-Уыз (Оғыз)Күн, Ай, Жұлдыз (Бұзық, Бозоқ), Көк, Тау, Теңіз (Үш оқ) - Ел
хан Теңізұлы25.
Қазақ түбі еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Нұх пайғамбарға (Топан су оқиғасына)
ерекше тоқталып, Нұх заманы туралы сақталынған діни сипаттағы аңыз
әңгімелер беріледі25. -27-б. Наурыз атты еңбегінде М.Ж.Көпеев Баянауыл
мен Көкшетау (Найзатас) тауларындағы тастардың жұмыр (малта тас) бітіміне
назар аударып, Қазақстан жерінде Топан су оқиғасы болғанын тарихи шындық
деп таниды.
VІІІ-ІХ ғ.ғ. Қазақ түбі аңыз, Ақ көсе сахабалар (VІІІ-ІХ ғ.ғ.)
дәуірімен Қондыкер жұрты (ІХ-ХІ ғ.ғ.) оғыздар тарихын баяндайды. Түркі
халықтары тарихында ислам дінінің таралуы VІІІ-ІХ ғ.ғ. араб шапқыншылығымен
тікелей байланыстырылады. Қазақ түбі №1176 26, Қазақ түбі №117735
нұсқаларында Мәшһүр Жүсіп Аныс (Әнес), Ан хәзірет), Ақ көсе, Мәлік, Имам
Байыр т.б. сахабалардың түркілерден (арабтардан емес), 92 баулы қыпшақтан
шыққан адамдар екенін, Мұхаммед (Мұхамбет) пайғамбар заманында кәпірлермен
соғыс жүргізгендерін айтады 26. 231-232бб. Оған қоса Қазақ түбі № 1176
үлгісінде ғалым қазақтың арғы тегін осы Аныс сахабадан бастап тарататынын
шежіренің 1874 ж. Құнанбай би қажылық сапарында табылғанын баяндай отырып,
бұл үлгіні таза генеологиялық тұрғыдан емес (қазақ арабтан, сахабадан
шықты), жылнамалық, жүйеде қабылдаған қажет деп есептейді. Ақкөсе мен Мәлік
екеуі бір ағайынды. Нәзір деген әкелерінің аты екен. Мәліктен Аныс туады
да, сол Аныстың үрім-бұтағынан түрікпен қарақалпақ, қазақ тарайды. Ерте
заманда бұрынғы ата-бабаларымыз: Біз Ақкөсе сахабадан екенбіз, - деп
жүргені, пайғамбарымыз дүниеден қайтқаннан кейін Мохтрса деген кәпірмен
соғыс ашамыз деп, хазіретіміздің ... күнінде Ақкөсе, Аманбар Құттықожа
сахабалар Қаратауда шәһид болып, зираттары сонда болғандықтан, Ақкөсе
сахаба бабамыздың моласы деп зират қылғандықтан, соның ұрпағымыз деп
жүргені сол екен. Бұл күнде Қаратаудың күнбатысында. Ол кісіні Домбы ата
десе жұрт біледі.
Басқа жұрттан шығып, тарих жазушылар мұндай қайдан шығып, қайда барып
ұшырасқанын білмейді де: Анысын, Мәлік хәзіретлары тарап. Қазақ өзін
ғараптан туғызып, пайғамбарға туысқан, бауыр болғысы келді, - дейді.
Міне, мен Мәшһүр Иұсып Көфейіп 65 жаста осы сөзді жазып отырмын.
Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жауырын жағып, құмалақ салып айтып
отырғаным жоқ. Мен де нұсқалардан көрумен, кәрі құлақтардан естумен өз
білгенімді шамам келгенше қорытып, шыңдап, теңдеп айтып отырмын 27.
Қазақ түбі енді бір үлгілерінде Ел ханның жұрты Қондыкер халқының
тарихы әңгімеленеді: Ел ханның балалары – Қондыкер жұрты. Ол қайда деседі,
Асланбол (Стамбұл) халифаты қоластында27. -33б. Баспа бетінде атасының
аты білінбей, өз аты шыққан ерлер деген атпен шыққан еңбегінде. Мәшһүр
Жүсіп халифа Ғала алдин тұсында Қондыкер жұртын бастаған Ер Тоғрыл қолбасы
жауын жаулап, жұрт лып беріп, ... ақырында Осман қазы халифа болғанын
мәлімдеп, шежіре үлгісін (Қондыкер үлгісі) ұсынады: ... сонан осы күнге
шейін халифалық Осман қазы әулетінде қалды: Османия деп айтылатұғын себебі
сол. Бұл кісінің асыл нәсілі түркі жұртынан екендігіне Османия түркісі
деген сөз айғақ.
Біздің қазақ халқының қариялары: Біз үш ханның баласымыз, - деп
сөйлейді, - Сейіл хан, Жайыл хан, Ел хан. Сейіл ханнан – сегіз арыс түп пен
Жайыл ханнан – Майқы, Майқыдан туған Өзбек Елден, Сыбан. Өзбектің үш баласы
бар: үлкені – Мың, ортаншысы – Жүз, кішісінің аты – Қырық дейді. Сыбаннан –
Қазақ пен Созақ. Созақ баласы – Қарақалпақ. Қазақтан – Ақарыс, Бекарыс,
Жанарыс. Үш жүздің баласы: Қазақтың атасы осы үшеу екен, - деп айтысады.
Ел ханның балалары – Қондыкер жұрты. Ол қайда десең, халифа қоластында
Қондыкердің ауыр қолы деп айтылатұғын бұрынғының сөзінде бар емес пе
дейді. Түрікмен (түрікпен) дегеннің мәнісі Қондыкер жұрты ауып кеткенде,
бұлар мұнда қалғаны үшін маңайындағы сарт-сауан: түркі мұнда! - деп,
түркілерден қалғандар, - деп, сонан түрікмен атанып кеткен деседі.
Осы бір Қазақ түбі мәліметіне сүйенген Ә.Х.Марғұлан Қондыкер шежіресінің
шығуына (ІХ-ХІ ғғ.) негіз болған оғыз тайпаларының Түркия жерінде (ХҮ ғ.
аяғы) орнығып, Осман түріктері атанғанын айғақтайды.
Қазақ түбі 92 баулы қыпшақ тарихы туралы әртүрлі мәлімет көзін ұсынады
27. -48-49бб. Сарыарқа жерінің тарихын сөз қылғанда Дешті Қыпшақ заманы
баян болады: Әркім білім жеткен жерден сөйлеу керек. Күнбатысы – Сырдария,
күншісі – ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі – Жетісу, Семиречинский өзені,
оңтүстігі – Еділ, Жайық. Сол төрт судың арасы заман хатында Дешті Қыпшақ
жұртының қонысы еді. Сол қыпшақтан 92 ру ел тарайды. Қытай көп пе, қыпшақ
көп пе? - деп мақал болған сол.
ХIII-XV ғғ. Қазақ түбі Шыңғыс хан мен оның әулетінің шежіре тарихын
таратады. Ш.Құдайбердіұлы мен Қ.Халид және т.б. шежіре тарту дәстүріне сай
барлық шежіре нұсқаларында ХІІІ ғ. Қазақ тарихын Шыңғыс хан заманы ретінде
қарастырады. Қазақ түбі олардан өзгешелігі мұнда мазмұны жағынан
Моңғолдың құпия шежіресіне ұқсас В.В. Радловтың Қазақ түбі аңызын
қосымша дерек ретінде пайдаланылып, Шыңғыс әулеті шежіресі Жәнібекке
дейінгі, Жәнібектен кейінгі кезеңдерге бөлініп беріледі. Оған дәлел, Қазақ
түбі №1176, Қазақ түбі №1645 нұсқаларында ХІІІ-ХҮ ғғ. Шыңғыс ұрпағы
тарихы мүлде айтылмастан, бірден қазақ хандары шежіресі (ХҮ-ХҮІІ ғғ.) сөз
болады. Әбілғазы Түрік шежіресінен 28 қысқартылып алынған Қазақ түбі
№1173 нұсқасында Шыңғыстың Жұлдыз ханға дейінгі арғы ата-тегі мен Жәнібек
Барақұлына дейінгі әулет тарихы қамтылған. Мұндай жалаң генеологиялық
(Әбілғазы шежіресіндей) тізбектеп таратудан бас тартқан тұсында М.Жүсіп
ХІІІ-ХҮ ғ.ғ. тарихын халық жадында ауызша сақталған фольклор мәліметтерімен
толықтырып, жазба шежірелер мен (Қ.Халид, Ш.Құдайбердиев), орыс ғалымдары
зерттеулерімен байланыстырып, салыстырып қарайды.
Мәшһүрдің өзінің: Осының бәрін шежіреден көріп жазған сөз емес, естумен
жазылған сөздер. Құлақпен естіген танық, - деп ескерту жасалынған Қазақ
түбі бір варианты мынадай мәлімет келтіреді: Шыңғыс хан ұлы – Жошы хан.
Бұл Жошы ханның балалары: Бату хан, лақаб Сайын хан; бір баласы Шайбани
хан, бір баласы Тоқай Темір, бір баласы Бөрке хан (Бүрік). Бұлардың
заманында Мәуренаһрдегі, Дешті Қыпшақ үшке бөлініп, Ақ Орда, Көк Орда,
Алтын Орда атанды.
Алтын Ордада Бөкей хан болды. Ақ Ордада Шайбан хан хан болды. Көк Ордада
Тоқай Темір хан болды. Тоқай Темірден Өз Темір, мұның ұлы Қожақол, мұны ұлы
Бадақол, мұның ұлы Орыс хан, мұның ұлы Құйыршық хан, мұның ұлы Барақ хан,
мұның ұлы Әз Жәнібек хан, мұның ұлы Жәдік хан...28. -138б.
Ал мазмұны Ш.Құдайбердіұлы шежіресімен 29 үндесетін Қазақ түбі №1177
үлгісі ХІІІ-ХІҮ ғғ. тарихы туралы нақтылы мәлімет бергенімен, шежіре
кестесінде ауытқулар (Орыс ханды Бату хан ұрпағы деп көрсетуі) жасайды:
Садағын сағымға ілген Шыңғыстың шың ұлы, тұңғышы Жошы хан, екіншісі –
Шағатай, үшінші – Үгедей, төртінші – Төле хан.
Келтірілген екі мәтін Мәшһүрдің шежіре жазуда барлық Шыңғыс әулеті
хандарының тарихын тарқатудан бас тартқанын, тек қазақ халқы тарихымен
тікелей байланысты шежіре кестелерін (Жошы, Бату, Орыс, Барақ, Жәнібек)
ғана келтірілгенін көрсетеді. Нақтылы ғылыми зерттеулер сараптамалар
болмаған заманда қазақ шежірелерінің көбі Мәшһүр-Жүсіптегідей Алтын Орда
билеушісі (1342-1357 жж.) Әз Жәнібек Өзбекұлы мен қазақтың ханы Әз
Жәнібек Барақұлы бір адам ретінде сипаттайды: Әз Жәнібек Ноғайлының ханы
болған, қазақ та бұған қараған. Онда ол қазақты өзі сайлап, Найманды оған
орынбасар; үйсінді дадқа сайлап, Жалайырды оған орынбасар; алшынды дадқа
сайлап, жаппасты оған орынбасар ғылыпты, - деген бір бос әңгіме бар. Шын-
өтірігін құдайдан басқа кім біледі? Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болған 30.
И.Шәмшатұлы, Ж.Артықпаев зерттеулерінде қазақ аңыздарындағы екі
Жәнібектің бір хан ретінде әңгімеленуі талқыланған 31. Мәшһүр Жүсіптің
Асан қайғы туралы әңгімесінде Асан қайғы (Шын аты – Хасенхан) әз
Жәнібектің Жайық бойында салған ордасын (кейін кәуір алады деп) айыптайды.
Тарихында Әз Жәнібек Өзбекұлы салдырған Аштархан қаласын 1554 жылы орыс
патшалығы жаулап алғаны бұл аңыз мәліметін растай түседі31. -213-б.
Сондай-ақ Ақсақ Темір, Тоқтамыс, Едіге туралы айтылған тарихи аңыз
мағлұматтары бұл кезең тарихын жан-жақты талдай қарастыруға жол ашады.
Мәселен, Қазақ түбі №1170 б қолжазбасында Орта Азия билеушісі Әмір
Темір Тарағайұлы хақында сақталған діни фольклор беріліп, соңында оның
жарқын істеріне – ғимараттар салғызуға жоғары баға беріледі: Дүниеде
қылған еш ісінде салдырғаны – мешіт, медресе. Шаһынша әулие хазірет сұлтан
Алғафин Қожа Ахмет Яссауиының үстіне күмбез салдырған. Ташкентте Зеңгі ата
деген әулиенің үстіне күмбез салдырған... Бұхарай Шарифтің осы күнгі
қорғанын Әмір Темір салдырған.
Мәшһүрдің бірінші пікірі оның қазақ хандарына арнап жасалынған тізімінің
соңында берілген: Заманында – хан болып, халыққа аттары шыққан хандар
орыстың оразасындай бірде бар, бірде жоқ. Аты шықпаған... болымсыздардың
болғаны не, болмағаны не?! Оларды айтып не, айтпай не?! Аты шықпаған
жігіттен, аты аталған төбе артық, - деген бар емес пе?!32.
Мәшһүрдің екінші пікірі Жоңғар хандығындағыдай хандығында өзара
байланысты мұрагерлік билеу жүйесі жоқтығын сынайды: 1778 ж. Абылай ханның
Орта жүзге хан болған шамасы. 1821 жылдар Уәлі хан өліп, асы берілген
шамасы. Қалмақтарға да әртүрлі ат қойылса керек. Жоңғар деп құба қалмақты
айтса керек. Мұны хан Қалдан Шерін-Батыр баласы. Қара қалмақтың ханы
қоңтажы, орыс тарихында хан тайшы делінеді. Он сан оймауыт, тоғыз сан
торғауыт – бұлардың ханы кәрі Аюке деседі. Қоңтажы, Аюке бір-ақ кісінің аты
болмайды. Шүршіт ханын Ежен хан тағандай хан болғандарына айтыла берсе
керек.
Қазақта мұндай үзілмей бірінен соң бірі болып тұратұғын хандық жоқ. Анда
санда қолдарына хандық тиіп қалады да, ұзамай быт-шыт болады. Қазақтың
сыбағасына арналып хан болғандар; Қасқа жолды Қасым хан, Ескі жолды
Есім хан, Күлтөбеде күнде кеңес атанған Әз Тәуке хан, олардан соң 48 жыл
хан болып билеген Абылай хан.
ХҮ-ХҮІІ ғғ. Қазақ түбі Қазақ хандығы тарихын Жәнібек Барақұлынан (1473-
1480) бастайды. Керей хан есімі мүлде талданбайды. Тіпті Жәнібектен кейін
сайланған Бұрындық (Мұрындық) ханды Жәнібектің баласы деп көрсетіп,
жаңсақтық жасайды33. Ал, кейбір нұсқаларында Жайық бойына ордасын
салғызған Алтын Орда билеушісі әз Жәнібек Өзбекұлын қазақтың ханы Жәнібек
Барақұлы ретінде танытып, ханның өзін Сайын хан ұрпағы. Ноғайлының ханы
деп таныстырады: Және бір көп сөз ортасына салатұғын. Біз бұрыннан естуші
едік: Үш Жәнібек болған, - деп, - бірі - әз Жәнібек, бірі өр Жәнібек, бірі
қыз Жәнібек. Әз Жәнібек – Жиренше шешен заманындағы хан. Жаны биік
ноғайлының ханы болған. Жайық бойында ордасы болған. Мұның хан күнінде
қазақта бұған қараған, - деседі33. -78-б. Бұған қарағанда қазақ
шежірешілерінің Қазақ хандығы тарихын Алтын Орданың тарихи жалғасы ретінде
қабылдағанын, Алтын Орда үстемдік заманын ноғайлы – Қазақтың бір ел ретінде
өмір сүрген кезі (ХІҮ-ХҮІ ғғ.) деп түсінгенін байқаймыз: Шерміш деген бір
жұрт өтіпті. Ол татар нәсілінен болса керек, бұлардан соң ноғай, қазақтың
ноғайлы иеленіпті. Олардан қалған бөлігі бар әр жерде қалған үлгі бар.
Күншығыс жағы ашық намаз оқылатұғын, құбылаға түрі тура дәл келген тас
қорғандар бар. Ол ноғайлының қалмақ қамаған күнде намаз оқу үшін тастан
жасаған қорғаны екен деп айтысады. Сарыарқада жары терең, суы аз өзендер
сол замандағы ноғайлардың егін салу үшін қазған арығы екен. Шідерті деген
өзеннің аяғында Ақжар, Сасай деген жерлер ноғайлардың кент салып, тақ
құрған: Бұхар, Қоқан хандарының арығы сықылды орда жасатқан жері екен.
Өлеңтінің аяғында қара оба, сары оба деген екі төбе Қарабай, Сарыбай деген
екі байдың қоныс қылған екені екен, топырақтан үйдіріп жасатқан. Есіл,
Нұраның арасында Тоғанастың топырақтан тоқсан көлі атанған көлдер –
ноғайлардың егін-жайлары екен. Он сан ноғай бүлінген соң, Орманбет би
өлген соң бұл Сарыарқаны қара қалмақ Қатысыбан деген жұрт иеленіпті... Қай
жерде болса да, күйген кірпіштен жасалып, жермен жер болып кеткен қызыл
кірпіштер – ноғайлардың моласы да, тастан үйілген обалар қалмақтардың
моласы33.
Он сан ноғай Орманбет би халқы Сарыарқаларына отан тұтқан заманаларда
Түркістан атырафында 32 баулы Өзбектің ұруынан бірар жымғытлар көшіп-қонып
отан тұтқан екен. Қазақ зиянды атанған. Ноғайлардың қорлықты бойдақ
деген мәнісі еркіндік тауым байсыз, қағуыз деген мағынада екен. Ұһәм
солай уақытын қыр артады. Ноғайлының Ормамбет биінің елі бар екен. Сол
ноғайлының әйелінің қыздарын ықтиярсыз тартып алып, қатын қылған екен.
Ноғайлардың қазақты жамандай беретіні сол екен. Батырлары ноғайға көп
қиянат жапа қылған екен. Ноғайлар үй қылып, енші беріп, қайтадан ноғайлының
ханы Тоқтамыс ханды Едіге батыр өлтіріп, елін шапқан екен34.
Оған қоса Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер аты жазбасында
Мәшһүр-Жүсіп қазақ шежірелерінің сөзін дәлел қылып, ноғайлы халқы мен қазақ
жұрты кезінде бір ел болған деп тұжырымдайды.
Енді бір нұсқаларында Әбілғазы шежіресіне сай Мәшһүр Жүсіп Жәнібек
ханның ата-тегін Тоқай Темірден бастап таратады: Шыңғыс хан, оның ұлы Жошы
хан, оның ұлы Тоқай Темір, оның ұлы Әзтемір, оның ұлы Хожас (Хожақол), оның
ұлы Бадаол, ұлы сегіз, оның ұлы Ұрыс хан, оның ұлы Құршық хан, оның ұлы
Жәнібек хан, оның ұлы тоғыз28. -127-б.
Мұрындық хан Керейұлы заманы (1475-1510) туралы Қазақ түбі көп мәлімет
берілмеген, тек оның билігі әлсіз болғаны, Самарқан маңына көшіп кеткені
әңгімеленеді: Жәнібек хан өлгеннен соң Мұрындық хан болған... Бұлар
басқарып дәнеме қыла алмаған Мұрындық ханды жер аударып, Самарқанға қаңғып
барып өлген28.
Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болған Тоғыздың бірі – Қасым хан. Бұл тақты
Сарайшықтан көшіріп Ұлытауға орнықтырды. Қазақты қатарға бір қосып кеткен
осы Қасым хан қазақ ортасында Қасым ханның қасқа жолы деген сөз үлгі-
өсиет болып қалған35.
Бұл Сайын хан ұрпағының Орыс хан. Орыс ханнан Құйыршық хан. Құйыршық
ханнан Барақ хан. Қазақ хазарлы болған осылар.
Барақ ханнан Жәнібек хан. Қазақ жұртын билейтұғын, Жиренше шешенмен
қастас болған әз Жәнібек – осы. Тоғыз баласы болған. Ақназар –Қасым ханың
баласы. Жәнібек балалары: 1) Ераншы, 2) Махмұт, 3) Қасым, 4) Мұхаммет, 5)
Жанас, 6) Таныс (Таныш), 7) Өсеке, 8) Жәдік, 9) Мұрындық.
Жәнібектің өзінен соң Қасым хан болды. Бұл өзгесінен басым болды. Ата-
бабаларынан бақты, даңқты болып, Жошы ханның өзінен соң Дешті Қыпшақты
меңгеріп билеген осы – Қасым хан болды. Қазақ жұртының аузында: Қасым
ханның қасқа жолы, - деп танып қалды. Тоғыз жүз отызда Сарайшықта қайтыс
[офат] болды35. 217-б.
Қасым ханның қасқа жолы деп ат қалдырған Қасым хан – Жиренше шешеннің
замандасы әз Жәнібек ханның бел баласы. Шыңғыс ұғлы Жошыдан соңғы жұрты ала
жаулық қылмай билеп, қазақ хандарының пируай дөкейі атанған. Тоғыз жүз
отызда өлді Сарайшықта 36.
Анықтап қарастырсақ, бұл нұсқаларда Қасымға берілген Мәшһүр бағаларын
В.В. Вельяминов-Зернов 37, М.Хайдар Дулати 38; 2-3 үлгі тұжырымдарымен
астасып жатқандығын айқындауға болады. Сонымен қатар 1,4 нұсқаларында Қасым
хан тақты Сарайшықтан Ұлытауға көшірді делінеді. Ал бұған қарсы мәлімет
ретінде 2,3 варианттарында Қасым хан 930 ж. Сарайшықта дүние салғанын
мәлімделінеді. Ханның Сарайшықта жерленуі. Жалайырдан Шежірелер жинағымен
анықтала түскенмен, қазасының мерзімі (930=1524 ж.) М.Хайдар Дулати
дерегімен (924=1518 ж.) сай келе қоймайды.
Тарихымызда белгілі Қасым ханнан соң ел арасында билік үшін тартыс
басталып, 1521-1560 жж. аралығында бірнеше хандар билігі алмасқан Қазақ
түбі нұсқаларында да сол аз мерзімде хан атанған билеушілердің есімдері
ғана аталынып өтіледі.
Жәдік Жәнібекұлы (ХҮІ ғ. басы) билік мерзімі қысқа болғаны білінеді: Әз
Жәнібектің бір баласы Жәдік деп айтып ек қой. Жәдік балалары: Таһир, Шығай
хан, Тоғым хан еді. Жәнібек хан өлгеннен соң Мұрындық хан болған. Жәдік те
хан болған. Бұлар басқарып дәнеме қыла алмаған. Жәдік хан өз ажалынан
өлген39.
Қазақ түбі Үсік (Өсеке) Жәнібекұлы мен Әдік Жәнібекұлы туралы ешбір
мәлімет кездесе қоймайды, тек осы бір дүрбелең кезең туралы өз сипаттамасын
ұсынады: Қасым хан өлген соң балалары баққа, таққа таласып, ноғай, өзбек,
қалмақ – үшеуі үш жақтан жау болып, быт-шыт болыңқырап...39. -123-б .
Таһир ханның (1523-1533) есімі аталып, әкесі Жәдік деп жаңсақ
көрсетіледі: Әз Жәнібектің бір баласы Жәдік деп айтып ек қой. Жәдік
балалары: Таһир (Қаһар), Шығай хан, Тоғым хан 39. -125-б. Бойдас ханның
да (1533-1535) есімі айтылып, әкесі Жәдік хан деп тартылады: Тоғыздың бірі-
Қасым хан, мұның бласы Ақназар. Тоғыздың бірі – Жәдік, мұның баласы Бойдас
хан, мұның баласы Ондан хан, мұның баласы Ораз хан39. -125б . Бойдас хан
әулетін тарату барысында Мәшһүр Жүсіп Ораз-Мұхаммед ханның әкесі Ондан
сұлтан жайлы мәліметтер келтіріп, оны Шығай баласы деп танытады: Шығай хан
Ташкентті тіреп тұрған шағында бір сарттың қызын алып, одан Ондан туып,
ұзын оқты Ондан бол, қайдан болсаң, сонда бол атанған. Қазақ ішіне келіп,
Есім хан ауылына ғибалық қылған 39. -126-127бб.
Тоғым хан Жәдікұлы (1535-1537) есімі аталған: Жәдік балалары: Қаһар,
Шығай хан, Тоғым хан. Тохым, Есім, Тәуке, Әбілмәмбет – Бұлар бәрі хан...
Бұлар таңбалы атқа мінсе, қол таңбалы аяғының тында қалды деген сөз бар.
Басқа қазақ билеушілер ішінен Хақназар Қасымұлы заманы (1560-1581)
туралы Қазақ түбі мейлінше көп мәлімет беріледі. М.Ж.Көпеев Хақназарды
Қасымнан соң бытыраған елдің басын қосқан даңқты хан деп бағалайды:
Қасым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz