Мемлекеттік қарыз
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Мемлекеттік қарыздың теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Мемлекеттік қарыз туралы экономикалық ой эволюциясы ... ... ...5
1.2. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері және пайда болу себептері..7
1.3. Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..11
II Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздары ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздары және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздарын басқару.18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі ... ... ...
жағдайына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
I Мемлекеттік қарыздың теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Мемлекеттік қарыз туралы экономикалық ой эволюциясы ... ... ...5
1.2. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері және пайда болу себептері..7
1.3. Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..11
II Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздары ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздары және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздарын басқару.18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі ... ... ...
жағдайына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік қарыздарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ. Барлық әлем қарызға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті қарызгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы борыштар бойынша қарыздық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне қарызгерден гөрі кредитор болса, екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік қарыздық экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік қарыздарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен қатар, мемлекеттік қарыздардың өсуі бір жағдайларда экономиканың мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына тән – ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен қатар, мемлекеттік қарыздар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік қарызды басқару – еліміздің макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл қарыздық мәселені шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық сегменттерінің жұмысы анықталады. Осы көрсетілген себептер бұл мәселенің өзектілігін айқындайды.
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Ірі мемлекеттік қарыздарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен қатар, мемлекеттік қарыздардың өсуі бір жағдайларда экономиканың мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына тән – ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен қатар, мемлекеттік қарыздар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік қарызды басқару – еліміздің макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл қарыздық мәселені шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық сегменттерінің жұмысы анықталады. Осы көрсетілген себептер бұл мәселенің өзектілігін айқындайды.
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
1. Адам Смит «Халықтар байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу» 1776.
2. Давид Рикардо «ПолитЭкономика принциптері» 1817.
3. Дж. М. Кейнс «Жұмыстылық, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» 1948.
4. М. Фелдстейн «Бюджет дефициті және жалпы сұраныс»1982.
5. Э. Дж. Долан «Ақша, банк ісі және ақша несие саясат» 1994.
6. «Мемлекеттік және мемлекет кепіл болатын қарыз туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
7. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Халықаралық Валюталық Қор, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі, Халықаралық Қаржы Корпорациясы, Халықаралық Даму Ассоциациясы, Инвестицияларды Кепілдеу Көпжақты Агенствосы, Халықаралық инвестициялық келіспеушіліктерді реттеу орталығы, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкінде мүше болу туралы» Заңы.
8. Encyclopedia Britannica. London, vol.16, p. 137.
9. International Financial Statistics Yearbook, Vol.L., 1997.
10. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы // Аль-Пари журналы.- 2007.-№1(49).
11. www.freenet.kg
12. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. "Экономика" М., 1993 г.
13. www.consult.kz
14. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» Заңы.
15. www.nationalbank.kz
16. www.minfin.kz
17. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының серпініне талдау жасау // «Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілетілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары.- 2007.- 328-331бб. 0,3 б.т.
2. Давид Рикардо «ПолитЭкономика принциптері» 1817.
3. Дж. М. Кейнс «Жұмыстылық, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» 1948.
4. М. Фелдстейн «Бюджет дефициті және жалпы сұраныс»1982.
5. Э. Дж. Долан «Ақша, банк ісі және ақша несие саясат» 1994.
6. «Мемлекеттік және мемлекет кепіл болатын қарыз туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
7. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Халықаралық Валюталық Қор, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі, Халықаралық Қаржы Корпорациясы, Халықаралық Даму Ассоциациясы, Инвестицияларды Кепілдеу Көпжақты Агенствосы, Халықаралық инвестициялық келіспеушіліктерді реттеу орталығы, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкінде мүше болу туралы» Заңы.
8. Encyclopedia Britannica. London, vol.16, p. 137.
9. International Financial Statistics Yearbook, Vol.L., 1997.
10. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы // Аль-Пари журналы.- 2007.-№1(49).
11. www.freenet.kg
12. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. "Экономика" М., 1993 г.
13. www.consult.kz
14. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» Заңы.
15. www.nationalbank.kz
16. www.minfin.kz
17. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының серпініне талдау жасау // «Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілетілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары.- 2007.- 328-331бб. 0,3 б.т.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Мемлекеттік қарыздың теориялық
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Мемлекеттік қарыз туралы экономикалық ой
эволюциясы ... ... ...5
1.2. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері және пайда болу
себептері..7
1.3. Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ..11
II Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қарыздары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .16
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздары және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .16
2.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздарын басқару.18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі ... ... ...
жағдайына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік
қарыздарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ. Барлық әлем
қарызға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті
қарызгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің
дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы
борыштар бойынша қарыздық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз
ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне қарызгерден гөрі кредитор болса,
екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік қарыздық
экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан
келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен
глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік қарыздарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-
ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен
қатар, мемлекеттік қарыздардың өсуі бір жағдайларда экономиканың
мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын
реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына
тән – ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас
экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері
жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен
қатар, мемлекеттік қарыздар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік қарызды басқару – еліміздің
макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл қарыздық мәселені
шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық
резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық
қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық
сегменттерінің жұмысы анықталады. Осы көрсетілген себептер бұл мәселенің
өзектілігін айқындайды.
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын
орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі
жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның
негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы
саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-
экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен)
сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік
қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу
әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры
тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен
қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз
салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын
ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен
жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту
үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осы курстық жұмысты жазарда алдыма қойған мақсаттарым – мемлекеттік
қарыз мәселесін жалпы түсінігін анықтау, қарыздарды тиімді реттейтін
механизмдермен танысу және Қазақстанның қарыздық жағдайын талдау. Қойылған
мақсаттарды жүзеге асыру келесі міндеттерді шешуді көздейді:
• Мемлекеттік қарыз алу құбылысының түсінігін анықтау
• нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың
экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған
тәсілдемелерін қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың
қаржылық әдістерін жіктеу;
• Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау,
сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді
анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы
қарызы.
I Мемлекеттік қарыздың теориялық негіздері
1. Мемлекеттік қарыз туралы экономикалық ой эволюциясы
Мемлекеттік қарызданудың мәселесінің мәнін түсіну экономикалық ғылым
классиктері Адам Смит пен Давид Риккардо еңбектерінен басталады. А. Смит
зерттеулерінде мемлекеттік шығындарды несие арқылы қаржыландыру тәжірибесі
жағымсыз бағаланады, оның пікірінше, мұндай тәжірибе халық байлығын
азайтады, осымен бір мезгілде салық ауыртпалығын тереңдетіп, капитал
жинауға едәуір кедергі келтіреді. А. Смит мемлекеттік қарыз мәселесін соғыс
уақытындағы мемлекеттік шығындарды қаржыландырумен тығыз байланыста көреді.
Соғыстарға орай пайда болған қарыздар бейбіт шақта өз-өзінен жоғалып
кетпейді, керісінше, қарызды өтеу және пайыздық төлемдерін қамтамасыз ету
проблемаларына байланысты одан әрі өсе түседі, бұл, өз кезегінде,
салықтардың артуына әкеледі. А. Смит еңбектерінен тікелей көрініп
тұрғандай, ол экономиканы милитарландыру мен соғыс жүргізу үшін тартылған
ақша құралдарын тиімсіз пайдалануды сынады, мұндай көзқарасты толығымен
әділ деп қабылдауға болады, себебі А. Смит өмір сүрген уақытта мемлекет
халықтың негізгі бөлігінің өмірін жақсарту бойынша әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыру жауапкершілігін толығымен мойындамайтын. [1]
Давид Риккардо мемлекеттің экономикалық процестерге монетарлық
араласу саясатын барынша қатты сынға алды. Риккардо сынының орталық пункті
мемлекеттік қарыздың жинақ капиталды – халықтың негізгі өнімді көзін
дамытуға ықпал ету мүмкіндігі болатын. Салықтар да капитал жинақтауға
кедергі болғанмен, олардың мемлекет үшін мемлекеттік қарызға қарағанда
ауыртпалығы төменірек, себебі соңғысы индивидумдардың қолындағы табыстарын
жанама түрде және байқаусыз қысқартады.
Рикардоның теориялық көзқарастарына сәйкес, салық төлеушілер
мемлекеттік шығындар мемлекеттік қарыз есебінен қаржыландырылған жағдайда
пайыздарды салық есебінен төлеудің келешек міндеттемелерінің нақты көлемін
капиталды төмендетуге апаратын ауыртпалық ретінде қарастырмайды және
салықтық қаржыландыру жағдайына қарағанда өздерін байырақ сезінеді. Бұл,
дегенмен, шындыққа сәйкес келмейді, себебі салықтар мемлекеттік қарыз
секілді, Д.Рикардоға сәйкес, тек ғана нысанымен ерекшеленеді, ал олардың
экономикалық субстанциясы бірдей. Мемлекеттік қарыз тәжірибесі біздің
үнемділігімізді азайтып, нақты жағдайымыз жөнінде қателесуімізге алып
келетін иррационалды мінез-құлыққа итермелейді. [2]
Экономикалық ойды әрі қарай дамыту көрсеткендей, мемлекеттік қарыз
туралы негізгі сұрақ мемлекет қарыз беруші ролін атқаруы керек пе дегенде
емес, ол келесі сұрақтарға жауап іздеуге шоғырландырылады: мемлекет қандай
мақсаттармен және қандай көлемде қарыз ала алады, сонымен қатар
макроэкономикалық тепе-теңдік үшін қандай салдарлармен түйіндескен.
Дегенмен мемлекеттік қарызданудың оңтайлы шегінен асу, демек,
қарызға қызмет көрсетуге жұмсалатын шығынның артуы ХХ ғасырдың 70-
жылдарында Кейнстің экономикалық рецептерінің тиімділігінің төмендеуіне
және дамыған нарықтық экономикалы елдердің үкіметінің мемлекеттік реттеудің
теориялық базасын қайта қарауына алып келді. Монетаристік ілімнің ғылыми
аренасына шығу барысында мемлекеттік қарыз проблематикасы монетаристер мен
кейнсиандық мектеп өкілдері арасындағы жаңаша пікірталастардағы едәуір дау-
дамайлы сәттердің біріне айналады. [3]
Монетаристердің пікірінше, бюджеттік-салықтық саясат жүргізуден ұзақ
мерзімді де, қысқа мерзімді де әсерді күтуге болмайды. Егер мемлекет өз
қажеттіліктерін капитал нарығында қарыз алу есебінен қаржыландырып отырса,
онда бұл әдетте пайыздық қойылымды өзгерту есебінен жүреді, бұл жеке
инвестицияларды итеріп шығаруға әкеледі, ал егер мемлекет осы мақсатқа
эмиссиялық банк несиелерін пайдаланатын болса, онда ақша массасының сәйкес
ұлғаюына байланысты инфляциялық қысымнан қашу мүмкін емес. Монетаристер
экономикалық өсу құралы ретіндегі басқарылушы инфляцияның принципиалды
жақтаушылары болып табылады. [4]
Қазіргі экономикалық теорияда мемлекеттік қарыздың өсуі бұрыңғыдай
мемлекеттің шығындардың көбеюімен, яғни бюджет дефицитін жабу үшін қарыздар
алумен түсіндіріледі. Мемлекеттік бюджеттің қалыпты дефициттеріне армия,
ұлттық қауіпсіздік сияқты шығындар жатқызылады. Сонымен қатар, алдыңғы
планға мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар және трансферттер шықты. Бұл
жөнінде барлық экономистер бірлік сақтауда: мемлекет әлеуметтік
бағдарламаны жүзеге асырғанда жалпы мемлекеттік шығындарды көбейтеді, ал
бұл әрине бюджет дефицитіне соқтырады. Мұнда басты дискуссия сұрағы –
мемлекет бұл функцияны өз жауапкершілігіне алуға міндетті ма және міндетті
болса, қандай мөлшерде. Сондай-ақ, әлеуметтік бағдарламалар бойынша
шығындардың өсуіне байланысты табысты жоба ретінде өтіле алмайтын жаңа
шығындар пайда болады: қалалар жағдайын жақсарту, байланыс, порттар,
сақтандыру және т.б. . Сондықтан Й. Шумпетер айта кеткендей, барынша
капиталистік қоғамның өзінде биліктің орталық және жергілікті органдардың
инвестициялары, басқа жоспарлау формаларындағы тәрізді, абсолютті және
салыстырмалы түрде кеңейе түспек. Сонымен, мемлекеттік қарыздың өсуінің
объективті себептерінің өзінде, экономикалық ғылым көңілін оның басқа
макроэкономикалық көрсеткіштермен байланысы туралы сұрақтарға аударады. [5]
Осылайша, негізгі экономикалық мектептердің мемлекеттік қарыздану
ролі, мәні және қызметі туралы принципиалды қарама-қайшы көзқарастары
мемлекеттік қарыз ұғымының мазмұнына, мемлекеттік қарыздың экономиканы
мемлекеттік реттеу құралдарының жүйесіндегі орнына, оның сапалық және
сандық құрамына және басқа да параметрлерге деген пікірлердің кең спектрін
туғызады.
1.2. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері және пайда болу себептері
Мемлекеттік қарыз – бұл шығарылған және өтелмеген мемлекеттік
займдар (есептелген пайыздарды қоса) бойынша борыштар сомасы.
Мемлекеттік қарыз түсінігін көптеген экономист ғалымдар бір-бірінен
өзгеше етіп береді. Бірақ нақты берілген елге қатысты мемлекеттік қарыз
анықтамасын түсіну үшін сол елдің нормативті құқықтық актілерінде
көрсетілген ресми түсініктеріне сүйені қажет.
Мысалы, 1999 жылы 02 тамыздағы Мемлекеттік және мемлекет кепіл
болатын қарыз туралы Қазақстан Республикасының Заңында былай делінеді:
мемлекеттік қарыз – бұл Үкімет қарыздары, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің қарыздарының және жергілікті атқарушы органдардың қарыздарының
сомасы.[6] Ал Еуропалық Одақтың ұлттық есеп жүргізу принциптері мен
ұсыныстарына сәйкес мемлекеттік қарыз түсінігіне орталық мемлекеттік
әкімшілік және оның түрлі органдарының, басқарудың жергілікті органдары
және түрлі жергілікті әкімшілік структуралардың және әлеуметтік
қамсыздандыру жүйелерінің қарыздары кіреді. Осылай, елдердің нормативті
құқықтық актілерінде көрсеткен анықтамаларына сәйкес мемлекеттік қарыз
құрамына кейбір элементтер қосылып немесе алынады. Қазақстанның заңына
сәйкес мемлекеттік қарыз құрамына Ұлттық Банк қарыздары кірсе, ЕуроОдақ
ұсыныстарына сәйкес бұл категорияға әлеуметтің қамсыздандыру жүйелерінің
қарыздары белгіленеді. Бірақ айта кететін жайт, барлық елдердің
анықтамаларында әрқашан биліктің орталық атқарушы органдары көрсетіледі.
Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы қарыздар – бұл сыртқы займдар және басқа да қарыздық
міндеттемелер бойынша резидент емес кредитор алдындағы борыштар. Сыртқы
қарыздың болуы ел үшін қалыпты әлемдік тәжірибе. Алайда сыртқы қарыздардың
алу шегі болады, себебі одан асса бұл құбылыс қауіпті болмақ. Займдарды
масштабты түрде тарту елді кредиторлардан тәуелді етіп қояды. Әлемдік
тәжірибеде мемлекеттік қарыздың көлемінің салыстырмалы кейпін анықтау үшін
сыртқы қарыздың салыстырмалы параметрлері қолданылады. Оларға қарыздық
төлемдердің (өтеу және пайыз төлеу) тауар және қызмет көрсетулерге қатынасы
жатады. [6] Халықаралық Қайта құру және Даму Банкінің классификациялауы
бойынша сыртқы қарызданудың төменгі деңгейіне 18 % арақатынас, қалыптыға
18-30 % жатады. Басқа көрсеткіштерге мыналар жатады:
• Жалпы сыртқы қарыздың ЖІӨ-ге қатынасы (48 %-дан аз – төменгі, 48-80%
- қалыпты деңгей)
• Жалпы сыртқы қарыздың тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер
экспортына қатынасы (132%-дан аз – төменгі, 132-220% - қалыпты деңгей)
• Сый-ақы төлемдердің тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер
экспортына қатынасы (12%-дан аз – төменгі, 12-20% - қалыпты деңгей).
[7]
Негізінен, сыртқы қарыздың болуы елде өндірілген тауарлардың бір
бөлігінің шетелге кетуін білдіреді. Сыртқы қарыздардың көбеюі елдің
дүниежүзілік авторитетін түсіреді және үкіметтің саясатына халықтың сенімін
кетіреді.
Негізгі кредиторларға жатады:
• Басқа мемлекеттер;
• Халықаралық қаржылық ұйымдар (Халықаралық Валюталық Қор, Халықаралық
Қайта құру және даму Банкі, т.б. );
• Жеке меншік қорлар – резидент еместер.
Ішкі қарыздар – бұл ішкі займдар және басқа да қарыздық міндеттемелер
бойынша резидент кредитор алдындағы борыштaр. [6] Ішкі қарыздардың болуы
экономикада сирек жағдай емес, қайта қалыпты ереже тәріздес. Экономикасы
дамыған елдердің барлығында дерлік үлкен мемлекеттік ішкі қарыздары бар.
Алайда бұл қарыздың себептері, пайда болу әдістері және қызметіндегі
ерекшеліктерінде үлкен айырмашылықтар бар. Мемлекеттік қарыз және оған
әкелген бюджеттегі дефициттер алдын-ала жоспарланған экономиканың дамуын
тұрақтандыратын фактор болуы ықтимал.
Ішкі қарыз ұлттың өз-өзіне қарызы ретінде түсіндіріледі және ұлттың
жалпы байлығының мөлшерлеріне әсер етпейді. Оларды басқарудағы белгілі бір
теріс салдарлар инвестицияларға немесе ел экономикасының дамуына жұмсалатын
қосымша қаржылық ресурстармен жабылады. Алайда ішкі қарыздардың болуының
теріс әсерлері де бар:
1. Қарыздар бюджеттік қаражаттар арқылы өтеледі, яғни салық төлеушілер
арқылы: мұндай жолмен табыстар мемлекеттік бағалы қағаздардың
иелеріне , ал олар әрине қоғамның қалыптасқан, бай бөлігіне, көшуі;
2. Қарыздарды азайту үшін мемлекет салықтарды көбейтеді, ал бұл
инвестицияның азаюы тәрізді макроэкономикалық салдарға әкеледі;
3. Жеке кәсіпкерлердің инвестициялар шегеру эффекті орындалады. Яғни
мемлекеттің ссудалар нарығына енуі ақша нарығындағы бәсекелестікті
арттырады, ал бұл өз жағынан ақша капиталына пайыздың ставканы
көтереді. Бұл жеке секторды инвестициялардың кейбір бөлігін
шегертеді, сәйкесінше елдің экономикалық дамуы тежеледі.
Ішкі қарыздың негізгі кредиторларына көбінесе мыналар жатады:
• Халық;
• Корпорациялар;
• Банктер;
• Басқа қаржылық және кредиттік мекемелер.
Мемлекеттік қарыз мәселесі - әлем практикасында өте танымал, ішкі
қорлар аз болып, ағымдық операциялар балансы үлкен теріс сальдомен жабылып
және жеткіліксіз ресурстардың орнын толтыру үшін капитал импорты қажет
болатын кездегі дамушы және өтпелі экономикасы бар елдерге тән құбылыс.
Капиталды тарту экономикалық дамудың ресурстарын көбейтсе де, шығындар
күтілген эффектіден асып түседі. Сыртқы қарыздардың жиналып қалғанында оны
өтеу бойынша проблемалар тұрады. Сыртқы қарыздардың өтелуі келісімдерге
сәйкес орындалатын оның амортизациясы (негізгі соманы төлеу) және ол
бойынша пайыздарды төлеу жатады, және бұл қарызгер елдің табыстары мен
жинақтарынан белгілі бір алымдарды білдіреді. Егер қарыз сомасы көбейіп
немесе пайыздық қойылым көтерілсе, сәйкесінше оны өтеуге байланысты
шығындар да өседі. Сыртқы қарыздарды өтеу бойынша міндеттемелер дәстүрлі
бюджет қаражаттары (экспорттық табыстар және импорттың шектелуі) немесе
қаржыландыру (мемлекеттің активтерді, қорларды, жаңа борыштардың мүліктері)
арқылы жүзеге асырылады, ал бұлардың әрқайсысының да өз артықшылықтары мен
кемшіліктері баршылық.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы қарыз түсінігін анықтауында резиденция
принципі және қарыздық міндеттемелер валютасы принципіне негізделген екі
түрлі әдістеме бар. Бірінші әдістеме: сыртқы қарыз құрамына шетел және
ұлттық валютада көрсетілген резиденттер алдындағы міндеттемелер жатады.
Екіншісі – сыртқы қарыз құрамына тек шетелдік валютада көрсетілген резидент
еместердің алдындағы міндеттемелер жатады. Бірақ дүниежүзілік тәжірибеде
осы екі әдістеме де қолданылады. Жалпы алғанда сыртқы қарыз болып
негізінен резидент еместер, шетелдік кредиторлар мен мемлекеттердің
иелігіндегі қарыздар табылады. Бірақ өте жиі ішкі және сыртқы қарыздардың
арасындағы басты айырмашылық осы қарыз көрсетілген валютаға байланысты
негізделеді.[8] Мысалға, Халықаралық Валюталық Қор жүргізетін
статистикалық есептерге берілген комментарийлерде былай делінеді: Ішкі
және сыртқы қарыз арасындағы ерекшелік кредитордың резидент не резидент
еместігіне байланысты. Бірақ кейбір жағдайларда қарыздық міндеттеме
көрсетілген валюта принципіне де байланысты.[9]
Бірақ сыртқы қарыpдарды шетелдік валютада жүргізілгені үшін ғана
сыртқы қарыз деп көрсету шындыққа сәйкес келе бермейді. Себебі, бұл кезде
мемлекеттің бағалы қағаздар нарығында резидент еместердің ел
территориясында және ұлт валютасында жүргізген операциялары есепке алынбай
қалады. Және де ішкі қарыздар инструменталды және институционалды кейпіне
сай ерекшеленеді, ал сыртқы қарыздар пайда болу тарихына және кредитор
түріне қарай ерекшеленді.
Сыртқы қарыздардың қалыптасуының себептерінің ішінен структуралық
және конъюктуралықты бөлсек болады. Конъюктуралық себептер нарықтардағы
сұраныс ауытқуларына және бағалардың ұсынысына байланысты. Структуралық түр
көбінесе шаруашылық жүргізудің нашар қалыптасқан және тиімсіз
струкртурасына байланысты болады. Бұл жағдайда радикалды структуралық және
институционалды өзгертулар, төлем балансын реттейтін әдістердің тиімділігін
арттыру және инфляция өсуін тоқтататын шаралар қажет. Сонымен қатар сыртқы
қарыздардың қалыптасуын анықтайтын факторлардың ішкі және сыртқы деп
түрленуінің градациясы да мүмкін. Сыртқы факторларға жатады:
• сыртқы сауда шарттарының нашарлануы
• шетелдік нарықтардан айырылу
• экспорттаушы елдерге қатысты протекционистік саясат
• халықаралық кредиттаудың шарттарының нашарлауы.
Ал ішкі факторлар, яғни сыртқы қарыздың өсуіне іштен әсер ететін факторлар:
• бюджеттік дефицит
• инфляция
• жұмыссыздықтың өсуі
• халықаралық кредиттерді тиімсіз қолдану
• көтеріңкі валюталық курс. [10]
1.3.Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Қазіргі кезде көптеген елдер үшін бюджет дефицитінің және
мемлекеттік қарыздардың өсуінің себебі ретінде әлеуметтік қаржылық
міндеттемелердің тым жоғары деңгейіне әкелетін адекватсыз экономикалық
саясат көрсетіледі.
Мемлекеттік қарыздарды басқарудағы бір әдіс оның өсуінің
рұқсатты деңгейлеріндегі ұстанымдар болып табылады. Көптеген елдердің
тәжірибесіне сүйенсек, ЖІӨ-нің 50-70% болатын қарыздар аса қауіпті болмас.
Еуропалық валюталық одаққа кірудің шарттарына жауап бере алатын 11 елдің
мемлекеттің қарыздары жалпы алсақ 60% деңгейінде, жеке тоқтасақ Финляндияда
- 56%, Францияда - 58%, Германияда - 61%, Испанияда - 69%, Бельгия және
Италияда - 122%; сондай-ақ бұл екеуі қарыздарын төмендетуге міндеттенді,
Бельгия 2011 жылға, ал Италия 2016 жылға қарай екі есе төмендетпек. АҚШ-
тың федералды үкіметінің қарызы 5,3 трлн дол. Асады, яғни ЖІӨ-нің 70%.
Болашақта бұл қарыздарды төмендету үшін бюджеттің оң сальдосын қолдану
жоспарланған. Бұл ұзақ уақытты пайыз қойылымына төмендетіп әсер етіп,
осылай жеке инвестициялардың, еңбек өнімділігінің көбеюіне және
экономикалық өсімге әкеледі деп жобалануда. [11]
Мемлекеттік борыштарды соғыстық қаржылық жүкті салық
төлеушілердің бірнеше ұрпақтары арасына бөлудің дұрыстылығы және тиімділігі
екі дүниежүзілік соғысқа қатысқан елдердің тәжірибесімен дәлелденді.
Осындай мақсатпен дефициттік қаржыландырудың мұндай масштабы азырақ
бағдарламалары соғыстан кеінгі экономикалық реконструкция және қаржылық
тұрақтылық үшін де қолданылады.
Ал ішкі және сыртқы қарыздың арақатынасына тоқтасақ, әр ел
қалыптасқан жағдайға байланысты әр түрлі әдістерді қолданады. Мысалға, 1994
жылдағы бағдарламасына сәйкес, сыртқы қарыздарды толығымен өтеуге
жоспарлады. Сыртқы борыштардан бас тарта отырып, үкімет ішкі қаржы
нарығында ең ірі қарызгерге айналмақ. Мұндайда барлық шығарылымдары базалық
болатын және қарызға қызмет көрсетудің шығындары төмендеп отыратын
мемлекеттік облигациялардың өтімділігі жоғарылайды деп саналады. Ал басқа
елдер, керісінше, мемлекеттік міндеттемелерін ішкі нарықтан халықаралық
қаржы нарықтарына көшіруге ынталанады. Бұның бәрі пайыз қойылымының
деңгейіндегі айырмашылық үшін емес, мемлекеттік емес сектордың
қарызгерлеріне ұлттық нарықта бәсекелестік тұғызбай, ішкі капитал
салымдарын көбейту үшін жасалынады. Осындай позицияны, мысалға, Бразилия
ұстанады. Мұндағы қаржылық саясаттағы және экономикалық реформалардағы
барлық өзгертулерде ең бірінші ел ішінде мемлекеттік қарыздарды түсіру
қажеттілігі ескеріледі. Бұның нәтижесінде бразилияқ корпорациялардың өз
облигацияларын қолайлырақ шарттарда нарыққа қоюына үлкен мүмкіндік туады.
[12]
Сондай-ақ, батыс елдерінің тәжірибесіне сай, мемлекеттік
қарыздың ішкі және сыртқы болып бөлінуінің маңыздылығы төмендеуді. Бұған
ұлттық валюталардың тұрақты конвертирленуі және ішкі қарыздардың базалық
шарттары әлемдік қаржы нарықтарындағы жағдай мен динамикаға жақындауы.
Осындай жолмен ішкі және сыртқы қарыздарды басқарудағы тәсілдердің бірдей
болып, қажетті шешімді жедел қабылдауды тездетеді.
Ирландия, Дания, Швеция, Жаңа Зеландия сияқты бір қатар елдерде
шығындар азайтуға және қызмет көрсетудегі тәуекелді азайтуға бағытталған
қалыпты емес, күрделінген қарызды басқару тәсілдері қолданылады. Қарыздық
міндеттемелер портфелін басқарудағы жаңа әдістемелер бағалы қағаздар
портфелін басқаратын қалыпты практикаға ұқсас. Бірақ егер соңғысында басты
мақсат табыстарды көбейту болса, қарыздық портфельді басқаруда шығындарды
азайтуға тырысады. Сондай-ақ қарызды басқарудың тиімділігін бағалау үшін
валюта түрі, пайыз қойылым структурасы және қарыздық төлемнің салыстырмалы
түрде бірқалыпты графигі сияқты бөлімдері бар теориялық құрастырылған
базалық модель қолданылады.
Ең алдымен, облигацияларды сату және сатып алу, туынды
әдістерді қолданату арқылы қарыздық портфельдің нақты структурасын базалық
структурамен мүмкіндігінше жақындастыратын мәселе басты болады. Содан кейін
пайыз қойылымы және жеке валюта бойынша курстық өзгерулердің болжамды
бағалауына сүйене отырып базалық структурадан белгілі бір ауытқуаларға
кіріседі. Қарызды басқарудың осында әдістерін қолдануға Бельгия,
Португалия, Италия, Австралия, Колумбия, Аргентина мысал бола алады. [13]
Мемлекеттің қарызға қызмет көрсету жүйесін жақсартуда оны
коммерциалиязациялау әдісі кейбір елдерде табысты болды. Мұндайда қаржы
министрінен лицензия алған қазынашылық тарапында қарызды басқаратын белгілі
бір агентствоны қолданады. Сонымен қатар қарыздық портфельдің бір бөлігі
бірнеше тәуелсіз, бірақ бақылауға алынатын менеджерлерге уақытша беріледі
және қаржы министрлігі олардың жұмысының әдістері мен нәтижелерін өз
қызметкерлерінің операцияларымен салыстыра алады. Жалпы алғанда қарызды
басқарудағы жаңа әдістерді қолдану сыртқы қарыздардардың
Сондай-ақ соңғы уақытта тараған коммерциализация және
мемлекеттің кәсіпкерлік қызметіне өте ұқыпты болу керек, себебі мемлекеттің
қызметті тиімді ғана емес, сонымен қатар саяси жағынан жауапкершілікті
болуы тиіс.
Қарызға қызмет көрсетудің шетелдік тәжірибесінің тағы бір
моменті, оның жекешелендірумен байланысуы. Бұл байланысудык екі аспектісі
бар. Бір жағынан жекешелендіруден түскен пайда қарызды азайту үшін
қолданылады. Ал басқа жағдайларда жекешелендіруді жүргізгенде
конвертирленетін мемлекеттік облигацияларды шығару да қолданылады.
Мексиканың мемлекеттік қарыздарын басқаруының тәжірибесі басқа
елдер үшін пайдалы деп саналады. 1994 жылдағы қаржылық дағдарыстан кейін
тез әрі тиімді түрде әлемдік қаржы нарықтарына шыға алды. Сондай-ақ
нарықтарға қауіпсіз шығудың стратегиясын іске асыру, кредиторлардың сенімін
жоғалтпас үшін алғашқы этапта сәтсіздікті болдырмау өте маңызды болды.
Плавающий пайыз қойылымдағы қысқа уақытты эмиссиялар, фиксированный
пайыз қойылымындағы орта және ұзақ уақытты облигацияларды кезек қолдану да
сәтті болды. Доллар және басқа да басты валюталарда базалық эмиссиялар
ақырындап қалыпқа келді. Сәтсіздікке ұшырамас үшін үкімет күтілген сұраныс
деңгейінен төмен облигациялар көлемін шығарды және өз облигацияларына тым
жоғары бағаларды қойдыртпады. Жедел көмек пакеті арқылы Мексика өз
қарыздарының маңызды бөлігін алдын-ала өтеді. Әсіресе ең сәтті деп, Нью-
Йорктегі Федералді Резервті банктің шотына аударылған, ірі мемлекеттік
мұнай компаниясының валюталық табыстарымен қамтамасыз етіліп,
орналастырылған 6 млрд. Доллар сомасындағы бес жылдық займдар
облигацияларды шығару танылады. Ұзақ уақыттағы облигациялар нарығының
болашақ дамуын 1997 жылда басталған зейнетақы жүйесін жекешелендіретін және
зейнетақылық қорларды басқаруда шетелдіктерді қатыстыратын реформамен
байланыстырады. Енді зейнетақылық қорларға олардың өтімді ресурстарының 65%-
ын, соның ішінде 51% инфляциялық индексациямен жүргізілетін шартты
бірліктерде болуы тиіс мемлекеттік облигацияларға инвестициялауға рұқсат
берілді, сондай-ақ олар мексикалық үкіметтің долларлық облигацияларын
алуына болады. [11]
Сыртқы қарыздарды жүргізуде белгілі бір жаңашылдықтарды
қолданатын Аргентинаның дамушы нарықтары бар елдердің арасында белсенді
позициясы көрінеді. 5 жыл уақыт мерзіміндегі 500 млн. Долларға облигациялық
займды АҚШ қаржы нарығында шығару – Аргентинаның ең батыл шешімі болды,
себебі әлемдік қаржы дағдарысының қолайсыз салдары болған жағдайда сыртқы
қарыздарға жүгінген алғашқы ел болды. Мұнда инвесторлар үшін келешекте
облигациялардың табыстылығының нақты нарықтық деңгейін қамтамасыз ете
алатын табыстылығы өзгермелі купондардың төлемінің сомасын анықтайтын өте
ерекше әдісі қолданды. Алғашқы жарды жылдық купонның табысы (5,75% АҚШ
қазынашылығының облигациясы бойынша купонға 3,75% қосымша түріндегі) 9,5%
деңгейінде қалыптастырылды. Келесі купондардың табыстылығы облигацияларды
сатып алуға кез келген инвесторлар мен облигация ұстаушылар заявка бере
алатын аукциондарда анықталды. Аукционда ұтылған алғашқы инвесторларға
облигациялар АҚШ қазынашылығының көрсетілген базалық облигациялар құнымен
төленді. Бұл тұрақты пайызы бар қалыпты қағаздарға қарағанда кез келген
бағытта бағалардың ауытқулары азырақ болады дегенді білдіреді, ал бұл
зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялар жағынан мұндай облигацияларға
сұранысты көбейтеді.
Сыртқы нарықта мемлекеттік облигацияларды шығарудың сәтті
мысалдарымен қатар, оларды шығарудың сәтсіз тәжірибесін де көрсеткен жөн,
бұл келешек үшін сабақ болар. Сәтсіз ірі эмиссиялар ішінде, мысалы,
Филипинн Орталық банкінің 1 млрд доллар соммасында ұзақ уақыт займдар
облигацияларын шығаруы. Мұнда ұзақ уақытты дайындықтың да септігі болды.
Қиыншылықтар Орталық банк пен Қаржы министрлігінің бәсекелестігі мен
келіспеушіліктері, жетекші менеджерлерін қалыптан тыс таңдау сияқты
бірқатар жағдайларға да байланысты болды. Заң Қаржы министрлігіне 25 жылдан
жоғары займдарды республика атынан шығаруға тыйым салдыратындықтан, Орталық
банк бұл жағдайда сыртқы қарыздарды басқаруда өзінің рөлін дәлелдеп және
қарыздану шарттары бойынша қаржылық ведомстводан асырғысы келді. Қаймдарды
орналастыруға мандат алты инвестициялық банктерге берілді, алайда бұндай
дұрысы жағдайда бір немесе екі жетекші менеджерді қолдану. Осыған
байланысты пікірлер бойынша, арасында келіспеушіліктер пайда болатын көп
менеджерлерді қою ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Мемлекеттік қарыздың теориялық
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Мемлекеттік қарыз туралы экономикалық ой
эволюциясы ... ... ...5
1.2. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері және пайда болу
себептері..7
1.3. Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ..11
II Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қарыздары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .16
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздары және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .16
2.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарыздарын басқару.18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызының қазіргі ... ... ...
жағдайына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік
қарыздарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ. Барлық әлем
қарызға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті
қарызгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің
дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы
борыштар бойынша қарыздық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз
ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне қарызгерден гөрі кредитор болса,
екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік қарыздық
экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан
келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен
глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік қарыздарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-
ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен
қатар, мемлекеттік қарыздардың өсуі бір жағдайларда экономиканың
мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын
реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына
тән – ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас
экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері
жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен
қатар, мемлекеттік қарыздар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік қарызды басқару – еліміздің
макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл қарыздық мәселені
шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық
резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық
қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық
сегменттерінің жұмысы анықталады. Осы көрсетілген себептер бұл мәселенің
өзектілігін айқындайды.
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын
орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі
жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның
негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы
саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-
экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен)
сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік
қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу
әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры
тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен
қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз
салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын
ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен
жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту
үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осы курстық жұмысты жазарда алдыма қойған мақсаттарым – мемлекеттік
қарыз мәселесін жалпы түсінігін анықтау, қарыздарды тиімді реттейтін
механизмдермен танысу және Қазақстанның қарыздық жағдайын талдау. Қойылған
мақсаттарды жүзеге асыру келесі міндеттерді шешуді көздейді:
• Мемлекеттік қарыз алу құбылысының түсінігін анықтау
• нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың
экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған
тәсілдемелерін қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың
қаржылық әдістерін жіктеу;
• Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау,
сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді
анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы
қарызы.
I Мемлекеттік қарыздың теориялық негіздері
1. Мемлекеттік қарыз туралы экономикалық ой эволюциясы
Мемлекеттік қарызданудың мәселесінің мәнін түсіну экономикалық ғылым
классиктері Адам Смит пен Давид Риккардо еңбектерінен басталады. А. Смит
зерттеулерінде мемлекеттік шығындарды несие арқылы қаржыландыру тәжірибесі
жағымсыз бағаланады, оның пікірінше, мұндай тәжірибе халық байлығын
азайтады, осымен бір мезгілде салық ауыртпалығын тереңдетіп, капитал
жинауға едәуір кедергі келтіреді. А. Смит мемлекеттік қарыз мәселесін соғыс
уақытындағы мемлекеттік шығындарды қаржыландырумен тығыз байланыста көреді.
Соғыстарға орай пайда болған қарыздар бейбіт шақта өз-өзінен жоғалып
кетпейді, керісінше, қарызды өтеу және пайыздық төлемдерін қамтамасыз ету
проблемаларына байланысты одан әрі өсе түседі, бұл, өз кезегінде,
салықтардың артуына әкеледі. А. Смит еңбектерінен тікелей көрініп
тұрғандай, ол экономиканы милитарландыру мен соғыс жүргізу үшін тартылған
ақша құралдарын тиімсіз пайдалануды сынады, мұндай көзқарасты толығымен
әділ деп қабылдауға болады, себебі А. Смит өмір сүрген уақытта мемлекет
халықтың негізгі бөлігінің өмірін жақсарту бойынша әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыру жауапкершілігін толығымен мойындамайтын. [1]
Давид Риккардо мемлекеттің экономикалық процестерге монетарлық
араласу саясатын барынша қатты сынға алды. Риккардо сынының орталық пункті
мемлекеттік қарыздың жинақ капиталды – халықтың негізгі өнімді көзін
дамытуға ықпал ету мүмкіндігі болатын. Салықтар да капитал жинақтауға
кедергі болғанмен, олардың мемлекет үшін мемлекеттік қарызға қарағанда
ауыртпалығы төменірек, себебі соңғысы индивидумдардың қолындағы табыстарын
жанама түрде және байқаусыз қысқартады.
Рикардоның теориялық көзқарастарына сәйкес, салық төлеушілер
мемлекеттік шығындар мемлекеттік қарыз есебінен қаржыландырылған жағдайда
пайыздарды салық есебінен төлеудің келешек міндеттемелерінің нақты көлемін
капиталды төмендетуге апаратын ауыртпалық ретінде қарастырмайды және
салықтық қаржыландыру жағдайына қарағанда өздерін байырақ сезінеді. Бұл,
дегенмен, шындыққа сәйкес келмейді, себебі салықтар мемлекеттік қарыз
секілді, Д.Рикардоға сәйкес, тек ғана нысанымен ерекшеленеді, ал олардың
экономикалық субстанциясы бірдей. Мемлекеттік қарыз тәжірибесі біздің
үнемділігімізді азайтып, нақты жағдайымыз жөнінде қателесуімізге алып
келетін иррационалды мінез-құлыққа итермелейді. [2]
Экономикалық ойды әрі қарай дамыту көрсеткендей, мемлекеттік қарыз
туралы негізгі сұрақ мемлекет қарыз беруші ролін атқаруы керек пе дегенде
емес, ол келесі сұрақтарға жауап іздеуге шоғырландырылады: мемлекет қандай
мақсаттармен және қандай көлемде қарыз ала алады, сонымен қатар
макроэкономикалық тепе-теңдік үшін қандай салдарлармен түйіндескен.
Дегенмен мемлекеттік қарызданудың оңтайлы шегінен асу, демек,
қарызға қызмет көрсетуге жұмсалатын шығынның артуы ХХ ғасырдың 70-
жылдарында Кейнстің экономикалық рецептерінің тиімділігінің төмендеуіне
және дамыған нарықтық экономикалы елдердің үкіметінің мемлекеттік реттеудің
теориялық базасын қайта қарауына алып келді. Монетаристік ілімнің ғылыми
аренасына шығу барысында мемлекеттік қарыз проблематикасы монетаристер мен
кейнсиандық мектеп өкілдері арасындағы жаңаша пікірталастардағы едәуір дау-
дамайлы сәттердің біріне айналады. [3]
Монетаристердің пікірінше, бюджеттік-салықтық саясат жүргізуден ұзақ
мерзімді де, қысқа мерзімді де әсерді күтуге болмайды. Егер мемлекет өз
қажеттіліктерін капитал нарығында қарыз алу есебінен қаржыландырып отырса,
онда бұл әдетте пайыздық қойылымды өзгерту есебінен жүреді, бұл жеке
инвестицияларды итеріп шығаруға әкеледі, ал егер мемлекет осы мақсатқа
эмиссиялық банк несиелерін пайдаланатын болса, онда ақша массасының сәйкес
ұлғаюына байланысты инфляциялық қысымнан қашу мүмкін емес. Монетаристер
экономикалық өсу құралы ретіндегі басқарылушы инфляцияның принципиалды
жақтаушылары болып табылады. [4]
Қазіргі экономикалық теорияда мемлекеттік қарыздың өсуі бұрыңғыдай
мемлекеттің шығындардың көбеюімен, яғни бюджет дефицитін жабу үшін қарыздар
алумен түсіндіріледі. Мемлекеттік бюджеттің қалыпты дефициттеріне армия,
ұлттық қауіпсіздік сияқты шығындар жатқызылады. Сонымен қатар, алдыңғы
планға мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар және трансферттер шықты. Бұл
жөнінде барлық экономистер бірлік сақтауда: мемлекет әлеуметтік
бағдарламаны жүзеге асырғанда жалпы мемлекеттік шығындарды көбейтеді, ал
бұл әрине бюджет дефицитіне соқтырады. Мұнда басты дискуссия сұрағы –
мемлекет бұл функцияны өз жауапкершілігіне алуға міндетті ма және міндетті
болса, қандай мөлшерде. Сондай-ақ, әлеуметтік бағдарламалар бойынша
шығындардың өсуіне байланысты табысты жоба ретінде өтіле алмайтын жаңа
шығындар пайда болады: қалалар жағдайын жақсарту, байланыс, порттар,
сақтандыру және т.б. . Сондықтан Й. Шумпетер айта кеткендей, барынша
капиталистік қоғамның өзінде биліктің орталық және жергілікті органдардың
инвестициялары, басқа жоспарлау формаларындағы тәрізді, абсолютті және
салыстырмалы түрде кеңейе түспек. Сонымен, мемлекеттік қарыздың өсуінің
объективті себептерінің өзінде, экономикалық ғылым көңілін оның басқа
макроэкономикалық көрсеткіштермен байланысы туралы сұрақтарға аударады. [5]
Осылайша, негізгі экономикалық мектептердің мемлекеттік қарыздану
ролі, мәні және қызметі туралы принципиалды қарама-қайшы көзқарастары
мемлекеттік қарыз ұғымының мазмұнына, мемлекеттік қарыздың экономиканы
мемлекеттік реттеу құралдарының жүйесіндегі орнына, оның сапалық және
сандық құрамына және басқа да параметрлерге деген пікірлердің кең спектрін
туғызады.
1.2. Мемлекеттік қарыз түсінігі, түрлері және пайда болу себептері
Мемлекеттік қарыз – бұл шығарылған және өтелмеген мемлекеттік
займдар (есептелген пайыздарды қоса) бойынша борыштар сомасы.
Мемлекеттік қарыз түсінігін көптеген экономист ғалымдар бір-бірінен
өзгеше етіп береді. Бірақ нақты берілген елге қатысты мемлекеттік қарыз
анықтамасын түсіну үшін сол елдің нормативті құқықтық актілерінде
көрсетілген ресми түсініктеріне сүйені қажет.
Мысалы, 1999 жылы 02 тамыздағы Мемлекеттік және мемлекет кепіл
болатын қарыз туралы Қазақстан Республикасының Заңында былай делінеді:
мемлекеттік қарыз – бұл Үкімет қарыздары, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің қарыздарының және жергілікті атқарушы органдардың қарыздарының
сомасы.[6] Ал Еуропалық Одақтың ұлттық есеп жүргізу принциптері мен
ұсыныстарына сәйкес мемлекеттік қарыз түсінігіне орталық мемлекеттік
әкімшілік және оның түрлі органдарының, басқарудың жергілікті органдары
және түрлі жергілікті әкімшілік структуралардың және әлеуметтік
қамсыздандыру жүйелерінің қарыздары кіреді. Осылай, елдердің нормативті
құқықтық актілерінде көрсеткен анықтамаларына сәйкес мемлекеттік қарыз
құрамына кейбір элементтер қосылып немесе алынады. Қазақстанның заңына
сәйкес мемлекеттік қарыз құрамына Ұлттық Банк қарыздары кірсе, ЕуроОдақ
ұсыныстарына сәйкес бұл категорияға әлеуметтің қамсыздандыру жүйелерінің
қарыздары белгіленеді. Бірақ айта кететін жайт, барлық елдердің
анықтамаларында әрқашан биліктің орталық атқарушы органдары көрсетіледі.
Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы қарыздар – бұл сыртқы займдар және басқа да қарыздық
міндеттемелер бойынша резидент емес кредитор алдындағы борыштар. Сыртқы
қарыздың болуы ел үшін қалыпты әлемдік тәжірибе. Алайда сыртқы қарыздардың
алу шегі болады, себебі одан асса бұл құбылыс қауіпті болмақ. Займдарды
масштабты түрде тарту елді кредиторлардан тәуелді етіп қояды. Әлемдік
тәжірибеде мемлекеттік қарыздың көлемінің салыстырмалы кейпін анықтау үшін
сыртқы қарыздың салыстырмалы параметрлері қолданылады. Оларға қарыздық
төлемдердің (өтеу және пайыз төлеу) тауар және қызмет көрсетулерге қатынасы
жатады. [6] Халықаралық Қайта құру және Даму Банкінің классификациялауы
бойынша сыртқы қарызданудың төменгі деңгейіне 18 % арақатынас, қалыптыға
18-30 % жатады. Басқа көрсеткіштерге мыналар жатады:
• Жалпы сыртқы қарыздың ЖІӨ-ге қатынасы (48 %-дан аз – төменгі, 48-80%
- қалыпты деңгей)
• Жалпы сыртқы қарыздың тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер
экспортына қатынасы (132%-дан аз – төменгі, 132-220% - қалыпты деңгей)
• Сый-ақы төлемдердің тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер
экспортына қатынасы (12%-дан аз – төменгі, 12-20% - қалыпты деңгей).
[7]
Негізінен, сыртқы қарыздың болуы елде өндірілген тауарлардың бір
бөлігінің шетелге кетуін білдіреді. Сыртқы қарыздардың көбеюі елдің
дүниежүзілік авторитетін түсіреді және үкіметтің саясатына халықтың сенімін
кетіреді.
Негізгі кредиторларға жатады:
• Басқа мемлекеттер;
• Халықаралық қаржылық ұйымдар (Халықаралық Валюталық Қор, Халықаралық
Қайта құру және даму Банкі, т.б. );
• Жеке меншік қорлар – резидент еместер.
Ішкі қарыздар – бұл ішкі займдар және басқа да қарыздық міндеттемелер
бойынша резидент кредитор алдындағы борыштaр. [6] Ішкі қарыздардың болуы
экономикада сирек жағдай емес, қайта қалыпты ереже тәріздес. Экономикасы
дамыған елдердің барлығында дерлік үлкен мемлекеттік ішкі қарыздары бар.
Алайда бұл қарыздың себептері, пайда болу әдістері және қызметіндегі
ерекшеліктерінде үлкен айырмашылықтар бар. Мемлекеттік қарыз және оған
әкелген бюджеттегі дефициттер алдын-ала жоспарланған экономиканың дамуын
тұрақтандыратын фактор болуы ықтимал.
Ішкі қарыз ұлттың өз-өзіне қарызы ретінде түсіндіріледі және ұлттың
жалпы байлығының мөлшерлеріне әсер етпейді. Оларды басқарудағы белгілі бір
теріс салдарлар инвестицияларға немесе ел экономикасының дамуына жұмсалатын
қосымша қаржылық ресурстармен жабылады. Алайда ішкі қарыздардың болуының
теріс әсерлері де бар:
1. Қарыздар бюджеттік қаражаттар арқылы өтеледі, яғни салық төлеушілер
арқылы: мұндай жолмен табыстар мемлекеттік бағалы қағаздардың
иелеріне , ал олар әрине қоғамның қалыптасқан, бай бөлігіне, көшуі;
2. Қарыздарды азайту үшін мемлекет салықтарды көбейтеді, ал бұл
инвестицияның азаюы тәрізді макроэкономикалық салдарға әкеледі;
3. Жеке кәсіпкерлердің инвестициялар шегеру эффекті орындалады. Яғни
мемлекеттің ссудалар нарығына енуі ақша нарығындағы бәсекелестікті
арттырады, ал бұл өз жағынан ақша капиталына пайыздың ставканы
көтереді. Бұл жеке секторды инвестициялардың кейбір бөлігін
шегертеді, сәйкесінше елдің экономикалық дамуы тежеледі.
Ішкі қарыздың негізгі кредиторларына көбінесе мыналар жатады:
• Халық;
• Корпорациялар;
• Банктер;
• Басқа қаржылық және кредиттік мекемелер.
Мемлекеттік қарыз мәселесі - әлем практикасында өте танымал, ішкі
қорлар аз болып, ағымдық операциялар балансы үлкен теріс сальдомен жабылып
және жеткіліксіз ресурстардың орнын толтыру үшін капитал импорты қажет
болатын кездегі дамушы және өтпелі экономикасы бар елдерге тән құбылыс.
Капиталды тарту экономикалық дамудың ресурстарын көбейтсе де, шығындар
күтілген эффектіден асып түседі. Сыртқы қарыздардың жиналып қалғанында оны
өтеу бойынша проблемалар тұрады. Сыртқы қарыздардың өтелуі келісімдерге
сәйкес орындалатын оның амортизациясы (негізгі соманы төлеу) және ол
бойынша пайыздарды төлеу жатады, және бұл қарызгер елдің табыстары мен
жинақтарынан белгілі бір алымдарды білдіреді. Егер қарыз сомасы көбейіп
немесе пайыздық қойылым көтерілсе, сәйкесінше оны өтеуге байланысты
шығындар да өседі. Сыртқы қарыздарды өтеу бойынша міндеттемелер дәстүрлі
бюджет қаражаттары (экспорттық табыстар және импорттың шектелуі) немесе
қаржыландыру (мемлекеттің активтерді, қорларды, жаңа борыштардың мүліктері)
арқылы жүзеге асырылады, ал бұлардың әрқайсысының да өз артықшылықтары мен
кемшіліктері баршылық.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы қарыз түсінігін анықтауында резиденция
принципі және қарыздық міндеттемелер валютасы принципіне негізделген екі
түрлі әдістеме бар. Бірінші әдістеме: сыртқы қарыз құрамына шетел және
ұлттық валютада көрсетілген резиденттер алдындағы міндеттемелер жатады.
Екіншісі – сыртқы қарыз құрамына тек шетелдік валютада көрсетілген резидент
еместердің алдындағы міндеттемелер жатады. Бірақ дүниежүзілік тәжірибеде
осы екі әдістеме де қолданылады. Жалпы алғанда сыртқы қарыз болып
негізінен резидент еместер, шетелдік кредиторлар мен мемлекеттердің
иелігіндегі қарыздар табылады. Бірақ өте жиі ішкі және сыртқы қарыздардың
арасындағы басты айырмашылық осы қарыз көрсетілген валютаға байланысты
негізделеді.[8] Мысалға, Халықаралық Валюталық Қор жүргізетін
статистикалық есептерге берілген комментарийлерде былай делінеді: Ішкі
және сыртқы қарыз арасындағы ерекшелік кредитордың резидент не резидент
еместігіне байланысты. Бірақ кейбір жағдайларда қарыздық міндеттеме
көрсетілген валюта принципіне де байланысты.[9]
Бірақ сыртқы қарыpдарды шетелдік валютада жүргізілгені үшін ғана
сыртқы қарыз деп көрсету шындыққа сәйкес келе бермейді. Себебі, бұл кезде
мемлекеттің бағалы қағаздар нарығында резидент еместердің ел
территориясында және ұлт валютасында жүргізген операциялары есепке алынбай
қалады. Және де ішкі қарыздар инструменталды және институционалды кейпіне
сай ерекшеленеді, ал сыртқы қарыздар пайда болу тарихына және кредитор
түріне қарай ерекшеленді.
Сыртқы қарыздардың қалыптасуының себептерінің ішінен структуралық
және конъюктуралықты бөлсек болады. Конъюктуралық себептер нарықтардағы
сұраныс ауытқуларына және бағалардың ұсынысына байланысты. Структуралық түр
көбінесе шаруашылық жүргізудің нашар қалыптасқан және тиімсіз
струкртурасына байланысты болады. Бұл жағдайда радикалды структуралық және
институционалды өзгертулар, төлем балансын реттейтін әдістердің тиімділігін
арттыру және инфляция өсуін тоқтататын шаралар қажет. Сонымен қатар сыртқы
қарыздардың қалыптасуын анықтайтын факторлардың ішкі және сыртқы деп
түрленуінің градациясы да мүмкін. Сыртқы факторларға жатады:
• сыртқы сауда шарттарының нашарлануы
• шетелдік нарықтардан айырылу
• экспорттаушы елдерге қатысты протекционистік саясат
• халықаралық кредиттаудың шарттарының нашарлауы.
Ал ішкі факторлар, яғни сыртқы қарыздың өсуіне іштен әсер ететін факторлар:
• бюджеттік дефицит
• инфляция
• жұмыссыздықтың өсуі
• халықаралық кредиттерді тиімсіз қолдану
• көтеріңкі валюталық курс. [10]
1.3.Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Қазіргі кезде көптеген елдер үшін бюджет дефицитінің және
мемлекеттік қарыздардың өсуінің себебі ретінде әлеуметтік қаржылық
міндеттемелердің тым жоғары деңгейіне әкелетін адекватсыз экономикалық
саясат көрсетіледі.
Мемлекеттік қарыздарды басқарудағы бір әдіс оның өсуінің
рұқсатты деңгейлеріндегі ұстанымдар болып табылады. Көптеген елдердің
тәжірибесіне сүйенсек, ЖІӨ-нің 50-70% болатын қарыздар аса қауіпті болмас.
Еуропалық валюталық одаққа кірудің шарттарына жауап бере алатын 11 елдің
мемлекеттің қарыздары жалпы алсақ 60% деңгейінде, жеке тоқтасақ Финляндияда
- 56%, Францияда - 58%, Германияда - 61%, Испанияда - 69%, Бельгия және
Италияда - 122%; сондай-ақ бұл екеуі қарыздарын төмендетуге міндеттенді,
Бельгия 2011 жылға, ал Италия 2016 жылға қарай екі есе төмендетпек. АҚШ-
тың федералды үкіметінің қарызы 5,3 трлн дол. Асады, яғни ЖІӨ-нің 70%.
Болашақта бұл қарыздарды төмендету үшін бюджеттің оң сальдосын қолдану
жоспарланған. Бұл ұзақ уақытты пайыз қойылымына төмендетіп әсер етіп,
осылай жеке инвестициялардың, еңбек өнімділігінің көбеюіне және
экономикалық өсімге әкеледі деп жобалануда. [11]
Мемлекеттік борыштарды соғыстық қаржылық жүкті салық
төлеушілердің бірнеше ұрпақтары арасына бөлудің дұрыстылығы және тиімділігі
екі дүниежүзілік соғысқа қатысқан елдердің тәжірибесімен дәлелденді.
Осындай мақсатпен дефициттік қаржыландырудың мұндай масштабы азырақ
бағдарламалары соғыстан кеінгі экономикалық реконструкция және қаржылық
тұрақтылық үшін де қолданылады.
Ал ішкі және сыртқы қарыздың арақатынасына тоқтасақ, әр ел
қалыптасқан жағдайға байланысты әр түрлі әдістерді қолданады. Мысалға, 1994
жылдағы бағдарламасына сәйкес, сыртқы қарыздарды толығымен өтеуге
жоспарлады. Сыртқы борыштардан бас тарта отырып, үкімет ішкі қаржы
нарығында ең ірі қарызгерге айналмақ. Мұндайда барлық шығарылымдары базалық
болатын және қарызға қызмет көрсетудің шығындары төмендеп отыратын
мемлекеттік облигациялардың өтімділігі жоғарылайды деп саналады. Ал басқа
елдер, керісінше, мемлекеттік міндеттемелерін ішкі нарықтан халықаралық
қаржы нарықтарына көшіруге ынталанады. Бұның бәрі пайыз қойылымының
деңгейіндегі айырмашылық үшін емес, мемлекеттік емес сектордың
қарызгерлеріне ұлттық нарықта бәсекелестік тұғызбай, ішкі капитал
салымдарын көбейту үшін жасалынады. Осындай позицияны, мысалға, Бразилия
ұстанады. Мұндағы қаржылық саясаттағы және экономикалық реформалардағы
барлық өзгертулерде ең бірінші ел ішінде мемлекеттік қарыздарды түсіру
қажеттілігі ескеріледі. Бұның нәтижесінде бразилияқ корпорациялардың өз
облигацияларын қолайлырақ шарттарда нарыққа қоюына үлкен мүмкіндік туады.
[12]
Сондай-ақ, батыс елдерінің тәжірибесіне сай, мемлекеттік
қарыздың ішкі және сыртқы болып бөлінуінің маңыздылығы төмендеуді. Бұған
ұлттық валюталардың тұрақты конвертирленуі және ішкі қарыздардың базалық
шарттары әлемдік қаржы нарықтарындағы жағдай мен динамикаға жақындауы.
Осындай жолмен ішкі және сыртқы қарыздарды басқарудағы тәсілдердің бірдей
болып, қажетті шешімді жедел қабылдауды тездетеді.
Ирландия, Дания, Швеция, Жаңа Зеландия сияқты бір қатар елдерде
шығындар азайтуға және қызмет көрсетудегі тәуекелді азайтуға бағытталған
қалыпты емес, күрделінген қарызды басқару тәсілдері қолданылады. Қарыздық
міндеттемелер портфелін басқарудағы жаңа әдістемелер бағалы қағаздар
портфелін басқаратын қалыпты практикаға ұқсас. Бірақ егер соңғысында басты
мақсат табыстарды көбейту болса, қарыздық портфельді басқаруда шығындарды
азайтуға тырысады. Сондай-ақ қарызды басқарудың тиімділігін бағалау үшін
валюта түрі, пайыз қойылым структурасы және қарыздық төлемнің салыстырмалы
түрде бірқалыпты графигі сияқты бөлімдері бар теориялық құрастырылған
базалық модель қолданылады.
Ең алдымен, облигацияларды сату және сатып алу, туынды
әдістерді қолданату арқылы қарыздық портфельдің нақты структурасын базалық
структурамен мүмкіндігінше жақындастыратын мәселе басты болады. Содан кейін
пайыз қойылымы және жеке валюта бойынша курстық өзгерулердің болжамды
бағалауына сүйене отырып базалық структурадан белгілі бір ауытқуаларға
кіріседі. Қарызды басқарудың осында әдістерін қолдануға Бельгия,
Португалия, Италия, Австралия, Колумбия, Аргентина мысал бола алады. [13]
Мемлекеттің қарызға қызмет көрсету жүйесін жақсартуда оны
коммерциалиязациялау әдісі кейбір елдерде табысты болды. Мұндайда қаржы
министрінен лицензия алған қазынашылық тарапында қарызды басқаратын белгілі
бір агентствоны қолданады. Сонымен қатар қарыздық портфельдің бір бөлігі
бірнеше тәуелсіз, бірақ бақылауға алынатын менеджерлерге уақытша беріледі
және қаржы министрлігі олардың жұмысының әдістері мен нәтижелерін өз
қызметкерлерінің операцияларымен салыстыра алады. Жалпы алғанда қарызды
басқарудағы жаңа әдістерді қолдану сыртқы қарыздардардың
Сондай-ақ соңғы уақытта тараған коммерциализация және
мемлекеттің кәсіпкерлік қызметіне өте ұқыпты болу керек, себебі мемлекеттің
қызметті тиімді ғана емес, сонымен қатар саяси жағынан жауапкершілікті
болуы тиіс.
Қарызға қызмет көрсетудің шетелдік тәжірибесінің тағы бір
моменті, оның жекешелендірумен байланысуы. Бұл байланысудык екі аспектісі
бар. Бір жағынан жекешелендіруден түскен пайда қарызды азайту үшін
қолданылады. Ал басқа жағдайларда жекешелендіруді жүргізгенде
конвертирленетін мемлекеттік облигацияларды шығару да қолданылады.
Мексиканың мемлекеттік қарыздарын басқаруының тәжірибесі басқа
елдер үшін пайдалы деп саналады. 1994 жылдағы қаржылық дағдарыстан кейін
тез әрі тиімді түрде әлемдік қаржы нарықтарына шыға алды. Сондай-ақ
нарықтарға қауіпсіз шығудың стратегиясын іске асыру, кредиторлардың сенімін
жоғалтпас үшін алғашқы этапта сәтсіздікті болдырмау өте маңызды болды.
Плавающий пайыз қойылымдағы қысқа уақытты эмиссиялар, фиксированный
пайыз қойылымындағы орта және ұзақ уақытты облигацияларды кезек қолдану да
сәтті болды. Доллар және басқа да басты валюталарда базалық эмиссиялар
ақырындап қалыпқа келді. Сәтсіздікке ұшырамас үшін үкімет күтілген сұраныс
деңгейінен төмен облигациялар көлемін шығарды және өз облигацияларына тым
жоғары бағаларды қойдыртпады. Жедел көмек пакеті арқылы Мексика өз
қарыздарының маңызды бөлігін алдын-ала өтеді. Әсіресе ең сәтті деп, Нью-
Йорктегі Федералді Резервті банктің шотына аударылған, ірі мемлекеттік
мұнай компаниясының валюталық табыстарымен қамтамасыз етіліп,
орналастырылған 6 млрд. Доллар сомасындағы бес жылдық займдар
облигацияларды шығару танылады. Ұзақ уақыттағы облигациялар нарығының
болашақ дамуын 1997 жылда басталған зейнетақы жүйесін жекешелендіретін және
зейнетақылық қорларды басқаруда шетелдіктерді қатыстыратын реформамен
байланыстырады. Енді зейнетақылық қорларға олардың өтімді ресурстарының 65%-
ын, соның ішінде 51% инфляциялық индексациямен жүргізілетін шартты
бірліктерде болуы тиіс мемлекеттік облигацияларға инвестициялауға рұқсат
берілді, сондай-ақ олар мексикалық үкіметтің долларлық облигацияларын
алуына болады. [11]
Сыртқы қарыздарды жүргізуде белгілі бір жаңашылдықтарды
қолданатын Аргентинаның дамушы нарықтары бар елдердің арасында белсенді
позициясы көрінеді. 5 жыл уақыт мерзіміндегі 500 млн. Долларға облигациялық
займды АҚШ қаржы нарығында шығару – Аргентинаның ең батыл шешімі болды,
себебі әлемдік қаржы дағдарысының қолайсыз салдары болған жағдайда сыртқы
қарыздарға жүгінген алғашқы ел болды. Мұнда инвесторлар үшін келешекте
облигациялардың табыстылығының нақты нарықтық деңгейін қамтамасыз ете
алатын табыстылығы өзгермелі купондардың төлемінің сомасын анықтайтын өте
ерекше әдісі қолданды. Алғашқы жарды жылдық купонның табысы (5,75% АҚШ
қазынашылығының облигациясы бойынша купонға 3,75% қосымша түріндегі) 9,5%
деңгейінде қалыптастырылды. Келесі купондардың табыстылығы облигацияларды
сатып алуға кез келген инвесторлар мен облигация ұстаушылар заявка бере
алатын аукциондарда анықталды. Аукционда ұтылған алғашқы инвесторларға
облигациялар АҚШ қазынашылығының көрсетілген базалық облигациялар құнымен
төленді. Бұл тұрақты пайызы бар қалыпты қағаздарға қарағанда кез келген
бағытта бағалардың ауытқулары азырақ болады дегенді білдіреді, ал бұл
зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялар жағынан мұндай облигацияларға
сұранысты көбейтеді.
Сыртқы нарықта мемлекеттік облигацияларды шығарудың сәтті
мысалдарымен қатар, оларды шығарудың сәтсіз тәжірибесін де көрсеткен жөн,
бұл келешек үшін сабақ болар. Сәтсіз ірі эмиссиялар ішінде, мысалы,
Филипинн Орталық банкінің 1 млрд доллар соммасында ұзақ уақыт займдар
облигацияларын шығаруы. Мұнда ұзақ уақытты дайындықтың да септігі болды.
Қиыншылықтар Орталық банк пен Қаржы министрлігінің бәсекелестігі мен
келіспеушіліктері, жетекші менеджерлерін қалыптан тыс таңдау сияқты
бірқатар жағдайларға да байланысты болды. Заң Қаржы министрлігіне 25 жылдан
жоғары займдарды республика атынан шығаруға тыйым салдыратындықтан, Орталық
банк бұл жағдайда сыртқы қарыздарды басқаруда өзінің рөлін дәлелдеп және
қарыздану шарттары бойынша қаржылық ведомстводан асырғысы келді. Қаймдарды
орналастыруға мандат алты инвестициялық банктерге берілді, алайда бұндай
дұрысы жағдайда бір немесе екі жетекші менеджерді қолдану. Осыған
байланысты пікірлер бойынша, арасында келіспеушіліктер пайда болатын көп
менеджерлерді қою ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz