Банктердің форфейтингтік операцияларының экономикалық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАНКТЕРДІҢ ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Банктердің форфейтингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әлемдік тәжірибедегі форфейтингтік операциялардың
даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Форфейтингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары ... ... ... ... .20
1.4 Форфейтинг шарты құқықтық реттеудің кейбір мәселелері және оларды шешу амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.1 Форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстандық банктердің форфейтингтік операцияларын талдау
және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3 Форфейтингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3 ҚАЗАҚСТАНДА ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1 Қазақстанда форфейтингтік операциялардың артықшылықтары
мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2 Форфейтингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.3 Форфейтингтік қаржыландырудың артықшылықтары мен кемшіліктері...62
3.4 Форфейтинг, лизинг, факторинг, франчайзинг негiзiнде шарттарды
жасау және бұзу үлгiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
1 БАНКТЕРДІҢ ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Банктердің форфейтингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әлемдік тәжірибедегі форфейтингтік операциялардың
даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Форфейтингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары ... ... ... ... .20
1.4 Форфейтинг шарты құқықтық реттеудің кейбір мәселелері және оларды шешу амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.1 Форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстандық банктердің форфейтингтік операцияларын талдау
және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3 Форфейтингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3 ҚАЗАҚСТАНДА ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1 Қазақстанда форфейтингтік операциялардың артықшылықтары
мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2 Форфейтингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.3 Форфейтингтік қаржыландырудың артықшылықтары мен кемшіліктері...62
3.4 Форфейтинг, лизинг, факторинг, франчайзинг негiзiнде шарттарды
жасау және бұзу үлгiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Тақырыптың өзектілігі. Форфейтинг сөзі франсуз тілінде “ a forfаit ” , аударғанда «құқықтан бас тарту» дегенді білдіреді. Форфейтинг – тауарларды жабдықтау немесе қызметтерді көрсеу барысында пайда болатын және алдағы уақыттарда өтелуге тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін пайдаланылатын термин.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың балама тәсілдеріне жатады.
Форфейтинг – бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы компанияның экспортерға импортердың төлеуге тиісті төлем талабын сатып алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге алушыны – импортерді іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель берушінің беделі немесе қаржылық жағдайы жақсы болса, онда вексельге кепіл беру талап етілмеуі мүмкін, дегенімен де импортер аудармалы векселі бойынша авальшыны ( төлеуге кепіл беруші тұлғаны ) табады. Осы жерде басты мән берілетіні мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының төлем қабілеттілігі, аваль берушінің қаржылық жағдайы.
Форфейтингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана қалыптасып келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған қаржы құралы болып табылады. Осыған қарамастан, форфейтингтік операциялар кәсіпорынның ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі бола алады. Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда форфейтингтік операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық (вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз болып келетінін ескеруге болады. Бұл форфейтингтің қаржыландыру құралы ретіндегі ең басты артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және форфейтингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде форфейтинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді, ал статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында форфейтингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес форфейтинг «ақша қаражаттарын талап ету құқығын беру арқылы қаржыландыру» деп анықталады. Алайда, форфейтингтік операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың балама тәсілдеріне жатады.
Форфейтинг – бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы компанияның экспортерға импортердың төлеуге тиісті төлем талабын сатып алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге алушыны – импортерді іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель берушінің беделі немесе қаржылық жағдайы жақсы болса, онда вексельге кепіл беру талап етілмеуі мүмкін, дегенімен де импортер аудармалы векселі бойынша авальшыны ( төлеуге кепіл беруші тұлғаны ) табады. Осы жерде басты мән берілетіні мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының төлем қабілеттілігі, аваль берушінің қаржылық жағдайы.
Форфейтингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана қалыптасып келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған қаржы құралы болып табылады. Осыған қарамастан, форфейтингтік операциялар кәсіпорынның ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі бола алады. Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда форфейтингтік операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық (вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз болып келетінін ескеруге болады. Бұл форфейтингтің қаржыландыру құралы ретіндегі ең басты артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және форфейтингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде форфейтинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді, ал статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында форфейтингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес форфейтинг «ақша қаражаттарын талап ету құқығын беру арқылы қаржыландыру» деп анықталады. Алайда, форфейтингтік операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
1. Сейітқасымов Ғ.С., «Ақша, несие, банктер» // Алматы «Экономика»– 20126
2. Жуков Е.Ф. «Деньги, кредит, банки» // Москва «Финансы и статистика» – 2003
3. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2010
4. Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование, М. ИКЦ «ДИС», 1997
5. «Международные расчеты по коммерческим операциям», Москва: Консалтбанкир, 2010, стр.
6. Стоянова Е.С., «Финансовый менеджмент», Москва - 2011
7. Ван Хорн Джеймс К., «Основы управления финансами», Москва – 1999
8. Роуз П.С., «Банковский менеджмент», Москва: Дело Лтд, 1995, стр.
9. Кувшинова Ю.А., «Этапы развития форфейтинга: история и современность», Финансы и кредит, 2004, №30
10. Колчина Н.В., «Финансы предприятий», Москва – 2003
11. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 2004, стр.
12. Масленников В.В. «Зарубежные банковские системы», Москва «Элит» - 2001
13. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 2010, стр. 43
14. Ян Виллем Ван ден Бос, «Банковская система Казахстана с точки зрения иностранного банка» // Специальный выпуск журнала «Рынок ценных бумаг Казахстана», апрель 2003 г., стр. 32
15. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 2011, стр.
16. Бабичева Ю.А., «Банковское дело», Москва – 2011
17. «Финансирование под уступку денежного требования», Бизнес-адвокат, 1997, №9
18. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 2010, стр. 43
19. Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело, 2001
20. Адамова К.Р., «Юридическая трактовка экономической сущности форфейтинга в международном и российском законодательствах, Финансы и кредит, 2000, №9
21. Ковзанадзе И.К., «Операции форфейтинга: их виды6 регулирование, учет и аудит», Деньги и кредит, 2001, №11
22. www.bta.kz
23. www.centercredit.kz
24. www.atfbank.kz
25. www.afn.kz
26. Долан Э. Дж., «Деньги, банковская деятельность и кредитно-денежная политика», Санкт-Петербург: Санкт-Петербургский Оркестр, 2011, стр.
27. Макарова Г.П., «Система банковского маркетинга», Москва: Финстатинформ, 1997, стр.
28. Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 1997
29. Уайтинг Д.П., «Осваиваем банковское дело», Москва: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996, стр.
30. Селезнева В.Г., «Финансовый анализ. Управление финансами», Москва – 2003
31. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М: Вазар-Ферро, 2011
32. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
33. Михалева Е.В., «Форфейтинг операциялары: айналым қаражаттарын несиелеу мүмкіндіктері», Бухгалтер бюллетені, 2001, №15
34. Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по состоянию на 1 января 2007 г., Алматы
35. www.banker.kz
36. Лаврушин О.И., «Банковское дело», Москва: Банковский и биржевой научно-консультационный центр, 1992, стр.
37. Пебро М., «Международные экономические, валютные и финансовые отношения»: Перевод с франц., Бабинцевой Н.С., Москва: Прогресс – Универс, 2011, стр.
38. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ, 1996
39. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П., «Банковское дело», Москва: Финансы и статистика, 1996, стр. 32
40. Сейткасимов Г.С., «Банковское дело» // Алматы – 1998
41. «Инвестиция туралы» ҚР Заңы 08.01.2011ж.
42. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2012 ж.
43. 2010-2014 жж арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы. – ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №958 Жарлығы. – Астана. 2010ж.
44. ҚР-да шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2009-2011жылдарға арналған бағдарламасы. – Астана 2008.
45. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 наурыздағы “2007 жылға ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру Ережелерін бекіту туралы” № 405 Қаулысы.
46. Сагадиев К.А. Лизинг Казахстане, Учебник для Вузов. - Алматы: 2007г.
47. Смагулов А.С Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 2008. – 176с.
48. Смагулов А.С. Қазақстандағы лизинг: тәжірибесі, мәселелері, болашағы. – Алматы: Экономика, 2008. – 416 б.
49. Каренов Р. Лизингтiк қызметтер. Оның ерекшелiгi неде? // Егемен Қазақстан. – 2010. – 24 сәуiр (№105106). – 2 б.
50. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2010.-1 қазан (№39).-13 бет.
51. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2010. – 272 б.
52. “Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства” Методические рекомендации для предпринимателей, Астана – 2011г. 80с.
53. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2009-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2009 ж.
2. Жуков Е.Ф. «Деньги, кредит, банки» // Москва «Финансы и статистика» – 2003
3. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2010
4. Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование, М. ИКЦ «ДИС», 1997
5. «Международные расчеты по коммерческим операциям», Москва: Консалтбанкир, 2010, стр.
6. Стоянова Е.С., «Финансовый менеджмент», Москва - 2011
7. Ван Хорн Джеймс К., «Основы управления финансами», Москва – 1999
8. Роуз П.С., «Банковский менеджмент», Москва: Дело Лтд, 1995, стр.
9. Кувшинова Ю.А., «Этапы развития форфейтинга: история и современность», Финансы и кредит, 2004, №30
10. Колчина Н.В., «Финансы предприятий», Москва – 2003
11. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 2004, стр.
12. Масленников В.В. «Зарубежные банковские системы», Москва «Элит» - 2001
13. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 2010, стр. 43
14. Ян Виллем Ван ден Бос, «Банковская система Казахстана с точки зрения иностранного банка» // Специальный выпуск журнала «Рынок ценных бумаг Казахстана», апрель 2003 г., стр. 32
15. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 2011, стр.
16. Бабичева Ю.А., «Банковское дело», Москва – 2011
17. «Финансирование под уступку денежного требования», Бизнес-адвокат, 1997, №9
18. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 2010, стр. 43
19. Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело, 2001
20. Адамова К.Р., «Юридическая трактовка экономической сущности форфейтинга в международном и российском законодательствах, Финансы и кредит, 2000, №9
21. Ковзанадзе И.К., «Операции форфейтинга: их виды6 регулирование, учет и аудит», Деньги и кредит, 2001, №11
22. www.bta.kz
23. www.centercredit.kz
24. www.atfbank.kz
25. www.afn.kz
26. Долан Э. Дж., «Деньги, банковская деятельность и кредитно-денежная политика», Санкт-Петербург: Санкт-Петербургский Оркестр, 2011, стр.
27. Макарова Г.П., «Система банковского маркетинга», Москва: Финстатинформ, 1997, стр.
28. Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 1997
29. Уайтинг Д.П., «Осваиваем банковское дело», Москва: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996, стр.
30. Селезнева В.Г., «Финансовый анализ. Управление финансами», Москва – 2003
31. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М: Вазар-Ферро, 2011
32. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
33. Михалева Е.В., «Форфейтинг операциялары: айналым қаражаттарын несиелеу мүмкіндіктері», Бухгалтер бюллетені, 2001, №15
34. Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по состоянию на 1 января 2007 г., Алматы
35. www.banker.kz
36. Лаврушин О.И., «Банковское дело», Москва: Банковский и биржевой научно-консультационный центр, 1992, стр.
37. Пебро М., «Международные экономические, валютные и финансовые отношения»: Перевод с франц., Бабинцевой Н.С., Москва: Прогресс – Универс, 2011, стр.
38. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ, 1996
39. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П., «Банковское дело», Москва: Финансы и статистика, 1996, стр. 32
40. Сейткасимов Г.С., «Банковское дело» // Алматы – 1998
41. «Инвестиция туралы» ҚР Заңы 08.01.2011ж.
42. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2012 ж.
43. 2010-2014 жж арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы. – ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №958 Жарлығы. – Астана. 2010ж.
44. ҚР-да шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2009-2011жылдарға арналған бағдарламасы. – Астана 2008.
45. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 наурыздағы “2007 жылға ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру Ережелерін бекіту туралы” № 405 Қаулысы.
46. Сагадиев К.А. Лизинг Казахстане, Учебник для Вузов. - Алматы: 2007г.
47. Смагулов А.С Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 2008. – 176с.
48. Смагулов А.С. Қазақстандағы лизинг: тәжірибесі, мәселелері, болашағы. – Алматы: Экономика, 2008. – 416 б.
49. Каренов Р. Лизингтiк қызметтер. Оның ерекшелiгi неде? // Егемен Қазақстан. – 2010. – 24 сәуiр (№105106). – 2 б.
50. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2010.-1 қазан (№39).-13 бет.
51. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2010. – 272 б.
52. “Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства” Методические рекомендации для предпринимателей, Астана – 2011г. 80с.
53. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2009-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАНКТЕРДІҢ ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Банктердің форфейтингтік операциялары және олардың
экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әлемдік тәжірибедегі форфейтингтік операциялардың
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Форфейтингтік операциялардың түрлері және келісім
шарттары ... ... ... ... .20
1.4 Форфейтинг шарты құқықтық реттеудің кейбір мәселелері және оларды шешу
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2 ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 39
2.1 Форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... 3 9
2.2 Қазақстандық банктердің форфейтингтік операцияларын талдау
және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3 Форфейтингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3 ҚАЗАҚСТАНДА ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
3.1 Қазақстанда форфейтингтік операциялардың артықшылықтары
мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .57
3.2 Форфейтингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.3 Форфейтингтік қаржыландырудың артықшылықтары мен кемшіліктері...62
3.4 Форфейтинг, лизинг, факторинг, франчайзинг негiзiнде шарттарды
жасау және бұзу
үлгiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 77
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Форфейтинг сөзі франсуз тілінде “ a forfаit ” ,
аударғанда құқықтан бас тарту дегенді білдіреді. Форфейтинг – тауарларды
жабдықтау немесе қызметтерді көрсеу барысында пайда болатын және алдағы
уақыттарда өтелуге тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін
пайдаланылатын термин.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың
балама тәсілдеріне жатады.
Форфейтинг – бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы
компанияның экспортерға импортердың төлеуге тиісті төлем талабын сатып
алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге
алушыны – импортерді іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма
векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель
берушінің беделі немесе қаржылық жағдайы жақсы болса, онда вексельге кепіл
беру талап етілмеуі мүмкін, дегенімен де импортер аудармалы векселі бойынша
авальшыны ( төлеуге кепіл беруші тұлғаны ) табады. Осы жерде басты мән
берілетіні мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының
төлем қабілеттілігі, аваль берушінің қаржылық жағдайы.
Форфейтингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана
қалыптасып келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған
қаржы құралы болып табылады. Осыған қарамастан, форфейтингтік операциялар
кәсіпорынның ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі
бола алады. Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда
форфейтингтік операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және
коммерциялық (вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз
болып келетінін ескеруге болады. Бұл форфейтингтің қаржыландыру құралы
ретіндегі ең басты артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік
несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және
форфейтингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар,
экономикалық әдебиеттерде форфейтинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді,
ал статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында
форфейтингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік
сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға
беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне сәйкес форфейтинг ақша қаражаттарын талап ету құқығын
беру арқылы қаржыландыру деп анықталады. Алайда, форфейтингтік
операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын
заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Осы аталған жағдайлар экономикадағы форфейтингтің ролінің қарастырудың
өзекті бола тұра, әлі де болса толық, қажетті деңгейде зерттелмегенін
көрсетсе керек.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – коммерциялық
банктерде және жалпы экономикалық деңгейде форфейтингтік кемшіліктері мен
артықшылықтарының теориялық, әдістемелік және нормативтік негіздеріне
сүйене отырып, форфейтингтің нарықтық экономикадағы ролін анықтау болып
табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыс өз алдына келесідей
міндеттер қойып отыр:
форфейтингтің экономикалық экономикалық негіздерін қарастыру;
форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру және бағалау әдістемесімен таныс
болу;
қазіргі таңдағы Қазақстанда форфейтингтік қатынастарды дамыту мәселелерін
қарастыру.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторындағы
кәсіпорындарды, бірінші кезекте шағын және орта бизнес субъектілерін
қаржыландырудың бір формасы – форфейтингтік операциялар болып табылады.
Форфейтинг ұғымына келесідей анықтама беруге болады. Форфейтинг –
тауарды сату және сатып алу барысында кәсіпорындар арасында пайда болған,
алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды талап ету құқығын форфейтингтік
компанияға немесе банктің форфейтингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты
қатынастар болып табылады. Форфейтингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп
алу құқығын өз қолына алады. Сәйкесінше, форфейтингтік компания өз қызметі
үшін кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді.
Форфейтингтік операциялардың қатысушыларының тәртібі келесідей:
коммерциялық банктің форфейтингтік бөлімшесі немесе арнайы форфейтингтік
компания – өздерінің клиенттерінен дебиторлық қарызды сатып алушы арнайы
қаржылық мекеме. Дәлірек айтқанда, дебиторлық қарыз сатып алынады да,
клиент-кәсіпорынды қаржыландыру жүзеге асырылады;
клиент-кәсіпорын (тауарды сатушы, кредитор) – банкпен келісім жаусаушы
тұлға;
қарызгер кәсіпорын – тауарды сатып алушы тұлға (дебитор).
Форфейтингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның
айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын
арттыруға септігін тигізеді. Форфейтингтік қызметтер, бірінші кезекте,
дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі
кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы.
Форфейтингтік операциялардың басты кемшіліктері:
форфейтингтік қызмет көрсету құнының жоғары болуы;
дебиторлық қарыздың иесі ауысқан жағдайда сатып алушы кәсіпорындарда
(дебиторларда) кері әсерлер пайда болады.
Коммерциялық банктердің форфейтингтік операцияларының қысқа ғана тарихы
бар. Олар банктердің классикалық операцияларының қатарына жатпайды және
банктер тарапынан клиенттерге қосымша қызмет көрсету болып табылады.
Қазіргі формадағы форфейтинг қызметтерін тұңғыш рет америкалық First
National Bank of Boston банкі 1947 жылы ұсынған болатын. Содан кейін
форфейтингтік операцияларды 50-ші жылдары Bank of America, First National
Bank of Boston, сондай-ақ Trust Company of Georgia секілді америкалық
банктер қолдана бастады. ХХ ғасырдың 60-шы жылдары форфейтинг Еуропаға да
белгілі бола бастады. Ұлыбританияда алғашқы форфейтингтік компания 1960
жылы ашылған болатын. Францияда форфейтинг процедурасы 1965 жылдан бастап
енгізілген. Германияда 1963 жылы Жалпы несиелік сақтандыру Серіктестігі мен
ДГ-банкі ДГ Дисконтбанкін құрып, ол форфейтингтік операциялардың үлкен
тәжірибесін жинақтап, қазіргі кезде аталған қызмет түрін көрсету бойынша
еуропалық нарықта жетекші орын алады.
ТМД елдерінде форфейтингтік операцияларды коммерциялық банктер жүзеге
асыра бастады. Коммерциялық банктердің форфейтингтік бөлімшелерінің міндеті
келісімдік және ақылы негізде экономикалық қатынастарға түсушы шаруашылық
субъектілерінің арасындағы есеп айырысуды жылдамдатумен байланысты несиелік-
төлемдік операциялардың бірқатар түрлерін жүзеге асыруға келіп тіреледі.
Банктік операциялардың бұл жаңа, ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда
да, енді ғана дамып келе жатқан түрі заңды түрде реттеуді қажет етеді.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараудың тақырыптары, мазмұны және
теориялық, әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі жұмыстың мақсаты
мен міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда форфейтинг ұғымының жалпы сипаттамасы мен оның
нарықтық экономикадағы маңызы, әлемдік практикадағы оның даму тарихы туралы
айтылады. Сонымен қатар, мұнда форфейтингтік операциялардың бірнеше
белгілері бойынша жіктелуі мен форфейтингтік келісім-шартты жүргізу
тәртіптері қарастырылады.
Екінші тарауда форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру барысы, банктер
мен шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-қатынас туралы сөз қозғалады.
Сондай-ақ, бұл тарауда форфейтингтік операциялардың құнын бағалау және оны
банктік несиеге альтернативті қаржы көзі салыстырмалы түрде бағалау
әдістемесімен таныс боламық
Үшінші тарауда бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасындағы
форфейтингтік операцияларды реттеу және жетілдіру мәселелерін және оларды
шешу жолдарын қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Диплом жұмысындағы зерттеу пәні ретінде нарық
жағдайларында банктер мен шаруашылық субъектілері арасындағы форфейтингтік
қаржыландыру мәселесімен байланысты экономикалық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы халықаралық
практикадағы және Қазақстан Республикасы жағдайындағы коммерциялық
банктердің форфейтингтік несиелеу ерекшеліктері қарастырылады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және
әдіустемелік негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды.
Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында экономикалық, салыстырмалы,
статистикалық және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде бірнеше отандық коммерциялық
банктердің мәліметтері, Қазақстан Республикасының ресми нормативтік-
құқықтық және заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің
қаулылары, және басқа да ақпараттар қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары Қазақстандағы форфейтингтік қатынастарды дамыту үшін
қолданыла алады.
1 БАНКТЕРДІҢ ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердің форфейтингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
Форфейтинг екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн пайда болды. Халықаралық
сауданың қаржыландыруын бай тәжiрибе алған Цюрихтың бiрнеше банктерi АҚШта
батыстық елдердi астықтың сатып алуларын қаржыландыру үшiн бұл тәсiлдi
пайдалана бастады. Сол өнiмнiң жабдықтауын жылдарда және жеткiзушiлердiң
арасындағы бәсекелестiк сатып алушы қарсы 180 күндерге дейiн берiлетiн
несиенiң мерзiмдерiн көбею үйреншiктi 90 талап ететiнiн сонша өстi. Одан
басқа, өндiрiстiң қатысты үлкен мерзiмiмен қымбат бағалы тауарларды пайдаға
әлемдiк сауданың құрылымын өзгерiсте болды. Халықаралық экономикалық
айырбасты дамуда несиенiң рөлiн жоғарылатылды, және болған iстiң
жеткiзушiлерi өз мәмiлелердi қаржыландырудың жаңа әдiстерi iздеу мәжбүр.
Халықаралық саудада кедергi өлексе сайын және көп африкалық, азиялық,
сонымен бiрге латын американдық елдер бәрi әлемдiк нарықтар, батыс
еуропалық кәсiпкерлерiне қиындау белсендiрек болды
несие бер жеткiзушi есебiнен меншiктi көз, және болған iсМемлекеттің қаржы-
несие жүйесінде коммерциялық банктердің ролі ерекше. Коммерциялық банктер
экономикадағы бос ақша қаражаттарын жұмылдырып, оларды орналастыру қызметін
атқара отырып, ақша айналымының үззіксіз жүріп отыруын қамтамасыз етудің
негізгі буыны болып табылады. Олар несие нарығының және жалпы экономиканың
барлық салаларына қызмет көрсететін әмбебап, көпқызметті ұйымдар болып
табылады. Банктер несиелік ресурстардың басым бөлігін өз қолдарында
шоғырландырып, өздерінің клиенттеріне алуан түрлі қызметтер ұсынады:
несиелеу, депозиттер тарту, есеп айырысу бойынша қызметтер көрсету, құнды
қағаздар мен валюталарды сатып алу және сату, оларды сақтау және тағы басқа
операциялар. [1,25]
Форфейтинг мәмілесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші,
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы,
3. Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.
Форфейтинг мәмілесі бірнеше кезеңнен тұрады. Біінші кезеңде мәміле
дайындалады. Бұл кезеңде экспортер, экспортер банкі немесе импортер
мәмілені бастаушылар болады. Экспортер үшін кепілдемеге қатысты
форфейтордың талабын білу маңызды. Сонымен бірге, осы кезеңде форфейтор
экспортердың өтінішін қарайды. Екінші кезеңде, болатын мәміле туралы
ақпараттар жинастырады. Содан кейін барып, форфейтор – банк несиелік талдау
жүргізеді. Келесі кезеңде экспортер вексельді алады және оған авальдың
берілуін, яғни үшінші бір тұлғаның кепіл беруін талап етеді.
1
2
3
5 6
4
7
Сурет 1 Форфейтинг мәмілесінің техникасы
Ескерпе: Кувшинова Ю.А., Этапы развития форфейтинга: история и
современность, Финансы и кредит, 2004, №30
1. мәмілеге қатысушылар арасында келісім – шарт жасалады;
2. тауарын несиеге береді;
3. аудармалы вексельді 5-7 жылға жазып береді;
4. аудармалы вексельді қайта сатады;
5. аудармалы вексельді есепке алып, оның 70- пайыздай мөлшерінде банк
ссуда береді;
6. мерзімі жеткеде төлеуге ұсынылады;
7. вексель бойынша міндеттемесін өтейді.
Форфейтинг механизмін мынадай екі мәміле түрінде пайдаланады:
1. Қаржы мәмілесінде – орта мерзімді қаржы міндеттемесін тез арада іске
асыру мақсатында.
2. Экспорттық мәміле бойынша – шетелдік сатып алушыға тауар бергені үшін
экспортерға қолма – қол ақшада түсім түсуге ықпал ету мақсатында.
Форфейтинг мәмілесінің мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда – 7 жыл.
Экспортер үшін форфейтингтің мынадай артықшылықтары бар:
• Векселін форфейтор – банк сатып алғаннан кейін, экспотер валюта бойынша
тәуекелге бармайды, яғни бұл тәуекелді банктің өзі кешеді.
• Уақытын кешіктіріп төлеуге берген операцианың қолма-қол акшамен
жасалатын операцияға айналуына орай, экспортердің өтімділігі тез арада
жақсарады, яғни экспортер тауарын жөнелткеннен кейінбірден банктен
қаражат алады;
• Пайыз мөлшерлемесіне байланысты да тәуекел болмайды, себебі
форфейтингтік қаржыландыру тұрақты пайыз мөлшерлемесі негізінде жүзеге
асырылады;
• Құжаттаудың қарапайымдылығы және оны рәсімдеудің жылдамдығы;
• Форфейтор – банк несиелеу операциясына қарағанда өте жоғары табыс
табады.
Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа елдеріне алғаш пайда
болған. Қазіргі кезде форфейтинг операциясы бойынша бірінші орынды
Швейцария алады және ол осы опрацияны бастаушылардың бірегейі болып
табылады. Ал, біздің елімізде бұл операция түрі маңызды болғанымен, дамымай
отыр, оның себебі вексель айналысының дұрыс жолға қойылмауымен байланысты
және т.с.с.
Форфейтингтеуге әдетте, сауда тратталары ( аударма вексель) немесе жай
вексельдер қабылданады.
Форфейтингтегі дисконт мөлшерлемесінің құрамдас элементтеріне мыналар
жатады:
- еуровалюталар нарығындағы несиенің құны ( ЛИБОР – Лондондық банкаралық
пайыз мөлшерлемесі);
- мпортер елінің тәуекел құны және валютаны аударуға байланысты тәуекел
құны 0,5 – тен 6% - ға дейін жылдық мөлшері ауытқиды;
- несиені басқаруға қатысты форфейтордың шығындары ( 0,5 пайызға дейін
жылдық );
- міндеттеме үшін алынатын комиссия ( 1- 1,5 пайыз жылдық ).
Форфейтингілеу - төлемеу кезінде экспортшыға (форфейтиске) регресс
құқын есептемей форфейтермен (коммерциялық банк немесе қаржыландыру бойынша
маманданған компания) экспорттық талаптарды сатып алуды сипаттайтын
халықаралық сауданы қаржыландырудың балама жолдарының бірі.
Оның дамуының маңызды алғы шарттары халықаралық интеграцияны күшейту,
банктердің бәсекелестік қабілетін өсіру, экспорттық саудаға мемлекеттік
шектеулерді алып тастау, экспортшыға қатысты тәуекелдерді өсіру жатады.
Банк қызметінің ең ұтымды түрі болып - тәуекелді, бірақ көп пайдалы
бизнес, қаржы маркетингтің құралы, банктік операцияларының көшу нысанының
біреуі, қазіргі экономика даму процесіне ең қалыптасқан форфейтинг болып
табылады.
Форфейтинг - ағылшын сөзі, оның түсінігі - делдал, қаржы агент
комиссионер дегенді білдіреді. Форфейтинг және ақшалай талапты беріп
қаржыландыру түсініктерін тек мәнде қолданамыз. Бірақта Шмиттгофф К.
көзқарасы бойынша, ақшалай талапты беріп қаржыландыру өзінің тамырымен,
бір жағынан, жалпы азаматтық цессияға кетеді, ал екінші жағынан, нарықтық
экономикасымен бүкіл мемлекеттерге мәлім. Форфейтингтің ерекше институты.
Сонымен, форфейтинг - қарыздарды өндіріп алуға қүқығын алу, тауарды қайта
сатуға және қызметтер бойынша болашақта төлемдер алу қүқығы, яғни бұл жерде
қысқа мерзімді талаптар туралы айтылған. Басқа сөзбен айтқанда, форфейтинг
бұл - делдал іс-әрекетінің бір түрі, онда делдал фирма (форфейтингтік
компания) кәсіпорыннан белгілі бір төлемге сатып алушының ақшалай соммадан
өндіріп алу және олардың шотына аудару құқығын алады (дебиторлық қарызды
инкассациялау құқығы )
Форфейтингке басқа түсінік беруге болады, мысалы, Толстой Ю.К.,
А.П.Сергеев профессорлардың айтуы бойынша, құқық қабылдаушылық нысанында
төлем талабында бір тұлғамен екінші тұлғаны несиелендіру әдісі (сатып алу
немесе үшіпші тұлғаға талап құқықтарын беру).
Қазіргі халықаралық тәжірибеде мүліктік құқықтарын талап беруге
негізделген сауданың, өндірістің және кәсіпкерліктің басқа аумақтарын
қаржыландырудың әртүрлі спецификалық нысандары бар. Оларға жалпыға тән
болып, осындай қаржыландырумен айналысатын және де несиелік ақша аумағында
әртүрлі іс-әрекет түрлерге банктердің және қаржы ұйымдардың
мамандандырылуы, яғни қаржыландыруды тек қана банктер және қаржы ұйымдары
жүзеге асырады.
Ақшалай талапты беріп, қаржыландырудың экономикалық мәні несиелік
қатынастарда, нақты айтқанда, саудалық (коммерциялық) несиені банктік
несиеге қайта қалыптастыруда. Арнайы банктік ұйымдар мен коммерциялық
кәсіпорындарды саудалық несиеге негізделген ақшалай талапты беріп
қаржыландыру, сөзсіз, саудалықты банктік несиеге айналдырады. Құқықтық
талапты беріп қаржыландыру (несиелік шарт, лизинг шарты немесе вексельдерді
санау сияқты) бұл капитал салудың бір нысаны, банкілік несиелендірудің бір
түрі.
Форфейтинг іс-әрекет сферасына дәстүрлі түрде мыналар жатпайды:
1) жеке тұлғалардың қарыздары;
2) несиелік операциялар кезінде пайда болатын қарыздар;
3) жеткізуші және сатып алушы тараптар жағынан болашақта контракты
атқару негіздегі барлық қарыздар. Форфейтингтің Европада қалыптасу тарихы
XX ғасырдың 50-60 жылдарына жатады. Осы кезеңде кәсіпорындар өзінің
контрагенттеріне тауарды жеткізу кезінде белсенді түрде төлемнің
рассрочкасын қолдана бастады. Бұндай тәжірибе 2 негізгі себептерге
байланысты болды. Бір жағынан, тауарлық топтар бойынша сатып алушының
нарығы (тұрақты нарық) қалыптасқан. Бұнда сатып алушылар саудалық
мәмілелердің негізгі талаптарын белгілеген және төлемнің рассрочкасын
пайдалануды бекіткен. Екінші жағынан, сол кезде көптеген сатып алушылар бос
ақшалай қүралдардың жетіспеушілігін көрген және біріншідсн, тауарды соңғы
түтынушыға сатып (немесе сатып алған өнімді соңғы өнімге айналдыру), ал
одан кейін өзінің тауар жеткізушілермен есеп айырысқан. Осылайша, сатып
алушылар коммерциялық несиені қолдана бастаған, себебі банктен несиені алу
көптеген формальдіктерге негізделген және шекті сипатта болады, екінші рет
алу мүмкіндігі артылады және бұл әрқашан мүмкін бола бермейді.
Қазіргі таңда да Ұлыбританияда форфейтингтік компанияларға қаржылық
және әкімшілік жағынан қолдау көрсетілуде. Кейінгі 20 жылда көптеген
форфейтингтік компаниялар пайда болуда. 1976 жылы ең алғаш форфейтингтік
компаниялардың Ассоциациясы құрылған. Оның мақсаты -осы салада ең жоғары
кәсіби шеберлікті шыңдау. 1990 ж. дерек бойынша, бұл бірлестікте екінші
мүше болды. Оның ең алғашқы төрағасы Т.Дж. Хатсон (1887-1989) болған. Ол
сонымен қатар Халықаралық факторлар бірлестігінің бастығы болған.
Ал форфейтинг Қазақстан Республикасы нарығында 1990ж. бастап жүзеге
асырыла бастады. Оларды коммерциялық банктер қамтамасыз етті. Ол әміршіл-
әкімшіл жүйеден экономикалық басқару әдістеріне көшкенде көрініс тапты. Сол
сияқты, ақша-тауар қатынастарының қарқынды дамуы оған өз септігін тигізді.
Форфейтингтің мақсаты - кәсіпорындарға айналым мен пайданы көбейту
және бухгалтерлік есеп айырысуларды жеңілдету болып табылады.
Форфейтингтік шарты немесе ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты
бойынша бір тарап (қаржы агенті) ақшаны басқа тараптың (клиенттің) билігіне
береді немесе беруге міндеттенеді, ал клиент қаржы агентіне клиенттің
(кредит берушінің) осы үшінші тұлғамен (борышкермен) қатынастарынан
туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы агентіне береді немесе беруге
міндеттенеді.
Борышкерге ақшалай талабын клиент қаржы агентіне, сонымен бірге
клиенттің қаржы агенті алдындағы міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету
мақсатында да беруі мүмкін.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты жалпы азаматтық цессияның бір
түрі болып саналатыны сөзсіз. Алайда форфейтинг пен цессияның
айырмашылықтары бар:
1) Форфейтингтік қызметті жүзеге асыру үшін арнайы лицензия қажет
2) Цесссия туралы АК-тегі міндеттемедегі тұлғаның ауысуы тарауымен,
ал форфейтинг АК-ң 729-738 баптарында реттеледі.
3) Форфейтингтің мақсаты - клиентті қаржы агентімен қаржыландыру және
кәсіпкерлік әрекетті көздейді, ал цессия жалпы азаматтық сипатқа ие,
күнделікті өмірде жиі кездеседі, кредитор толық жарна жауапты орындаушы
емес.
4) Форфейтинг шартты міндеттеме, цессияда кредиторға құқық талап
міндеттемеге сәйкес тиесілі немесе мәмілеге сәйкес басқа тұлғаға ауысуы
мүмкін.
5) Цессияда алғашқы борышкердің құқықтары жаңа борышкерге құқық
көшкендегідей көлемде және сол жағдайда көшеді, форфейтингта агентке
берілетін талап құқығы әртүрлі болады және ол шартта нақты анықталу керек.
6) Цессияда тараптардың арасындағы есеп айырысулар қарыз
алғанннан кейін ғана жүзеге асырылады, ал форфейтингта
қарыз тұлғадан ақша алмай тұрып, есеп айырысады.
Сонымен факторинғ, дебиторлық қарызды беріп қаржыландыру және счет-
фактуларды дисконтирациялау бұл бір сфераның инструменттері.
Қазіргі таңдағы коммерциялық банктер, қаржылық дәнекерші қызметін
атқара отырып, маңызды экономикалық қызмет атқарады, ақша капиталының
салааралық және аймақаралық бөлінуін қамтамасыз етеді. Капиталды салалар
және аймақтар бойынша бөлу және қайта бөлу механизмі өндірістің объективті
қажеттіліктеріне сай дамуына және экономиканы құрылымдық өзгертуге септігін
тигізеді.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторындағы
кәсіпорындарды, бірінші кезекте шағын және орта бизнес субъектілерін
қаржыландырудың бір формасы – форфейтингтік операциялар болып табылады.
2
Ағылшын тілінен аударғанда factor ұғымы маклер, дәнекерші деген
сөзді білдіреді. Экономикалық көзқарас жағынан форфейтинг дәнекершілік
операцияларға жатады. Форфейтингтік қаржыландыру вексельдік несиелеу
операцияларымен өте ұқсас келеді, мұнда тек кәсіпорынның дебиторлық қарызы
несие беруші ұйыммен кепілдік ретінде қабылданбай, тұтастай сатып алынады,
яғни кәсіпорынға несие беруші ұйым мәмілелердің үшінші тұлғасы – дәнекерші
ретінде қатысады. Мұндай ұйымдар әдетте арнайы форфейтингтік компаниялар
немесе банктердің форфейтингтік бөлімшелері болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе форфейтинг ұғымына
келесідей анықтама беруге болады. Форфейтинг – тауарды сату және сатып алу
барысында кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген
дебиторлық қарызды талап ету құқығын форфейтингтік компанияға немесе
банктің форфейтингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып
табылады. Форфейтингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын
өз қолына алады. Сәйкесінше, форфейтингтік компания өз қызметі үшін
кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді. 3
Форфейтинг – қатерлі болса да пайдасы жоғары банк бизнесі әрі қаржылық
маркетингтің тиімді құралы және осы заманғы экономиканың даму процесіне
бейімделе алатын банк операцияларын біріктіруші формалардың бірі.
Форфейтингтің Батыс еуропа елдерінде жүзеге асырылатын классикалық
түрі жеткізілген өнімнің төлем мерзімін ұзарту түріндегі коммерциялық
несиеге негізделеді.
Шетел іс-тәжірибесі шағын және орташа кәсіпорындар үшін, сондай-ақ
келешекте өндіріс көлемі өсетін, алайда дебиторлардан төлемдердің уақытылы
түспеуінен ақшалай қаражатқа мұқтаж қайтадан құрылған кәсіпорындар үшін
форфейтингтің айрықша тиімді болатындығын көрсетіп берді.
Форфейтингтің операцияның негізінде жөнелткен өнімі үшін жеткізушінің
фактурашотын банктың сатып алуы және жеткізушінің банкке өнімді сатып
алушыдан төлемді талап ету құқығын табыс ету жатады.
Сондықтан да форфейтингтік операция, сонымен бірге, жеткізушінің
сатуын несиелеу немесе жеткізушіге фоктарингтік несиені беру деп аталады.
Форфейтинг бастапқыда мамандандырылған сауда делдарының операциясы
ретінде, кейін сауда банктерінің операциясы ретінде пайда болды. Осы
замаңғы талаптарға коммерциялық несиенің өзінше бейімделген түрңнде
фокторинг немесе факторлық несие жатады. Бұл, әсіресе, соңғы екі он
жылдықта жақсы дамыды. Тауар сатушысы үшін коммерциялық несиеден факторлық
несиенің айырмашылығы мынада: олар сатылған тауардың төлемін қолма-қол
ақшамен алса, несиеге сатуда сатушы тек вексель ғана алады. Жеткізуші
алынған векселді банкте ескеріп, қолма-қол ақша алады, алайда, бұл қолма-
қол ақшаның сомасы фактура-шотты сату барысындағы сомадан кеме болады. 4
Комерцилық банктердің (шетелдердегі арнайы – факторлық -
компаниялары - немесе жай ғана фактор) тиісті бөлімдерінің өз клиентерінен
(тауарлармен жабдықтаушы және қызмет көрсетуші кәсіпорындар) төлем
құжатын (ақшаны алу құқығын) сатып алуда және ол бойынша төлемдерді
борышқорлардан (сатып алушылардан) кейін алуда төлеушіге қойылатын төлем
талабының тізімін сатып алу секілді осындай құқықты бір жолғы сатып алу
ретінде мүмкін болады. [2,33]
Форфейтингтік операциялардың қатысушыларының тәртібі келесідей:
коммерциялық банктің форфейтингтік бөлімшесі немесе арнайы форфейтингтік
компания – өздерінің клиенттерінен дебиторлық қарызды сатып алушы арнайы
қаржылық мекеме. Дәлірек айтқанда, дебиторлық қарыз сатып алынады да,
клиент-кәсіпорынды қаржыландыру жүзеге асырылады;
клиент-кәсіпорын (тауарды сатушы, кредитор) – банкпен келісім жаусаушы
тұлға;
қарызгер кәсіпорын – тауарды сатып алушы тұлға (дебитор).
Қарастырылып отырған операцияның мәні мынада: жабдықтаушы кәсіпорын
сатып алушыға ақшасын форфейтинг бөлімінің шотына түсіруін талап етіп,
төлем құжатын ұсынады. Соңғысына бір мезгілде құжаттын бір данасы
беріледі. Бұл құжаттың негізінде ол ақшаны өзінің шотынан жабдықтаушының
шотына аударады, ал, кейін сатып алушыдан төлемнің уақытылы алынуына
бақылау жүргізіледі (төлем кешіктірілетін болса тиісті өсімақы алынады) .
Сонымен бірге, форфейтинг мерзімі арқылы есеп айырысу туралы келісім
шартта жоғарыда анықталған төлем бойынша мерзімі ұзартылған берешек пайда
болатын болса, банк оның сомасына клиенттің есеп айырылысу шотынан
форфейтинг шотына қалыпқа келтіре отырып, тізім құқығына (талаптарды кері
табыстау) жүгінуі мүмкін. [3,55]
Клиенттің талап сомосының қалған бөлігі (10-30% мөлшерінде), берілген
(форфейтингтік) несие үшін процентті шегеруге екі түрлі жолмен төленуі
мүмкін яғни:
қарызгерден қаражаттың түскен уақытына қарамастан компания немесе банктің
тиісті бөлімі анықтаған мерзімде;
осы қаражатты дебитордың аударғанынан кейін, яғни, жеткізілген тауардың
төлемі нақты жүзеге асырылғанда.
Форфейтингтік қызмет көрсетудің негізгі мақсаты – клиенттің дебиторлық
шотын инкассациялау және оның пайдасына тиесілі төлемдерді алу. Бұл
қызметті фактор клиентке қаржыландырусыз да, қаржыландырумен де көрсетуі
мүмкін.
Бірінші жағдайда банктің клиенті шаруашылық келісім шартына сәйкес
мерзімде (әдетте 30 күннен 120 күнге дейін) клиенттің пайдасына төлемді
алу мақсатында өнімді жөнелтіп, банк арқылы өзінің сатып алушысына шотты
ұсынады.
Қаржыландырумен шотты инкассааациялау жағдайында банк клиентпен
жөнелтілген тауар құнының 80–90% - ін жедел төлеу шарты арқылы фактура-
шотты сатуп алады, яғни, өз клиентінің айналым капиталын аванстайды
(фактура шотты дисконттау). Жөнелтілген тауардың резервтік 10-20% - і
клиентке төленбейді, сатып алушыдан оған өнімнің сапасына, бағасына
байланысты кінәрат қойыла қалған жағдайда сақтық үшін жеке шотта
брондалады.
Мұндай қызмет көрсетулер жұмыс істейтін кәсіпорындардың
қажеттіліктерін толық өтей алады, өйткені, бұл оларға төлем мерзімі
ұзартылған сатуды форфейтинг арқылы жедел төленетін сатуға айналдыруына
мүмуіндік береді және осылайша өз капиталының қозғалысын жылдамдатады.
[5,22]
Кәсіпорындардың дебиторлық қарызын сатып алу барысында коммерциялық
банктер көп жағдайларда кері талап ету құқығынсыз операцияларды қарастырады
және қарыз толық өтелгенге дейін бірқатар қызметтер көрсетеді. Банк
кәсіпорынның қарызгерлерінің несие қабілеттілігі тұрғысынан бағалап, алдын-
ала аванстық төлемнің мөлшерін анықтап қояды. Коммерциялық банк шотта
қалған дебиторлық қарыздың қалдық сомасынан пайыздар және комиссиялық
төлемдер алып отырады.
Форфейтингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның
айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын
арттыруға септігін тигізеді. Форфейтингтік қызметтер, бірінші кезекте,
дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі
кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, форфейтингтің
кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар, атап айтсақ:
өз қызметін төлем мерзімі жеткенше форфейтингтік компанияның қаражаттары
есебінен қаржыландыру мүмкіндігі;
компанияның қаржылық тәуекелінің төмендеуі;
форфейтингтік компаниядан кәсіпорыннан тауар сатып алушы тұлғаның төлем
қабілеттілігі туралы ақпараттар алу.
Алайда, барлық кәсіпорындарға форфейтингтік қызметтер көрсетіле
бермейді. Әдетте, коммерциялық банктер келесі жағдайларға байланысты
форфейтингтік қаржыландыру операцияларын орындаудан бас тартады:
егер кәсіпорынның дебиторлары өте көп болса және дебиторлық қарыздардың
көлемі аз ғана сомамен сипатталатын болса;
стандарттық емес немесе арнайы тауар өндіруші фирмалардың дебиторлық
қарыздарын;
өз өнімін сатудан кейінгі қызмет көрсету шарты бойынша жұмыс істейтін
кәсіпорындардың қарыздарын;
өздерінің сатып алушыларымен ұзақ мерзімді келісімдер жасайтын фирмалардың
дебиторлық қарыздарын;
кәсіпорынның филиалдары мен құрылымдық бөлімшелерінің дебиторлық қарыздары
бойынша.
Форфейтингтік операциялардың басты кемшіліктері:
форфейтингтік қызмет көрсету құнының жоғары болуы;
дебиторлық қарыздың иесі ауысқан жағдайда сатып алушы кәсіпорындарда
(дебиторларда) кері әсерлер пайда болады. 3
Форфейтингтік қаржыландырудың шарттары әркелкі болады. Кейде банк
кәсіпорындарға қаржы ресурстары жетіспеушілігі жағдайларында олардың
шоттарынан овердрафтық негізде қаражаттар алуына мүмкіндіктер береді, яғни
кәсіпорынға берілген қаражаттар үшін кепілдік сомасын талап етпейді. Кейде
банк кәсіпорын шотындағы қаражаттардың бір бөлігін мүмкін болатын зияндарды
жабу үшін резерв қалыптастыруға кепілдік ретінде алып қалады.
Форфейтингтік қызмет көрсетуші банктер туралы қоғамның пікірі алуан
түрлы болып келеді. Кейбір жекелеген тұлғалар форфейтингтік банктер мен
компаниялар туралы критикалық пікірде болады. Дегенмен де, көпшіліктің
пікірінше форфейтингтік операциялар өндірісті қаржыландырудың тиімді
жолдарының бірі болып табылады.
Қоғамдағы мұндай қарама-қайшы пікірлердің пайда болуы форфейтингтік
қызметтің артықшылықтары мен кемшіліктерінен келіп туындайды. Форфейтингтік
қызметтің құны кейбір жағдайларда тым қымбат болып келуі мүмкін. Алайда,
кәсіпорындар келесілерді ескерулері керек:
форфейтингтік банктер көптеген жағдайларда кәсіпорындарды коммерциялық және
вексельдік несиелеумен байланысты есептік пайыздардан арылтады;
дебиторлық қарызды өндіріп алу шығындарын кәсіпорын толықтай банкке
аударады.[4,55]
Фактураны дисконттаудан басқа банк клиенттің негізгі қаржы-шаруашылық
қызметімен және есеп айырысуымен байланысты бірқатар өзге қызмет
көрсетулерді орындайды:
дебиторлық берешектердің толық бухгалтерлікесебін жүргізеді;
есеп айырысуларды ұйымдастыру, шаруашылық келісімшартын бекіту, төлемдерді
уақытылы алу және мәселелер бойынша кеңес береді;
өткізу нарығы, тауарлардың бағасы, келешектегі алушылардың төлем қабілеті
және т.б. жөнінде ақпарат береді;
көлікпен жеткізу, қоймада сақтау, сақтандыру,жарнамалау және өзге де
қызметтерді ұсынады.
Бұл жағдайда форфейтинг клиентке қаржылық (шартты форфейтинг) тұрғыдан
қызмет көрсетудің әмбебап жүйесіне айналады. Клиент тек өндірістік
функцияны ғана орындаса жетіп жатыр. Форфейтингтің мұндай формасында клиент
өзінің штатындағы қызметкерлердің санын қысқарта алады, бұл өнімді өндіру
және клиенттің банкке толық тәуелді болып қалу қаупі фактордың толық
хабардар болуына клиенттің шыға алмауына әкеп соқтырады.
Форфейтингілік операцияның қатерлі сипаты болады. Сол себепті де банк
клиентпен келісім шартқа отырмастан бұрын оның төлем қабілеттілігіне көз
жеткізу үшін әлеуетті клиенттің қржылық жағдайын мұқият зерделеуі қажет:
оның балансының өтімділігі, дебиторлық берешегінің құрамы мен ұзақтығы,
щығарылатын өнімдерді өткізудің мүмкіндігі, өткізу нарығының
коньюнктурасы, келешектегі клиенттің өнімдерін сатып алушылардың тобы және
олардың төлем қабілеті секілді көрсеткіштерді талдауы керек. [8,25
Бұл үшін баспасөздегі ақпарат, өз агенттерінің мәліметтері, банк
клиентурасының несиені өтей алатын қабілетін зерделейтін материалдар,
клиенттің бкхгалтерлік есеп берулері және өзге де материалдар
пайдаланылады. Аталмыш талдау мәселе жағымды жағына қарай шешілген жағдайда
екі аптаның ішінде қарастырылуы керек.клиент пен форфейтингілік
компанияның арасынды бекілген келісімшартта шекті сома қарастырылады. Бұл
сома бойынша клиентке форфейтингілік несие беріледі немесе құжат инкассоға
қабылданады.
1.2. Әлемдік тәжірибедегі форфейтингтік операциялардың
даму тарихы
Қазіргі кездегі форфейтинг деп анықталатын экономикалық қатынастар
XVI-XVII ғасырлардан бастау алады және саудалық-қаржылық компаниялардың
тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерге кешенді коммерциялық-қаржылық
қызметтер көрсету практикасының дамуының жемісі болып табылады. Тарихи
тұрғыдан мұндай саудалық-қаржылық компаниялар өндірушілердің тауарларын
өткізіп берумен айналысатын және нарықтық қатынастардың жаппай даму
кезеңдерінде айтарлықтай маңызды роль атқарған болатын. Олар
жабдықтаушылардың комиссиялық (саудалық) агенттері деп, басқаша айтсақ,
факторлар деп аталатын. Олардың функциясына тауар өндірушілердің өнімдерін
өткізіп беру ғана емес, сонымен қатар оларға ақшалай аванстар ұсыну және
айналым капиталдарын несиелеу де кіретін. Комиссионер принципалдың атын
құжаттарда көрсетпестен, өз атынан тауарды сатып, сатып алушыларға шот
ұсынатын. Егер ол тауарды несиеге сататын болса, онда, әрине, ол қосымша
сыйақылар алу үшін өз мойнына үлкен тәуекелді алатын.
Кейінгі тарихи кезеңдерде кейбір комиссиялық агенттер коммерциялық
функциялардан бас тартып, өзінің барлық қызметін өздерінің клиенттеріне
қаржылық қызмет көрсетуге арнауға көшкен болатын. Сондай-ақ, уақыт өте келе
факторлар жеткізіп берушілердің ақшалай талаптарын (сатып алушының берген
шот-фактураларын) тікелей сатып алуға көше бастады. Дәл осы кезеңде қазіргі
заманғы форфейтинг қалыптасқан болатын. Осылайша, саудалық қызмет ретінде
пайда болған экономикалық қатынастар коммерциялық банктердің несиелерді
ұсыну және кепілдендіру бойынша операцияларының маңызды түрлерінің біріне
айналды және олардың қызметінің құрамдас бөлігі ретінде қалыптасып
кетті.[9,12]
Форфейтингті экономикалық жағынан қарастыратын болсақ, ол
кәсіпорындардың активтерінің өтімділігін арттыруға, сонымен қатар
капиталдың айналым жылдамдығын арттыруға, осылайша нәтижесінде кәсіпкерлік
қызметтің рентабельділігін арттыруға септігін тигізеді. Батыстық
мамандардың пікірінше, бұл мәселе ең алдымен орта және шағын кәсіпорындар
үшін көкейтесті сұрақ болып табылады. Форфейтингті қолдану көптеген
жағдайларда қаржы бөлімшелерін қамтамасыз етуге жұмсалатын шығындарды
қысқартуға және сол арқылы қаржылық қызмет көрсетудің тиімділігін арттыруға
септігі тигізеді. Мұндай функцияларды кәсіпорындар, форфейтинг кезінде,
банктерге аударады, ал банктерде мұндай қызмет, әрине, бірнеше есе тиімді
жүргізіледі.
Егер де форфейтингтің беретін мүмкіндіктері тұрғысынан қарастыратын
болсақ, онда қазіргі жағдайларда форфейтинг өзінің кең мағынасында қазіргі
күнгі менеджменттің, бірінші кезекте кәсіпорынды басқару және қаржыландыру,
сондай-ақ тәуекелдерді басқару жұмыстары бойынша, маңызды құралы болып
табылады.
Нарықтық экономикасы және қаржылық инфрақұрылымы дамыған шет
мемлекеттерде форфейтингтік операциялармен айналысатын коммерциялық банктер
немесе мамандандырылған форфейтингтік компаниялар өздерінің клиенттеріне
олардың ақшалай талаптарын сатып ала отырып, оларға алуан түрлі қызмет
түрлерін ұсынады. [10,33]
Бүгінде форфейтинг негізінен қаржы агенті (фактор) мен тауарлар мен
қызметтерді сатушы кәсіпорын (клиент) арасындағы құқықтық қатынастар
ретінде де қарастырылады. Бұл қатынастарға сәйкес фактор клиенттің
дебиторлық қарызын сатып алады (қайта талап ету құқығымен немесе мұндай
құқықсыз) және осы қарызға байланысты берілетін несиелерді бақылап отырады,
сонымен қатар клиенттің сауда операцияларының бухгалтерлік есебін
жүргізеді.
Сонымен, форфейтингтің келесідей негізгі функциялары бар:
тиісті бухгалтерлік операцияларды жүргізу;
ұсынылған коммерциялық несиені, соның ішінде төлемнің алынуын да, бақылау;
несиелік тәуекелдерден сақтандыру (айналымсыз форфейтинг жағдайларында);
клиенттердің ағымды қызметін қаржыландыру.[ 11,33]
Коммерциялық банктердің форфейтингтік операцияларының қысқа ғана
тарихы бар. Олар банктердің классикалық операцияларының қатарына жатпайды
және банктер тарапынан клиенттерге қосымша қызмет көрсету болып табылады.
Қазіргі формадағы форфейтинг қызметтерін тұңғыш рет америкалық First
National Bank of Boston банкі 1947 жылы ұсынған болатын. Содан кейін
форфейтингтік операцияларды 50-ші жылдары Bank of America, First National
Bank of Boston, сондай-ақ Trust Company of Georgia секілді америкалық
банктер қолдана бастады. Алайда олар ресми түрде АҚШ-та ақша айналысын
қадағалаушы үкіметтік орган форфейтингтік операцияларды банктік қызметтің
заңды түрі деп таныған соң ғана мойындалған болатын.[11,32]
АҚШ-та форфейтингтік операция деп қорытынды жасау үшін негізгі белгі
қарастырылады:
жеткізіп берушіге әкімшілік қызмет көрсету: коммерциялық несие бойынша
қарыздарды басқару (сатылымның есебін жүргізу, дебиторлық қарыздың уақтылы
инкассациясы);
несиелік тәуекелден сақтандыру (регресс құқығының жоқтығы);
алдын ала төлеу формасындағы несиелеу.[10,20]
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары форфейтинг Еуропаға да белгілі бола бастады.
Ұлыбританияда алғашқы форфейтингтік компания 1960 жылы ашылған
болатын.
Францияда форфейтинг процедурасы 1965 жылдан бастап енгізілген.
Германияда 1963 жылы Жалпы несиелік сақтандыру Серіктестігі мен ДГ-
банкі ДГ Дисконтбанкін құрып, ол форфейтингтік операциялардың үлкен
тәжірибесін жинақтап, қазіргі кезде аталған қызмет түрін көрсету бойынша
еуропалық нарықта жетекші орын алады.
Батыс Еуропада қазіргі кезде көптеген елдерде бірнеше форфейтингтік
компаниялар қызмет етеді, олардың көпшілігі ірі банктермен байланысты.
Қазіргі кезге дейін континенталды Еуропада негізгі мәселе дебиторлық
қарызды қаржыландырумен және регресстік форфейтингті қоланумен байланысты
болатын.
Осылайша, америкалық үлгідегі классикалық форфейтинг жеткізіп
берушіге толық қызмет көрсетуді (регресс құқығынсыз) қарастырады және дәл
осындай форфейтингті 1960 жылдары АҚШ-тан Еуропаға алып келген болатын.
Алайда кейіннен форфейтингің бұл түрі модернизацияға ұшырап, айтарлықтай
толықтыруларға ұшырады. Бұл негізінен осы кездердегі Батыс Еуропа елдерінің
экономикасы дәуірлеп тұруымен байланысты болған еді, клиенттердің банкрот
болу жағдайы тым сирек болатын және жеткізіп берушілердің несиелік
тәуекелдері тым төмен болатын. Осы фактор және көптеген жергілікті банктер
тарапынан форфейтингке скептикалық көзқарастар регресс құқығы бар және
жабық форфейтингтің, содан кейін оның басқа да түрлерінің пайда болуына
алып келді. Алайда, Еуропаның әлемдік экономикаға интеграциясының аяқталуы
және нольдік экономикалық өсім банкроттылық мәселесін көкейтесті етіп
жіберді, нәтижесінде еуропалық форфейтингтік компаниялар форфейтингтің
бастапқы формасына қайта көше бастады. [13,63
ТМД елдерінде форфейтингтік операцияларды коммерциялық банктер жүзеге
асыра бастады. Коммерциялық банктердің форфейтингтік бөлімшелерінің міндеті
келісімдік және ақылы негізде экономикалық қатынастарға түсушы шаруашылық
субъектілерінің арасындағы есеп айырысуды жылдамдатумен байланысты несиелік-
төлемдік операциялардың бірқатар түрлерін жүзеге асыруға келіп тіреледі.
Банктік операциялардың бұл жаңа, ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда
да, енді ғана дамып келе жатқан түрі заңды түрде реттеуді қажет етеді.
Форфейтингтік операцияларды жүргізудің тәртібін және ережелерін
орнататын алғашқы нормативтік құжат КСРО Мемлекеттік банкінің 1989 жылдың
12 желтоқсанындағы №252 Жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар және
көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша жабдықтаушылардың
төлемдерді алу құқығын беру бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртібі
туралы нұсқаулық хаты болып табылатын. Хаттың мазмұнынан форфейтинг
жабдықтаушыны несиелеуді емес, оның сатып алушылардан ақшалай талаптарын
сатып алуды білдіретіні көрініс табатын еді. [15,33]
Халықаралық деңгейдегі форфейтингтік операциялар Халықаралық
форфейтинг операциялар бойынша УНИДРУА Конвенциясымен (1998 жыл, 28 мамыр)
реттеледі. Бұл конвенция Халықаралық жеке құқықтық унификациялау жөніндегі
институттың мамандарымен дайындалған және бүкіл халықаралық қауымдастыққа
қарастыруға және осыған қосылуға ұсынылған болатын. Конвенция өз күшіне
1995 жылдың 1 мамырынан бастап үш мемлекет – Франция, Италия және Нигерия
арасында (ратификациядан кейін) енген болатын. Қазіргі кезеңде УНИДРУА
Конвенциясына Гана, Гвинея, Нигерия, Филиппины, Танзания, Марокко, Франция,
Чехия, Словакия, Финляндия, Италия, Бельгия, АҚШ, Панами және бірқатар
елдер келісім берген.
УНИДРУА Конвенциясына сәйкес форфейтингтік операциялар бойынша
келісім деп қаржы агенті кем дегенде мынадай екі функцияны атқаратын
тараптар арасында жасалған келісімді айтамыз:
қарыз беруді және ұзақ мерзімді төлемді қамтитын жабдықтаушыны
қаржыландыру;
тиісті сомалар бойынша бухгалтерлік есеп (бухгалтерлік кітап) жүргізу;
дебиторлық қарыздарды төлем жүргізуге ұсыну;
дебиторлардың төлем қабілетсіздігінен сақтандыру.
Конвенция форфейтинг кезіндегі қатынастардың үш тарапты сипатына
сәйкес келуі тиіс ерекше құқықтық режимді орнатады. [22,51]
Алайда практика жүзінде форфейтингтік қатынастардың жаңа қатынастар
болып табылуына және нақты құқықтық және нормативтік негіздің жоқ болуына
байланысты форфейтингтік қызмет көрсетудің мәнінің, түрлерінің және
мүмкіндіктерінің бірнеше анықтамалары орын алады.
1.3. Форфейтингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
Көптеген мамандар форфейтингті ақшалай талаптарды сатып алумен ғана
шектейді, ал бұл аталған қаржылық қатынастардың көпқырлы шеңберін шектейді.
Мысалға, форфейтинг тек коммерциялық несие принциптері бойынша тауарларды
өткізу және қызметтерді көрсету процестері кезінде контрагенттер арасында
пайда болатын төленбеген қарыздық талаптарды (шот-фактураларды немесе
вексельдерді) форфейтингтік компанияға немесе коммерциялық банкке беру
(сату) ғана болып қоймайды. Сонымен қатар, клиенттерге форфейтингтік қызмет
көрсету кезінде бухгалтерлік, ақпараттық, коммерциялық, сақтандыру,
құқықтық және басқа да маңызды элементтер орын алады.
Форфейтинг шеңберіндегі қаржылық қатынастар форфейтингтік келісіммен
ресімделеді. Келісімде қолданыстағы заңнамаға және тараптардың мүдделеріне
сәйкес қаржыландырудың нақты түрі көрініс табады. Форфейтингтік
операциялардың қатысушылары, дебиторлық қарызды сатып алу және өндіріп алу
шарттары, форфейтингтік келісімнің нысандары, несиелеу шарттары секілді
бірқатар белгілеріне байланысты форфейтингтің де бірнеше түрлерін бөліп
көрсетуге болады. Әлемдік практикада өндірістің және нарықтық қатынастардың
даму процесінде форфейтингтік қызмет көрсетудің белгілі бір түрлері
қалыптасып үлгерді. Экономикалық әдебиеттерде форфейтингтік операцияларды
жіктеудің бірнеше белгілері қарастырылады. Солардың ішіндегі негізгі
белгілеріне қарай форфейтингтік операциялардың бірнеше түрін бөліп
көрсетуге болады.
Форфейтингтік операциялар ішкі және сыртқы (халықаралық) болуы мүмкін.
Егер сатушы және сатып алушы кәсіпорындар, сондай-ақ форфейтингтік қызмет
көрсетуші банк бір мемлекеттің территориясында орналасқан болса, онда бұл
ішкі форфейтинг болып саналады. Егер де форфейтингтік келісімнің
қатысушылары әр түрлі мемлекеттердің территорияларында орналасқан болса,
онда бұл халықаралық форфейтинг болып табылады. 16
Ақшалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру мәмілесіне қатысушылардың
арасында пайда болатын қарым-қатынастардың типіне қарай ашық және жабық
(жасырын) форфейтингтік операцияларды атап көрсетуге болады. Егер қарызгер
(дебитор) өзінің қарызы банкке сатылғаны туралы хабардар болса, онда бұл
ашық форфейтинг болып табылады. Жасырын форфейтинг жағдайында кәсіпорын
өзінің дебиторын хабардар етпей-ақ, банкпен форфейтингтік келісім жасайды.
Форфейтингтік операцияларды жіктеудің бұл белгісі негізгі болып табылады,
себебі форфейтингтік операциялардың ұйымдастырылуы форфейтингтік
келісіміннің шарттарына байланысты болады. Форфейтингтің бұл аталған
түрлері шет елдік практикада дәстүрлі болып саналады.
Ашық және жасырын форфейтингтік операциялар форфейтингтік төлемдерді
алушы тұлғаралардың ерекшелігімен байланысты. Ашық форфейтинг барысында
төлемдер тікелей банкке бағытталады, ал жасырын форфейтинг барысында
төлемдер тікелей өнімді сатушы кәсіпорынға бағытталады, себебі сатып алушы
кәсіпорын форфейтингтік мәміле жасалғанынан бейхабар болады.
Форфейтингтік операциялар борышты талап ету құқықтарын қайтарып беру
шарттарына да байланысты регресс құқығымен және регресс құқығынсыз деп
жіктеледі. Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарты бойынша
банк қарызгер кәсіпорын өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан жағдайда
кәсіпорынға борышты талап ету құқығын өзіне қайтарып береді. Яғни кәсіпорын
банктің қаражаттарын қайтарып беруі және жұмсалған шығындарды өтеп беруі
тиіс. Демек, несиелік тәуекелді сатушы кәсіпорын көтереді.
Егер форфейтингтік келісім жоғарыда аталған шарттарды қарастырмайтын
болса, онда банк дебиторлық қарызды өндіріп алуды толықтай өз мойнына алады
және кәсіпорынға бұл құқықты қайтарып бере алмайды. Сәйкесінше, несиелік
тәуекелді де банк өз мойнына алады.
Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарттары
қарастырылған келісім жасау барысында кәсіпорын банкке сатылған қарыздық
міндеттемелері бойынша белгілі бір тәуекелді өз көтереді. Мұндай шарттар,
әдетте, кәсіпорын келешекте күмәнді дебиторлық міндеттемелер пайда
болмасына сенімді болған жағдайда немесе ол өзінің өнімін сатып алушы
кәсіпорынның төлем және несие қабілеттілігін жан-жақты зерттеп, оның
сенімділігіне көзі жеткен жағдайларда қарастырылады. Себебі кәсіпорын,
мұндай жағдайларда несиелік тәуекелдерді сақтандыру бойынша шығындар
жұмсағанша, барлық тәуекелді өз мойнына алғанды дұрыс көреді.
Форфейтингтік операциялар төлем мерзімдеріне қарай кәсіпорынды алдын-
ала несиелеу немесе белгілі бір мерзімде несиелеу шарттарын қарастырады.
17
Алдын-ала (аванстық) төлемдерді қарастыратын форфейтингтік операциялар
барысында банк кәсіпорынның дебиторлық қарызының 80%-ға дейінгі сомасын
алдын-ала төлеп қояды, ал қалған бөлігін банк қарызгер кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша алғашқы төлемдерді орындағаннан кейін төлейді.
Белгілі бір мерзімде несиелеу шарттары бойынша форфейтингтік компания
кәсіпорынға қажетті қаражаттарды белгілі бір уақыт өткеннен кейін нақты бір
күні оның шотына аударады. Банк кәсіпорынға дебиторлық қарыздың бүкіл
сомасын (міндеттемені өтеуге жұмсалған шығындарды шегеріп тастағандағы) бір
мезгілде жеткізіп береді.
Сонымен қатар, ашылмаған форфейтинг деген атаумен белгілі
қаржыландыру түрі де кездеседі. Ашылмаған форфейтинг – коммерциялық
банкке немесе форфейтингтік компанияға жүгінуге себеп болған жағдайларды
тауарды сатушы фирма жария еткісі келмеген жағдайларда қолданылатын
форфейтинг түрі болып табылады. Бұл жағдайда банк (фактор-фирма) өздерінің
клиенттерінен (тауарды сатушылардан) ақшалай талаптарды сатып алады және өз
атынан және өз қаражаттары есебінен есеп айырысады. Банк өз клиенттерінің
дебиторлық шотын жүргізеді, кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпарат
жинайды және коммерциялық (тауарды сату туралы) статистика жүргізеді.
Коммерциялық банктің (фактордың) және оның клиентінің мүдделерін
барынша қанағаттандыру форфейтингтің алуан түрлерін комбинациялау арқылы
ғана жүзеге асырылады. Қаржы агентінің (банктің немесе форфейтингтік
компанияның) қаржылық тәуекелдерін төмендету тұрғысынан регресс құқығын
қарастыратын форфейтинг түрі барынша тартымды болып табылады.
Форфейтингтік операциялар кәсіпорын мен банк арасында жасалатын
келісім-шарттың көмегімен реттеледі. Форфейтингтік қызмет көрсету туралы
келісім-шартты, әдетте, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАНКТЕРДІҢ ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Банктердің форфейтингтік операциялары және олардың
экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әлемдік тәжірибедегі форфейтингтік операциялардың
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Форфейтингтік операциялардың түрлері және келісім
шарттары ... ... ... ... .20
1.4 Форфейтинг шарты құқықтық реттеудің кейбір мәселелері және оларды шешу
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2 ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 39
2.1 Форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... 3 9
2.2 Қазақстандық банктердің форфейтингтік операцияларын талдау
және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3 Форфейтингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3 ҚАЗАҚСТАНДА ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
3.1 Қазақстанда форфейтингтік операциялардың артықшылықтары
мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .57
3.2 Форфейтингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.3 Форфейтингтік қаржыландырудың артықшылықтары мен кемшіліктері...62
3.4 Форфейтинг, лизинг, факторинг, франчайзинг негiзiнде шарттарды
жасау және бұзу
үлгiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 77
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Форфейтинг сөзі франсуз тілінде “ a forfаit ” ,
аударғанда құқықтан бас тарту дегенді білдіреді. Форфейтинг – тауарларды
жабдықтау немесе қызметтерді көрсеу барысында пайда болатын және алдағы
уақыттарда өтелуге тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін
пайдаланылатын термин.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың
балама тәсілдеріне жатады.
Форфейтинг – бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы
компанияның экспортерға импортердың төлеуге тиісті төлем талабын сатып
алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге
алушыны – импортерді іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма
векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель
берушінің беделі немесе қаржылық жағдайы жақсы болса, онда вексельге кепіл
беру талап етілмеуі мүмкін, дегенімен де импортер аудармалы векселі бойынша
авальшыны ( төлеуге кепіл беруші тұлғаны ) табады. Осы жерде басты мән
берілетіні мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының
төлем қабілеттілігі, аваль берушінің қаржылық жағдайы.
Форфейтингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана
қалыптасып келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған
қаржы құралы болып табылады. Осыған қарамастан, форфейтингтік операциялар
кәсіпорынның ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі
бола алады. Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда
форфейтингтік операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және
коммерциялық (вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз
болып келетінін ескеруге болады. Бұл форфейтингтің қаржыландыру құралы
ретіндегі ең басты артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік
несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және
форфейтингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар,
экономикалық әдебиеттерде форфейтинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді,
ал статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында
форфейтингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік
сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға
беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне сәйкес форфейтинг ақша қаражаттарын талап ету құқығын
беру арқылы қаржыландыру деп анықталады. Алайда, форфейтингтік
операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын
заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Осы аталған жағдайлар экономикадағы форфейтингтің ролінің қарастырудың
өзекті бола тұра, әлі де болса толық, қажетті деңгейде зерттелмегенін
көрсетсе керек.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – коммерциялық
банктерде және жалпы экономикалық деңгейде форфейтингтік кемшіліктері мен
артықшылықтарының теориялық, әдістемелік және нормативтік негіздеріне
сүйене отырып, форфейтингтің нарықтық экономикадағы ролін анықтау болып
табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыс өз алдына келесідей
міндеттер қойып отыр:
форфейтингтің экономикалық экономикалық негіздерін қарастыру;
форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру және бағалау әдістемесімен таныс
болу;
қазіргі таңдағы Қазақстанда форфейтингтік қатынастарды дамыту мәселелерін
қарастыру.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторындағы
кәсіпорындарды, бірінші кезекте шағын және орта бизнес субъектілерін
қаржыландырудың бір формасы – форфейтингтік операциялар болып табылады.
Форфейтинг ұғымына келесідей анықтама беруге болады. Форфейтинг –
тауарды сату және сатып алу барысында кәсіпорындар арасында пайда болған,
алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды талап ету құқығын форфейтингтік
компанияға немесе банктің форфейтингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты
қатынастар болып табылады. Форфейтингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп
алу құқығын өз қолына алады. Сәйкесінше, форфейтингтік компания өз қызметі
үшін кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді.
Форфейтингтік операциялардың қатысушыларының тәртібі келесідей:
коммерциялық банктің форфейтингтік бөлімшесі немесе арнайы форфейтингтік
компания – өздерінің клиенттерінен дебиторлық қарызды сатып алушы арнайы
қаржылық мекеме. Дәлірек айтқанда, дебиторлық қарыз сатып алынады да,
клиент-кәсіпорынды қаржыландыру жүзеге асырылады;
клиент-кәсіпорын (тауарды сатушы, кредитор) – банкпен келісім жаусаушы
тұлға;
қарызгер кәсіпорын – тауарды сатып алушы тұлға (дебитор).
Форфейтингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның
айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын
арттыруға септігін тигізеді. Форфейтингтік қызметтер, бірінші кезекте,
дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі
кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы.
Форфейтингтік операциялардың басты кемшіліктері:
форфейтингтік қызмет көрсету құнының жоғары болуы;
дебиторлық қарыздың иесі ауысқан жағдайда сатып алушы кәсіпорындарда
(дебиторларда) кері әсерлер пайда болады.
Коммерциялық банктердің форфейтингтік операцияларының қысқа ғана тарихы
бар. Олар банктердің классикалық операцияларының қатарына жатпайды және
банктер тарапынан клиенттерге қосымша қызмет көрсету болып табылады.
Қазіргі формадағы форфейтинг қызметтерін тұңғыш рет америкалық First
National Bank of Boston банкі 1947 жылы ұсынған болатын. Содан кейін
форфейтингтік операцияларды 50-ші жылдары Bank of America, First National
Bank of Boston, сондай-ақ Trust Company of Georgia секілді америкалық
банктер қолдана бастады. ХХ ғасырдың 60-шы жылдары форфейтинг Еуропаға да
белгілі бола бастады. Ұлыбританияда алғашқы форфейтингтік компания 1960
жылы ашылған болатын. Францияда форфейтинг процедурасы 1965 жылдан бастап
енгізілген. Германияда 1963 жылы Жалпы несиелік сақтандыру Серіктестігі мен
ДГ-банкі ДГ Дисконтбанкін құрып, ол форфейтингтік операциялардың үлкен
тәжірибесін жинақтап, қазіргі кезде аталған қызмет түрін көрсету бойынша
еуропалық нарықта жетекші орын алады.
ТМД елдерінде форфейтингтік операцияларды коммерциялық банктер жүзеге
асыра бастады. Коммерциялық банктердің форфейтингтік бөлімшелерінің міндеті
келісімдік және ақылы негізде экономикалық қатынастарға түсушы шаруашылық
субъектілерінің арасындағы есеп айырысуды жылдамдатумен байланысты несиелік-
төлемдік операциялардың бірқатар түрлерін жүзеге асыруға келіп тіреледі.
Банктік операциялардың бұл жаңа, ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда
да, енді ғана дамып келе жатқан түрі заңды түрде реттеуді қажет етеді.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараудың тақырыптары, мазмұны және
теориялық, әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі жұмыстың мақсаты
мен міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда форфейтинг ұғымының жалпы сипаттамасы мен оның
нарықтық экономикадағы маңызы, әлемдік практикадағы оның даму тарихы туралы
айтылады. Сонымен қатар, мұнда форфейтингтік операциялардың бірнеше
белгілері бойынша жіктелуі мен форфейтингтік келісім-шартты жүргізу
тәртіптері қарастырылады.
Екінші тарауда форфейтингтік операцияларды ұйымдастыру барысы, банктер
мен шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-қатынас туралы сөз қозғалады.
Сондай-ақ, бұл тарауда форфейтингтік операциялардың құнын бағалау және оны
банктік несиеге альтернативті қаржы көзі салыстырмалы түрде бағалау
әдістемесімен таныс боламық
Үшінші тарауда бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасындағы
форфейтингтік операцияларды реттеу және жетілдіру мәселелерін және оларды
шешу жолдарын қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Диплом жұмысындағы зерттеу пәні ретінде нарық
жағдайларында банктер мен шаруашылық субъектілері арасындағы форфейтингтік
қаржыландыру мәселесімен байланысты экономикалық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы халықаралық
практикадағы және Қазақстан Республикасы жағдайындағы коммерциялық
банктердің форфейтингтік несиелеу ерекшеліктері қарастырылады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және
әдіустемелік негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды.
Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында экономикалық, салыстырмалы,
статистикалық және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде бірнеше отандық коммерциялық
банктердің мәліметтері, Қазақстан Республикасының ресми нормативтік-
құқықтық және заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің
қаулылары, және басқа да ақпараттар қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары Қазақстандағы форфейтингтік қатынастарды дамыту үшін
қолданыла алады.
1 БАНКТЕРДІҢ ФОРФЕЙТИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердің форфейтингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
Форфейтинг екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн пайда болды. Халықаралық
сауданың қаржыландыруын бай тәжiрибе алған Цюрихтың бiрнеше банктерi АҚШта
батыстық елдердi астықтың сатып алуларын қаржыландыру үшiн бұл тәсiлдi
пайдалана бастады. Сол өнiмнiң жабдықтауын жылдарда және жеткiзушiлердiң
арасындағы бәсекелестiк сатып алушы қарсы 180 күндерге дейiн берiлетiн
несиенiң мерзiмдерiн көбею үйреншiктi 90 талап ететiнiн сонша өстi. Одан
басқа, өндiрiстiң қатысты үлкен мерзiмiмен қымбат бағалы тауарларды пайдаға
әлемдiк сауданың құрылымын өзгерiсте болды. Халықаралық экономикалық
айырбасты дамуда несиенiң рөлiн жоғарылатылды, және болған iстiң
жеткiзушiлерi өз мәмiлелердi қаржыландырудың жаңа әдiстерi iздеу мәжбүр.
Халықаралық саудада кедергi өлексе сайын және көп африкалық, азиялық,
сонымен бiрге латын американдық елдер бәрi әлемдiк нарықтар, батыс
еуропалық кәсiпкерлерiне қиындау белсендiрек болды
несие бер жеткiзушi есебiнен меншiктi көз, және болған iсМемлекеттің қаржы-
несие жүйесінде коммерциялық банктердің ролі ерекше. Коммерциялық банктер
экономикадағы бос ақша қаражаттарын жұмылдырып, оларды орналастыру қызметін
атқара отырып, ақша айналымының үззіксіз жүріп отыруын қамтамасыз етудің
негізгі буыны болып табылады. Олар несие нарығының және жалпы экономиканың
барлық салаларына қызмет көрсететін әмбебап, көпқызметті ұйымдар болып
табылады. Банктер несиелік ресурстардың басым бөлігін өз қолдарында
шоғырландырып, өздерінің клиенттеріне алуан түрлі қызметтер ұсынады:
несиелеу, депозиттер тарту, есеп айырысу бойынша қызметтер көрсету, құнды
қағаздар мен валюталарды сатып алу және сату, оларды сақтау және тағы басқа
операциялар. [1,25]
Форфейтинг мәмілесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші,
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы,
3. Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.
Форфейтинг мәмілесі бірнеше кезеңнен тұрады. Біінші кезеңде мәміле
дайындалады. Бұл кезеңде экспортер, экспортер банкі немесе импортер
мәмілені бастаушылар болады. Экспортер үшін кепілдемеге қатысты
форфейтордың талабын білу маңызды. Сонымен бірге, осы кезеңде форфейтор
экспортердың өтінішін қарайды. Екінші кезеңде, болатын мәміле туралы
ақпараттар жинастырады. Содан кейін барып, форфейтор – банк несиелік талдау
жүргізеді. Келесі кезеңде экспортер вексельді алады және оған авальдың
берілуін, яғни үшінші бір тұлғаның кепіл беруін талап етеді.
1
2
3
5 6
4
7
Сурет 1 Форфейтинг мәмілесінің техникасы
Ескерпе: Кувшинова Ю.А., Этапы развития форфейтинга: история и
современность, Финансы и кредит, 2004, №30
1. мәмілеге қатысушылар арасында келісім – шарт жасалады;
2. тауарын несиеге береді;
3. аудармалы вексельді 5-7 жылға жазып береді;
4. аудармалы вексельді қайта сатады;
5. аудармалы вексельді есепке алып, оның 70- пайыздай мөлшерінде банк
ссуда береді;
6. мерзімі жеткеде төлеуге ұсынылады;
7. вексель бойынша міндеттемесін өтейді.
Форфейтинг механизмін мынадай екі мәміле түрінде пайдаланады:
1. Қаржы мәмілесінде – орта мерзімді қаржы міндеттемесін тез арада іске
асыру мақсатында.
2. Экспорттық мәміле бойынша – шетелдік сатып алушыға тауар бергені үшін
экспортерға қолма – қол ақшада түсім түсуге ықпал ету мақсатында.
Форфейтинг мәмілесінің мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда – 7 жыл.
Экспортер үшін форфейтингтің мынадай артықшылықтары бар:
• Векселін форфейтор – банк сатып алғаннан кейін, экспотер валюта бойынша
тәуекелге бармайды, яғни бұл тәуекелді банктің өзі кешеді.
• Уақытын кешіктіріп төлеуге берген операцианың қолма-қол акшамен
жасалатын операцияға айналуына орай, экспортердің өтімділігі тез арада
жақсарады, яғни экспортер тауарын жөнелткеннен кейінбірден банктен
қаражат алады;
• Пайыз мөлшерлемесіне байланысты да тәуекел болмайды, себебі
форфейтингтік қаржыландыру тұрақты пайыз мөлшерлемесі негізінде жүзеге
асырылады;
• Құжаттаудың қарапайымдылығы және оны рәсімдеудің жылдамдығы;
• Форфейтор – банк несиелеу операциясына қарағанда өте жоғары табыс
табады.
Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа елдеріне алғаш пайда
болған. Қазіргі кезде форфейтинг операциясы бойынша бірінші орынды
Швейцария алады және ол осы опрацияны бастаушылардың бірегейі болып
табылады. Ал, біздің елімізде бұл операция түрі маңызды болғанымен, дамымай
отыр, оның себебі вексель айналысының дұрыс жолға қойылмауымен байланысты
және т.с.с.
Форфейтингтеуге әдетте, сауда тратталары ( аударма вексель) немесе жай
вексельдер қабылданады.
Форфейтингтегі дисконт мөлшерлемесінің құрамдас элементтеріне мыналар
жатады:
- еуровалюталар нарығындағы несиенің құны ( ЛИБОР – Лондондық банкаралық
пайыз мөлшерлемесі);
- мпортер елінің тәуекел құны және валютаны аударуға байланысты тәуекел
құны 0,5 – тен 6% - ға дейін жылдық мөлшері ауытқиды;
- несиені басқаруға қатысты форфейтордың шығындары ( 0,5 пайызға дейін
жылдық );
- міндеттеме үшін алынатын комиссия ( 1- 1,5 пайыз жылдық ).
Форфейтингілеу - төлемеу кезінде экспортшыға (форфейтиске) регресс
құқын есептемей форфейтермен (коммерциялық банк немесе қаржыландыру бойынша
маманданған компания) экспорттық талаптарды сатып алуды сипаттайтын
халықаралық сауданы қаржыландырудың балама жолдарының бірі.
Оның дамуының маңызды алғы шарттары халықаралық интеграцияны күшейту,
банктердің бәсекелестік қабілетін өсіру, экспорттық саудаға мемлекеттік
шектеулерді алып тастау, экспортшыға қатысты тәуекелдерді өсіру жатады.
Банк қызметінің ең ұтымды түрі болып - тәуекелді, бірақ көп пайдалы
бизнес, қаржы маркетингтің құралы, банктік операцияларының көшу нысанының
біреуі, қазіргі экономика даму процесіне ең қалыптасқан форфейтинг болып
табылады.
Форфейтинг - ағылшын сөзі, оның түсінігі - делдал, қаржы агент
комиссионер дегенді білдіреді. Форфейтинг және ақшалай талапты беріп
қаржыландыру түсініктерін тек мәнде қолданамыз. Бірақта Шмиттгофф К.
көзқарасы бойынша, ақшалай талапты беріп қаржыландыру өзінің тамырымен,
бір жағынан, жалпы азаматтық цессияға кетеді, ал екінші жағынан, нарықтық
экономикасымен бүкіл мемлекеттерге мәлім. Форфейтингтің ерекше институты.
Сонымен, форфейтинг - қарыздарды өндіріп алуға қүқығын алу, тауарды қайта
сатуға және қызметтер бойынша болашақта төлемдер алу қүқығы, яғни бұл жерде
қысқа мерзімді талаптар туралы айтылған. Басқа сөзбен айтқанда, форфейтинг
бұл - делдал іс-әрекетінің бір түрі, онда делдал фирма (форфейтингтік
компания) кәсіпорыннан белгілі бір төлемге сатып алушының ақшалай соммадан
өндіріп алу және олардың шотына аудару құқығын алады (дебиторлық қарызды
инкассациялау құқығы )
Форфейтингке басқа түсінік беруге болады, мысалы, Толстой Ю.К.,
А.П.Сергеев профессорлардың айтуы бойынша, құқық қабылдаушылық нысанында
төлем талабында бір тұлғамен екінші тұлғаны несиелендіру әдісі (сатып алу
немесе үшіпші тұлғаға талап құқықтарын беру).
Қазіргі халықаралық тәжірибеде мүліктік құқықтарын талап беруге
негізделген сауданың, өндірістің және кәсіпкерліктің басқа аумақтарын
қаржыландырудың әртүрлі спецификалық нысандары бар. Оларға жалпыға тән
болып, осындай қаржыландырумен айналысатын және де несиелік ақша аумағында
әртүрлі іс-әрекет түрлерге банктердің және қаржы ұйымдардың
мамандандырылуы, яғни қаржыландыруды тек қана банктер және қаржы ұйымдары
жүзеге асырады.
Ақшалай талапты беріп, қаржыландырудың экономикалық мәні несиелік
қатынастарда, нақты айтқанда, саудалық (коммерциялық) несиені банктік
несиеге қайта қалыптастыруда. Арнайы банктік ұйымдар мен коммерциялық
кәсіпорындарды саудалық несиеге негізделген ақшалай талапты беріп
қаржыландыру, сөзсіз, саудалықты банктік несиеге айналдырады. Құқықтық
талапты беріп қаржыландыру (несиелік шарт, лизинг шарты немесе вексельдерді
санау сияқты) бұл капитал салудың бір нысаны, банкілік несиелендірудің бір
түрі.
Форфейтинг іс-әрекет сферасына дәстүрлі түрде мыналар жатпайды:
1) жеке тұлғалардың қарыздары;
2) несиелік операциялар кезінде пайда болатын қарыздар;
3) жеткізуші және сатып алушы тараптар жағынан болашақта контракты
атқару негіздегі барлық қарыздар. Форфейтингтің Европада қалыптасу тарихы
XX ғасырдың 50-60 жылдарына жатады. Осы кезеңде кәсіпорындар өзінің
контрагенттеріне тауарды жеткізу кезінде белсенді түрде төлемнің
рассрочкасын қолдана бастады. Бұндай тәжірибе 2 негізгі себептерге
байланысты болды. Бір жағынан, тауарлық топтар бойынша сатып алушының
нарығы (тұрақты нарық) қалыптасқан. Бұнда сатып алушылар саудалық
мәмілелердің негізгі талаптарын белгілеген және төлемнің рассрочкасын
пайдалануды бекіткен. Екінші жағынан, сол кезде көптеген сатып алушылар бос
ақшалай қүралдардың жетіспеушілігін көрген және біріншідсн, тауарды соңғы
түтынушыға сатып (немесе сатып алған өнімді соңғы өнімге айналдыру), ал
одан кейін өзінің тауар жеткізушілермен есеп айырысқан. Осылайша, сатып
алушылар коммерциялық несиені қолдана бастаған, себебі банктен несиені алу
көптеген формальдіктерге негізделген және шекті сипатта болады, екінші рет
алу мүмкіндігі артылады және бұл әрқашан мүмкін бола бермейді.
Қазіргі таңда да Ұлыбританияда форфейтингтік компанияларға қаржылық
және әкімшілік жағынан қолдау көрсетілуде. Кейінгі 20 жылда көптеген
форфейтингтік компаниялар пайда болуда. 1976 жылы ең алғаш форфейтингтік
компаниялардың Ассоциациясы құрылған. Оның мақсаты -осы салада ең жоғары
кәсіби шеберлікті шыңдау. 1990 ж. дерек бойынша, бұл бірлестікте екінші
мүше болды. Оның ең алғашқы төрағасы Т.Дж. Хатсон (1887-1989) болған. Ол
сонымен қатар Халықаралық факторлар бірлестігінің бастығы болған.
Ал форфейтинг Қазақстан Республикасы нарығында 1990ж. бастап жүзеге
асырыла бастады. Оларды коммерциялық банктер қамтамасыз етті. Ол әміршіл-
әкімшіл жүйеден экономикалық басқару әдістеріне көшкенде көрініс тапты. Сол
сияқты, ақша-тауар қатынастарының қарқынды дамуы оған өз септігін тигізді.
Форфейтингтің мақсаты - кәсіпорындарға айналым мен пайданы көбейту
және бухгалтерлік есеп айырысуларды жеңілдету болып табылады.
Форфейтингтік шарты немесе ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты
бойынша бір тарап (қаржы агенті) ақшаны басқа тараптың (клиенттің) билігіне
береді немесе беруге міндеттенеді, ал клиент қаржы агентіне клиенттің
(кредит берушінің) осы үшінші тұлғамен (борышкермен) қатынастарынан
туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы агентіне береді немесе беруге
міндеттенеді.
Борышкерге ақшалай талабын клиент қаржы агентіне, сонымен бірге
клиенттің қаржы агенті алдындағы міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету
мақсатында да беруі мүмкін.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты жалпы азаматтық цессияның бір
түрі болып саналатыны сөзсіз. Алайда форфейтинг пен цессияның
айырмашылықтары бар:
1) Форфейтингтік қызметті жүзеге асыру үшін арнайы лицензия қажет
2) Цесссия туралы АК-тегі міндеттемедегі тұлғаның ауысуы тарауымен,
ал форфейтинг АК-ң 729-738 баптарында реттеледі.
3) Форфейтингтің мақсаты - клиентті қаржы агентімен қаржыландыру және
кәсіпкерлік әрекетті көздейді, ал цессия жалпы азаматтық сипатқа ие,
күнделікті өмірде жиі кездеседі, кредитор толық жарна жауапты орындаушы
емес.
4) Форфейтинг шартты міндеттеме, цессияда кредиторға құқық талап
міндеттемеге сәйкес тиесілі немесе мәмілеге сәйкес басқа тұлғаға ауысуы
мүмкін.
5) Цессияда алғашқы борышкердің құқықтары жаңа борышкерге құқық
көшкендегідей көлемде және сол жағдайда көшеді, форфейтингта агентке
берілетін талап құқығы әртүрлі болады және ол шартта нақты анықталу керек.
6) Цессияда тараптардың арасындағы есеп айырысулар қарыз
алғанннан кейін ғана жүзеге асырылады, ал форфейтингта
қарыз тұлғадан ақша алмай тұрып, есеп айырысады.
Сонымен факторинғ, дебиторлық қарызды беріп қаржыландыру және счет-
фактуларды дисконтирациялау бұл бір сфераның инструменттері.
Қазіргі таңдағы коммерциялық банктер, қаржылық дәнекерші қызметін
атқара отырып, маңызды экономикалық қызмет атқарады, ақша капиталының
салааралық және аймақаралық бөлінуін қамтамасыз етеді. Капиталды салалар
және аймақтар бойынша бөлу және қайта бөлу механизмі өндірістің объективті
қажеттіліктеріне сай дамуына және экономиканы құрылымдық өзгертуге септігін
тигізеді.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторындағы
кәсіпорындарды, бірінші кезекте шағын және орта бизнес субъектілерін
қаржыландырудың бір формасы – форфейтингтік операциялар болып табылады.
2
Ағылшын тілінен аударғанда factor ұғымы маклер, дәнекерші деген
сөзді білдіреді. Экономикалық көзқарас жағынан форфейтинг дәнекершілік
операцияларға жатады. Форфейтингтік қаржыландыру вексельдік несиелеу
операцияларымен өте ұқсас келеді, мұнда тек кәсіпорынның дебиторлық қарызы
несие беруші ұйыммен кепілдік ретінде қабылданбай, тұтастай сатып алынады,
яғни кәсіпорынға несие беруші ұйым мәмілелердің үшінші тұлғасы – дәнекерші
ретінде қатысады. Мұндай ұйымдар әдетте арнайы форфейтингтік компаниялар
немесе банктердің форфейтингтік бөлімшелері болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе форфейтинг ұғымына
келесідей анықтама беруге болады. Форфейтинг – тауарды сату және сатып алу
барысында кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген
дебиторлық қарызды талап ету құқығын форфейтингтік компанияға немесе
банктің форфейтингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып
табылады. Форфейтингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын
өз қолына алады. Сәйкесінше, форфейтингтік компания өз қызметі үшін
кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді. 3
Форфейтинг – қатерлі болса да пайдасы жоғары банк бизнесі әрі қаржылық
маркетингтің тиімді құралы және осы заманғы экономиканың даму процесіне
бейімделе алатын банк операцияларын біріктіруші формалардың бірі.
Форфейтингтің Батыс еуропа елдерінде жүзеге асырылатын классикалық
түрі жеткізілген өнімнің төлем мерзімін ұзарту түріндегі коммерциялық
несиеге негізделеді.
Шетел іс-тәжірибесі шағын және орташа кәсіпорындар үшін, сондай-ақ
келешекте өндіріс көлемі өсетін, алайда дебиторлардан төлемдердің уақытылы
түспеуінен ақшалай қаражатқа мұқтаж қайтадан құрылған кәсіпорындар үшін
форфейтингтің айрықша тиімді болатындығын көрсетіп берді.
Форфейтингтің операцияның негізінде жөнелткен өнімі үшін жеткізушінің
фактурашотын банктың сатып алуы және жеткізушінің банкке өнімді сатып
алушыдан төлемді талап ету құқығын табыс ету жатады.
Сондықтан да форфейтингтік операция, сонымен бірге, жеткізушінің
сатуын несиелеу немесе жеткізушіге фоктарингтік несиені беру деп аталады.
Форфейтинг бастапқыда мамандандырылған сауда делдарының операциясы
ретінде, кейін сауда банктерінің операциясы ретінде пайда болды. Осы
замаңғы талаптарға коммерциялық несиенің өзінше бейімделген түрңнде
фокторинг немесе факторлық несие жатады. Бұл, әсіресе, соңғы екі он
жылдықта жақсы дамыды. Тауар сатушысы үшін коммерциялық несиеден факторлық
несиенің айырмашылығы мынада: олар сатылған тауардың төлемін қолма-қол
ақшамен алса, несиеге сатуда сатушы тек вексель ғана алады. Жеткізуші
алынған векселді банкте ескеріп, қолма-қол ақша алады, алайда, бұл қолма-
қол ақшаның сомасы фактура-шотты сату барысындағы сомадан кеме болады. 4
Комерцилық банктердің (шетелдердегі арнайы – факторлық -
компаниялары - немесе жай ғана фактор) тиісті бөлімдерінің өз клиентерінен
(тауарлармен жабдықтаушы және қызмет көрсетуші кәсіпорындар) төлем
құжатын (ақшаны алу құқығын) сатып алуда және ол бойынша төлемдерді
борышқорлардан (сатып алушылардан) кейін алуда төлеушіге қойылатын төлем
талабының тізімін сатып алу секілді осындай құқықты бір жолғы сатып алу
ретінде мүмкін болады. [2,33]
Форфейтингтік операциялардың қатысушыларының тәртібі келесідей:
коммерциялық банктің форфейтингтік бөлімшесі немесе арнайы форфейтингтік
компания – өздерінің клиенттерінен дебиторлық қарызды сатып алушы арнайы
қаржылық мекеме. Дәлірек айтқанда, дебиторлық қарыз сатып алынады да,
клиент-кәсіпорынды қаржыландыру жүзеге асырылады;
клиент-кәсіпорын (тауарды сатушы, кредитор) – банкпен келісім жаусаушы
тұлға;
қарызгер кәсіпорын – тауарды сатып алушы тұлға (дебитор).
Қарастырылып отырған операцияның мәні мынада: жабдықтаушы кәсіпорын
сатып алушыға ақшасын форфейтинг бөлімінің шотына түсіруін талап етіп,
төлем құжатын ұсынады. Соңғысына бір мезгілде құжаттын бір данасы
беріледі. Бұл құжаттың негізінде ол ақшаны өзінің шотынан жабдықтаушының
шотына аударады, ал, кейін сатып алушыдан төлемнің уақытылы алынуына
бақылау жүргізіледі (төлем кешіктірілетін болса тиісті өсімақы алынады) .
Сонымен бірге, форфейтинг мерзімі арқылы есеп айырысу туралы келісім
шартта жоғарыда анықталған төлем бойынша мерзімі ұзартылған берешек пайда
болатын болса, банк оның сомасына клиенттің есеп айырылысу шотынан
форфейтинг шотына қалыпқа келтіре отырып, тізім құқығына (талаптарды кері
табыстау) жүгінуі мүмкін. [3,55]
Клиенттің талап сомосының қалған бөлігі (10-30% мөлшерінде), берілген
(форфейтингтік) несие үшін процентті шегеруге екі түрлі жолмен төленуі
мүмкін яғни:
қарызгерден қаражаттың түскен уақытына қарамастан компания немесе банктің
тиісті бөлімі анықтаған мерзімде;
осы қаражатты дебитордың аударғанынан кейін, яғни, жеткізілген тауардың
төлемі нақты жүзеге асырылғанда.
Форфейтингтік қызмет көрсетудің негізгі мақсаты – клиенттің дебиторлық
шотын инкассациялау және оның пайдасына тиесілі төлемдерді алу. Бұл
қызметті фактор клиентке қаржыландырусыз да, қаржыландырумен де көрсетуі
мүмкін.
Бірінші жағдайда банктің клиенті шаруашылық келісім шартына сәйкес
мерзімде (әдетте 30 күннен 120 күнге дейін) клиенттің пайдасына төлемді
алу мақсатында өнімді жөнелтіп, банк арқылы өзінің сатып алушысына шотты
ұсынады.
Қаржыландырумен шотты инкассааациялау жағдайында банк клиентпен
жөнелтілген тауар құнының 80–90% - ін жедел төлеу шарты арқылы фактура-
шотты сатуп алады, яғни, өз клиентінің айналым капиталын аванстайды
(фактура шотты дисконттау). Жөнелтілген тауардың резервтік 10-20% - і
клиентке төленбейді, сатып алушыдан оған өнімнің сапасына, бағасына
байланысты кінәрат қойыла қалған жағдайда сақтық үшін жеке шотта
брондалады.
Мұндай қызмет көрсетулер жұмыс істейтін кәсіпорындардың
қажеттіліктерін толық өтей алады, өйткені, бұл оларға төлем мерзімі
ұзартылған сатуды форфейтинг арқылы жедел төленетін сатуға айналдыруына
мүмуіндік береді және осылайша өз капиталының қозғалысын жылдамдатады.
[5,22]
Кәсіпорындардың дебиторлық қарызын сатып алу барысында коммерциялық
банктер көп жағдайларда кері талап ету құқығынсыз операцияларды қарастырады
және қарыз толық өтелгенге дейін бірқатар қызметтер көрсетеді. Банк
кәсіпорынның қарызгерлерінің несие қабілеттілігі тұрғысынан бағалап, алдын-
ала аванстық төлемнің мөлшерін анықтап қояды. Коммерциялық банк шотта
қалған дебиторлық қарыздың қалдық сомасынан пайыздар және комиссиялық
төлемдер алып отырады.
Форфейтингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның
айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын
арттыруға септігін тигізеді. Форфейтингтік қызметтер, бірінші кезекте,
дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі
кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, форфейтингтің
кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар, атап айтсақ:
өз қызметін төлем мерзімі жеткенше форфейтингтік компанияның қаражаттары
есебінен қаржыландыру мүмкіндігі;
компанияның қаржылық тәуекелінің төмендеуі;
форфейтингтік компаниядан кәсіпорыннан тауар сатып алушы тұлғаның төлем
қабілеттілігі туралы ақпараттар алу.
Алайда, барлық кәсіпорындарға форфейтингтік қызметтер көрсетіле
бермейді. Әдетте, коммерциялық банктер келесі жағдайларға байланысты
форфейтингтік қаржыландыру операцияларын орындаудан бас тартады:
егер кәсіпорынның дебиторлары өте көп болса және дебиторлық қарыздардың
көлемі аз ғана сомамен сипатталатын болса;
стандарттық емес немесе арнайы тауар өндіруші фирмалардың дебиторлық
қарыздарын;
өз өнімін сатудан кейінгі қызмет көрсету шарты бойынша жұмыс істейтін
кәсіпорындардың қарыздарын;
өздерінің сатып алушыларымен ұзақ мерзімді келісімдер жасайтын фирмалардың
дебиторлық қарыздарын;
кәсіпорынның филиалдары мен құрылымдық бөлімшелерінің дебиторлық қарыздары
бойынша.
Форфейтингтік операциялардың басты кемшіліктері:
форфейтингтік қызмет көрсету құнының жоғары болуы;
дебиторлық қарыздың иесі ауысқан жағдайда сатып алушы кәсіпорындарда
(дебиторларда) кері әсерлер пайда болады. 3
Форфейтингтік қаржыландырудың шарттары әркелкі болады. Кейде банк
кәсіпорындарға қаржы ресурстары жетіспеушілігі жағдайларында олардың
шоттарынан овердрафтық негізде қаражаттар алуына мүмкіндіктер береді, яғни
кәсіпорынға берілген қаражаттар үшін кепілдік сомасын талап етпейді. Кейде
банк кәсіпорын шотындағы қаражаттардың бір бөлігін мүмкін болатын зияндарды
жабу үшін резерв қалыптастыруға кепілдік ретінде алып қалады.
Форфейтингтік қызмет көрсетуші банктер туралы қоғамның пікірі алуан
түрлы болып келеді. Кейбір жекелеген тұлғалар форфейтингтік банктер мен
компаниялар туралы критикалық пікірде болады. Дегенмен де, көпшіліктің
пікірінше форфейтингтік операциялар өндірісті қаржыландырудың тиімді
жолдарының бірі болып табылады.
Қоғамдағы мұндай қарама-қайшы пікірлердің пайда болуы форфейтингтік
қызметтің артықшылықтары мен кемшіліктерінен келіп туындайды. Форфейтингтік
қызметтің құны кейбір жағдайларда тым қымбат болып келуі мүмкін. Алайда,
кәсіпорындар келесілерді ескерулері керек:
форфейтингтік банктер көптеген жағдайларда кәсіпорындарды коммерциялық және
вексельдік несиелеумен байланысты есептік пайыздардан арылтады;
дебиторлық қарызды өндіріп алу шығындарын кәсіпорын толықтай банкке
аударады.[4,55]
Фактураны дисконттаудан басқа банк клиенттің негізгі қаржы-шаруашылық
қызметімен және есеп айырысуымен байланысты бірқатар өзге қызмет
көрсетулерді орындайды:
дебиторлық берешектердің толық бухгалтерлікесебін жүргізеді;
есеп айырысуларды ұйымдастыру, шаруашылық келісімшартын бекіту, төлемдерді
уақытылы алу және мәселелер бойынша кеңес береді;
өткізу нарығы, тауарлардың бағасы, келешектегі алушылардың төлем қабілеті
және т.б. жөнінде ақпарат береді;
көлікпен жеткізу, қоймада сақтау, сақтандыру,жарнамалау және өзге де
қызметтерді ұсынады.
Бұл жағдайда форфейтинг клиентке қаржылық (шартты форфейтинг) тұрғыдан
қызмет көрсетудің әмбебап жүйесіне айналады. Клиент тек өндірістік
функцияны ғана орындаса жетіп жатыр. Форфейтингтің мұндай формасында клиент
өзінің штатындағы қызметкерлердің санын қысқарта алады, бұл өнімді өндіру
және клиенттің банкке толық тәуелді болып қалу қаупі фактордың толық
хабардар болуына клиенттің шыға алмауына әкеп соқтырады.
Форфейтингілік операцияның қатерлі сипаты болады. Сол себепті де банк
клиентпен келісім шартқа отырмастан бұрын оның төлем қабілеттілігіне көз
жеткізу үшін әлеуетті клиенттің қржылық жағдайын мұқият зерделеуі қажет:
оның балансының өтімділігі, дебиторлық берешегінің құрамы мен ұзақтығы,
щығарылатын өнімдерді өткізудің мүмкіндігі, өткізу нарығының
коньюнктурасы, келешектегі клиенттің өнімдерін сатып алушылардың тобы және
олардың төлем қабілеті секілді көрсеткіштерді талдауы керек. [8,25
Бұл үшін баспасөздегі ақпарат, өз агенттерінің мәліметтері, банк
клиентурасының несиені өтей алатын қабілетін зерделейтін материалдар,
клиенттің бкхгалтерлік есеп берулері және өзге де материалдар
пайдаланылады. Аталмыш талдау мәселе жағымды жағына қарай шешілген жағдайда
екі аптаның ішінде қарастырылуы керек.клиент пен форфейтингілік
компанияның арасынды бекілген келісімшартта шекті сома қарастырылады. Бұл
сома бойынша клиентке форфейтингілік несие беріледі немесе құжат инкассоға
қабылданады.
1.2. Әлемдік тәжірибедегі форфейтингтік операциялардың
даму тарихы
Қазіргі кездегі форфейтинг деп анықталатын экономикалық қатынастар
XVI-XVII ғасырлардан бастау алады және саудалық-қаржылық компаниялардың
тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерге кешенді коммерциялық-қаржылық
қызметтер көрсету практикасының дамуының жемісі болып табылады. Тарихи
тұрғыдан мұндай саудалық-қаржылық компаниялар өндірушілердің тауарларын
өткізіп берумен айналысатын және нарықтық қатынастардың жаппай даму
кезеңдерінде айтарлықтай маңызды роль атқарған болатын. Олар
жабдықтаушылардың комиссиялық (саудалық) агенттері деп, басқаша айтсақ,
факторлар деп аталатын. Олардың функциясына тауар өндірушілердің өнімдерін
өткізіп беру ғана емес, сонымен қатар оларға ақшалай аванстар ұсыну және
айналым капиталдарын несиелеу де кіретін. Комиссионер принципалдың атын
құжаттарда көрсетпестен, өз атынан тауарды сатып, сатып алушыларға шот
ұсынатын. Егер ол тауарды несиеге сататын болса, онда, әрине, ол қосымша
сыйақылар алу үшін өз мойнына үлкен тәуекелді алатын.
Кейінгі тарихи кезеңдерде кейбір комиссиялық агенттер коммерциялық
функциялардан бас тартып, өзінің барлық қызметін өздерінің клиенттеріне
қаржылық қызмет көрсетуге арнауға көшкен болатын. Сондай-ақ, уақыт өте келе
факторлар жеткізіп берушілердің ақшалай талаптарын (сатып алушының берген
шот-фактураларын) тікелей сатып алуға көше бастады. Дәл осы кезеңде қазіргі
заманғы форфейтинг қалыптасқан болатын. Осылайша, саудалық қызмет ретінде
пайда болған экономикалық қатынастар коммерциялық банктердің несиелерді
ұсыну және кепілдендіру бойынша операцияларының маңызды түрлерінің біріне
айналды және олардың қызметінің құрамдас бөлігі ретінде қалыптасып
кетті.[9,12]
Форфейтингті экономикалық жағынан қарастыратын болсақ, ол
кәсіпорындардың активтерінің өтімділігін арттыруға, сонымен қатар
капиталдың айналым жылдамдығын арттыруға, осылайша нәтижесінде кәсіпкерлік
қызметтің рентабельділігін арттыруға септігін тигізеді. Батыстық
мамандардың пікірінше, бұл мәселе ең алдымен орта және шағын кәсіпорындар
үшін көкейтесті сұрақ болып табылады. Форфейтингті қолдану көптеген
жағдайларда қаржы бөлімшелерін қамтамасыз етуге жұмсалатын шығындарды
қысқартуға және сол арқылы қаржылық қызмет көрсетудің тиімділігін арттыруға
септігі тигізеді. Мұндай функцияларды кәсіпорындар, форфейтинг кезінде,
банктерге аударады, ал банктерде мұндай қызмет, әрине, бірнеше есе тиімді
жүргізіледі.
Егер де форфейтингтің беретін мүмкіндіктері тұрғысынан қарастыратын
болсақ, онда қазіргі жағдайларда форфейтинг өзінің кең мағынасында қазіргі
күнгі менеджменттің, бірінші кезекте кәсіпорынды басқару және қаржыландыру,
сондай-ақ тәуекелдерді басқару жұмыстары бойынша, маңызды құралы болып
табылады.
Нарықтық экономикасы және қаржылық инфрақұрылымы дамыған шет
мемлекеттерде форфейтингтік операциялармен айналысатын коммерциялық банктер
немесе мамандандырылған форфейтингтік компаниялар өздерінің клиенттеріне
олардың ақшалай талаптарын сатып ала отырып, оларға алуан түрлі қызмет
түрлерін ұсынады. [10,33]
Бүгінде форфейтинг негізінен қаржы агенті (фактор) мен тауарлар мен
қызметтерді сатушы кәсіпорын (клиент) арасындағы құқықтық қатынастар
ретінде де қарастырылады. Бұл қатынастарға сәйкес фактор клиенттің
дебиторлық қарызын сатып алады (қайта талап ету құқығымен немесе мұндай
құқықсыз) және осы қарызға байланысты берілетін несиелерді бақылап отырады,
сонымен қатар клиенттің сауда операцияларының бухгалтерлік есебін
жүргізеді.
Сонымен, форфейтингтің келесідей негізгі функциялары бар:
тиісті бухгалтерлік операцияларды жүргізу;
ұсынылған коммерциялық несиені, соның ішінде төлемнің алынуын да, бақылау;
несиелік тәуекелдерден сақтандыру (айналымсыз форфейтинг жағдайларында);
клиенттердің ағымды қызметін қаржыландыру.[ 11,33]
Коммерциялық банктердің форфейтингтік операцияларының қысқа ғана
тарихы бар. Олар банктердің классикалық операцияларының қатарына жатпайды
және банктер тарапынан клиенттерге қосымша қызмет көрсету болып табылады.
Қазіргі формадағы форфейтинг қызметтерін тұңғыш рет америкалық First
National Bank of Boston банкі 1947 жылы ұсынған болатын. Содан кейін
форфейтингтік операцияларды 50-ші жылдары Bank of America, First National
Bank of Boston, сондай-ақ Trust Company of Georgia секілді америкалық
банктер қолдана бастады. Алайда олар ресми түрде АҚШ-та ақша айналысын
қадағалаушы үкіметтік орган форфейтингтік операцияларды банктік қызметтің
заңды түрі деп таныған соң ғана мойындалған болатын.[11,32]
АҚШ-та форфейтингтік операция деп қорытынды жасау үшін негізгі белгі
қарастырылады:
жеткізіп берушіге әкімшілік қызмет көрсету: коммерциялық несие бойынша
қарыздарды басқару (сатылымның есебін жүргізу, дебиторлық қарыздың уақтылы
инкассациясы);
несиелік тәуекелден сақтандыру (регресс құқығының жоқтығы);
алдын ала төлеу формасындағы несиелеу.[10,20]
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары форфейтинг Еуропаға да белгілі бола бастады.
Ұлыбританияда алғашқы форфейтингтік компания 1960 жылы ашылған
болатын.
Францияда форфейтинг процедурасы 1965 жылдан бастап енгізілген.
Германияда 1963 жылы Жалпы несиелік сақтандыру Серіктестігі мен ДГ-
банкі ДГ Дисконтбанкін құрып, ол форфейтингтік операциялардың үлкен
тәжірибесін жинақтап, қазіргі кезде аталған қызмет түрін көрсету бойынша
еуропалық нарықта жетекші орын алады.
Батыс Еуропада қазіргі кезде көптеген елдерде бірнеше форфейтингтік
компаниялар қызмет етеді, олардың көпшілігі ірі банктермен байланысты.
Қазіргі кезге дейін континенталды Еуропада негізгі мәселе дебиторлық
қарызды қаржыландырумен және регресстік форфейтингті қоланумен байланысты
болатын.
Осылайша, америкалық үлгідегі классикалық форфейтинг жеткізіп
берушіге толық қызмет көрсетуді (регресс құқығынсыз) қарастырады және дәл
осындай форфейтингті 1960 жылдары АҚШ-тан Еуропаға алып келген болатын.
Алайда кейіннен форфейтингің бұл түрі модернизацияға ұшырап, айтарлықтай
толықтыруларға ұшырады. Бұл негізінен осы кездердегі Батыс Еуропа елдерінің
экономикасы дәуірлеп тұруымен байланысты болған еді, клиенттердің банкрот
болу жағдайы тым сирек болатын және жеткізіп берушілердің несиелік
тәуекелдері тым төмен болатын. Осы фактор және көптеген жергілікті банктер
тарапынан форфейтингке скептикалық көзқарастар регресс құқығы бар және
жабық форфейтингтің, содан кейін оның басқа да түрлерінің пайда болуына
алып келді. Алайда, Еуропаның әлемдік экономикаға интеграциясының аяқталуы
және нольдік экономикалық өсім банкроттылық мәселесін көкейтесті етіп
жіберді, нәтижесінде еуропалық форфейтингтік компаниялар форфейтингтің
бастапқы формасына қайта көше бастады. [13,63
ТМД елдерінде форфейтингтік операцияларды коммерциялық банктер жүзеге
асыра бастады. Коммерциялық банктердің форфейтингтік бөлімшелерінің міндеті
келісімдік және ақылы негізде экономикалық қатынастарға түсушы шаруашылық
субъектілерінің арасындағы есеп айырысуды жылдамдатумен байланысты несиелік-
төлемдік операциялардың бірқатар түрлерін жүзеге асыруға келіп тіреледі.
Банктік операциялардың бұл жаңа, ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда
да, енді ғана дамып келе жатқан түрі заңды түрде реттеуді қажет етеді.
Форфейтингтік операцияларды жүргізудің тәртібін және ережелерін
орнататын алғашқы нормативтік құжат КСРО Мемлекеттік банкінің 1989 жылдың
12 желтоқсанындағы №252 Жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар және
көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша жабдықтаушылардың
төлемдерді алу құқығын беру бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртібі
туралы нұсқаулық хаты болып табылатын. Хаттың мазмұнынан форфейтинг
жабдықтаушыны несиелеуді емес, оның сатып алушылардан ақшалай талаптарын
сатып алуды білдіретіні көрініс табатын еді. [15,33]
Халықаралық деңгейдегі форфейтингтік операциялар Халықаралық
форфейтинг операциялар бойынша УНИДРУА Конвенциясымен (1998 жыл, 28 мамыр)
реттеледі. Бұл конвенция Халықаралық жеке құқықтық унификациялау жөніндегі
институттың мамандарымен дайындалған және бүкіл халықаралық қауымдастыққа
қарастыруға және осыған қосылуға ұсынылған болатын. Конвенция өз күшіне
1995 жылдың 1 мамырынан бастап үш мемлекет – Франция, Италия және Нигерия
арасында (ратификациядан кейін) енген болатын. Қазіргі кезеңде УНИДРУА
Конвенциясына Гана, Гвинея, Нигерия, Филиппины, Танзания, Марокко, Франция,
Чехия, Словакия, Финляндия, Италия, Бельгия, АҚШ, Панами және бірқатар
елдер келісім берген.
УНИДРУА Конвенциясына сәйкес форфейтингтік операциялар бойынша
келісім деп қаржы агенті кем дегенде мынадай екі функцияны атқаратын
тараптар арасында жасалған келісімді айтамыз:
қарыз беруді және ұзақ мерзімді төлемді қамтитын жабдықтаушыны
қаржыландыру;
тиісті сомалар бойынша бухгалтерлік есеп (бухгалтерлік кітап) жүргізу;
дебиторлық қарыздарды төлем жүргізуге ұсыну;
дебиторлардың төлем қабілетсіздігінен сақтандыру.
Конвенция форфейтинг кезіндегі қатынастардың үш тарапты сипатына
сәйкес келуі тиіс ерекше құқықтық режимді орнатады. [22,51]
Алайда практика жүзінде форфейтингтік қатынастардың жаңа қатынастар
болып табылуына және нақты құқықтық және нормативтік негіздің жоқ болуына
байланысты форфейтингтік қызмет көрсетудің мәнінің, түрлерінің және
мүмкіндіктерінің бірнеше анықтамалары орын алады.
1.3. Форфейтингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
Көптеген мамандар форфейтингті ақшалай талаптарды сатып алумен ғана
шектейді, ал бұл аталған қаржылық қатынастардың көпқырлы шеңберін шектейді.
Мысалға, форфейтинг тек коммерциялық несие принциптері бойынша тауарларды
өткізу және қызметтерді көрсету процестері кезінде контрагенттер арасында
пайда болатын төленбеген қарыздық талаптарды (шот-фактураларды немесе
вексельдерді) форфейтингтік компанияға немесе коммерциялық банкке беру
(сату) ғана болып қоймайды. Сонымен қатар, клиенттерге форфейтингтік қызмет
көрсету кезінде бухгалтерлік, ақпараттық, коммерциялық, сақтандыру,
құқықтық және басқа да маңызды элементтер орын алады.
Форфейтинг шеңберіндегі қаржылық қатынастар форфейтингтік келісіммен
ресімделеді. Келісімде қолданыстағы заңнамаға және тараптардың мүдделеріне
сәйкес қаржыландырудың нақты түрі көрініс табады. Форфейтингтік
операциялардың қатысушылары, дебиторлық қарызды сатып алу және өндіріп алу
шарттары, форфейтингтік келісімнің нысандары, несиелеу шарттары секілді
бірқатар белгілеріне байланысты форфейтингтің де бірнеше түрлерін бөліп
көрсетуге болады. Әлемдік практикада өндірістің және нарықтық қатынастардың
даму процесінде форфейтингтік қызмет көрсетудің белгілі бір түрлері
қалыптасып үлгерді. Экономикалық әдебиеттерде форфейтингтік операцияларды
жіктеудің бірнеше белгілері қарастырылады. Солардың ішіндегі негізгі
белгілеріне қарай форфейтингтік операциялардың бірнеше түрін бөліп
көрсетуге болады.
Форфейтингтік операциялар ішкі және сыртқы (халықаралық) болуы мүмкін.
Егер сатушы және сатып алушы кәсіпорындар, сондай-ақ форфейтингтік қызмет
көрсетуші банк бір мемлекеттің территориясында орналасқан болса, онда бұл
ішкі форфейтинг болып саналады. Егер де форфейтингтік келісімнің
қатысушылары әр түрлі мемлекеттердің территорияларында орналасқан болса,
онда бұл халықаралық форфейтинг болып табылады. 16
Ақшалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру мәмілесіне қатысушылардың
арасында пайда болатын қарым-қатынастардың типіне қарай ашық және жабық
(жасырын) форфейтингтік операцияларды атап көрсетуге болады. Егер қарызгер
(дебитор) өзінің қарызы банкке сатылғаны туралы хабардар болса, онда бұл
ашық форфейтинг болып табылады. Жасырын форфейтинг жағдайында кәсіпорын
өзінің дебиторын хабардар етпей-ақ, банкпен форфейтингтік келісім жасайды.
Форфейтингтік операцияларды жіктеудің бұл белгісі негізгі болып табылады,
себебі форфейтингтік операциялардың ұйымдастырылуы форфейтингтік
келісіміннің шарттарына байланысты болады. Форфейтингтің бұл аталған
түрлері шет елдік практикада дәстүрлі болып саналады.
Ашық және жасырын форфейтингтік операциялар форфейтингтік төлемдерді
алушы тұлғаралардың ерекшелігімен байланысты. Ашық форфейтинг барысында
төлемдер тікелей банкке бағытталады, ал жасырын форфейтинг барысында
төлемдер тікелей өнімді сатушы кәсіпорынға бағытталады, себебі сатып алушы
кәсіпорын форфейтингтік мәміле жасалғанынан бейхабар болады.
Форфейтингтік операциялар борышты талап ету құқықтарын қайтарып беру
шарттарына да байланысты регресс құқығымен және регресс құқығынсыз деп
жіктеледі. Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарты бойынша
банк қарызгер кәсіпорын өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан жағдайда
кәсіпорынға борышты талап ету құқығын өзіне қайтарып береді. Яғни кәсіпорын
банктің қаражаттарын қайтарып беруі және жұмсалған шығындарды өтеп беруі
тиіс. Демек, несиелік тәуекелді сатушы кәсіпорын көтереді.
Егер форфейтингтік келісім жоғарыда аталған шарттарды қарастырмайтын
болса, онда банк дебиторлық қарызды өндіріп алуды толықтай өз мойнына алады
және кәсіпорынға бұл құқықты қайтарып бере алмайды. Сәйкесінше, несиелік
тәуекелді де банк өз мойнына алады.
Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарттары
қарастырылған келісім жасау барысында кәсіпорын банкке сатылған қарыздық
міндеттемелері бойынша белгілі бір тәуекелді өз көтереді. Мұндай шарттар,
әдетте, кәсіпорын келешекте күмәнді дебиторлық міндеттемелер пайда
болмасына сенімді болған жағдайда немесе ол өзінің өнімін сатып алушы
кәсіпорынның төлем және несие қабілеттілігін жан-жақты зерттеп, оның
сенімділігіне көзі жеткен жағдайларда қарастырылады. Себебі кәсіпорын,
мұндай жағдайларда несиелік тәуекелдерді сақтандыру бойынша шығындар
жұмсағанша, барлық тәуекелді өз мойнына алғанды дұрыс көреді.
Форфейтингтік операциялар төлем мерзімдеріне қарай кәсіпорынды алдын-
ала несиелеу немесе белгілі бір мерзімде несиелеу шарттарын қарастырады.
17
Алдын-ала (аванстық) төлемдерді қарастыратын форфейтингтік операциялар
барысында банк кәсіпорынның дебиторлық қарызының 80%-ға дейінгі сомасын
алдын-ала төлеп қояды, ал қалған бөлігін банк қарызгер кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша алғашқы төлемдерді орындағаннан кейін төлейді.
Белгілі бір мерзімде несиелеу шарттары бойынша форфейтингтік компания
кәсіпорынға қажетті қаражаттарды белгілі бір уақыт өткеннен кейін нақты бір
күні оның шотына аударады. Банк кәсіпорынға дебиторлық қарыздың бүкіл
сомасын (міндеттемені өтеуге жұмсалған шығындарды шегеріп тастағандағы) бір
мезгілде жеткізіп береді.
Сонымен қатар, ашылмаған форфейтинг деген атаумен белгілі
қаржыландыру түрі де кездеседі. Ашылмаған форфейтинг – коммерциялық
банкке немесе форфейтингтік компанияға жүгінуге себеп болған жағдайларды
тауарды сатушы фирма жария еткісі келмеген жағдайларда қолданылатын
форфейтинг түрі болып табылады. Бұл жағдайда банк (фактор-фирма) өздерінің
клиенттерінен (тауарды сатушылардан) ақшалай талаптарды сатып алады және өз
атынан және өз қаражаттары есебінен есеп айырысады. Банк өз клиенттерінің
дебиторлық шотын жүргізеді, кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпарат
жинайды және коммерциялық (тауарды сату туралы) статистика жүргізеді.
Коммерциялық банктің (фактордың) және оның клиентінің мүдделерін
барынша қанағаттандыру форфейтингтің алуан түрлерін комбинациялау арқылы
ғана жүзеге асырылады. Қаржы агентінің (банктің немесе форфейтингтік
компанияның) қаржылық тәуекелдерін төмендету тұрғысынан регресс құқығын
қарастыратын форфейтинг түрі барынша тартымды болып табылады.
Форфейтингтік операциялар кәсіпорын мен банк арасында жасалатын
келісім-шарттың көмегімен реттеледі. Форфейтингтік қызмет көрсету туралы
келісім-шартты, әдетте, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz