Көптік қылмыстар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қылмыстық құқықтағы көптік қылмыстар институты ... ... ... ..4.18
1.1. Көптік қылмыстардың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Көптік қылмыстардың нысандарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ..9
2. Қылмыстардың жиынтығы . көптік қылмыстардың бір нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19.33
2.1. Қылмыстардың жиынтығының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... 19
2.2. Қылмыстық.құқықтық нормалардың бәсекелестігі ... ... ... ... ... ...24
3. Көптік қылмыстар үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.52
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2. Қылмыстардың жиынтығы барысында жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
1. Қылмыстық құқықтағы көптік қылмыстар институты ... ... ... ..4.18
1.1. Көптік қылмыстардың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Көптік қылмыстардың нысандарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ..9
2. Қылмыстардың жиынтығы . көптік қылмыстардың бір нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19.33
2.1. Қылмыстардың жиынтығының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... 19
2.2. Қылмыстық.құқықтық нормалардың бәсекелестігі ... ... ... ... ... ...24
3. Көптік қылмыстар үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.52
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2. Қылмыстардың жиынтығы барысында жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Кінәлінінің екі немесе одан да көп қылмыс істегенінің белгілері сот - тергеу орындарында жиі кездеседі. Қылмыстын ауыртпашылығына байланысты субъектінің қылмыстық - құқықтық бағалануы көп өзгереді. Кей кезде істелген қылмыстарды бірнеше қылмыстық құқықтық өлшеммен қарастырырылады (мысалы бірнеше қылмыс бірге істелгенде), ал басқа жағдайда бір өлшем мен қарастырылады (мысалы қылмыс қайталанғанда). Кей жағдайларда жазаның ауырлығы, мөлшері, белгілеу түрі өзгереді. Барлық жағдайларда қылмыстың бәрі бір адаммен істелгеннен кейін, осыдан туындаған барлық сұрақтарды тұтас қарастыру керек. Сондықтан, қылмыстық – құқықтық ғылымда және сот - тергеу тәжірибесінде қылмыстың көптігін зерттеу ең маңызды мәселелердің бірі. Бір адаммен қайта - қайталанып істелген бірнеше қылмысты және оның қылмысты істеу себеп салдары мен, қайталануға жол бермеу үшін ішкі істер қызметкерлері үнемі күрес жүргізу керек. Қылмыс әр дайым ортаға белгілі бір зияндылық тигізеді және үкімет пен қоғаммен кері бағаланады. Қылмыскер мен бірнеше қылмыс жасалғанда теріс көзқарас пайда болады. Адам бірнеше қылмыс істеген кезде, әдетте моральдық, физикалық, материалды зияны қоғамға немесе жеке тұлғаға көп тиеді. Кінәлі адам қоғамның, үкіметтің жеке тұлғалардың өзіне деген теріс көзқарасын қаттырақ сезінеді. Бір адамның бірнеше рет қайталап жасаған қылмысы және сол қылмысқа жазаланбағандығы, жастар мен моральды адамдар арасында жазаланбай жүре берудің алданыш сезімін туғызады.
Бір адаммен бірнеше қылмыс жасау сот тәжірибесінде сирек емес. Бір адамның бірнеше қылмыс немесе бірінен кейін бірін жасауы сот - тергеу тәжірибесінде сұрақтар туғызады: қылмыстың көптігін дара қылмыстан ажырату, істелген қылмысты дұрыс саралау және жаза тағайындау, себеп - салдарын анықтау т.б. Көп қылмыс жасаған адамның мінез-құлқы бір ғана қылмыс жасаған субъектінің мінез-құлқынан ерекше болады. Сондықтан ондай субъектінің ортаға тигізер қатерін және өзіндік мінез - құлқын ерекше бағалау керек, сонымен қатар жазаның белгілеу (ауыртпалығы жә не оны өтеу жолдары т.б) түрлерін ескеру керек. Осы және басқа сұрақтар қылмыстық құқықта қылмыстың көптігі институтымен қамтылады.
Қылмыстың көптігі мәселесін шешу жолында қылмыстық - құқықтық ғылым 60 -шы жылдардан бері көп ілгеріге шықты. Осы жылдары атақты ғалымдар: Т.М. Кафаров, В.Н. Кудрявцев, В.П. Малков, А.М. Яковлев т.б еңбектері жарық көрді.
Бір адаммен бірнеше қылмыс жасау сот тәжірибесінде сирек емес. Бір адамның бірнеше қылмыс немесе бірінен кейін бірін жасауы сот - тергеу тәжірибесінде сұрақтар туғызады: қылмыстың көптігін дара қылмыстан ажырату, істелген қылмысты дұрыс саралау және жаза тағайындау, себеп - салдарын анықтау т.б. Көп қылмыс жасаған адамның мінез-құлқы бір ғана қылмыс жасаған субъектінің мінез-құлқынан ерекше болады. Сондықтан ондай субъектінің ортаға тигізер қатерін және өзіндік мінез - құлқын ерекше бағалау керек, сонымен қатар жазаның белгілеу (ауыртпалығы жә не оны өтеу жолдары т.б) түрлерін ескеру керек. Осы және басқа сұрақтар қылмыстық құқықта қылмыстың көптігі институтымен қамтылады.
Қылмыстың көптігі мәселесін шешу жолында қылмыстық - құқықтық ғылым 60 -шы жылдардан бері көп ілгеріге шықты. Осы жылдары атақты ғалымдар: Т.М. Кафаров, В.Н. Кудрявцев, В.П. Малков, А.М. Яковлев т.б еңбектері жарық көрді.
1. 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж. өзг. мен толық. қоса.
1. 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж. өзг. мен толық. қоса.
1.3. КазССР Қылмыстық кодексі 22 шілде 1959ж.
1.4. Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексі
1.5. «Рецидивті қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Пленумының №1 қаулысы 27 мамыр 1994ж.
1.6. «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы.
1.7. «Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы № 8 Нормативтік қаулысы.
1.8. «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысы.
1.9. «Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға түзеу мекемелерiнiң түрлерін тағайындау жөнiндегi сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы № 7 нормативтік қаулысы.
2. Оқу және арнайы әдебиеттер
2.1. А.М.Яковлев. Совокупность преступлений. М., 1960г.
2.2. Г.Г.Криволапов. Множественность преступлений по советскому уголовному праву. М., 1974г.
2.3. Уголовное право Российской Федерации. Под ред. Б.В.Здравомыслова. М., 1996г.
2.4. Ю.А.Красиков. Множественность преступлений. М., 1988г.
2.5. Е.А.Фролов, Р.Р.Галиакбаров. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права. Свердловск, 1967г.
2.6. Советское уголовное право. Общая часть. М., 1974г.
2.7. Б.А.Куринов. Научные основы квалификции преступлений. М., 1976г.
2.8. В.П.Малков. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Казань, 1982г.
2.9. Уголовное право. Общая часть. М., 2004г.
2.10. Г.Ф.Поленов. Уголовное право. Общая часть. Алматы, 2001г.
2.11. Крылова Н.Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран. М., 1997г.
2.12. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1999г.
2.13. Герцензон А.А. Квалификация преступлений.
2.14. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984г.
2.15. Малков В.П. Совокупность преступлений. Изд-во Казанского ун-та, 1974г.
2.16. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001.
2.17. Маликова А.Ш. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы. З.ғ.к. диссерт. Алматы, 2003ж.
2.18. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М., 1958г.
2.19. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет, 1999 жыл.
2.20. Чогошвили Т.Р. Уголовно-правовой рецидив и его значение для тпредупреждения новых преступлений. Автореф. дис. канд. юрид. наук. М., 1991.
2.21. Ильмалиев Ж.Б. К вопросу о повышении роли посткриминального контроля в предупреждении рецидивной преступности//к 10-летию Уголовного, уголовно-исполнительных кодексов РК. Сборник Международной конференции. Алматы, 2007г. С.129-132
2.22. Уголовное право. Общая часть Под ред. А.Н.Агыбаева, Г.И.Баймурзина. Алматы, 2003г.
2.23. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть. М., 1996г.
2.24. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 1996г.
2.25. Галиакбаров Р., Ефимов М. Фролов Е. Множественность пре-ступных деяний как институт советского уголовного права//Со¬ветская юстиция. 1967г. №2.
1. 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж. өзг. мен толық. қоса.
1.3. КазССР Қылмыстық кодексі 22 шілде 1959ж.
1.4. Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексі
1.5. «Рецидивті қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Пленумының №1 қаулысы 27 мамыр 1994ж.
1.6. «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы.
1.7. «Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы № 8 Нормативтік қаулысы.
1.8. «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысы.
1.9. «Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға түзеу мекемелерiнiң түрлерін тағайындау жөнiндегi сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы № 7 нормативтік қаулысы.
2. Оқу және арнайы әдебиеттер
2.1. А.М.Яковлев. Совокупность преступлений. М., 1960г.
2.2. Г.Г.Криволапов. Множественность преступлений по советскому уголовному праву. М., 1974г.
2.3. Уголовное право Российской Федерации. Под ред. Б.В.Здравомыслова. М., 1996г.
2.4. Ю.А.Красиков. Множественность преступлений. М., 1988г.
2.5. Е.А.Фролов, Р.Р.Галиакбаров. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права. Свердловск, 1967г.
2.6. Советское уголовное право. Общая часть. М., 1974г.
2.7. Б.А.Куринов. Научные основы квалификции преступлений. М., 1976г.
2.8. В.П.Малков. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Казань, 1982г.
2.9. Уголовное право. Общая часть. М., 2004г.
2.10. Г.Ф.Поленов. Уголовное право. Общая часть. Алматы, 2001г.
2.11. Крылова Н.Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран. М., 1997г.
2.12. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1999г.
2.13. Герцензон А.А. Квалификация преступлений.
2.14. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984г.
2.15. Малков В.П. Совокупность преступлений. Изд-во Казанского ун-та, 1974г.
2.16. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001.
2.17. Маликова А.Ш. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы. З.ғ.к. диссерт. Алматы, 2003ж.
2.18. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М., 1958г.
2.19. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет, 1999 жыл.
2.20. Чогошвили Т.Р. Уголовно-правовой рецидив и его значение для тпредупреждения новых преступлений. Автореф. дис. канд. юрид. наук. М., 1991.
2.21. Ильмалиев Ж.Б. К вопросу о повышении роли посткриминального контроля в предупреждении рецидивной преступности//к 10-летию Уголовного, уголовно-исполнительных кодексов РК. Сборник Международной конференции. Алматы, 2007г. С.129-132
2.22. Уголовное право. Общая часть Под ред. А.Н.Агыбаева, Г.И.Баймурзина. Алматы, 2003г.
2.23. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть. М., 1996г.
2.24. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 1996г.
2.25. Галиакбаров Р., Ефимов М. Фролов Е. Множественность пре-ступных деяний как институт советского уголовного права//Со¬ветская юстиция. 1967г. №2.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қылмыстық құқықтағы көптік қылмыстар институты ... ... ... ..4-18
1.1. Көптік қылмыстардың түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .4
1.2. Көптік қылмыстардың нысандарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ..9
2. Қылмыстардың жиынтығы – көптік қылмыстардың бір нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-33
2.1. Қылмыстардың жиынтығының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... 19
2.2. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігі ... ... ... ... ... .. .24
3. Көптік қылмыстар үшін жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 34-52
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Қылмыстардың жиынтығы барысында жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
КІРІСПЕ
Кінәлінінің екі немесе одан да көп қылмыс істегенінің белгілері сот -
тергеу орындарында жиі кездеседі. Қылмыстын ауыртпашылығына байланысты
субъектінің қылмыстық - құқықтық бағалануы көп өзгереді. Кей кезде істелген
қылмыстарды бірнеше қылмыстық құқықтық өлшеммен қарастырырылады (мысалы
бірнеше қылмыс бірге істелгенде), ал басқа жағдайда бір өлшем мен
қарастырылады (мысалы қылмыс қайталанғанда). Кей жағдайларда жазаның
ауырлығы, мөлшері, белгілеу түрі өзгереді. Барлық жағдайларда қылмыстың
бәрі бір адаммен істелгеннен кейін, осыдан туындаған барлық сұрақтарды
тұтас қарастыру керек. Сондықтан, қылмыстық – құқықтық ғылымда және сот -
тергеу тәжірибесінде қылмыстың көптігін зерттеу ең маңызды мәселелердің
бірі. Бір адаммен қайта - қайталанып істелген бірнеше қылмысты және оның
қылмысты істеу себеп салдары мен, қайталануға жол бермеу үшін ішкі істер
қызметкерлері үнемі күрес жүргізу керек. Қылмыс әр дайым ортаға белгілі бір
зияндылық тигізеді және үкімет пен қоғаммен кері бағаланады. Қылмыскер мен
бірнеше қылмыс жасалғанда теріс көзқарас пайда болады. Адам бірнеше қылмыс
істеген кезде, әдетте моральдық, физикалық, материалды зияны қоғамға немесе
жеке тұлғаға көп тиеді. Кінәлі адам қоғамның, үкіметтің жеке тұлғалардың
өзіне деген теріс көзқарасын қаттырақ сезінеді. Бір адамның бірнеше рет
қайталап жасаған қылмысы және сол қылмысқа жазаланбағандығы, жастар мен
моральды адамдар арасында жазаланбай жүре берудің алданыш сезімін туғызады.
Бір адаммен бірнеше қылмыс жасау сот тәжірибесінде сирек емес. Бір
адамның бірнеше қылмыс немесе бірінен кейін бірін жасауы сот - тергеу
тәжірибесінде сұрақтар туғызады: қылмыстың көптігін дара қылмыстан ажырату,
істелген қылмысты дұрыс саралау және жаза тағайындау, себеп - салдарын
анықтау т.б. Көп қылмыс жасаған адамның мінез-құлқы бір ғана қылмыс жасаған
субъектінің мінез-құлқынан ерекше болады. Сондықтан ондай субъектінің
ортаға тигізер қатерін және өзіндік мінез - құлқын ерекше бағалау керек,
сонымен қатар жазаның белгілеу (ауыртпалығы жә не оны өтеу жолдары т.б)
түрлерін ескеру керек. Осы және басқа сұрақтар қылмыстық құқықта қылмыстың
көптігі институтымен қамтылады.
Қылмыстың көптігі мәселесін шешу жолында қылмыстық - құқықтық ғылым 60
-шы жылдардан бері көп ілгеріге шықты. Осы жылдары атақты ғалымдар: Т.М.
Кафаров, В.Н. Кудрявцев, В.П. Малков, А.М. Яковлев т.б еңбектері жарық
көрді.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫ
1.1. Көптік қылмыстардың түсінігі және белгілері
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде қылмыстардың көптігі үш
бапта: 11, 12, 13 баптарда көрсетілген. Бұл нормалар заңнамада сот
тәжірибесінде кең таралған бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды
жасау жағдайларын бейнелеуге оқталу болып табылады.
Алғаш рет қылмыстық заңнамада, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде,
қылмыстардың көптігінің нысандары туралы айқындық байқалады, қылмыстарды
әлденеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қайталануының мазмұны
ашылған.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық іс - қимылдарды жасауы
қылмысты дұрыс саралаумен, кінәлінің жауаптылығын дараландырумен, сондай –
ақ жеке күрделі қылмыстарды қылмыстардың көптігінен ажырату қажеттілігімен
байланысты ерекше жағдайларды туындатады.
Осы сұрақтарды табысты шешу үшін қылмыстардың көптігі ұғымының
мазмұнын анықтау қажет.
Қылмыстардың көптігінің ұғымы қылмыстық құқық теориясымен қарастырылған
да, қылмыстық заңнамада берілмеген. Қылмыстардың көптігінің ұғымының
анықтамасын беруге оқталу жасалған ғылыми еңбектерден, осы қылмыстық –
құқықтық институтқа қатысты көзқарастардың әртүрлі екендігін байқауымызға
болады.
А.М.Яковлевтің пікірі бойынша, қылмыстық іс-қимылдардың көптігінің
ұғымы қылмыстарды қайталау, қылмыстардың рецидиві және жиынтығы
түсініктерінен нақты көрініс табады[1]. Біздің көзқарасымыз бойынша,
аталмыш пікірде, тек қылмыстардың көптігінің нысандары сипатталған да,
нақты қылмыстардың көптігінің ұғымы, оның белгілері ашылмаған.
Г.Г.Криволапов қылмыстардың көптігінің ұғымын, оның белгілерін көрсету
арқылы, яғни, қылмыстардың көптігі әрқайсысы дербес қылмыс құрамдарының
белгілерін құрайтын, бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық
жазаланатын іс-қимылдарды жасауы деп берген[2].
В.И.Ткаченко көптік қылмыстар ретінде, алдыңғы сотталғандығына
қарамастан, адамның сот үкімі арқылы белгіленген, екі немесе одан да көп
қылмыстарды жасауын түсінеді[3]. Берілген анықтамалар қарастырылатын ұғымға
тән басты белгі – бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауын
ғана көрсетеді. Бұл белгі қылмыстардың көптігінің барлық жағдайларына ортақ
болып табылады. Бірақ та, біздің ойымызша, тек бұл белгіні көрсету
жеткіліксіз, себебі біріншіден, адамның бірнеше қылмыстарды жасауы барлық
жағдайда бірдей қылмыстардың көптігін құра бермейді, екіншіден, бұл ұғымға
бір емес, бірнеше белгілер тән.
Ю.А.Красиков көптік қылмыстарды кінәлі адамның кезектілікпен орындаған
бір немесе бірнеше іс-қимылдар арқылы бірнеше қылмыс құрамдарын жасауы,-
деп анықтаған[4].
Е.А.Фролов және Р.Р.Галиакбаров бойынша, қылмыстардың көптігі -
қылмыстық заңмен қарастырылған бір адамның мінез – құлқындағы бірнеше құқық
бұзушылықтардың үйлесуі[5]. Жоғарыда көрсетілген анықтамалардың әрқайсысы
қылмыстардың көптігінің ұғымын жалпы алғанда дұрыс ашады. Дегенмен де,
қылмыстардың көптігі ұғымының анықтамасы бір адамның қылмыстық
жауаптылыққа тартылатын бірнеше қылмыстарды жасауын ғана емес, оның алдыңғы
іс – қимылы үшін сотталғаннан кейін жаңа қылмыс жасауын да қамтуы қажет деп
есептейміз.
Осыған байланысты, И.М.Гальпериннің берген анықтамасы назар аудартады.
Қылмыстардың көптігі – кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейінгі әртүрлі қылмыс құрамдарының белгілері бар, бірнеше қылмыстық іс –
қимылдарды, немесе өзара ішкі байланыста емес, бір қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын бірнеше қылмыстық іс – қимылдарды, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін кез келген басқа қылмысты жасауы[6].
Берілген анықтамада қылмыстардың көптігін әртүрлі және біртектес
қылмыстардың құрайтындығы, сондай – ақ қылмыстардың қылмыстық жауаптылыққа
тартылғанға дейін және алдыңғы іс – қимылы үшін сотталғаннан кейін де
жасалатындығы айтылған. Біздің ойымыз бойынша, бұл анықтаманы қылмыстардың
көптігін жоққа шығаратын белгілерді көрсету арқылы толықтыру қажет.
Қылмыстардың көптігін жоққа шығаратын кейбір белгілер Б.А.Куриновтың
анықтамасында көрініс тапқан, яғни, қылмыстардың көптігі – адамның соттылық
жойылмаған және қылмыстық қудалаудың мерзімдері өтпеген, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауын қамтиды[7].
В.П.Малков қылмыстардың көптігінің кең анықтамасын береді:
Қылмыстардың көптігіне – егер де жасалынған қылмыстардың кемінде екеуі
үшін қылмыстық – құқықтық нәтижелер жойылмаған және қылмыстық істі қозғау
үшін процессуалдық кедергілер жоқ жағдайларда адамның бір мезгілде немесе
кезектілікпен қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін, қайта қылмыс жасауын жатқызамыз[8].
Жоғарыда берілген анықтамаларды зерттей келе, қылмыстардың көптігіне
келесідей сипаттама беруімізге болады: Қылмыстардың көптігі деп, бір
уақытта немесе әруақытта бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейін немесе алдыңғы қылмысы үшін сотталғандығы жойылмаған, қылмыстық
заңмен қарастырылған дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, екі
немесе одан да көп қылмыстарды жасауы.
Берілген анықтамадан қылмыстардың көптігіне тән келесі белгілерді
көруімізге болады.
1. Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы. Егер де,
кінәлімен жасалынған екі іс – қимылдың біреуі қылмыстық іс –
қимылдың белгілері жоқ құқықбұзушылық, яғни әкімшілік немесе
тәртіптік қылық, маңызы шамалы іс - әрекет болса қылмыстардың
көптігі болмайды.
2. Қылмыстардың көптігі әрқайсысы, дербес қылмыс құрамдарының
белгілерін құрайтын, қылмыстық іс – қимылдардан тұрады. Қылмыстық іс
– қимылдың дербестігі оның объективтік және субъективтік
белгілерінің бірлігімен анықталынады. Бұл дегеніміз – жеке алынған
әрбір іс – қимылда белгілі бір қылмыс құрамының болуын бідіреді. Бұл
қылмыстардың құрамдары өзінің юридикалық белгілері бойынша бір –
біріне сәйкес келсе де, объективтік немесе субъективтік қасиеттеріне
байланысты бір – бірінен ажыратылады.
Қылмыстардың көптігі аяқталған қылмыстар арқылы да, сондай – ақ
қылмысты жасауға дайындалу немесе оқталу арқылы да түзіледі. Бұл жерде
қылмыстардың көптігі ретінде тану үшін бірінші аяқталған қылмыс, одан кейін
қылмысқа дайындалу немесе оқталу жасалуының, яғни қылмыстық іс – қимылдарды
жасау кезектілігінің маңызы жоқ.
Қылмыстардың көптігі ретінде тек орындаушының әрекетін ғана емес,
ұйымдастырушының, азғырушының, көмектесушінің әрекеттерін де тани аламыз.
Айталық, қылмыстардың көптігі, егер ұрлықтың бір эпизодында кінәлі тікелей
орындаушы, ал келесісінде – көмектесуші болса да танылады.
3. Қылмыстардың көптігіне енетін әрбір қылмыстардың қылмыстық –
құқықтық нәтижелері болуы керек, яғни кінәліні қылмыстық
жауаптылыққа тарту мүмкіндіктерінің болуы немесе заңмен бекітілген
тәртіпте соттылық алынбауы немесе жойылмауы қажет.
Қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстардың және қылмыскердің жоғары
қоғамға қауіптілігінің, кінәлінің бойына сіңіп қалған қоғамға жат
көзқарастардың, әдеттің, белгілі бір өмірлік ұстанымдардың юридикалық
көрінісі болып табылғандықтан, аталынған белгілер болмаған жағдайда
жағымсыз салдарларды туындататын ұғым ретінде қылмыстардың көптігінің де
болмауын білдіреді. Сондықтан да, қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстық
іс – қимылдардың біреуіне байланысты қылмыстық – құқықтық нәтижелерді
жоятын мән – жайлар болған жағдайда болмайды.
Заңға сәйкес бұл мән – жайлардың қатарына келесілерді жатқызуымызға
болады:
1. Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
2. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату;
3. Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
4. Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
5. Рақымшылық актісінің негізінде қылмыстық жауаптылықтан босату;
6. ҚР ҚК 77, 86 баптары негізінде соттылықтың жойылуы және алынып
тасталуы;
7. ҚР ҚК Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген мән – жайларға сәйкес
қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 125, 165, 231, 233, 234, 236,
251, 252, 259, 312, 326, 352, 363, 364, 372, 373, 375, 376, 378,
379, 381 бб. Ескертулері).
Қылмыстардың көптігі бірқатар юридикалық салдарларды тудырады:
1. Юридикалық біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кейбір
жағдайларда ауырлататын (ҚР ҚК 175, 176, 177 б.б.) немесе аса
ауырлататын (ҚР ҚК 175, 177, 179 баптарының 3 бөлімдері) қылмыс
құрамдарының белгілері болып табылады. Қылмыстық кодексте
қылмыстрдың көптігіне қатысты қылмыс құрамының аса ауырлататын
белгісі ретінде бұрынғы соттылық қана танылған. Бірақ та, соттылық
өз бетінше қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғарылатпайды,
кінәлінің тұлғасын сипаттайды. Ал жаза болса, адамның қасиетіне
байланысты емес, қылмыс үшін тағайындалады.
Қылмыстардың көптігі келесі модификациядағы қылмыс құрамдарының
ауырлататын белгілері ретінде қарастырылады:
а) тек ұқсас қылмыстарды жасау барысында: ҚР ҚК 103 б. 3 б. к
тармақшасы, 121 б. 2 б. г тармақшасы;
ә) юридикалық ұқсас, сондай – ақ бір объектілік және әртүрлі объектілік
қылмыстарды жасау барысынада – ҚК 175 б. 3 Ескертуі.
Кінәліні соттаумен байланысты қылмыстардың көптігі қылмыс құрамының
ауырлататын белгісі ретінде көрінеді:
а) тек юридикалық ұқсас қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 117 б.
екінші бөлімі;
ә) юридикалық әртүрлі объектілік қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК
103 б. 2 б. к тармақшасы, 104 б. 2 б. ж тармақшасы;
2. Қылмысты саралауды өзгертеді. Мысалы, қызғаныштан бір адамды өлтіру
ҚР ҚК 96 б. 1 б. сараланса, осы ниет арқылы екі адамды өлтіру ҚР ҚК
96 б. 2 б. а тармақшасымен сараланады.
3. Жауаптылықты ауырлататын мән – жайлар ретінде келесі топтамадан
көрінеді:
а) ҚР ҚК-нің 52, 54, 59 баптарының негізіндеқылмыстарды бірнеше рет
жасау және қылмыстың қайталануы барысында, кінәліге қылмысты алғаш рет
жасаған адамға қарағанда, қатаң немесе ұзақ мерзімдегі жаза тағайындалуы
қажет;
ә) ҚР ҚК-нің 58 б. негізінде қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау барысында жазаны толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана
қолданыла алады;
б) ҚР ҚК-нің 60 б. сәйкес, жазаны өтеу барысында, сондай – ақ шартты
түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімі кезеңінде, жазадан мерзімінен бұрын
шартты түрде босату және жазаны орындауды кейінге қалдыру кезінде
жасалынған қылмысы үшін жаза тағайындауда жазаның берілген түрінің шегінде
толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана қолданылады;
4. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын, бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны өтеген адамдарға қатаң режимдегі, кейбір
жағдайларда ерекше режимдегі түзеу колониясы тағайындалады (ҚР ҚК 48
б.);
5. Кейбір қылмыстар, бұрын қандай да болмасын қылмыстарды жасағаннан
кейін ғана жасалына алады – ҚР ҚК 358 б.
Сонымен, бір адамның екі немесе бірнеше қылмыс істеуі, оның қоғамға
қауіптілігінің жоғары екенін көрсетеді. Жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік деңгейі құқықпен қорғалатын мүдделерге бір қылмысқа қарағанда
аса мәнді залал келтіруден байқалады. Басқа жағдайларда қылмысты бірнеше
рет жасау әлеуметтікке қарсы бағытталған әрекеттерден тұрады.
Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол
ҚР-ң қылмыстық заңнамасында берілмегенмен де, қылмыстық құқық ғылымымен
зерттелген. Қылмыстардың көптігінің белгілері:
1) бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы;
2) бірінен соң бірі ретімен жасаған қылмыстар;
3) әр қылмыстан кейін қылмыстық құқықтың салдардың қалуы.
Бірінші белгі – қылмыстардың көптігінің ең негізгі сандық белгісі.
Қылмыстардың көптігі болмайды, егер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі
оларды жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр
қайсысы жекеі қылмыс болуы керек. Бірнеше қылмысты жасауды біз көптіік деп
санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар
өзінің сипаты бойынша заңды түрде ұқсас немесе ұқсас емес болады.
Заңды түрде ұқсас деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері
бойынша бірдей қылмыстарды айтамыз.
Ал заңды түрде біртектес қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша
ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап,
пункт, бөлік).
Заңды біртектес емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара
ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілген
(бап, бөлік, пункт).
Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік
береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық
мәнге ие болады.
Қылмыстардың көптілігінің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан
да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен
бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы.
Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты
екінші қылмыстан ажыратылуы керек.
Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың
сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе
кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.
Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған
кінәлінің әрекетін айтуға болады.
1.2. Көптік қылмыстардың нысандарының сипаттамасы
Қылмыстық құқық әдебиеттерінде көптік қылмыстардың нысанына байланысты
қылмыстың қайталануы (повторность) деген түсінік бар. Қылмыстың қайталануы
деп - бұрын қылмыс жасаған адамның қайта қылмыс жасағанын айтамыз, егер
оған дейін оның істеген қылмысы өшірілмесе. “Қайталанылу” -деген сөздің
түбірі “қайта” сөзі, демек бір істің тағы да жасалынуы, қылмыстық-құқықтық
тұрғыдан алғанда екінші, үшінші, бірнеше рет қайталануы. Сондықтан,
қайталанудың ең басты мағынасы оның сапасы мен санына байланысты. Қайталану
қылмыстың заңдылық және әлеуметтік жақтарын анықтайды (қылмыстың
объективтік жағын, субъектінің жеке қасиеттерін, қылмыстың істелінуінің
объективті себептері т.б), сонымен қатар оларды қылмыстық- құқықтық жағынан
да анықтау керек, аталған және басқа да аспектілер бірдей болған жағдайда,
оның саны жазаның ауырлығын анықтайтын маңызды белгі ретінде қарастырылады.
Кез келген қылмыстың объективті себептері болады, ол сондықтан да қоғамға
қатер туғызады, қылмыстың қайталануының саны да оның қоғаумға қаншалықты
қауіпті екендігін анықтау үшін өте маңызды. Қайталанудың санынан
қылмыскердің қаншалықты қоғамға зиянды екендігін байқауға болады. Осы ортақ
көзқарастарға байлынысты сот қызметкері өз шешімін қабылдауы тиіс.
Қылмыскердің мінезіне байланысты қылмыстың қайталануы деген түсінік әр
түрлі болып келеді. Егер сәйкестіктерге көңіл бөлмесек, қылмыстың қайталану
себептері ұқсас. Осыған байланысты, қарастырылған жағдайларды біз қылмыстың
қайталануы деп айта аламыз.
Қылмыстың қайталануы деп бір адаммен бірнеше қоғамға зиянды іс-әрекет
істеуін айтамыз, демек ол істердің әр қайсысы жеке қылмыс болып саналады.
Қылмыстың қайталануы деп- біз әр түрлі қылмыстың әр кезеңде жасалуын
айтамыз. Қылмыстың әр уақытта жасалуы қылмыстың көптігі деген түсініктің
басты айқындаушы белгісі болып табылады. Қылмыстың қайталануы деген
түсінікке сәйкес келу үшін қылмыс тек бір адаммен жасалмай, тағы міндеттті
түрде әр уақытта жасалуы керек.
Қайталанатын қылмыстардың біртектес, әртүрлі және ұқсастары болады.
Ұқсас қылмыстар – ең манызды белгілерімен бір-біріне сәйкес келеді. Демек
қылмыс бір затқа, бірдей нысанда, заң жүзінде істелу түрі және
қылмыскердің кінәсі де бірдей.[9]
Ұқсас қылмыс деп, мысалы үкіметтің меншігін сол субьектінің өзі
техникалық құралдар қолдана отырып ұрлауы жатады. Біртектес қайталанатын
қылмыстарға объектілерінің ұқсастығы жатады. Мысалы: пара беруші мен алушы,
екеуі де қылмыскер.
Әр түрлі қылмысқа заң жүзінде бір-біріне сәйкес келмейтін қылмыстар
жатқызылады. Демек, әр түрлі қайталанатын қылмыстарға жоғарыда аталғандарға
жатпайтындарының бәрі қамтылады.
Әртүрлі, біртектес, ұқсас қылмыстар бірігіп қайталанатын қылмыстар
тобын құрайды. Қылмыстық - құқық теориясында қылмыстың қайталануының
түрлері әр-түрлі шешіледі. Жалпы және арнайы қылмыстың қайалануы кең
тараған. Қайталанған қылмысқа алдында жасалған қылмысқа ұқсамайтын қылмыс
жатады, кейде ол тек жазаны ауырлататын белгі ретінде қарастырылады.
Алдында жасаған қылмысына жазаланған, жазаланбағанына байланысты қайталану
қылмысы екі топқа бөлінеді:
1) Алдында істелген қылмысқа жазаланбаған қайталану;
2) Алдында істелген қылмысына жазаланған, қайталану (рецидив).
Қылмыстың қайталануын осындай екі топқа бөлудің тәжірибелік маңызы көп.
Алдында істелген іс-әрекеті үшін жазаланбаған қайталанған қылмыстың екі
түрі белгілі:
А). Қылмысты пайда табу үшін бірнеше рет қайталап істеу;
Б). Әр түрлі қылмыстың бірге қосылып істелуі;
Қылмыстың жүйелі түрде қайталануы.
Қылмысты істің жүйелі қайталануы қылмыстың қайталануының бір түрі болып
есептеледі. Жүйелілік бірнеше рет болған қылмыстан санына байланысты
ажыратылады. Бірнеше рет қайталанған қылмыс деп есептеу үшін оның екі рет
істелгені жеткілікті,ал жүйелі болу үшін ол кем дегенде үш рет істеліуі
тиіс.
Бірақ істелген істің үш немесе одан да болуы оны жүйелі деп санауға
негіз бермейді. Мысалы: бір істің бір адаммен бірнеше рет әр уақытта, әр
түрлі субьективті және обьективті жағдайларда істеуі. Жүйелілік
қылмыскердің мінез құлқына байланысты әр түрлі уақыт аралығында істелуі
мүмкін. Жүйелілік өзара ұқсас қылмыстардан тұрады. Егер қылмыскер әр
уақытта және әр түрлі қылмыстар істесе ол біріккен қылмыстарға жатады.
Жүйелілік түсінігіне қылмыскердің сотталуға дейін істеген қылмыстары
жатады. Сондықтан жүйелілік деп – ұзақ уақыт ішінде бір-біріне ұқсас үш
немесе одан көп қылмыс істелгенде, істелген істердің біреуіне де
сотталмаса, ал кінәлінің бойында қоғамға кері әсер тигізетін өзгерістер
пайда болғанда айтамыз.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көптік қылмыстардың
нысаны ретінде:
1) қылмыстың жиынтығы (ҚК-ң 12 б);
2) қылмысты бірнеше рет жасау (11 б);
3) қылмыстың рецидиві (13 б) көрсетілген.
Қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 11 бабына сәйкес,
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп бір немесе заңда арнайы көрсетілген
реттерде әртүрлі баптарда көзделген қылмысты бірнеше рет жасауын айтамыз.
Екі немесе одан да көп қылмыс жасау кезінде, яғни олар әр түрлі
баптарға жатса, бұны бірнеше мәрте жасалды деп тек қана ҚК-те Ерекше
бөлімінде көрсетілген кездерінде танылады.
Егер бұл істелген қылмыстар үшін, оны істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылса немесе заңда белгіленген тәртіп
бойынша осы қылмыстары үшін сотталғандықтан арылса немесе сотталғандығы
жойылса қылмыс бірнеше мәрте жасалды деп танылмайды. Сол сияқты жалғаспалы
қылмыстар де бірнеше рет жасалған қылмыс болып табылмайды.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлi
баптарында көзделген екi немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетiлген жағдайларда
да бiрнеше рет жасау деп танылуы мүмкiн.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға
жатады.
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр
түрлі бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер
тек баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде
көрсетілген өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай
саралауға жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-
бабының екінші бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы
белгісі және осы баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы
белгілер анықталса, онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша
саралауға жатады). Бұл орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге
бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа
саралаушы белгілері тағылуға жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер
бұрынғы алынбаған немесе жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс
үшін екі және одан да көп сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша
саралау үшін негіз болса, қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын жалғаспалы қылмыстардан ажырата білу
қажет. Белгілі бір адамның кінәнің бірыңғай нысанымен және біріктірілген
ортақ мақсатпен, материалдық құрамымен және келтірілген зардаптарының
біркелкілігімен сипатталатын, қылмыс жасау тәсілі мен объектісі
бойынша өзара ұқсас екі және одан да көп қылмыстық әрекеттерді жасауы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын құрамайды. Мұндай жағдайларда барлық
жасалған әрекеттерді тұтастай жалғаспалы қылмыс ретінде танып, осы қылмысты
жасағаны үшін жауаптылық көздейтін ҚК бір бабы немесе бабының бөлігі
бойынша саралаған жөн.
Егер жалғаспалы қылмыс кезеңінде қылмыстық заңға осы әрекет үшін
неғұрлым қатаң жауаптылықты белгілейтін өзгерістер енгізілсе және қылмыс
көріністерінің ең болмағанда біреуі заңның жаңа редакциясы күшіне енген
кезеңде жасалса, онда жалғаспалы қылмыстың барлық көріністері жаңа заң
бойынша тұтастай бір қылмыс ретінде саралауға жатады.
Жалғаспалы қылмыс кезеңінде белгілі бір адам жалғаспалы қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін ҚК бабының диспозициясы қамтымайтын белгілері бар
басқа қылмыс жасаған жағдайда (мысалы, балаларын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару кезеңінде ұрлық жасау), оның әрекеттері
жалғаспалы қылмыс үшін жауаптылық көздейтін тиісті баппен және басқа
қылмыс үшін жауаптылық көздейтін ҚК бабымен қылмыстардың жиынтығы бойынша
саралауға жатады.
Екінші рет және одан кейін де қылмыс жасау кінәлінің жеке тұлғасының
аса қауіптілігін, оның тұрақты қоғамға қарсы бағыттылығын көрсетеді.
Сонымен бірге, екінші және одан кейін жасалған бірнеше рет жүзеге асқан
қылмыстар қоғам үшін неғұрлым қауіпті, өйткені олар жәбірленушілердің көп
санына зиян келтіреді және т.б. Бұл жағдайларды ескере келе, заң шығарушы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын қылмысты саралайтын белгілерге жатқызады.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың құрамдаушылары болып егер ол заңда
қарастырылған болса, біртектес қылмыстар табылуы мүмкін, оларға бірдей
немесе ұқсас тікелей объектілерге озбырлық жасайтын, бірдей кінә нысанымен
және ұқсас уәждармен жасалған қылмыстарды жатқызу қажет.
ҚК 11-бабына сәйкес, қылмыстың бірнеше рет жасалуы ҚК-те неғұрлым қатаң
жазаға әкелетін жағдай ретінде қарастырылған жағдайда, тұлғаның жасаған
қылмыстары бірнеше рет қылмыс жасағаны үшін жаза көзделген ҚК Ерекше
бөлімінің бабындағы тиісті бөлігі бойынша сараланады.
Қылмыстардың жүйелілігі қылмыстық заңның бірқатар баптарының саралау
белгісі ретінде көзделеді.
Жүйеліліктің сандық құрамы кінәлінің өз сипаты бойынша бірдей болып
табылатын кемінде үш қылмысты жасауын талап етеді. Дегенмен, бірнеше рет
қылмыс жасаудан ерекше, жүйеліліктің сапалық өзінділігі кінәлінің қылмыстық
іс-әрекеттері азды-көпті ұзақтылы кезеңнің барысындағы оның қылмыстық мінез-
құлқының белгілі бір желісі (жүйесі) болып табылатындығында жатыр.
Осылайша, жүйелілік дегеніміз – кінәлінің қылмыстық мінез-құлқының
белгілі бір желісін сипаттайтын бірдей қылмыстарды, егер олардың ешбіреуі
үшін ол сотқа тартылмаса, үш рет немесе одан артық жасауы.
Қылмысты кәсіп ретінде жасау дегеніміз – кінәлі үшін тіршілік ету
құралдарының негізгі немесе қосымша көзі болып табылатын табысқа қол
жеткізу мақсатымен жасалатын жүйелі қылмыстық қызмет.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың қылмыстық-құқықтық салдары келесіде
жатыр:
- ол жаза тағайындау кезінде жауапкершілікті ауырлататын жағдай болып
табылады (54-б., 1-бөл., а т.);
- қылмысты саралауға әсер етеді (120б. 2-бөл. г т., 121 б. 2-бөл. г т.,
125-б. 2-бөл. бт., 175,176, 177, 178, 179, 180, 181 бб.);
- қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігін болғызбайды;
- жаза тағайындаудың ерекше, неғұрлым қатаң тәртібін көздейді (58-б.);
- қылмыстық жауапкершілікке тартылудың мерзімнің өтуін тоқтатады (69-б., 4-
б.);
- шартты түрде соттаудың күшін жоюды талап етеді (64-б., 4,5 бб.).
Қылмыстың қайталануы, оның түрлері және құқықтық салдары
Қылмыстың қайталануының түсінігі ҚР ҚК 13-бабында беріледі. Оған
сәйкес бұрын жасалған қасақана қылмыс үшін сотталған тұлғаның қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайтлануы деп танылады.
Қылмыстың қайталануы қылмыстың көптігінің түрі ретінде кінәлі бұрын
жасалған қасақана қылмысы үшін сотталудан кейін жаңа қылмысты
жасайтындығымен сипатталады. Оның алдындағы қылмысы үшін сотталғандықтың
болуы – оны қылмыстың бірнеше рет жасалуынан шектеу мүмкіндігін беретін
қылмыстың қайталануының өзіне тән белгісі.
Қылмыстың қайталануының түрлеріне: ұқсас қылмыстардың қайталануы;
біртектес қылмыстардың қайталануы; әртүрлі қылмыстардың қайталануы жатады.
Сондай-ақ қылмыстық құқық теориясында жалпы, арнайы, қауіпті, аса
қауіпті қылмыстың қайталануы деп бөлінеді.
Жалпы қылмыстың қайталануы дегеніміз - бұрын сотталған адамның кез
келген жаңа қылмысты жасауы.
Арнайы қылмыстың қайталануы деп бұрын сотталған адамның жаңа ұқсас
немесе біртектес қылмысты жасауы танылады.
Қауіпті қылмыстың қайталануының анықтамасы ҚК 13-бабының 2-бөлігінде
беріледі.
Оған сәйкес қылмыстардың қайталануы қауіпті деп:
а) тұлғаның ол үшін бас бостандығынан айрылуға сотталатын қасақана қылмысты
жасаған кезде, егер бұрын ол тұлға қасақана қылмыс жасағаны үшін екі рет
бас бостандығынан айрылған болса;
б) тұлғаның ауыр қылмыс жасаған кезінде, егер ол бұрын ауыр қалмыс үшін
сотталған болса, танылады.
ҚК 13-бабының 3-бөлігіне сәйкес аса қауіпті қылмыстың қайталануы
дегеніміз:
а) тұлғаның ол үшін бас бостандығынан айыруға сотталатын қасақана қылмысты
жасауы, егер бұрын бұл тұлға ауыр қылмыстары немесе орташа ауыр қасақана
қылмыстары үшін бас бостандығынан айыруға кемінде үш рет сотталса;
б) тұлғаның ол үшін бас бостандығынан айыруға сотталатын ауыр қылмыс
жасауы, егер бұрын осы тұлға екі рет ауыр қылмыс жасағаны үшін бас
бостандығынан айыруға сотталса немесе аса ауыр қылмысы үшін сотталған
болса;
в) тұлғаның аса ауыр қылмыс жасауы, егер ол бұрын ауыр немесе аса ауыр
қылмысы үшін сотталған болса.
Сонымен қатар, әдебиеттерде қылмыстың қайталануының қарапайым (бір
реттік), күрделі (көп рет жасалған) түрлері анықталады[10].
Қарапайым (бір рет жасалған) қылмыстың қайталануы дегеніміз бұрын
тек бір рет қана сотталған адамның қылмыс жасауы.
Күрделі (бірнеше рет жасалған) қылмыстың қайталануы деп бұрын екі рет
немесе одан артық сотталған адамның қылмыс жасауы танылады.
Қылмыстық құқықтық әдебиетте пенитенциарлық қылмыстың қайталануы да
ерекше аталады, оның мәні сотталған адам бас бостандығынан айыру түрінде
кемінде екінші рет жазасын өтейтіндігінде жатыр[11].
Тұлғаның он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін
сотталғандықтары, сондай-ақ қылмыстық заңменен белгіленген тәртіппен алынып
тасталған немесе жойылған сотталулар қылмыстың қайталануын тану кезінде
есепке алынбайды.
Қылмыстардың қайталануы Қылмыстық Кодеспен көзделген негіздерде және
шектерде неғұрлым қатаң жазаға әкеледі.
Үкімде көрсетілген қылмыстың ауырлығына және жаза түріне қарамастан,
бұрын жасаған қасақана қылмыстары үшін алынбаған және жойылмаған соттылығы
бар адамның жаңадан қасақана қылмыстар жасауы қылмыстың қайталануы деп
танылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 13-
бабына сәйкес, қылмыстардың қайталануы, сонымен қатар қауіпті және аса
қауіпті болып бөлінеді. Басты сот талқылауында қылмыстық істі қарау
нәтижелері бойынша айыптау үкімін шығару кезінде сот қылмыстың
қайталануының қандай түрінің бар екенін анықтайды.
Қылмыстың қайталануының қылмыстық-құқықтық салдарына келесі
позицияларды жатқызуға болады:
- ол жазаны тағайындау кезінде жауапкершілікті ауырлататын жағдай болып
табылады (54- б.1-бөл, а т.);
- қылмысты саралауға ықпал етеді;
- қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігін болдырмайды;
- жазаны тағайындаудың неғұрлым қатаң тәртібін көздейді (59-б.);
- айыптаушы үкімді орындаудың мерзімнің өтуін тоқтатады (75-б.);
- соттылықты орындау және алып тастауды тоқтатады (77-б);
- жазаны өтеудің неғұрлым қатаң тәртібін талап етеді (48-б.);
- белгілі бір жағдайларда қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті
деп таниды (13-б.).
Сонымен, көптік қылмыстардың нысаны ретінде жоғарыда айтылып кеткендей
бұрын сотталған адамның қайта қылмыс істеуі жатады. Бұл қайталану өте
қауіпті, себебі сотталған адам соттан және үкіметтен моральдық теріс баға
алып, басқа қылмыс істемеуге ескерту алған.
Рецидив түсінігін анықтаудын үлкен тәжірибелік және теориялық маңызы
бар. Ол қылмысты саралауға, жаза тағайындауға, қылмыспен күресуге,
рецидивті қылмыстардың алдын алуға, қылмыскерді түзеуге мүмкіндік береді.
Рецидив - латын тілінің термині, ”қайталану” деген мағына береді. Орыс
тілінің мағыналық сөздігі бір нәрсенің қайтуы немесе бірдеңені қайталау деп
түсінік береді (возвращающиеся).
Рецидивтің ең манызды анықтауышы оның қайталануы болып есептеледі.
Қайталанған қылмыс алдында істелген қылмыспен сәйкес немесе одан өзгеше
болуы мүмкін. Рецидив болған жағдайда оның ауырлығының, түрінің,
қолданылған жазаның түрінің айырмашылығы жоқ.[12]
Рецидивті қылмыстардың классификациясы:
А). Істелген қылмыстың түріне қарай рецидивті ортақ және арнайы деп
екіге бөледі. Ортақ рецидивте қолданылатын жазаның жауапкершілігін
аурлататын мағына беріледі. Арнайы рецидив жағдайды анықтайтын кезде
белгіленеді.
Б). Қылмыстың қайталану теориясын негізге ала отырып бір рет және көп
істелген рецидив деп екі топқа бөлеміз.
В). Рецидивтің кінәнің нысанына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
Мысалы: алдын ала ойластырып істелген, байқаусызда істелген, екеуінде қосып
істеген қылмыстар.
Г). Рецидивтің қоғамға туғызар қатеріне қарай пенитенциарлы және аса
қауіпті деп бөледі. Сотталған адамның жазасы біткеннең кейін қайта қылмыс
істуі пенитенциарлы рецидив деп аталады. Рецидивтің ең ауыр түріне аса
қауіпті рецидив жатады[13].
Қылмыстың қайталануын таныған және оның түрін анықтаған кезде әрбір
сотталушылардың бұрынғы соттылықтарына қатысты мән-жайларды мұқият анықтау
қажет. Атап айтқанда: сотталушының қылмыс жасаған сәттегі жасын, бұрын
сотты болған қылмыстардың санатын, сот үкімі бойынша белгіленген жаза
түрін, үкім бойынша тағайындалған жазаның іс жүзінде өтелген-өтелмегенін,
үкім бойынша тағайындалған жазаның басқа жазамен ауыстырылған-
ауыстырылмағанын және сотталған адам неге байланысты, қашан және қандай
негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылғанын, бұрынғы соттылығы алынғанын
немесе жойылғанын анықтау орынды.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, адамның 18 жасқа
толғанға дейін жасаған қылмысы үшiн соттылығы қылмыстың қайталануын тану
кезiнде ескерiлмейдi. Осыған байланысты, соттар адамның бұрынғы сотталуына
байланысты мән-жайларды зерттеп, сотталушы үкімде көрсетілген қылмыстарды
жасағанда кәмелетке толған-толмағанын анықтау үшін үкімнің қарар бөлігінде
ғана емес, сонымен қатар оның толық мәтінінде көрсетілгені дұрыс.
Қылмыстық кодекстің 77-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, айыптау үкімі
заңды күшіне енген күннен бастап адамның соттылығы бар деп танылады,
сондықтан бұрынғы үкімі заңды күшіне енгенге дейін адам жаңа қылмыс жасаған
кезде оның бұрынғы үкім бойынша соттылығы қылмыстың қайталануының түрін
анықтау үшін ескерілмейді.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, алынып тасталған
немесе жойылған соттылықтар қылмыстың қайталануын анықтау үшін
ескерілмейді. Сондықтан қылмыстың қайталануы туралы мәселені шешкенде
бұрынғы соттылықтардың жойылу мерзімінің өткен-өтпегені есепке алынып,
тексеріліп және оның жойылу мерзімін ҚК 77-бабының талаптарына сәйкес
есептеу қажет.
Бұл ретте, ҚІЖК 375-бабының алтыншы тармағында көрсетілген негіздер
бойынша айыптау үкімімен жазадан босатылған адамның ҚК 77-бабының екінші
бөлігіне сәйкес соттылығы жоқ деп танылатындығы назарға алынуы тиіс (осы
үкіммен сотталушыға тағайындалған жазаны қолданудан босататын рақымшылық
актісінің шығуына байланысты, не үкім бойынша тағайындалған жаза мерзімінің
осы іс бойынша қамауда болған уақытын қамтуына байланысты).
Үкімді орындау барысында адам рақымшылық актісінің негізінде немесе
заңда көзделген басқа негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылса, мұндай
адамның соттылығының жойылу мерзімі ҚК 77-бабының төртінші бөлігіне сәйкес
есептеледі.
2. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
2.1. Қылмыстардың жиынтығының түсінігі және түрлері
Егер адам ҚК-ң әр түрлі баптарында, ал жеке реттерде баптардың
бөлігінде көрсетілген екі немесе одан да көп қылмыстарды істесе, оның бірде
біреуі үшін сотталмаса немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаса, онда оның іс-әрекетінде қылмыстың жиынтығы бар
деп танылады. Басқа сөзбен айтқанда кінәлі түрде істелген іс-әрекетте екі
немесе одан да қылмыстың құрамы болады.
Егер де бір әрекет жалпы және арнайы бөлімінің белгілеріне сай келсе,
онда қылмыстың жиынтығы болмайды және қылмыстық жауаптылыққа тұлға ерекше
бөлімге сай тартылады.
Қылмыстардың жиынтығы идеалдық және нақты болып екіге бөлінеді.
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кінәлінің бір іс-әрекетінен бірден
қылмыстық заңның әр түрлі баптары, тармақшалары, бөліктері бойынша
сараланатын екі немесе одан да көп қылмыстардың істелуін айтамыз.
Ал қылмыстың нақты жиынтығы деп адамның әр түрлі іс-әрекеті арқылы
қылмыстық заңның әр түрлі бабына жататын қылмыстарды жасауын айтамыз.
Егер жасалған белгілі бір қылмыстар үшін кінәлі адам сотталса немесе
қылмыстық заңмен көзделген негіздер бойынша жауаптылықтан босатылса, онда
осы қылмыстар қылмыстардың жиынтығына кіре алмайды. Бұл жағдай жаза
тағайындау кезінде ескерілуі мүмкін. Адамның бұрынғы алынбаған және
жойылмаған соттылықтары жаңа қылмыстың саралаушы белгілерінің (бірнеше рет
жасалуы, бұрын екі және одан да көп сотталған адамның жасауы) тағылуы үшін
негіз болып табылады.
Адамның қылмыстардың біріне қылмыстың бірнеше рет жасалуын көздейтін
бір баптың (баптың бөлігінің) күші қолданылатын, ал басқа қылмыстарға ҚК
басқа баптарының күші қолданылатын бірнеше қылмыстарды жасауын да
қылмыстардың жиынтығы ретінде саралаған дұрыс. Мұндай жағдайларда қылмыстың
бірнеше рет жасалуын құрайтын бірнеше әрекетті ҚК бабының бұл қылмыстардың
осы саралаушы белгісін көздейтін бөлігі бойынша, ал жасалғаны үшін ҚК басқа
баптарымен жауаптылық көзделген басқа әрекеттер - ҚК тиісті баптары бойынша
саралануы қажет.
Қылмыстардың жиынтығы кезінде кінәлі адам ҚК 12-бабына сәйкес әрбір
жасалған қылмыс үшін ҚК тиісті бабы немесе бабының бөлігі бойынша қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Бұл сот дәлелденді деп таныған әрбір әрекеттің,
әдетте, ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша дербес саралауға жататынын
білдіреді.[14]
Барлық жасалған қылмыстардың белгілері неғұрлым қатаң жаза көздейтін ҚК
баптарының біреуінің диспозициясымен қамтылған жағдайларда ғана қылмыстар
жиынтығы ҚК бір бабы бойынша сараланады.
Қылмыстардың жиынтығына кіретін әрекеттердің дұрыс саралануын
қамтамасыз ету мақсатында әрбір нақты жағдайда істің барлық мән-жайларын
мұқият зерттеп, қылмыстардың жасалу ретін, себептерін, мақсатын, кінәнің
нысанасын анықтап, сондай-ақ қылмыстық заң нормаларының әрқайсысының
диспозициясын талдап және салыстырып, ҚК бір бабында жауаптылық көзделген
бір әрекеттің белгілерінің жиынтыққа кіретін басқа бір қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін басқа баптың диспозициясын қамтитын-қамтымайтынын
анықтаған дұрыс. Бұл орайда, қылмыстың белгілері деп, объект объективтік
жағын, субъект субъективтік жағын құрайтын белгілерді түсіну қажет.
Қылмыс құрамын құрайтын белгілердің қылмыстың саралаушы белгілерінен
ерекшелігі қылмыс құрамы белгілерінің ең болмағанда бiреуiнiң болмауы
әрекетті қылмыс деп тануға мүмкіндік бермейтіндігінде, ал қылмыстың
саралаушы белгілерінің болмауы әрекетті осы қылмыстың жасалғаны үшін
қатаңдығы төменірек жауаптылық көздейтін заң нормасы бойынша саралауға
негіз болады (жай құрам).
Қылмыстық заңның бір бабы (бабының бөлігі) бойынша саралауға жататын
жалғаспалы қылмыстан қылмыстардың идеалды жиынтығының ара-жігін ашу кезінде
қол сұғушылық жасалған объектілердің бір немесе бірнеше қылмыстық-құқықтық
нормаларда көзделгенін және осы қылмыстың нәтижесінде келтірілген
зардаптарды анықтау қажет, сондай-ақ жасалған әрекеттердің әрқайсысының
субъективтік жағының қалай сипатталатынын ескеріледі.
Бір бапта көрсетілген объект басқа бапта көрсетілген объектінің бөлігі
болып табылмаған жағдайда ҚК әр түрлі баптарында көрсетілген заңмен
қорғалатын бірнеше объектілерге қол сұғуды әрбір объектіге жасалған қол
сұғу үшін жауаптылық көздейтін ҚК тиісті баптары бойынша қылмыстардың
жиынтығы ретінде саралаған дұрыс деп ойлаймыз. Қол сұғу нысаны бойынша
өзара ерекшеленетін әрекеттер де осылай саралануға жатқызылуы керек
(мысалы, белгілі бір адам ерекше құндылығы бар заттармен қатар басқа
мүлікті ұрлаған кезде бірінші әрекет ҚК 180-бабы бойынша, басқа әрекет - ҚК
басқа да тиісті бабы бойынша саралауға жатады).
ҚК бірнеше баптарында объектісі көрсетілген әрекетті саралау кезінде
(жалпы және арнайы нормалардың бәсекелестігі) қылмыстардың жиынтығы
болмайды және әрекет ҚК 12-бабының үшінші бөлігіне сәйкес тиісті арнайы
норма бойынша саралауға жатады.
Келтірілген әр түрлі қоғамдық қауіпті зардаптар қолдануға жататын
қылмыстық заңның бір нормасымен көзделмесе және әр түрлі қылмыстардың
тікелей объектілеріне жататын болса да, әрекетті де әрбір қылмыс үшін
жауаптылық белгілеген ҚК тиісті баптары бойынша қылмыстардың жиынтығы
ретінде сараланады.
Жасалған әрекетте ауырлатылған құрамды жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК бабында көрсетілген қылмыстың белгілері (мысалы, адам өлтіру
кезіндегі аса қатыгездік) және сонымен қатар осы әрекетті жеңілдететін мән-
жайлар бойынша (мысалы, жан күйзелісі жағдайында) саралау үшін негіз болып
табылатын басқа да белгілер анықталған кезде қылмыстар жиынтығы болмайды.
Мұндай жағдайларда әрекет осы қылмысты жасағаны үшін қатаңдығы төменірек
жауаптылықты көздейтін ҚК бабы бойынша саралауға жатады (мысалы, жан
күйзелісі жағдайында аса қатыгездікпен адам өлтіру ҚК 98-бабы бойынша ғана
саралауға жатады).
Белгілі бір қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін
әр түрлі саралаушы белгілер ҚК бірнеше баптарында көзделген жағдайларда,
әрекет қатаңдығы төменірек жауаптылықты көздейтін ҚК бабы бойынша саралауға
жатады. (Мысалы, қажетті қорғаныс шегінен тыс және жан күйзелісі жағдайында
адам өлтіру ҚК 99-бабы бойынша саралауға жатады).
Белгілі бір адам жасаған, жиынтыққа кіретін қылмыстардың біреуінің
субъективтік жағы кінәнің қасақана нысанымен, ал басқа қылмыстың
субъективтік жағы абайсыздықпен сипатталса (мысалы, бір адамды қасақана
өлтіру және басқа адамды абайсыздықтан өлтіріп алу), онда жасалған
қылмыстар тіпті объектісі, объективтік жағы және келтірілген зардаптары
бойынша бір-бірімен сәйкес келгеннің өзінде әрбір әрекет ҚК қасақана және
абайсыздықпен жасалған қылмыс үшін жауаптылық көздейтін тиісті баптары
бойынша саралануды қажет етеді.
Егер жиынтыққа кіретін қылмыстардың бірін тек арнайы субъектінің
жасауы, ал басқа қылмыстарды - өзге адамдардың жасауы мүмкін екендігі заңда
көрсетілсе, онда мұндай қылмыстар осы қылмыстар үшін жауаптылық көздейтін
ҚК тиісті баптары бойынша жеке саралануы тиіс.
Егер қылмыс субъектісі қылмыстардың бірін жасау кезінде орындаушы, ал
басқа қылмыстарды жасау кезінде - ұйымдастырушы, арандатушы не көмектесуші
болса, жиынтықты құрайтын қылмыстар да осылай саралауға жатады. Мұндай
жағдайларда ұйымдастырушы, арандатушы немесе көмектесуші ретінде қылмысты
жасауға қатысқан адамның әрекеттерін саралау кезінде ҚК 28-бабын және
жасалған қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін ҚК Ерекше бөлімінің тиісті
бабын қолдану қажет, ал адамның орындаушы ретіндегі әрекетін ҚК тиісті бабы
бойынша дербес сараланады.
Егер жасалған қылмыстардың бірі басқа қылмысты жасаудың құралы немесе
тәсілі болып табылса және қылмыстардың екеуінің де белгілері қылмыстық
заңның тиісті нормасының диспозициясында көрсетілсе, онда жасалған әрекет
неғұрлым ауыр қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін ҚК бір бабы бойынша ғана
саралауға жатады. Бұл орайда, қатаңдығы төменірек қылмыс үшін жауаптылықты
көздейтін бап бойынша қосымша саралау қажет емес. (Мысалы, контрабанда
жасау кезінде қызмет бабын асыра пайдалану ҚК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қылмыстық құқықтағы көптік қылмыстар институты ... ... ... ..4-18
1.1. Көптік қылмыстардың түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .4
1.2. Көптік қылмыстардың нысандарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ..9
2. Қылмыстардың жиынтығы – көптік қылмыстардың бір нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-33
2.1. Қылмыстардың жиынтығының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... 19
2.2. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігі ... ... ... ... ... .. .24
3. Көптік қылмыстар үшін жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 34-52
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Қылмыстардың жиынтығы барысында жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
КІРІСПЕ
Кінәлінінің екі немесе одан да көп қылмыс істегенінің белгілері сот -
тергеу орындарында жиі кездеседі. Қылмыстын ауыртпашылығына байланысты
субъектінің қылмыстық - құқықтық бағалануы көп өзгереді. Кей кезде істелген
қылмыстарды бірнеше қылмыстық құқықтық өлшеммен қарастырырылады (мысалы
бірнеше қылмыс бірге істелгенде), ал басқа жағдайда бір өлшем мен
қарастырылады (мысалы қылмыс қайталанғанда). Кей жағдайларда жазаның
ауырлығы, мөлшері, белгілеу түрі өзгереді. Барлық жағдайларда қылмыстың
бәрі бір адаммен істелгеннен кейін, осыдан туындаған барлық сұрақтарды
тұтас қарастыру керек. Сондықтан, қылмыстық – құқықтық ғылымда және сот -
тергеу тәжірибесінде қылмыстың көптігін зерттеу ең маңызды мәселелердің
бірі. Бір адаммен қайта - қайталанып істелген бірнеше қылмысты және оның
қылмысты істеу себеп салдары мен, қайталануға жол бермеу үшін ішкі істер
қызметкерлері үнемі күрес жүргізу керек. Қылмыс әр дайым ортаға белгілі бір
зияндылық тигізеді және үкімет пен қоғаммен кері бағаланады. Қылмыскер мен
бірнеше қылмыс жасалғанда теріс көзқарас пайда болады. Адам бірнеше қылмыс
істеген кезде, әдетте моральдық, физикалық, материалды зияны қоғамға немесе
жеке тұлғаға көп тиеді. Кінәлі адам қоғамның, үкіметтің жеке тұлғалардың
өзіне деген теріс көзқарасын қаттырақ сезінеді. Бір адамның бірнеше рет
қайталап жасаған қылмысы және сол қылмысқа жазаланбағандығы, жастар мен
моральды адамдар арасында жазаланбай жүре берудің алданыш сезімін туғызады.
Бір адаммен бірнеше қылмыс жасау сот тәжірибесінде сирек емес. Бір
адамның бірнеше қылмыс немесе бірінен кейін бірін жасауы сот - тергеу
тәжірибесінде сұрақтар туғызады: қылмыстың көптігін дара қылмыстан ажырату,
істелген қылмысты дұрыс саралау және жаза тағайындау, себеп - салдарын
анықтау т.б. Көп қылмыс жасаған адамның мінез-құлқы бір ғана қылмыс жасаған
субъектінің мінез-құлқынан ерекше болады. Сондықтан ондай субъектінің
ортаға тигізер қатерін және өзіндік мінез - құлқын ерекше бағалау керек,
сонымен қатар жазаның белгілеу (ауыртпалығы жә не оны өтеу жолдары т.б)
түрлерін ескеру керек. Осы және басқа сұрақтар қылмыстық құқықта қылмыстың
көптігі институтымен қамтылады.
Қылмыстың көптігі мәселесін шешу жолында қылмыстық - құқықтық ғылым 60
-шы жылдардан бері көп ілгеріге шықты. Осы жылдары атақты ғалымдар: Т.М.
Кафаров, В.Н. Кудрявцев, В.П. Малков, А.М. Яковлев т.б еңбектері жарық
көрді.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫ
1.1. Көптік қылмыстардың түсінігі және белгілері
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде қылмыстардың көптігі үш
бапта: 11, 12, 13 баптарда көрсетілген. Бұл нормалар заңнамада сот
тәжірибесінде кең таралған бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды
жасау жағдайларын бейнелеуге оқталу болып табылады.
Алғаш рет қылмыстық заңнамада, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде,
қылмыстардың көптігінің нысандары туралы айқындық байқалады, қылмыстарды
әлденеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қайталануының мазмұны
ашылған.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық іс - қимылдарды жасауы
қылмысты дұрыс саралаумен, кінәлінің жауаптылығын дараландырумен, сондай –
ақ жеке күрделі қылмыстарды қылмыстардың көптігінен ажырату қажеттілігімен
байланысты ерекше жағдайларды туындатады.
Осы сұрақтарды табысты шешу үшін қылмыстардың көптігі ұғымының
мазмұнын анықтау қажет.
Қылмыстардың көптігінің ұғымы қылмыстық құқық теориясымен қарастырылған
да, қылмыстық заңнамада берілмеген. Қылмыстардың көптігінің ұғымының
анықтамасын беруге оқталу жасалған ғылыми еңбектерден, осы қылмыстық –
құқықтық институтқа қатысты көзқарастардың әртүрлі екендігін байқауымызға
болады.
А.М.Яковлевтің пікірі бойынша, қылмыстық іс-қимылдардың көптігінің
ұғымы қылмыстарды қайталау, қылмыстардың рецидиві және жиынтығы
түсініктерінен нақты көрініс табады[1]. Біздің көзқарасымыз бойынша,
аталмыш пікірде, тек қылмыстардың көптігінің нысандары сипатталған да,
нақты қылмыстардың көптігінің ұғымы, оның белгілері ашылмаған.
Г.Г.Криволапов қылмыстардың көптігінің ұғымын, оның белгілерін көрсету
арқылы, яғни, қылмыстардың көптігі әрқайсысы дербес қылмыс құрамдарының
белгілерін құрайтын, бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық
жазаланатын іс-қимылдарды жасауы деп берген[2].
В.И.Ткаченко көптік қылмыстар ретінде, алдыңғы сотталғандығына
қарамастан, адамның сот үкімі арқылы белгіленген, екі немесе одан да көп
қылмыстарды жасауын түсінеді[3]. Берілген анықтамалар қарастырылатын ұғымға
тән басты белгі – бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауын
ғана көрсетеді. Бұл белгі қылмыстардың көптігінің барлық жағдайларына ортақ
болып табылады. Бірақ та, біздің ойымызша, тек бұл белгіні көрсету
жеткіліксіз, себебі біріншіден, адамның бірнеше қылмыстарды жасауы барлық
жағдайда бірдей қылмыстардың көптігін құра бермейді, екіншіден, бұл ұғымға
бір емес, бірнеше белгілер тән.
Ю.А.Красиков көптік қылмыстарды кінәлі адамның кезектілікпен орындаған
бір немесе бірнеше іс-қимылдар арқылы бірнеше қылмыс құрамдарын жасауы,-
деп анықтаған[4].
Е.А.Фролов және Р.Р.Галиакбаров бойынша, қылмыстардың көптігі -
қылмыстық заңмен қарастырылған бір адамның мінез – құлқындағы бірнеше құқық
бұзушылықтардың үйлесуі[5]. Жоғарыда көрсетілген анықтамалардың әрқайсысы
қылмыстардың көптігінің ұғымын жалпы алғанда дұрыс ашады. Дегенмен де,
қылмыстардың көптігі ұғымының анықтамасы бір адамның қылмыстық
жауаптылыққа тартылатын бірнеше қылмыстарды жасауын ғана емес, оның алдыңғы
іс – қимылы үшін сотталғаннан кейін жаңа қылмыс жасауын да қамтуы қажет деп
есептейміз.
Осыған байланысты, И.М.Гальпериннің берген анықтамасы назар аудартады.
Қылмыстардың көптігі – кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейінгі әртүрлі қылмыс құрамдарының белгілері бар, бірнеше қылмыстық іс –
қимылдарды, немесе өзара ішкі байланыста емес, бір қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын бірнеше қылмыстық іс – қимылдарды, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін кез келген басқа қылмысты жасауы[6].
Берілген анықтамада қылмыстардың көптігін әртүрлі және біртектес
қылмыстардың құрайтындығы, сондай – ақ қылмыстардың қылмыстық жауаптылыққа
тартылғанға дейін және алдыңғы іс – қимылы үшін сотталғаннан кейін де
жасалатындығы айтылған. Біздің ойымыз бойынша, бұл анықтаманы қылмыстардың
көптігін жоққа шығаратын белгілерді көрсету арқылы толықтыру қажет.
Қылмыстардың көптігін жоққа шығаратын кейбір белгілер Б.А.Куриновтың
анықтамасында көрініс тапқан, яғни, қылмыстардың көптігі – адамның соттылық
жойылмаған және қылмыстық қудалаудың мерзімдері өтпеген, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауын қамтиды[7].
В.П.Малков қылмыстардың көптігінің кең анықтамасын береді:
Қылмыстардың көптігіне – егер де жасалынған қылмыстардың кемінде екеуі
үшін қылмыстық – құқықтық нәтижелер жойылмаған және қылмыстық істі қозғау
үшін процессуалдық кедергілер жоқ жағдайларда адамның бір мезгілде немесе
кезектілікпен қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін, қайта қылмыс жасауын жатқызамыз[8].
Жоғарыда берілген анықтамаларды зерттей келе, қылмыстардың көптігіне
келесідей сипаттама беруімізге болады: Қылмыстардың көптігі деп, бір
уақытта немесе әруақытта бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейін немесе алдыңғы қылмысы үшін сотталғандығы жойылмаған, қылмыстық
заңмен қарастырылған дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, екі
немесе одан да көп қылмыстарды жасауы.
Берілген анықтамадан қылмыстардың көптігіне тән келесі белгілерді
көруімізге болады.
1. Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы. Егер де,
кінәлімен жасалынған екі іс – қимылдың біреуі қылмыстық іс –
қимылдың белгілері жоқ құқықбұзушылық, яғни әкімшілік немесе
тәртіптік қылық, маңызы шамалы іс - әрекет болса қылмыстардың
көптігі болмайды.
2. Қылмыстардың көптігі әрқайсысы, дербес қылмыс құрамдарының
белгілерін құрайтын, қылмыстық іс – қимылдардан тұрады. Қылмыстық іс
– қимылдың дербестігі оның объективтік және субъективтік
белгілерінің бірлігімен анықталынады. Бұл дегеніміз – жеке алынған
әрбір іс – қимылда белгілі бір қылмыс құрамының болуын бідіреді. Бұл
қылмыстардың құрамдары өзінің юридикалық белгілері бойынша бір –
біріне сәйкес келсе де, объективтік немесе субъективтік қасиеттеріне
байланысты бір – бірінен ажыратылады.
Қылмыстардың көптігі аяқталған қылмыстар арқылы да, сондай – ақ
қылмысты жасауға дайындалу немесе оқталу арқылы да түзіледі. Бұл жерде
қылмыстардың көптігі ретінде тану үшін бірінші аяқталған қылмыс, одан кейін
қылмысқа дайындалу немесе оқталу жасалуының, яғни қылмыстық іс – қимылдарды
жасау кезектілігінің маңызы жоқ.
Қылмыстардың көптігі ретінде тек орындаушының әрекетін ғана емес,
ұйымдастырушының, азғырушының, көмектесушінің әрекеттерін де тани аламыз.
Айталық, қылмыстардың көптігі, егер ұрлықтың бір эпизодында кінәлі тікелей
орындаушы, ал келесісінде – көмектесуші болса да танылады.
3. Қылмыстардың көптігіне енетін әрбір қылмыстардың қылмыстық –
құқықтық нәтижелері болуы керек, яғни кінәліні қылмыстық
жауаптылыққа тарту мүмкіндіктерінің болуы немесе заңмен бекітілген
тәртіпте соттылық алынбауы немесе жойылмауы қажет.
Қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстардың және қылмыскердің жоғары
қоғамға қауіптілігінің, кінәлінің бойына сіңіп қалған қоғамға жат
көзқарастардың, әдеттің, белгілі бір өмірлік ұстанымдардың юридикалық
көрінісі болып табылғандықтан, аталынған белгілер болмаған жағдайда
жағымсыз салдарларды туындататын ұғым ретінде қылмыстардың көптігінің де
болмауын білдіреді. Сондықтан да, қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстық
іс – қимылдардың біреуіне байланысты қылмыстық – құқықтық нәтижелерді
жоятын мән – жайлар болған жағдайда болмайды.
Заңға сәйкес бұл мән – жайлардың қатарына келесілерді жатқызуымызға
болады:
1. Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
2. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату;
3. Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
4. Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
5. Рақымшылық актісінің негізінде қылмыстық жауаптылықтан босату;
6. ҚР ҚК 77, 86 баптары негізінде соттылықтың жойылуы және алынып
тасталуы;
7. ҚР ҚК Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген мән – жайларға сәйкес
қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 125, 165, 231, 233, 234, 236,
251, 252, 259, 312, 326, 352, 363, 364, 372, 373, 375, 376, 378,
379, 381 бб. Ескертулері).
Қылмыстардың көптігі бірқатар юридикалық салдарларды тудырады:
1. Юридикалық біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кейбір
жағдайларда ауырлататын (ҚР ҚК 175, 176, 177 б.б.) немесе аса
ауырлататын (ҚР ҚК 175, 177, 179 баптарының 3 бөлімдері) қылмыс
құрамдарының белгілері болып табылады. Қылмыстық кодексте
қылмыстрдың көптігіне қатысты қылмыс құрамының аса ауырлататын
белгісі ретінде бұрынғы соттылық қана танылған. Бірақ та, соттылық
өз бетінше қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғарылатпайды,
кінәлінің тұлғасын сипаттайды. Ал жаза болса, адамның қасиетіне
байланысты емес, қылмыс үшін тағайындалады.
Қылмыстардың көптігі келесі модификациядағы қылмыс құрамдарының
ауырлататын белгілері ретінде қарастырылады:
а) тек ұқсас қылмыстарды жасау барысында: ҚР ҚК 103 б. 3 б. к
тармақшасы, 121 б. 2 б. г тармақшасы;
ә) юридикалық ұқсас, сондай – ақ бір объектілік және әртүрлі объектілік
қылмыстарды жасау барысынада – ҚК 175 б. 3 Ескертуі.
Кінәліні соттаумен байланысты қылмыстардың көптігі қылмыс құрамының
ауырлататын белгісі ретінде көрінеді:
а) тек юридикалық ұқсас қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 117 б.
екінші бөлімі;
ә) юридикалық әртүрлі объектілік қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК
103 б. 2 б. к тармақшасы, 104 б. 2 б. ж тармақшасы;
2. Қылмысты саралауды өзгертеді. Мысалы, қызғаныштан бір адамды өлтіру
ҚР ҚК 96 б. 1 б. сараланса, осы ниет арқылы екі адамды өлтіру ҚР ҚК
96 б. 2 б. а тармақшасымен сараланады.
3. Жауаптылықты ауырлататын мән – жайлар ретінде келесі топтамадан
көрінеді:
а) ҚР ҚК-нің 52, 54, 59 баптарының негізіндеқылмыстарды бірнеше рет
жасау және қылмыстың қайталануы барысында, кінәліге қылмысты алғаш рет
жасаған адамға қарағанда, қатаң немесе ұзақ мерзімдегі жаза тағайындалуы
қажет;
ә) ҚР ҚК-нің 58 б. негізінде қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау барысында жазаны толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана
қолданыла алады;
б) ҚР ҚК-нің 60 б. сәйкес, жазаны өтеу барысында, сондай – ақ шартты
түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімі кезеңінде, жазадан мерзімінен бұрын
шартты түрде босату және жазаны орындауды кейінге қалдыру кезінде
жасалынған қылмысы үшін жаза тағайындауда жазаның берілген түрінің шегінде
толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана қолданылады;
4. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын, бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны өтеген адамдарға қатаң режимдегі, кейбір
жағдайларда ерекше режимдегі түзеу колониясы тағайындалады (ҚР ҚК 48
б.);
5. Кейбір қылмыстар, бұрын қандай да болмасын қылмыстарды жасағаннан
кейін ғана жасалына алады – ҚР ҚК 358 б.
Сонымен, бір адамның екі немесе бірнеше қылмыс істеуі, оның қоғамға
қауіптілігінің жоғары екенін көрсетеді. Жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік деңгейі құқықпен қорғалатын мүдделерге бір қылмысқа қарағанда
аса мәнді залал келтіруден байқалады. Басқа жағдайларда қылмысты бірнеше
рет жасау әлеуметтікке қарсы бағытталған әрекеттерден тұрады.
Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол
ҚР-ң қылмыстық заңнамасында берілмегенмен де, қылмыстық құқық ғылымымен
зерттелген. Қылмыстардың көптігінің белгілері:
1) бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы;
2) бірінен соң бірі ретімен жасаған қылмыстар;
3) әр қылмыстан кейін қылмыстық құқықтың салдардың қалуы.
Бірінші белгі – қылмыстардың көптігінің ең негізгі сандық белгісі.
Қылмыстардың көптігі болмайды, егер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі
оларды жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр
қайсысы жекеі қылмыс болуы керек. Бірнеше қылмысты жасауды біз көптіік деп
санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар
өзінің сипаты бойынша заңды түрде ұқсас немесе ұқсас емес болады.
Заңды түрде ұқсас деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері
бойынша бірдей қылмыстарды айтамыз.
Ал заңды түрде біртектес қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша
ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап,
пункт, бөлік).
Заңды біртектес емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара
ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілген
(бап, бөлік, пункт).
Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік
береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық
мәнге ие болады.
Қылмыстардың көптілігінің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан
да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен
бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы.
Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты
екінші қылмыстан ажыратылуы керек.
Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың
сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе
кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.
Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған
кінәлінің әрекетін айтуға болады.
1.2. Көптік қылмыстардың нысандарының сипаттамасы
Қылмыстық құқық әдебиеттерінде көптік қылмыстардың нысанына байланысты
қылмыстың қайталануы (повторность) деген түсінік бар. Қылмыстың қайталануы
деп - бұрын қылмыс жасаған адамның қайта қылмыс жасағанын айтамыз, егер
оған дейін оның істеген қылмысы өшірілмесе. “Қайталанылу” -деген сөздің
түбірі “қайта” сөзі, демек бір істің тағы да жасалынуы, қылмыстық-құқықтық
тұрғыдан алғанда екінші, үшінші, бірнеше рет қайталануы. Сондықтан,
қайталанудың ең басты мағынасы оның сапасы мен санына байланысты. Қайталану
қылмыстың заңдылық және әлеуметтік жақтарын анықтайды (қылмыстың
объективтік жағын, субъектінің жеке қасиеттерін, қылмыстың істелінуінің
объективті себептері т.б), сонымен қатар оларды қылмыстық- құқықтық жағынан
да анықтау керек, аталған және басқа да аспектілер бірдей болған жағдайда,
оның саны жазаның ауырлығын анықтайтын маңызды белгі ретінде қарастырылады.
Кез келген қылмыстың объективті себептері болады, ол сондықтан да қоғамға
қатер туғызады, қылмыстың қайталануының саны да оның қоғаумға қаншалықты
қауіпті екендігін анықтау үшін өте маңызды. Қайталанудың санынан
қылмыскердің қаншалықты қоғамға зиянды екендігін байқауға болады. Осы ортақ
көзқарастарға байлынысты сот қызметкері өз шешімін қабылдауы тиіс.
Қылмыскердің мінезіне байланысты қылмыстың қайталануы деген түсінік әр
түрлі болып келеді. Егер сәйкестіктерге көңіл бөлмесек, қылмыстың қайталану
себептері ұқсас. Осыған байланысты, қарастырылған жағдайларды біз қылмыстың
қайталануы деп айта аламыз.
Қылмыстың қайталануы деп бір адаммен бірнеше қоғамға зиянды іс-әрекет
істеуін айтамыз, демек ол істердің әр қайсысы жеке қылмыс болып саналады.
Қылмыстың қайталануы деп- біз әр түрлі қылмыстың әр кезеңде жасалуын
айтамыз. Қылмыстың әр уақытта жасалуы қылмыстың көптігі деген түсініктің
басты айқындаушы белгісі болып табылады. Қылмыстың қайталануы деген
түсінікке сәйкес келу үшін қылмыс тек бір адаммен жасалмай, тағы міндеттті
түрде әр уақытта жасалуы керек.
Қайталанатын қылмыстардың біртектес, әртүрлі және ұқсастары болады.
Ұқсас қылмыстар – ең манызды белгілерімен бір-біріне сәйкес келеді. Демек
қылмыс бір затқа, бірдей нысанда, заң жүзінде істелу түрі және
қылмыскердің кінәсі де бірдей.[9]
Ұқсас қылмыс деп, мысалы үкіметтің меншігін сол субьектінің өзі
техникалық құралдар қолдана отырып ұрлауы жатады. Біртектес қайталанатын
қылмыстарға объектілерінің ұқсастығы жатады. Мысалы: пара беруші мен алушы,
екеуі де қылмыскер.
Әр түрлі қылмысқа заң жүзінде бір-біріне сәйкес келмейтін қылмыстар
жатқызылады. Демек, әр түрлі қайталанатын қылмыстарға жоғарыда аталғандарға
жатпайтындарының бәрі қамтылады.
Әртүрлі, біртектес, ұқсас қылмыстар бірігіп қайталанатын қылмыстар
тобын құрайды. Қылмыстық - құқық теориясында қылмыстың қайталануының
түрлері әр-түрлі шешіледі. Жалпы және арнайы қылмыстың қайалануы кең
тараған. Қайталанған қылмысқа алдында жасалған қылмысқа ұқсамайтын қылмыс
жатады, кейде ол тек жазаны ауырлататын белгі ретінде қарастырылады.
Алдында жасаған қылмысына жазаланған, жазаланбағанына байланысты қайталану
қылмысы екі топқа бөлінеді:
1) Алдында істелген қылмысқа жазаланбаған қайталану;
2) Алдында істелген қылмысына жазаланған, қайталану (рецидив).
Қылмыстың қайталануын осындай екі топқа бөлудің тәжірибелік маңызы көп.
Алдында істелген іс-әрекеті үшін жазаланбаған қайталанған қылмыстың екі
түрі белгілі:
А). Қылмысты пайда табу үшін бірнеше рет қайталап істеу;
Б). Әр түрлі қылмыстың бірге қосылып істелуі;
Қылмыстың жүйелі түрде қайталануы.
Қылмысты істің жүйелі қайталануы қылмыстың қайталануының бір түрі болып
есептеледі. Жүйелілік бірнеше рет болған қылмыстан санына байланысты
ажыратылады. Бірнеше рет қайталанған қылмыс деп есептеу үшін оның екі рет
істелгені жеткілікті,ал жүйелі болу үшін ол кем дегенде үш рет істеліуі
тиіс.
Бірақ істелген істің үш немесе одан да болуы оны жүйелі деп санауға
негіз бермейді. Мысалы: бір істің бір адаммен бірнеше рет әр уақытта, әр
түрлі субьективті және обьективті жағдайларда істеуі. Жүйелілік
қылмыскердің мінез құлқына байланысты әр түрлі уақыт аралығында істелуі
мүмкін. Жүйелілік өзара ұқсас қылмыстардан тұрады. Егер қылмыскер әр
уақытта және әр түрлі қылмыстар істесе ол біріккен қылмыстарға жатады.
Жүйелілік түсінігіне қылмыскердің сотталуға дейін істеген қылмыстары
жатады. Сондықтан жүйелілік деп – ұзақ уақыт ішінде бір-біріне ұқсас үш
немесе одан көп қылмыс істелгенде, істелген істердің біреуіне де
сотталмаса, ал кінәлінің бойында қоғамға кері әсер тигізетін өзгерістер
пайда болғанда айтамыз.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көптік қылмыстардың
нысаны ретінде:
1) қылмыстың жиынтығы (ҚК-ң 12 б);
2) қылмысты бірнеше рет жасау (11 б);
3) қылмыстың рецидиві (13 б) көрсетілген.
Қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 11 бабына сәйкес,
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп бір немесе заңда арнайы көрсетілген
реттерде әртүрлі баптарда көзделген қылмысты бірнеше рет жасауын айтамыз.
Екі немесе одан да көп қылмыс жасау кезінде, яғни олар әр түрлі
баптарға жатса, бұны бірнеше мәрте жасалды деп тек қана ҚК-те Ерекше
бөлімінде көрсетілген кездерінде танылады.
Егер бұл істелген қылмыстар үшін, оны істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылса немесе заңда белгіленген тәртіп
бойынша осы қылмыстары үшін сотталғандықтан арылса немесе сотталғандығы
жойылса қылмыс бірнеше мәрте жасалды деп танылмайды. Сол сияқты жалғаспалы
қылмыстар де бірнеше рет жасалған қылмыс болып табылмайды.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлi
баптарында көзделген екi немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетiлген жағдайларда
да бiрнеше рет жасау деп танылуы мүмкiн.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға
жатады.
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр
түрлі бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер
тек баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде
көрсетілген өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай
саралауға жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-
бабының екінші бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы
белгісі және осы баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы
белгілер анықталса, онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша
саралауға жатады). Бұл орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге
бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа
саралаушы белгілері тағылуға жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер
бұрынғы алынбаған немесе жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс
үшін екі және одан да көп сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша
саралау үшін негіз болса, қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын жалғаспалы қылмыстардан ажырата білу
қажет. Белгілі бір адамның кінәнің бірыңғай нысанымен және біріктірілген
ортақ мақсатпен, материалдық құрамымен және келтірілген зардаптарының
біркелкілігімен сипатталатын, қылмыс жасау тәсілі мен объектісі
бойынша өзара ұқсас екі және одан да көп қылмыстық әрекеттерді жасауы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын құрамайды. Мұндай жағдайларда барлық
жасалған әрекеттерді тұтастай жалғаспалы қылмыс ретінде танып, осы қылмысты
жасағаны үшін жауаптылық көздейтін ҚК бір бабы немесе бабының бөлігі
бойынша саралаған жөн.
Егер жалғаспалы қылмыс кезеңінде қылмыстық заңға осы әрекет үшін
неғұрлым қатаң жауаптылықты белгілейтін өзгерістер енгізілсе және қылмыс
көріністерінің ең болмағанда біреуі заңның жаңа редакциясы күшіне енген
кезеңде жасалса, онда жалғаспалы қылмыстың барлық көріністері жаңа заң
бойынша тұтастай бір қылмыс ретінде саралауға жатады.
Жалғаспалы қылмыс кезеңінде белгілі бір адам жалғаспалы қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін ҚК бабының диспозициясы қамтымайтын белгілері бар
басқа қылмыс жасаған жағдайда (мысалы, балаларын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару кезеңінде ұрлық жасау), оның әрекеттері
жалғаспалы қылмыс үшін жауаптылық көздейтін тиісті баппен және басқа
қылмыс үшін жауаптылық көздейтін ҚК бабымен қылмыстардың жиынтығы бойынша
саралауға жатады.
Екінші рет және одан кейін де қылмыс жасау кінәлінің жеке тұлғасының
аса қауіптілігін, оның тұрақты қоғамға қарсы бағыттылығын көрсетеді.
Сонымен бірге, екінші және одан кейін жасалған бірнеше рет жүзеге асқан
қылмыстар қоғам үшін неғұрлым қауіпті, өйткені олар жәбірленушілердің көп
санына зиян келтіреді және т.б. Бұл жағдайларды ескере келе, заң шығарушы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын қылмысты саралайтын белгілерге жатқызады.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың құрамдаушылары болып егер ол заңда
қарастырылған болса, біртектес қылмыстар табылуы мүмкін, оларға бірдей
немесе ұқсас тікелей объектілерге озбырлық жасайтын, бірдей кінә нысанымен
және ұқсас уәждармен жасалған қылмыстарды жатқызу қажет.
ҚК 11-бабына сәйкес, қылмыстың бірнеше рет жасалуы ҚК-те неғұрлым қатаң
жазаға әкелетін жағдай ретінде қарастырылған жағдайда, тұлғаның жасаған
қылмыстары бірнеше рет қылмыс жасағаны үшін жаза көзделген ҚК Ерекше
бөлімінің бабындағы тиісті бөлігі бойынша сараланады.
Қылмыстардың жүйелілігі қылмыстық заңның бірқатар баптарының саралау
белгісі ретінде көзделеді.
Жүйеліліктің сандық құрамы кінәлінің өз сипаты бойынша бірдей болып
табылатын кемінде үш қылмысты жасауын талап етеді. Дегенмен, бірнеше рет
қылмыс жасаудан ерекше, жүйеліліктің сапалық өзінділігі кінәлінің қылмыстық
іс-әрекеттері азды-көпті ұзақтылы кезеңнің барысындағы оның қылмыстық мінез-
құлқының белгілі бір желісі (жүйесі) болып табылатындығында жатыр.
Осылайша, жүйелілік дегеніміз – кінәлінің қылмыстық мінез-құлқының
белгілі бір желісін сипаттайтын бірдей қылмыстарды, егер олардың ешбіреуі
үшін ол сотқа тартылмаса, үш рет немесе одан артық жасауы.
Қылмысты кәсіп ретінде жасау дегеніміз – кінәлі үшін тіршілік ету
құралдарының негізгі немесе қосымша көзі болып табылатын табысқа қол
жеткізу мақсатымен жасалатын жүйелі қылмыстық қызмет.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың қылмыстық-құқықтық салдары келесіде
жатыр:
- ол жаза тағайындау кезінде жауапкершілікті ауырлататын жағдай болып
табылады (54-б., 1-бөл., а т.);
- қылмысты саралауға әсер етеді (120б. 2-бөл. г т., 121 б. 2-бөл. г т.,
125-б. 2-бөл. бт., 175,176, 177, 178, 179, 180, 181 бб.);
- қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігін болғызбайды;
- жаза тағайындаудың ерекше, неғұрлым қатаң тәртібін көздейді (58-б.);
- қылмыстық жауапкершілікке тартылудың мерзімнің өтуін тоқтатады (69-б., 4-
б.);
- шартты түрде соттаудың күшін жоюды талап етеді (64-б., 4,5 бб.).
Қылмыстың қайталануы, оның түрлері және құқықтық салдары
Қылмыстың қайталануының түсінігі ҚР ҚК 13-бабында беріледі. Оған
сәйкес бұрын жасалған қасақана қылмыс үшін сотталған тұлғаның қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайтлануы деп танылады.
Қылмыстың қайталануы қылмыстың көптігінің түрі ретінде кінәлі бұрын
жасалған қасақана қылмысы үшін сотталудан кейін жаңа қылмысты
жасайтындығымен сипатталады. Оның алдындағы қылмысы үшін сотталғандықтың
болуы – оны қылмыстың бірнеше рет жасалуынан шектеу мүмкіндігін беретін
қылмыстың қайталануының өзіне тән белгісі.
Қылмыстың қайталануының түрлеріне: ұқсас қылмыстардың қайталануы;
біртектес қылмыстардың қайталануы; әртүрлі қылмыстардың қайталануы жатады.
Сондай-ақ қылмыстық құқық теориясында жалпы, арнайы, қауіпті, аса
қауіпті қылмыстың қайталануы деп бөлінеді.
Жалпы қылмыстың қайталануы дегеніміз - бұрын сотталған адамның кез
келген жаңа қылмысты жасауы.
Арнайы қылмыстың қайталануы деп бұрын сотталған адамның жаңа ұқсас
немесе біртектес қылмысты жасауы танылады.
Қауіпті қылмыстың қайталануының анықтамасы ҚК 13-бабының 2-бөлігінде
беріледі.
Оған сәйкес қылмыстардың қайталануы қауіпті деп:
а) тұлғаның ол үшін бас бостандығынан айрылуға сотталатын қасақана қылмысты
жасаған кезде, егер бұрын ол тұлға қасақана қылмыс жасағаны үшін екі рет
бас бостандығынан айрылған болса;
б) тұлғаның ауыр қылмыс жасаған кезінде, егер ол бұрын ауыр қалмыс үшін
сотталған болса, танылады.
ҚК 13-бабының 3-бөлігіне сәйкес аса қауіпті қылмыстың қайталануы
дегеніміз:
а) тұлғаның ол үшін бас бостандығынан айыруға сотталатын қасақана қылмысты
жасауы, егер бұрын бұл тұлға ауыр қылмыстары немесе орташа ауыр қасақана
қылмыстары үшін бас бостандығынан айыруға кемінде үш рет сотталса;
б) тұлғаның ол үшін бас бостандығынан айыруға сотталатын ауыр қылмыс
жасауы, егер бұрын осы тұлға екі рет ауыр қылмыс жасағаны үшін бас
бостандығынан айыруға сотталса немесе аса ауыр қылмысы үшін сотталған
болса;
в) тұлғаның аса ауыр қылмыс жасауы, егер ол бұрын ауыр немесе аса ауыр
қылмысы үшін сотталған болса.
Сонымен қатар, әдебиеттерде қылмыстың қайталануының қарапайым (бір
реттік), күрделі (көп рет жасалған) түрлері анықталады[10].
Қарапайым (бір рет жасалған) қылмыстың қайталануы дегеніміз бұрын
тек бір рет қана сотталған адамның қылмыс жасауы.
Күрделі (бірнеше рет жасалған) қылмыстың қайталануы деп бұрын екі рет
немесе одан артық сотталған адамның қылмыс жасауы танылады.
Қылмыстық құқықтық әдебиетте пенитенциарлық қылмыстың қайталануы да
ерекше аталады, оның мәні сотталған адам бас бостандығынан айыру түрінде
кемінде екінші рет жазасын өтейтіндігінде жатыр[11].
Тұлғаның он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін
сотталғандықтары, сондай-ақ қылмыстық заңменен белгіленген тәртіппен алынып
тасталған немесе жойылған сотталулар қылмыстың қайталануын тану кезінде
есепке алынбайды.
Қылмыстардың қайталануы Қылмыстық Кодеспен көзделген негіздерде және
шектерде неғұрлым қатаң жазаға әкеледі.
Үкімде көрсетілген қылмыстың ауырлығына және жаза түріне қарамастан,
бұрын жасаған қасақана қылмыстары үшін алынбаған және жойылмаған соттылығы
бар адамның жаңадан қасақана қылмыстар жасауы қылмыстың қайталануы деп
танылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 13-
бабына сәйкес, қылмыстардың қайталануы, сонымен қатар қауіпті және аса
қауіпті болып бөлінеді. Басты сот талқылауында қылмыстық істі қарау
нәтижелері бойынша айыптау үкімін шығару кезінде сот қылмыстың
қайталануының қандай түрінің бар екенін анықтайды.
Қылмыстың қайталануының қылмыстық-құқықтық салдарына келесі
позицияларды жатқызуға болады:
- ол жазаны тағайындау кезінде жауапкершілікті ауырлататын жағдай болып
табылады (54- б.1-бөл, а т.);
- қылмысты саралауға ықпал етеді;
- қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігін болдырмайды;
- жазаны тағайындаудың неғұрлым қатаң тәртібін көздейді (59-б.);
- айыптаушы үкімді орындаудың мерзімнің өтуін тоқтатады (75-б.);
- соттылықты орындау және алып тастауды тоқтатады (77-б);
- жазаны өтеудің неғұрлым қатаң тәртібін талап етеді (48-б.);
- белгілі бір жағдайларда қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті
деп таниды (13-б.).
Сонымен, көптік қылмыстардың нысаны ретінде жоғарыда айтылып кеткендей
бұрын сотталған адамның қайта қылмыс істеуі жатады. Бұл қайталану өте
қауіпті, себебі сотталған адам соттан және үкіметтен моральдық теріс баға
алып, басқа қылмыс істемеуге ескерту алған.
Рецидив түсінігін анықтаудын үлкен тәжірибелік және теориялық маңызы
бар. Ол қылмысты саралауға, жаза тағайындауға, қылмыспен күресуге,
рецидивті қылмыстардың алдын алуға, қылмыскерді түзеуге мүмкіндік береді.
Рецидив - латын тілінің термині, ”қайталану” деген мағына береді. Орыс
тілінің мағыналық сөздігі бір нәрсенің қайтуы немесе бірдеңені қайталау деп
түсінік береді (возвращающиеся).
Рецидивтің ең манызды анықтауышы оның қайталануы болып есептеледі.
Қайталанған қылмыс алдында істелген қылмыспен сәйкес немесе одан өзгеше
болуы мүмкін. Рецидив болған жағдайда оның ауырлығының, түрінің,
қолданылған жазаның түрінің айырмашылығы жоқ.[12]
Рецидивті қылмыстардың классификациясы:
А). Істелген қылмыстың түріне қарай рецидивті ортақ және арнайы деп
екіге бөледі. Ортақ рецидивте қолданылатын жазаның жауапкершілігін
аурлататын мағына беріледі. Арнайы рецидив жағдайды анықтайтын кезде
белгіленеді.
Б). Қылмыстың қайталану теориясын негізге ала отырып бір рет және көп
істелген рецидив деп екі топқа бөлеміз.
В). Рецидивтің кінәнің нысанына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
Мысалы: алдын ала ойластырып істелген, байқаусызда істелген, екеуінде қосып
істеген қылмыстар.
Г). Рецидивтің қоғамға туғызар қатеріне қарай пенитенциарлы және аса
қауіпті деп бөледі. Сотталған адамның жазасы біткеннең кейін қайта қылмыс
істуі пенитенциарлы рецидив деп аталады. Рецидивтің ең ауыр түріне аса
қауіпті рецидив жатады[13].
Қылмыстың қайталануын таныған және оның түрін анықтаған кезде әрбір
сотталушылардың бұрынғы соттылықтарына қатысты мән-жайларды мұқият анықтау
қажет. Атап айтқанда: сотталушының қылмыс жасаған сәттегі жасын, бұрын
сотты болған қылмыстардың санатын, сот үкімі бойынша белгіленген жаза
түрін, үкім бойынша тағайындалған жазаның іс жүзінде өтелген-өтелмегенін,
үкім бойынша тағайындалған жазаның басқа жазамен ауыстырылған-
ауыстырылмағанын және сотталған адам неге байланысты, қашан және қандай
негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылғанын, бұрынғы соттылығы алынғанын
немесе жойылғанын анықтау орынды.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, адамның 18 жасқа
толғанға дейін жасаған қылмысы үшiн соттылығы қылмыстың қайталануын тану
кезiнде ескерiлмейдi. Осыған байланысты, соттар адамның бұрынғы сотталуына
байланысты мән-жайларды зерттеп, сотталушы үкімде көрсетілген қылмыстарды
жасағанда кәмелетке толған-толмағанын анықтау үшін үкімнің қарар бөлігінде
ғана емес, сонымен қатар оның толық мәтінінде көрсетілгені дұрыс.
Қылмыстық кодекстің 77-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, айыптау үкімі
заңды күшіне енген күннен бастап адамның соттылығы бар деп танылады,
сондықтан бұрынғы үкімі заңды күшіне енгенге дейін адам жаңа қылмыс жасаған
кезде оның бұрынғы үкім бойынша соттылығы қылмыстың қайталануының түрін
анықтау үшін ескерілмейді.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, алынып тасталған
немесе жойылған соттылықтар қылмыстың қайталануын анықтау үшін
ескерілмейді. Сондықтан қылмыстың қайталануы туралы мәселені шешкенде
бұрынғы соттылықтардың жойылу мерзімінің өткен-өтпегені есепке алынып,
тексеріліп және оның жойылу мерзімін ҚК 77-бабының талаптарына сәйкес
есептеу қажет.
Бұл ретте, ҚІЖК 375-бабының алтыншы тармағында көрсетілген негіздер
бойынша айыптау үкімімен жазадан босатылған адамның ҚК 77-бабының екінші
бөлігіне сәйкес соттылығы жоқ деп танылатындығы назарға алынуы тиіс (осы
үкіммен сотталушыға тағайындалған жазаны қолданудан босататын рақымшылық
актісінің шығуына байланысты, не үкім бойынша тағайындалған жаза мерзімінің
осы іс бойынша қамауда болған уақытын қамтуына байланысты).
Үкімді орындау барысында адам рақымшылық актісінің негізінде немесе
заңда көзделген басқа негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылса, мұндай
адамның соттылығының жойылу мерзімі ҚК 77-бабының төртінші бөлігіне сәйкес
есептеледі.
2. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
2.1. Қылмыстардың жиынтығының түсінігі және түрлері
Егер адам ҚК-ң әр түрлі баптарында, ал жеке реттерде баптардың
бөлігінде көрсетілген екі немесе одан да көп қылмыстарды істесе, оның бірде
біреуі үшін сотталмаса немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаса, онда оның іс-әрекетінде қылмыстың жиынтығы бар
деп танылады. Басқа сөзбен айтқанда кінәлі түрде істелген іс-әрекетте екі
немесе одан да қылмыстың құрамы болады.
Егер де бір әрекет жалпы және арнайы бөлімінің белгілеріне сай келсе,
онда қылмыстың жиынтығы болмайды және қылмыстық жауаптылыққа тұлға ерекше
бөлімге сай тартылады.
Қылмыстардың жиынтығы идеалдық және нақты болып екіге бөлінеді.
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кінәлінің бір іс-әрекетінен бірден
қылмыстық заңның әр түрлі баптары, тармақшалары, бөліктері бойынша
сараланатын екі немесе одан да көп қылмыстардың істелуін айтамыз.
Ал қылмыстың нақты жиынтығы деп адамның әр түрлі іс-әрекеті арқылы
қылмыстық заңның әр түрлі бабына жататын қылмыстарды жасауын айтамыз.
Егер жасалған белгілі бір қылмыстар үшін кінәлі адам сотталса немесе
қылмыстық заңмен көзделген негіздер бойынша жауаптылықтан босатылса, онда
осы қылмыстар қылмыстардың жиынтығына кіре алмайды. Бұл жағдай жаза
тағайындау кезінде ескерілуі мүмкін. Адамның бұрынғы алынбаған және
жойылмаған соттылықтары жаңа қылмыстың саралаушы белгілерінің (бірнеше рет
жасалуы, бұрын екі және одан да көп сотталған адамның жасауы) тағылуы үшін
негіз болып табылады.
Адамның қылмыстардың біріне қылмыстың бірнеше рет жасалуын көздейтін
бір баптың (баптың бөлігінің) күші қолданылатын, ал басқа қылмыстарға ҚК
басқа баптарының күші қолданылатын бірнеше қылмыстарды жасауын да
қылмыстардың жиынтығы ретінде саралаған дұрыс. Мұндай жағдайларда қылмыстың
бірнеше рет жасалуын құрайтын бірнеше әрекетті ҚК бабының бұл қылмыстардың
осы саралаушы белгісін көздейтін бөлігі бойынша, ал жасалғаны үшін ҚК басқа
баптарымен жауаптылық көзделген басқа әрекеттер - ҚК тиісті баптары бойынша
саралануы қажет.
Қылмыстардың жиынтығы кезінде кінәлі адам ҚК 12-бабына сәйкес әрбір
жасалған қылмыс үшін ҚК тиісті бабы немесе бабының бөлігі бойынша қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Бұл сот дәлелденді деп таныған әрбір әрекеттің,
әдетте, ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша дербес саралауға жататынын
білдіреді.[14]
Барлық жасалған қылмыстардың белгілері неғұрлым қатаң жаза көздейтін ҚК
баптарының біреуінің диспозициясымен қамтылған жағдайларда ғана қылмыстар
жиынтығы ҚК бір бабы бойынша сараланады.
Қылмыстардың жиынтығына кіретін әрекеттердің дұрыс саралануын
қамтамасыз ету мақсатында әрбір нақты жағдайда істің барлық мән-жайларын
мұқият зерттеп, қылмыстардың жасалу ретін, себептерін, мақсатын, кінәнің
нысанасын анықтап, сондай-ақ қылмыстық заң нормаларының әрқайсысының
диспозициясын талдап және салыстырып, ҚК бір бабында жауаптылық көзделген
бір әрекеттің белгілерінің жиынтыққа кіретін басқа бір қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін басқа баптың диспозициясын қамтитын-қамтымайтынын
анықтаған дұрыс. Бұл орайда, қылмыстың белгілері деп, объект объективтік
жағын, субъект субъективтік жағын құрайтын белгілерді түсіну қажет.
Қылмыс құрамын құрайтын белгілердің қылмыстың саралаушы белгілерінен
ерекшелігі қылмыс құрамы белгілерінің ең болмағанда бiреуiнiң болмауы
әрекетті қылмыс деп тануға мүмкіндік бермейтіндігінде, ал қылмыстың
саралаушы белгілерінің болмауы әрекетті осы қылмыстың жасалғаны үшін
қатаңдығы төменірек жауаптылық көздейтін заң нормасы бойынша саралауға
негіз болады (жай құрам).
Қылмыстық заңның бір бабы (бабының бөлігі) бойынша саралауға жататын
жалғаспалы қылмыстан қылмыстардың идеалды жиынтығының ара-жігін ашу кезінде
қол сұғушылық жасалған объектілердің бір немесе бірнеше қылмыстық-құқықтық
нормаларда көзделгенін және осы қылмыстың нәтижесінде келтірілген
зардаптарды анықтау қажет, сондай-ақ жасалған әрекеттердің әрқайсысының
субъективтік жағының қалай сипатталатынын ескеріледі.
Бір бапта көрсетілген объект басқа бапта көрсетілген объектінің бөлігі
болып табылмаған жағдайда ҚК әр түрлі баптарында көрсетілген заңмен
қорғалатын бірнеше объектілерге қол сұғуды әрбір объектіге жасалған қол
сұғу үшін жауаптылық көздейтін ҚК тиісті баптары бойынша қылмыстардың
жиынтығы ретінде саралаған дұрыс деп ойлаймыз. Қол сұғу нысаны бойынша
өзара ерекшеленетін әрекеттер де осылай саралануға жатқызылуы керек
(мысалы, белгілі бір адам ерекше құндылығы бар заттармен қатар басқа
мүлікті ұрлаған кезде бірінші әрекет ҚК 180-бабы бойынша, басқа әрекет - ҚК
басқа да тиісті бабы бойынша саралауға жатады).
ҚК бірнеше баптарында объектісі көрсетілген әрекетті саралау кезінде
(жалпы және арнайы нормалардың бәсекелестігі) қылмыстардың жиынтығы
болмайды және әрекет ҚК 12-бабының үшінші бөлігіне сәйкес тиісті арнайы
норма бойынша саралауға жатады.
Келтірілген әр түрлі қоғамдық қауіпті зардаптар қолдануға жататын
қылмыстық заңның бір нормасымен көзделмесе және әр түрлі қылмыстардың
тікелей объектілеріне жататын болса да, әрекетті де әрбір қылмыс үшін
жауаптылық белгілеген ҚК тиісті баптары бойынша қылмыстардың жиынтығы
ретінде сараланады.
Жасалған әрекетте ауырлатылған құрамды жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК бабында көрсетілген қылмыстың белгілері (мысалы, адам өлтіру
кезіндегі аса қатыгездік) және сонымен қатар осы әрекетті жеңілдететін мән-
жайлар бойынша (мысалы, жан күйзелісі жағдайында) саралау үшін негіз болып
табылатын басқа да белгілер анықталған кезде қылмыстар жиынтығы болмайды.
Мұндай жағдайларда әрекет осы қылмысты жасағаны үшін қатаңдығы төменірек
жауаптылықты көздейтін ҚК бабы бойынша саралауға жатады (мысалы, жан
күйзелісі жағдайында аса қатыгездікпен адам өлтіру ҚК 98-бабы бойынша ғана
саралауға жатады).
Белгілі бір қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін
әр түрлі саралаушы белгілер ҚК бірнеше баптарында көзделген жағдайларда,
әрекет қатаңдығы төменірек жауаптылықты көздейтін ҚК бабы бойынша саралауға
жатады. (Мысалы, қажетті қорғаныс шегінен тыс және жан күйзелісі жағдайында
адам өлтіру ҚК 99-бабы бойынша саралауға жатады).
Белгілі бір адам жасаған, жиынтыққа кіретін қылмыстардың біреуінің
субъективтік жағы кінәнің қасақана нысанымен, ал басқа қылмыстың
субъективтік жағы абайсыздықпен сипатталса (мысалы, бір адамды қасақана
өлтіру және басқа адамды абайсыздықтан өлтіріп алу), онда жасалған
қылмыстар тіпті объектісі, объективтік жағы және келтірілген зардаптары
бойынша бір-бірімен сәйкес келгеннің өзінде әрбір әрекет ҚК қасақана және
абайсыздықпен жасалған қылмыс үшін жауаптылық көздейтін тиісті баптары
бойынша саралануды қажет етеді.
Егер жиынтыққа кіретін қылмыстардың бірін тек арнайы субъектінің
жасауы, ал басқа қылмыстарды - өзге адамдардың жасауы мүмкін екендігі заңда
көрсетілсе, онда мұндай қылмыстар осы қылмыстар үшін жауаптылық көздейтін
ҚК тиісті баптары бойынша жеке саралануы тиіс.
Егер қылмыс субъектісі қылмыстардың бірін жасау кезінде орындаушы, ал
басқа қылмыстарды жасау кезінде - ұйымдастырушы, арандатушы не көмектесуші
болса, жиынтықты құрайтын қылмыстар да осылай саралауға жатады. Мұндай
жағдайларда ұйымдастырушы, арандатушы немесе көмектесуші ретінде қылмысты
жасауға қатысқан адамның әрекеттерін саралау кезінде ҚК 28-бабын және
жасалған қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін ҚК Ерекше бөлімінің тиісті
бабын қолдану қажет, ал адамның орындаушы ретіндегі әрекетін ҚК тиісті бабы
бойынша дербес сараланады.
Егер жасалған қылмыстардың бірі басқа қылмысты жасаудың құралы немесе
тәсілі болып табылса және қылмыстардың екеуінің де белгілері қылмыстық
заңның тиісті нормасының диспозициясында көрсетілсе, онда жасалған әрекет
неғұрлым ауыр қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін ҚК бір бабы бойынша ғана
саралауға жатады. Бұл орайда, қатаңдығы төменірек қылмыс үшін жауаптылықты
көздейтін бап бойынша қосымша саралау қажет емес. (Мысалы, контрабанда
жасау кезінде қызмет бабын асыра пайдалану ҚК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz