Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құл иелену және оның қайнар көздері

Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік қатынастарының объектілеріне: мал, мүлік, адам (құлдар), аң, жер, орман, тоғай, су, құдық, т.б. жатады. Біз осылардың ішінде құлдардың құқықтық жағдайына тоқталсақ. Құлдар – меншік құқығының объектісі. Бірақ қазақ қоғамында құлдық (құл иелену) басқа елдерге қарағанда өзгешелеу болды. Бұл жөнінде кейінірек, алдымен құлдықтың (құлиеленудің) генезисіне тоқталайық.
Көшпелі қазақ қоғамындағы құлдық мәселесін зерттеудің өзінің біршама тарихы бар. Қазақ қоғамындағы құлдық мәселелері И. Крафттың, Ф. Зобниннің, Е. Бекмахановтың, Г. Семенюктің мақалаларында қарастырылған. Бұлар әрине өте құнды зерттеулер, бірақ мұнда тек XVІІІ-ХІХ ғасырлардағы орыс тіліндегі деректерге негізделген де, XV-XVІІІ ғғ. деректер қарастырылмаған және бізде құлдықтың даму тарихына арналған түбегейлі зерттеу жоқ. Қанша дегенмен де егер құлдық бір кездері қазақ қоғамында орын алса, оның пайда болып, даму тарихи бар ғой. Бұл жөнінде зерттеулер жоқ. Сондықтан біздің мақсатымыз сол олқылықтардың орнын толтыруға тырысу.
Құлдықтың ең бастапқы формаларына қазіргі күні: үй жұмыстарындағы құлдықты, қауымның жоғарғы тобындағылардың төменгі топтағыларға белгілі бір жұмыстарды жасатуын және алым-салық төлетуді жатқызады. Құлдық көшпелі қазақ қоғамында дамудың алғашқы сатыларында болғандығы мәлім. Зерттеушілер арасында бұлардың қайсысы бұрын болғандығы туралы талас көп. Ғалымдардың бір тобының пікірінше, құлдық бірінші болған. Екінші топтың пікірінше, жоғарғы топтар төменгі топтарды әртүрлі жұмыстарға салуы бірінші болған. Енді бір топ зерттеушілер – алым-салықтар төлетуді, тағы бір топ – бұл формалардың барлығы қатар дамыған және кейін белгілі бір себептерге байланысты біреуі басымырақ болған деген пікірде.

1 Крафт И. Уничтожение рабства в Киргизской степи // Из киргизской старины. – Оренбург, 1900.
2 Зобнин Ф. Рабство в Киргизской степи // Сибирский наблюдатель. – 1904. – № 5.
3 Зобнин Ф. К вопросу о невольниках, рабах и туленгутах в Киргизской степи // Памятная книжка Семипалатинской области на 1902 г. – Семипалатинск, 1902.
4 Бекмаханов Е.Б. О зависимых феодальных категориях – рабах и туленгутах // Вестник АН КазССР. –1947. – №6.
5 Семенюк Г.И. Рабство в Казахстане в XV-XІX веках // Труды Института историй, археологий и этнографий АН КазССР. – 1959. – Т. 6.
6 Дополнения к Актам историческим, собранным и изданным Археографическою комиссиею. – СПб., 1867. – Т. 10.
7 Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. – СПб., 1884. – Т. 1.
8 Дженкинсон Л. Путешествие в Среднюю Азию // Английские путешественники в Московском государстве в XVІ веке. – Л., 1937.
9 Материалы по историй Казахских ханств XV-XVІІІ вв. // Извлечения из персидских и тюркских сочинений. – Алматы, 1969.
10 Герберштейн С. Записки о Московских делах / Введение, пер. и прим. А.И. Малейна. – СПб., 1908.
11 Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр Даринской области. – Ташкент, 1889. – Т. І.