Қазақ хандығын зерттеудегі деректік негіздер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛТЕТІ

Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлар тарихы

кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ДЕРЕКТІК НЕГІЗДЕР

Орындаған

4 курс студентіА. А. Садвакасова

Ғылыми жетекші

т. ғ. к., доцентЖ. Б. Құндақбаева

Қорғауға жіберілді “”2008ж

Кафедра

меңгерушісі,

т. ғ. д., профессорТ. О. Омарбеков

(қолы, күні)

Алматы 2008

Мазмұны.

Кіріспе . . .

1. Қазақ хандығының қалыптасуы.

1. 1. Алғашқы Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары . . .

1. 2. Алғашқы қазақ тарихшысы М. Х. Дулатидің

«Тарих-и-Рашиди» еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы мәліметтер . . .

1. 3. Қазақ хандығының құрылу кезеңі мен жағдайы . . .

2. Қазақ хандығының негізін қалаған билеушілер.

2. 1. «Қазақ» сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер . . .

2. 2. Қазақ хандығының негізін қалағандар . . .

2. 3. Қазақ хандығының нығайуы кезіндегі билеушілер . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі . . .

Кіріспе.

Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей, өзегін ғасырлар тереңінен тартып, осынау қасиетті ұлы даласынан табан аудармай, дауылдармен алысып, тағдырлармен қарысып, өсіп-өркендеп келе жатқан халық. Осы тарихи жолда халқымыз небір қиын-қыстау кезеңде де ерлікті, бірлікті, азаттықты ту етті. Біздің бүгінгі тәуелсіз Қазақстан соның айғағы.

Қазақстан тарихында қазақ мемлекеттігінің тарихы, соның ішінде Қазақ хандығы тарихының алатын орны ерекше. Қазақ атауымен қазақ мемлекеті болып қалыптасқан бұл түбірлі тарихи өзгерістің сипаты XV ғасырдан бастау алады. Тақырыптың негізгі өзекті мәселесіне байланысты тарихшылар тереңдете зерттей қоймаған. Қазақ мемлекетінің қалыптасуы мен даму тарихын деректік негізге сүйеніп қайта қарастырып, тереңінен талдап жазу өте маңызды. Жұмысты жазу барысында әр түрлі дерек көздеріне сүйене отырып, ішкі саяси құрылысы әбден әлсіреген Әбілқайыр хандығының тұсынағы бірден-бір еркін ұлтқа айналған, саяси ірі тұлғалардың негізінде жеке ұлт болып бөлініп шыққан, Қазақ хандығының саяси тарихын теориялық-методологиялық тұрғыдан зерттеу үлкен маңызға ие болды.

Қазақ хандығының тарихына қатысты деректерді талдап, демократиялық сипатта қалыптасқан, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның теренде жатқан тарихын жазуда жұмыстың тақырыбына байланысты ойларымызды тұжырымдап берсек Қазақ хандығына бірнеше жағынан сипаттама беруге болады. Біріншіден, бұл мемлекет XV ғасыр ортасында жеке халық ретінде қалыптасып, тарих мінберіне шыққан, қазақ этносының төл мемлекеті. Сондықтан да бұл жерде Қазақ хандығының ұлттық, халықтық сипаты көрінеді. Екіншіден, қоғамдық қатынастар тұрғысынан қарайтын болсақ, Қазақ хандығын өзіне дейін Дешті Қыпшақта өмір сүрген Әбілқайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы сияқты мемлекттерден, тіпті Ақ Ордадан да онша айырмашылығы жоқ. Айырмашылығы тек оның ұлттық сипатында ғана.

Дерек көздерінің мағынасы мен мәніне, деректік құндылығы мен маңыздылығына негізделіп жазылған, Қазақ хандығының саяси және мәдени тарихын зерттеу кезінде өзекті мәселелердің бірі ретінде мынадай оқиғаларды, тарихи құбылыстар мен процесстерді және заңдылықтарды айтуымызға болады. Керей мен Жәнібектің Жетісу жеріне көшіп кетуі, сөз жоқ, қазақ халқының этногенезінде шешуші рол атқарды. Бірақ бұл халықтың өзінің қалыптасуындағы емес, оның қазіргі атының біржола бекіп қалуындағы ролін айтамыз. 1460-жылдардағы ауа көшуден қазақ халқы пайда болған жоқ, ол халықтың бұған дейін де жүріп жатқан қлыптасу үрдісін одан әрі жеделдетті. Ол көш қазақ халқының ұлт болып қалыптасуының бастауы да, жетер межесі де болған жоқ. Бірақ ол сол әр қилы аспектіден тұратын үрдістін ең басты қозғау күшінің бірі болды,

қалыптасып жатқан халықтың өзінің болашақ есімімен тарихи тоғысуы осылайша Жетісу даласында жүзеге асты. Осылайша Қазақ хандығының тағдырын біржола шешіп берді.

Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қай кезеңде де қоғамдағы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалардың қоғамдық саяси қызметі өзі өмір сүріп отырған ортадағы саяси әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа жағдайларға тікелей байланысты. Соңдықтан Қазақ хандығының тарихымен толық танысу, оның жүріп өткен жолдарын анықтау үшін XIV-XV ғасырлардан бастап бүгінге дейінгі тарихи зерттеулерге шолу жасалынады. Бұл арада Қазақ хандығының тарихына байланысты сол кезеңге тән бізге келіп жеткен деректердің авторлары мен XIX ғасыр мен бүгінгі зерттеушілердің еңбектерінің маңыздылығын атап өтпекпіз.

Зерттелу жұмысының тарихнамасына қатысты XIX ғасырдың атақты зерттеушісі В. В. Вельяминов-Зерновтың «Исследование о Касимовских царях и царевичах» [1, 398] атты еңбегі құнды болып табылады. Автор Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди»[2, 323-326] деген еңбегін пайдалана отырып Қазақ хандығының құрылу тарихына өзіндік баға берді. Белгілі зерттеуші К. А. Пищулина Қзақ хандығыныңелгілі зерттеуші К. А. Пищулина Қзақ хандығының тарихына байланысты «Юго-Восточный Казахстан в середине XIV-начало XVIвв» [3, 246-264] еңбегің жазып шықты. Шетелдік автрдың көзқарасымен жазылған К. А. Пищулинаның бұл еңбегінде Қазақ хандығының құрылуы Жәнібек пен Керейдің көшіп-қонуынан емес, орта ғасырлық қазақ халқының шаруашылығы әлеуметтік, саяси дамуындағы өзгерістен деп түсіндірді. Орыс зерттеушісі А. П. Чулошников «Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов»[4, 200-203] атты еңбегі Қазақ хандығының құрылу барысындағы Жәнібек пен Керейдің өр тұлғаларын ашып жазады. Бірақ автор таптық көзқарас тұрғысынан феодалдық қатынастар бұл оқиғаның туындауына себепші болды деп жазады. Сонымен қатар зерттеушілер С. Г. Кляшторный, Т. И. Султанов «Казахстан: Летопись трех тысячелетий» [5, 238-240] атты бірлесіп жазған зертеу жұмыстарында Қазақ хандығының құрылу уақыты туралы пікірлерін айтты, жаңа хандықтың құрылуын Әбілқайыр хан өлген соң, Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына қайтып келіп, мұнда жоғарғы үкіметті басып алуымен байланыстырады. Бұл авторлардың ойынша XV ғасырдың 70-жылдарынан, нақтырақ айтқанда 1470 жылға келеді. А. А. Семенов Қазақ хандығы құрылмай тұрып XV ғасырдың бірінші жартысында барлық Өзбек тайпаларының одағы бола қоймағанына күдік білдіріп, яғни Өзбек тайпалары деп аталғандардың барлығының бір мемлекетке Әбілқайыр хандығына бірікпегенің жазса [6, 36], С. К. Ибрагимов Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан Жәнібек пен Керейдің бөлініп шығу уақытын XV ғасырдың 50 жылдарының аяғына балайды [7, 178-180] . Орта Азия арихын зерттеушілер П. П. Ивановтың «Очерки по исстории Средней Азий» [8, 35] және Б. А. Ахметовтың «Государство

Кочевых Узбеков» [9, 149] деп аталатын еңбектерінде Қазақ хандығының

тарихының дерек көздері болып табылатын шайбанидтік, тимуриттік, аштарханидтік деректерін пайдаланып, толық зерттеп жазды.

Қазақ хандығының төл тарихын шынайы зерттеу обьективті және субьективті заңдылықтарын ашып көрсету тек қазақ ұлтының ғалымдарының еңбектерінде зерттеліп жазылатыны сөзсіз. Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер ретінде саналатын тәуелсіздігіміздің келуі қазақ халқының шынайы тарихын жазуға мүмкіндік туғызды. Ең алғашқы рет Қазақ хандығының тарихын деректермен толық талдап зерттеп шығу тарих ғылымдарының кандидаты Кәрібаев Берекеттің жариялаған мақалалары мен кандидаттық диссертациясында баяндалады. Қазақ хандығының құрылуы туралы Б. Б. Кәрібаевтің ҚазҰУ Хабаршысына шыққан «Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары туралы»[10, 27-30] деген мақаласында Қазақ хандығының құрылуына негіз болған объективті алғышарттарды атап көрсетеді. «Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы»[11, 47-51] атты мақаласында да этникалық процесті халықтық деңгейге көтеру маңыздылығын түсіндіреді. Қазіргі таңдағы Қазақ хандығы тарихының проблемаларына қатысты ғалымдар арасында Қазақ хандығы сипаты жағынан қандай мемлекеттік түрге жатады деген кһкейкесті мәселелер туындап жүр. Осыған байланысты Кәрібаев Берекеттің көзқарасы бойынша Қазақ хандығын ғылыми тілде патриархалдық және феодалдық сипаттағы мемлекет түріне жатқызатының айтады[12, 7] . Бұл тақырыптың маңызды проюлемаларына арнайы тоқталған профессор Оразгүл Мұхатова Қазақ хандығының мемлекеттік түрі айқындалмас бұрын мәселенің методологиялық негіздерін ашу керектігін айта келе Қазақ хандығының тарихына қатысты ғалымдардың үш бағыттағы ұстанымдарын атап өтеді. Олардың алғашқы тобына көшпелілердің этно-саяси ерекшеліктеріне сай мемлекеттің болғандығын мойындап, оны дәлелдейтін ғалымдар құрайды десе, екінші топқа көшпелілерде мемлекеттік бірлестіктер кейбір кезеңдерде ғана құрылған деген пайымдауды жақтайтындарды жатқызады, ал үшінші ағымның зерттеушілері мемлекет болмаған және болуы мүмкін емес деп тұжырымдайтының тарихнамалық тұрғыдан дәлелдейді[12, 6] . Жоғарыда аталған ғалымдардың пікіріне қосыла отырып академик Хайролла Ғабжалелов былай дейді: «Меніңше бұл сауалға ғылыми әрі нақты жауап беру қиын, өйткені тарихшы зерттеушілердің өздері әлі де бір ортақ тұжырымға келе алмай отыр . . . Қалай болғанда да мемлекеттіліктің нышандары қазақ даласында ерте кезеңдерде-ақ орын алғаны сөзсіз» деген тұжырымға келеді[12, 6] .

Тарихнамалық шолу рәсіміне сәйкес Қазақ хандығының сипатына баға беріп, өз көзқарасын білдірген ғалым Талас Омарбеков Қазақ хандығы өзінің сипаты жағынан авторитарлық және аристократиялық мемлекет болды деген көзқарасты айтып қазақ қоғамындағы биліктің

ұйымдастырылу формасын тоқталады[12, 7] . Екінші бір көкейкесті мәселелердің бірі алғашқы Қазақ хандығы құрамындағы ру-тайпалар туралы ойлар Зардыхан Қинаятұлының пікірінде көрінеді. Онда ол «Қазақ мемлекеті және Жошы хан» - атты монографиялық еңбегінде бұл туралы мәселеге концептуалды өзгеріс қажет екендігін айтады[12, 15] . Аталған проблеманың жалғасын Жұмахан Арынов төмендегі ойларымен дәлелдейді: «Қазақ тарихы ғылымында бұл мәселе әлі зерттеле қоймаған. Сондықтан да Қазақ хандығы құрамындағы ру-тайпалар туралы ой қозғау үшін ең алдымен ортағасырлық түркі және парсы деректеріне көз жүгіртсек Рашид-ад-Дин «Жами-ат-Тауарих», Шараф-ад-Дин Иездидің «Зафар-наме», Ата Мәлік Джувайнидің «Тарих-и-Джахангушай», Шамидың «Зафар-наме» тәрізді және тағы басқа еңбектерді атауға болады[12, 15] . Концептуалды мәселенің өзекті маңыздылығына арнайы осы тақырыпты зерттеуші Кәрібаев Берекет былай деп баға береді: «Бұл мәселе Отандық тарих ғыцлымындағы әлі көтеріле қоймаған тақырыптардың бірі. Журналдың бұл мәселені көтеруін мен өзім, бұл салада алға басудың, ғылыми тереңдеудің болып отырғаны деп санар едім. Бүгінге дейін бұл сұрақты біреулер айтуға жазуға қорықса, ал біреулер ол жөнінде тіпті ойлауға қорықады. Ал қазір ше? Қазір қорықатын ештене де жоқ, бұл ғылыми мәселе. Сондықтан оны шешуіміз қажет[12, 13] . Демек бұл сөзінде ғалым Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан Керей мен Жәнібектің Шу бойына көшіп келген халықтарын Орта жүздің ру-тайпалары деп атайды[12, 13] . Жалпы Қазақ хандығының тарихына аса үлкен көңіл бөліп иллюстративті шағын кітап жазып шығарған Тұрсын Сұлтановты да ерекше айтуымызға болады. Онда тарихшы сонау Алтын Орданың ыдырап, тамыры жалғасқан Қазақ хандығының құрылу кезеңі мен жағдайына «қазақ» терминінің қалыптасуына Қазақ хандығының нығайуы кезіндегі билеушілердің саясатына және оқиғаның саяси тарихына тоқталады[13, 154] .

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Біздің зерттеуіміздің басты мақсаты бүгінге дейін көп қырлары әлі де ашыла қоймаған Қазақ хандығының саяси және мәдени тарихын осы оқиғаға қатысты әртүрлі деректермен жүйелі түрде талдау жасап, әсіресе, төл ауыз әдебиетіміздегі мәліметтерді енгізу және оның деректік маңыздылығының жоғары екендігін баса атап көрсету оңтайлы болды.

Ол үшін алдымызға мынандай міндеттерді қойдық:

- Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керейдің Өзбек ұлысынан бөлініп шығуына қатысты оқиғаның дерек көздерін талдау;

-Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары мен құрылу кезеңіндегі обьективті жағдайды төл деректеріміз бен кейінгі зерттеушілердің және қазақ зерттеушілерінің еңбектеріне сүйене отырып, қайта қарастыру;

-Қазақ хандығына қатысты бүгінгі таңда туындап отырған қазақ тарихшыларының жаңа концептуалды ой-пікірлері мен ұстанымдарын

жұмыстың негізгі бөлімінде талдап көрсету.

Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын орындау барысында, алдымызға қойған мақсатымыз бен міндеттерімізге орай бүгінге дейін жарық көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар көптеген деректер пайдаланылды. Қазақ хандығының тарихына қатысты дерек көздерінің қоры өте мол. Атап айтсақ бұл тақырыпқа байланысты деректерді сыныптауда олардың типтерін екі түрге бөлеміз. Ауызша және жазбаша деректер. Жазбаша деректердің түрлеріне сәйкес Қазақ хандығына қатысты деректерді төмендегідей топтарға бөлуімізге болады:

- Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи-и-Рашиди» еңбегі;

- Темір әулеті тұсындағы деректер;

- Аштарханид әулетінің деректері;

- Бабырдың Бабырнамасы;

- Қадырғали Жалаиридің «Жылнамалар жинағы»;

- Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы.

Біздің жұмысымызда қаралатын деректеріміз Аштарханид әулетінің деректеріне дейін ғана пайдаланылады. Құнды мәліметтердің жинағы саналатын Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашидиін»[2, 614] айтуымызға болады. Онда Қазақ хандығының тарихына негізделген мынадай мәселелерді көруімізге болады:

1465-1466 жылдары Қазақ хандығының негізінің қалануы туралы мәліметтер.
Алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құрудағыролі.
Өзбек ұлысынан ауа көшіп, бөлініп шыққан Жәнібек пен Керейдің соңынан ерген қазақтардың саны екі жүз мың болғаны туралы мәлімет.
«Қазақ» терминінің деректен табылуы және қолданылуы.

Екінші бір дерек көздеріне Темір әулеті тұсындағы деректерді екі топқа бөлеміз: Бірінші топқа Темірдің өзінің бұйрығымен жазылған еңбектер. Екінші топқа Темірдің қарсыластары жазған деректер. Бірінші топтағы Шараф-ад-Дин Иезидің «Зафар-намасы»[14, 145] мен Шамидің «Зафар-намасы» [15, 216] парсы тілінде жазылған деректер қоры болып табылады. Бұл деректе Хақназар хан мен Бұрындық хан тұсындағы қазақ қоғамының жағдайы жазылады. Азақ хандығының нығайуы кезіндегі билеушілердің қазақ жерлерін қайтару үшін Шайбан әулетімен күресі сол кезеңнің тұсында жазылған шайбанидтік деректерімен тұспа-тұс келеді. Шайбанидтік дерек болып табылатын «Тауарих-и-гузидаи Нусрат-наме» [16, 365] . Сонымен бірге «Фатх-наме» [17, 145-147], «Шайбани-наме» [18, 263-265б] Ибн Рузбиханның Мехман-наме-и-Бухара» [19, 316], Хафизи Таныштың «Шараф-наме-и-шахи» [20, 174-175], Махмұд ибн Уәлидің «Бахр-әл-асрар» [21, 265], Мұхаммед Авазаның Зииа-әл-Кулуб» [22, 136-137] . Бұл еңбектерде Бұрындық, Қасым, Хақназар, Тахир

хандардың оңтүстік Қазақстан территориясы және Сыр бойындағы қалалар үшін Шайбан әулетімен талас-тартыстары жазылады. Белгілі автор Камал-ад-Диннің мын еңбектері Қазақ хандығының тарихына арналады. «Шайбани-наме» [23, 144], «Футухат-и-Хани» [24, 216], «Бадаии-әл-Вакаи» [25, 287] . Бұл еңбектерде Қазақ хандығын құрушы Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр хандығынан бөлініп шығу кезіндегі обьективті алғышарттары көрсетіледі.

Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Тарихи деректер мен зерттеулерге сүйенсек зерттеу тақырыбына байланысты Қазақ хандығының тарихы 1465-1466 жылдары негізі қаланған Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы кезеңіне сәйкес келетін 1500 жылға дейінгі аралықты қамтиды.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан( әр тарау үш бөлімшеден), қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.

1Қазақ хандығының қалыптасуы.

1. 1Алғашқы қазақ хандығының құрылуының алғышарттары.

Қазақ хандығы XV ғасырдың екінші жартысында Шығыс Дешті Қыпшақты билеген Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тараған әулеттің бір тармағы Шибан әулеті билігінің құлауы нәтижесінде пайда болды. Жоғарғы билік сол әулеттің тағы бір тармағына жататын Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандардың қолына көшті. Қазақ хандығының құрылуы көшпенділердің жаңа мемлекетінің пайда болуының бірегей мысалы бола алады. Бұл құбылыстың табиғатын тереңірек түсіну үшін бірнеше ғасырға кейін шегініп, Шыңғыс хан империясының және Шыңғыс ұрпақтары ұлыстарының құрылу кезеңіне қайта бір оралып көрейік. Ең алдымен «Дешті Қыпшақ» термині жайлы бірер сөз айта кеткен жөн.

Жаңа дәуірдің екінші мыңжылдығының басында Ертістен күнбатысқа қарай созылып жатқан ұлан-асыр кең дала Шығыста қыпшақ атымен белгілі болған түркі тілдес көшпенді тайпалардың қонысына айналды. Орыстар оларды «половецтер», Орталық Еуропа «құмандар» деп атады. Қыпшақ тайпаларының ықпалды болғандығы сондай, шығыстағы Ертістен батыстағы Днестрге дейінгі ұлы дала XI ғасырдан бастап Дешті Қыпшақ (парсы тілінде Қыпшақ даласы), орыстарда Половецтер даласы, Еуропада Кумания аталды.

Дешті Қыпшақ Батыс Дешті Қыпшақ және Шығыс Дешті Қыпшақ болып екіге бөлінді. Батыс Қыпшақ даласы шығыстан батысқа қарай Жайық өзенінен (XVIII ғасырдан бастап Орал) Днестрге шейін, оңтүстіктен солтүстікке қарай Қара және Каспий теңіздерінен Елек қаласына (оның қалдықтары қазіргі Саратов қаласының маңында) шейін созылып жатты. Шығыс Дешті Қыпшақ шекарасы шығыста Ертіс, батыста Жайық, солтүстікте Тобыл, оңтүстікте Балқаш көлі мен Сырдарияның орта түсына тірелетін өңірлер болды.

В. В. Бартольдтың айтуы бойынша, Даланы хандар биледі, бірақ барлық қыпшаққа ортақ хан болып көрген емес; Қыпшақ даласының әр аймағында - батысында да, шығысында да, - билік бір мезгілде бірнеше ханның қолында болды. XII ғасырда Шығыс Дешті Қыпшақтың мұсылман емес өлкесінің астанасы Сырдарияның орта тұсының оң жағалауына орналасқан Сығанақ қаласы болды. XIII ғасырдың басында Шығыс Дешті Қыпшақ хандарының бірі Күнжек болатын[27, 145] . Рашид ад-Диннің «Шежірелер жинағына» жүгінсек, Шығыс Дешті Қыпшақты монғолдар басып алған кезде, Күнжек өз ұлы, құралайды көзге атқан мерген Құмырмыш-Күнжи екеуі қолға түсіп қалады да, Шыңғыста хан шатырын ұстаушыларының басшысы қызметін атқарады. Бұл бір айрықша шатыр болушы еді, ол билеушінің төбесіне ұсталып, Шығыс елдерінде монарх мәртебесінің сыртқы рәмізі ретінде бағаланатын. Шығыс қыпшақтарының сол бір соңғы билеушісінің одан арғы тағдыры беймәлім[28, 86] .

Шыңғыс хан 1227 жылы тамызда қайтыс болды, бірақ жаулап алу жорықтарын оның ұрпақтары әрі қарай жалғастыра береді. 1235 жылы ханзадалар мен ақсүйектер бас қосқан бүкілмонғолдық құрылтайда солтүстік-батыс елдерін жаулап алып, оларды Шыңғыс ханның өзінен бұрын, 1227 жылдың басында өлген үлкен ұлы Жошының ұлысына қосып беру жайында ұйғарым жасалады, әкесі тірі кезінде табыстаған ұлыс әлі де Жошы ұлысы аталатын. Монғол әскерлерінің бас қолбасшысы болып Жошының екінші ұлы Бату (Батый) тағайындалады.

Жеті жылға (1236 -1242) созылған Бату шапқыншылығы кезінде Еуразияның бейнесі адам танымастай өзгерді. Еділ бойы болгарларының мемлекеті жойылды, батыс қыпшақтарының әулеті құрып бітті, олардан басқа да бірқатар дербес елдер мен билік басындағы әулеттердің аты біржола өшіп тынды. Тарихта тұңғыш рет Ертістен басталатын Ұлы Дала, шын мәнінде тіпті шығыстағы Енесайдан күнбатыстағы Дунайға дейінгі ұланғайыр қоныстың бәрі бір ғана әулеттің - Жошының еркек кіндік ұрпақтарының - қолына көшіп, солардың иелігіне айналды.

Жошы ұрпақтары иелігінің солтүстік шеті енді Болгар қаласы (қазіргі Татарстан аумағы) мен Башқұрд облысы, оңтүстік шекарасы Кавказдағы Темір Қақпа (Дағыстандағы Дербент қаласы) болды; Жошы ұлысының оңтүстік-шығыс аумағы Жоғарғы Ертістен Алакөлге дейін, одан әрі Көкше теңіздің (XVIII ғасырдан бастап - Балқаш) оңтүстігі арқылы Сырдарияға қарай ойысқан байтақ өлкені құрады. Одан әрі шекара Сырдарияның орта түсы өңірі арқылы, Арал теңізінің оңтүстігі, Солтүстік Хорезм мен Үргенішті қоса (Әмударияның төменгі саласы) Үстірт жазығы мен Маңғыстауға қарай созылып кете береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.