Президенттік билік

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Көшпенді халықтардағы ел билеу жүйелерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ..
2. Ресей Федерациясында президенттік институттың қалыптасуы және
оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақстандағы президенттік биліктің тарихи тамырлары және
президенттік инстититуттың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ресей және Қазақстандағы президенттік институттардың
айырмашылықтары мен ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Жұмыстың өзектілігі: бүгінгі күні біздің мемлекетіміз даму жолында. Осы даму барысында ең көп мән беретін жағдайлардың бірі болып, президенттік билік болып саналады деп ойлаймын. Себебі, мемлекет дамуының негізі – күшті басқару жүйенің болуы. Біздің елімізде қоғам өмірінің барлық салалары бір адам қолында шоғырланған және де ол біздің еліміздің ішкі және сыртқы дамуының бағыттарын анықтайды. Сондықтан еңбіріншіден президенттік институттың бастауларын таңып білу қажет. Қазіргі Президенттік биліктің тарихи тамырларын зерттеуге «халық руханиянатының бастауларын» есте ұстап, еліміздің тарихи дамуы барысында бабаларымыз сомдаған орталық биліктің қаcиетті алтын діңгегіне арқа тіреп, егемендікті күшейте түсуінің бірден-бір себебі де осы. Ал, жоғарғы билік күшті болған кезде, басқа да салаларды бірыңғай үрдіспен дамытуға болады. Осы арқылы біз демократиямен қатар бүкіл саяси жүйені қайта қарап, дамыта аламыз. Саяси жүйені толық жаңғыртып, дамыған кезде еліміз алдыңғы қатарлы елдерге қосылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: осы жұмысты жазу барысында: Л.Н. Гумилев, Дж. Неру, Ж.Х. Жунусова, Б.А. Майлыбаев, М.Б. Қасымбеков, М.С. Машан , Н.Ә. Назарбаев сияқты ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Бұл кітраптарды президенттік биліктің тариха тамырларын анықтау мен қатар бүгінгі күні президенттік институт жаңа пікірлер жиналған.
Жұмыстың негізгі мақсаты болып: бүгінгі күні Қазақстанның жоғарғы билігінің тарихи тамырларын анықтап, президенттік институттың жүйесін дамыту арқылы, басқа да саяси институттардың жұмысын зерттеуге жастардың бет бұруы. Қазақстанның жоғарғы билігін толық саралап зерттеу арқылы еліміздің Орта Азия және бүкіл әлем сахнасында өз орнынды иелену үшін керек даму тенденцияларын анықтау.
Зәрттеу мақсатынан тарайтын негізгі міндеттер:
 Президент жанындағы комиссиялардың жұмысын жаңғырту.
 Президенттік биліктің тарихи бастауларын әр бір адамға жеткізу үшін баспадан жаңа кітаптарды шығару

1. Мағауин М. «Қазақ тарихының әліппесі». Алматы, «Қазақстан» баспасы, 1995 жыл, 208 бет
2. Масанов Н. «Всемифная история» сұхбаты // «Время» газеті 2001 жыл 19 шілде
3. Назарбаев Н.Ә. «Тарих толқынында». Алматы, «Атамұра» 1999 жыл, 296 бет
4. Неру Дж. «Взгляды на всемирную историю». Москва, 1977 год, 1 том, 306 страниц
5. Гумилев Л. «Көне түріктер». Алматы, «Білім» 1994 жыл, 480 бет
6. Албани Б.Қ. «Тарихи таным». Алматы, «Ататек» 1994 жыл, 400 бет
7. Авакьян С.А. «досрочное прекрашение полномочий Президента РФ: проблемы, требующие юридического решения» // «Законодательство» баспасы 1999 жыл, 87 бет
8. Козыбаев М. «Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски». Первая книга. Алматы, «Ғылым» 2000 год, 420 страниц
9. Қозыбаев М. «Өркениет және ұлт». Алматы, «Сөздік-словарь» 2001 жыл, 369 бет
10. Әбжанов Х. «Байырғы түркі қоғамының әскери-соғыс ілімі» // «Егемен Қазақстан» газеті, 26.11.2003 жыл
11. Мағауин М. «Шыңғыс ханның шарапаты» // «Жұлдыз» журналы, наурыз 2002 жыл
12. Сартқожаұлы Қ. «Ұлтты сүю керек» // «Егемен Қазақстан» газеті, 28.05.2006 жыл
13. Мағауин М. «Шыңғыс ханның шарапаты» // «Жұлдыз» журналы, наурыз 2002 жыл
14. Албани Б.Қ. «Тарихи таным». Алматы, «Ататек» 1994 жыл, 400 бет
15. Абуев Қ. «Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ» беттерінен». Алматы, «Қазақстан» 1994 жыл, 144 бет
16. Ақыпбекұлы Ө. «Барлыбек Сыртанов» // «Егемен Қазақстан» газеті, 26.04.2006 жыл
17. Майлыбаев Б.А. «Институт Президента: традиции демократического конституционализма и опыт Республики Казахстан » Алматы 1998, 144 бет
18. Жунусова Ж.Х. «Республикак Казахстан: Президент, Институты демократии», «Жеті Жарғы» 1996, 218 бет
19. Машан М.С. «Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение» Алматы 2000 жыл, 208 бет
20. Касымбеков М. «Становление института президенства в Республике Казахстан» Астана «Елорда» 2000 жыл, 207 бет
21. Нысанбаев Н. редакциясымен «мир о Назарбаеве» Алматы: Қазақ энциклопедисы, 2000жыл, 288 бет

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Көшпенді халықтардағы ел билеу жүйелерінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ..
2. Ресей Федерациясында президенттік институттың қалыптасуы және
оның ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ...
3. Қазақстандағы президенттік биліктің тарихи тамырлары және
президенттік инстититуттың қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ресей және Қазақстандағы президенттік институттардың
айырмашылықтары мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: бүгінгі күні біздің мемлекетіміз даму жолында.
Осы даму барысында ең көп мән беретін жағдайлардың бірі болып, президенттік
билік болып саналады деп ойлаймын. Себебі, мемлекет дамуының негізі – күшті
басқару жүйенің болуы. Біздің елімізде қоғам өмірінің барлық салалары бір
адам қолында шоғырланған және де ол біздің еліміздің ішкі және сыртқы
дамуының бағыттарын анықтайды. Сондықтан еңбіріншіден президенттік
институттың бастауларын таңып білу қажет. Қазіргі Президенттік биліктің
тарихи тамырларын зерттеуге халық руханиянатының бастауларын есте ұстап,
еліміздің тарихи дамуы барысында бабаларымыз сомдаған орталық биліктің
қаcиетті алтын діңгегіне арқа тіреп, егемендікті күшейте түсуінің бірден-
бір себебі де осы. Ал, жоғарғы билік күшті болған кезде, басқа да салаларды
бірыңғай үрдіспен дамытуға болады. Осы арқылы біз демократиямен қатар бүкіл
саяси жүйені қайта қарап, дамыта аламыз. Саяси жүйені толық жаңғыртып,
дамыған кезде еліміз алдыңғы қатарлы елдерге қосылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: осы жұмысты жазу барысында: Л.Н. Гумилев,
Дж. Неру, Ж.Х. Жунусова, Б.А. Майлыбаев, М.Б. Қасымбеков, М.С. Машан , Н.Ә.
Назарбаев сияқты ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Бұл кітраптарды
президенттік биліктің тариха тамырларын анықтау мен қатар бүгінгі күні
президенттік институт жаңа пікірлер жиналған.
Жұмыстың негізгі мақсаты болып: бүгінгі күні Қазақстанның жоғарғы
билігінің тарихи тамырларын анықтап, президенттік институттың жүйесін
дамыту арқылы, басқа да саяси институттардың жұмысын зерттеуге жастардың
бет бұруы. Қазақстанның жоғарғы билігін толық саралап зерттеу арқылы
еліміздің Орта Азия және бүкіл әлем сахнасында өз орнынды иелену үшін керек
даму тенденцияларын анықтау.
Зәрттеу мақсатынан тарайтын негізгі міндеттер:
▪ Президент жанындағы комиссиялардың жұмысын жаңғырту.
▪ Президенттік биліктің тарихи бастауларын әр бір адамға жеткізу
үшін баспадан жаңа кітаптарды шығару
▪ Басқару жүйесі мемлекет дамуында маңызды роль атқаратындығына
байланысты болғандықтан оның мәнін толық ашу керек.
▪ Мемлекетте дамыған, ашық көзқарастағы қоғамды қалыптастыру
▪ Мемлекетте басқа да саяси институттарының жұмысына
қызығушылықты таңыту
▪ Қоғамда саяси плюрализмге жол ашу
Жұмыстың әдістемелік негізі: ретінде мен конституциялық заңдарды және
деректік материалдарды қолдандым. Олар арқылы біздің елімізде президент
билігі ата-бабаларымыздан өз бастауын алатынына көзім жетті және заң арқылы
бүгінгі президент атқаратын қызметтерін қарастырдым. Осымен қатар жұмысты
толық ашу үшін салыстырмалы анализге негіздеп жаздым.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: менің ойымша, бұл тақырыптың практикада
қолдану барысында жаңа өзекті тұстарды ашуға болады. Себебі, біздің
мемлекетіміздің дамуының негізгі факторларының бірі - президенттік билік
болып саналады. Ал, оның тиімді тұстарын іс жүзінде көруге ғана болады. Осы
арқылы біз бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына және дүниежүзілік сауда
ұйымына кіре алатындығының жағымды, жағымсыз жақтарын тек іс жүзінде ғана
тексере аламыз.
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі: жалпы жұмыс кіріспе, 3 тараудан
және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде бүгінгі ұсынып отырған тақырыбынын
өзекті тұстары мен мақсаттары айқындалып жазылған. Жұмыстың 1-ші бөлімінде
президенттік биліктің тарихи тамырлары анықталынады яғни, көшпенділердегі
ел билеу жүйелерін қарастыру арқылы. 2-ші бөлімде жұмыс тақырыбын толық
ашу үшін Ресейдегі президенттік институттың қалыптасуы қарастырылады. Ал, 3-
ші бөлімінде Қазақстанның президенттік тарихи тамырларын анықтап, бүгінгі
орын алып жатқан президенттік институттың қалыптасуы және оның Ресей елімен
ұқсатықтары мен айырмашылықтары қарастырылады. Тақырыпты толық ашу үшін 28
әдебиет пайдаландым.
1. Көшпенділердегі ел билеу жүйелері

Көшпенділердің ел билеу жүйесінің тарихи тамырлары өте тереңде, өткен
ғасырларда жатыр. Ол кезеңнің деректерін мұқият саралап, ел билеу және отан
қорғау істеріне пайдаланудың маңызы зор. Әрине тарихи деректерді саралауда
біз ғылыми көзқарас негізінде ел дамуына объективті баға беруге тырысамыз.
Мәселен, отаршылдық рухта жазылған кітаптардың мазмұны халқымыздың ой-өрісі
мен сана-сезіміне тигізген кері әсерінің әлі де болса жойылып кетпегенін
бір сәтте естен шығаруға болмайды деп ойлаймыз. Совет дәуірі кезіндегі
тұжырымдарды коммунистік шовинизм туындысы деп бағалауға болады. Біздің ата-
бабаларымыздың артта қалғандығы, жабайылығы туралы өсектерді де осы
тұрғыдан бағалауымыз дұрыс. Тәуба, коммунистік программа жүзеге аспады,
қызыл империализм келмеске кетті, тәуелсіздік алдық, дербес ел болдық деп
отырмыз. Бірақ еңсемізді қайта көтеру үшін, рухани жазылу үшін әлі де
бірталай еңбектенуге тура келеді, - дейді Мұхтар Мағауин [1]. Шынында да,
республикамыздың тәуелсіздігіне 15 жыл болғанымен, біздің мемлекет
азаматтарының біразының саяси көзқарасы Совет Үкіметі кезіндегі берік
орныққан саяси көзқарастан көп алыс кетпеген. Сол ескі пиғылдағы тарихымды
білем дейтін, тарихи тақырыпқа қалам тартып жүрген пілдей жазушыларымыздың
ерекше белсенділері – еуроценттристтер. Олардың ішінен История Казахстана:
народы и культуры еңбегімен көзге түскен тарихшы - бүгінде марқұм –
Н. Масанов. Қазақстан тарихы туралы автордың оқулығының алғашқы
беттерінен–ақ, автордың қазақстандық ұлт деген ұғымды ойға да, бойға да
сіңіргісі келмейтіні байқалады. Сондай-ақ, Масанов Время газетінің 2001
жылғы 19 шілдедегі жарық көрген всеМИФная история деген сұхбатында:
Тарих сахнасына алғаш шығуынан бастап түркітілдес халықтар ешқашанда өзінің
біртұтастығын таңымады. Сонымен бірге біртекті тайпа ретінде саналмады, -
деп, бабаларымыздың тұтастығын жоққа шығарғысы келді [2]. Ал, ақиқат
басқаша еді... Бұл жөнінде Н.Ә. Назарбаев өзінің Тарих толқынында аталатын
еңбегінде: Менің пайымдауымда тарихқа деген бұл сияқты көзқарас
европацентризм мен кеңесцентризмнің тұрақтанған дәстүрімен тікелей
байланысты. Байырғы ұлы бабаларымыздың ұрпағы ретінде, біреудің шайнап
бергенін малдану бізге жараспайды, - деп жазады [3]. Шынында да,
еуроцентрист тарихшылар еліміздің тарихына байланысты жалған теорияларға
халықты сендіргісі келеді.
Бірақ еуроцентристтер бекер арамтер болады. Өйткені өркениет тарихы
басқаша. Мысалдар келтірейік, Дж. Неру: Азияның базбір өңірінен шыққан
арийлер, скифтер, ғұндар, моңғолдар, түріктер Азия мен Еуропаға қанат
жайып, жаппай қоныстанды. Еуропа ұзақ уақыт Азияның отары сияқты болды.
Еуропаны жермен-жексен еткен де, өркениетке жеткізген де солар, - деген
болатын [4]. Сонымен қатар, дүниедегі ең алғаш өркениет белгілері Азияда
пайда болып, дамығанын көрсеткен де Дж. Неру болатын. Осыған орай
Өркениет дегеніміз не? деген сұраққа жауап берейік. Ол латынның
азаматтық, қоғамдық деген сөзінен шыққан. Л. Морган, Ф. Энгельс
түсінігіндей, варварлық жабайылық кезеңінен кейінгі даму дәуірі. Өркениет
пен ұлт бір-бірінен ажыраспайтын екі үлкен ұғым. Ал ұлттың жұлдызды сәті –
мемлекет құру, әлемдік тарихқа өз өрнегін салу мүмкіндігі болса керек.
Көшпенді халықтарда өркениет пайда болғаннан бері мемлекеттің алғышарттары
да пайда болды. М. Қозыбаевтың түсінігінше, ең алғашқыда Ұлы Далада әдет-
ғұрыптарға, салттарға негізделген билік үстемдік құрған. Түрік қағанаты
кезінен бері авторитарлық билік жүйесіне көшу басталды. Жоңғар шапқыншылығы
кезінде екі билік формаларының ұштасуы болды. Яғни, авторитарлық билік пен
халық билігі бір жүйеге қалыптасты. Осыған орай академик Манаш Қозыбаев
көшпенді халықтардағы өркениет пен мемлекет ұғымдарына нақтылы анықтама
берген. Ол далалық өркениет және далалық демократия терминдерін алғаш рет
ғылыми айналымға енгзіп, өз еңбектерінде жан-жақты негіздеді.
Ұлы оқымыстының ғылыми осы жаңалығын күні бүгінге дейін дұрыс түсіне
алмай жүргендер бар екенін байқаймыз. Мысалы, М. Қозыбаевтың авторитарлық
билік пен халық билігі бір жүйеге қалыптасты деген тұжырымы тұрғысынан
Қазақ хандығы бізге үйреншікті монархия (әсіресе абсолюттік монархия) деп
түсінуге болмайды. Өйткені, хандық билікпен бірге халық билігі қатар
өрілген. Қазақ хандарын қарулы бар азаматтар ақ киізге отырғызып, таққа
көтеру рәсімін де сөз етіп отырған далалық демократия билік жүйесінің айқын
белгілерінің бірі екендігі күмәнсіз нәрсе.
Оқымыстылар арасында табиғи орта этностың өркениетті ел болып дамуына
үлкен әсер тигізетінін түсінетіндері болған. Алайда, Дала деген сөздің
мағынасын терең қарастырмай, жұрт дала өркениеті терминінің дүниежүзілік
тарихтағы үлкен маңызын түсінбеушілік те болған. Ал картаға көз салып,
үстірт көз жүгіртсек те, ата-бабаларымыз қоныстанған территориясында
Алатау, Ұлытау, Тянь-Шань, Мұғалжар тауларын, Еділ, Енисей, Ертіс, Жайық
өзендерін аңғармау мүмкін емес. Осыдан көшпенділерде өркениеттің дамуына
барлық жағдайлардың болғандығын аңғара аламыз. Көшпенді түрік
бабаларымыздың тарихын терең білген, оны жоғары бағалаған Л.Н. Гумилев еді.
Оны ...түріктердің қоғамдық тірлігі мен әлеуметтік институттарының
күрделі түрлері қайраң қалдырады: ел, еншілік-таспиқтық жүйесі, шендер
иерархиясы, әскери тәртіп, елшілік үрдісі, сол сияқты көрші елдердің
идеологиялық жүйелеріне қарсы қоятын, мұқият әзірленген дүниетанымның
болғандығы таң қалдырады, - деген болатын [5]. Көшпенділер өркениеті
әлемге орасан зор империя көлемінде мемлекеттік басқару жүйесін берді.
Әрине оның дамыған түрі бірден пайда болған жоқ. Көшпенді халықтардағы ел
билеу жүйесі белгілі бір даму сатыларынан өткен. Сатыларды анықтау үшін
көшпенділердің шежіресін нақты түсіну керек. Шежірені – аталарды тарату деп
тар ұғымда ғана түсінуге болмайды. Ғылыми негізде олардың шығу, таралу
тегі, тілі, өсіп-өнуі, жер бетіне таралуы, орналасуы, тірлігі, әдет-ғұрпы
зерттеледі. Ру-тайпа шежіресі мен ата-бабаларымыздың саяси жүйесінің
тарихи түбі бір. Көне жазбаларында ру-тайпа шежіресі туралы көп жазылған.
Байұзақ Қожабекұлы Албани бұл жайлы былай деген: Сол деректерде сақтардан
тараған тайпалық одақтар: Алан, Тоқар, Әби, Ауғаси, Әсия, Йатия, Сақарабақ,
Үйсін, Қаңлы, Дай (Адайлардың арғы тегі) аталса, біз қалайша тек шежірені
орта ғасырдағы аталарымыздан бастаймыз [6]. Яғни, көптеген ғалымдардың
қазақ халқының ел билеу тамырларын Қазақ хандығы кезеңінен іздейтінімен
келісуге де негіз жоқ. Ең алдымен, арғы ата-бабаларымыз сақтар мен
түріктердің саяси құрылымдарын тану қажет.
Сақ ханының қолында елдің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу, соғыс не
бейбітшілік мәселесін шешу, елшілер тағайындау, одақ құру, ел басқару ісіне
көмекшілер тағайындау тағы басқа да жұмыстар шоғырланды. Ал, оның саясаттық
бағытын анықтайтын негігі әсер етуші фактор – халық. Билік мұрагерлік
жолмен берілді. Ежелгі уақытта да халықтық жиналыстар болды. Бірақ
жиналыстарға заман ерекшелігіне сай тек қаруы бар адамдар қатыса алды.
Осыған орай, далалық демократияны әскери демократия деп те атайды. Жалпы,
сақ дәуірінің – қазақтың саяси жүйесінің түп тамыры деп саналуы дұрыс, -
дейді оқымыстылар.
Ел басқару ісінде дәстүрлердің жаңарып отырғанын, даму процесінің екінші
кезеңге өтуін түрік дәуірінен аңғарамыз. Соның арқасында қаған өлгеннен
соң, оның орнына билік отырғызу дәстүрі Түрік қағандығында жалғасын тапты.
Оның себебін оқымысты Қ. Салғараұлы толық түсіндіреді. Оның ойынша, мынадай
тарихи шындыққа назар аудару қажет. Азаттық үшін шешуші шайқастарға қапысыз
дайындалған жағдайда бірнеше ірі жеңістерге жеткен Бумын қаған байтақ
далада әкімшілік, этникалық бірлік, территориялық ыңғайластық негізінде
бернеше тайпалық одақтарды федерациялық жағдайда ғана Түрік мемлекетін
құрғаны белгілі. Оңтүстігінде жаулаушы империямен, шығысында варварлықтың
орта шенінде тұрған халықпен географиялық орта шеңберде тіршілік ету
жағдайы бұл мемлекетке негізінен бақташылық тұрмысты, осы бақташылық таңған
көшпелі өмірді сыйлады. Бұл және бұрынғы өзімен өзі томаға тұйық жатқан
бақташылық тұрмыс емес, ежелгі отырықшы көршілерімен ғасырлар бойы қарым
қатынаста болған, солармен жарыса дамып, олардағы көшпелі тірлікпен үйлесім
тауып, кейбір жақтарын өздеріне қабылдап, өздерінің жақсысын оларға
жұғыстырып отырған ерекше күрделенген бақташылық тұрмысы еді. Осындай
жағдайда жердің сонысына, судың тұнығына орай жеке иелігіне ру-ру болып
көшіп-қонып жүрген құрамды елді басқару, оның бірлігіне, тұтастығына
жарықшақ түсірмей ұстап тұру оңай болмаған. Мұнда найзаның ұшымен, білектің
күшімен құралған құрамды елдің өздерін бағындырған күштің мықтылығын үнемі
сезініп отыруы – тұтастық сақтаудың басты шарты болған. Сондықтан билік
тізгіні тек қарулы қолда болуы шарт болған. Елін бодандық бұғаудан босатып,
дербес азат мемлекет құрған Бумын оны түсінген. Сол себепті, ол бұрын
қалыптасқан мұрагерлік дәстүрді сақтап отырып, жас баланы таққа отырғызудың
қаншалықты қауіпті екенін сезіпті, ел басқару жеке қағанның өзімен бірге
араласып, көзғарық болған, ыстық – суықтан бірдей өтіп, ақыл-ойы
кемелденген інісін отырғызудың мәнін түсінген және осыны одан әрі заңдылық
ретінде қалыптастыруды еліне өсиет етеді. Осы өсиетке сай Бумыннан кейінгі
қағандар мұрагерлікке інілерін тағайындағаны тарихтан белгілі.

2.РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНДА ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Ресейде президенттік институт 1991 жылдан бері қызмет атқарады.осы
институтты Ресейдің мемлекеттік жүйеге енгізу туралы шешім 1991 жылдың
сәуір айында өткізілген жалпыхалықтық референдумда шешілді, ал осы жылдың
12-ші маусымында бүкілхалықтық сайлау арқылы осы қызметке Б.Н. Ельцин
тағайындалған болатын. Өзінің эволюциялық даму басында осы институт бүгінгі
президенттік институттан өзгеше еді. Ол мемлекеттік биліктің авторитетін
қайта құру үшін және заңды орындауды қамтамасыз ететін атқарушы билікті
нығайту мақсатында құрылған болатын. [7].
1991 жылдың 24 сәуірдегі қабылданған РСФСР Президенті туралы заңында
11 ғана бап болған. Кейбіреулері бүгінгілермен тоғысады ал, басқалары
өзінің практикалық, заңгерлік мағынасын жоғалтты. Осы заңда Президент
жоғарғы қызметтегі тұлға және РСФСР-дегі атқарушы биліктің басшысы ретінде
сипатталған болатын. Осыған сәйкес президент дәрежесі екі негізгі компонент
арқылы қосылды: ол бір уақытта мемлект басшысы және атқарушы биліктің
конституциялық басшысы болды. Бірақ, президенттік институт осындай үлгіде
көп қала бермеді. 1993 жылдың 3-4 қазанда аяқталған Контитуциялық кризис
жаңа Конституцияны қабылдауға әкелді. Жаңа Конституция Президенттің
қызметін және деңгейін басқаша дәрежеге көтерді. Президенттің бұйрығына
сәйкес РСФСР Президенті туралы заң қолдануға мүмкін емес және
Конституцияға қайшы келетін болып таңылды.
1993 жылдың Конституциясы мемлекетік биліктің жаңа органдар жүйесін
орнықтырды. Мемлекет басшысының қызметін және үкімет басшысын бірыңғай
атқаратын Президенттік республиканың американдық моделінен бас тартылды.
Таңдау жартыпрезиденттік француз моделіне түсті. Осы модельде мемлекет
басшысының және үкімет басшысының қызметтері бөлінеді. [7]. Осымен
Президент қызметі Ресей үшін жаңғырту ретінде саналады.
Президенттің қызметін нақты анықтау үшін, еңбіріншіден оның атқаратын
қызметінің деңгейін қарастыру қажет керек деп санаймын. Президент
мемелекеттік институт ретінде өте ерекше орынды алады. Себебі, ол
мемлекеттік маңызы бар барлық салаларды қадағалайды. Оның ерекше орны
Конституцияның структурасында көрінеді. Онда мемлекеттік органдар
жүйесінің сипатталуы Президент бөлімінен басталыды. Ресей Федерациясының
Президентінің статусының негізі 80 бапта көрсетілген. Президент мемлекеттің
жоғарғы басшысы болып табылады. Бірақ, Коституциялық құқықта мемлекет
басшысы сөзіне нақты анықтама берілмейді. Көптеген елдердегі қолданылатын
конституциялық құқықта мемлекет басшысы термині мүлдем қолданылмайды.
Мемлекет басшысының қызметі конституциялық құқықтың практикасына сай
анықталынады. Әдетте мемлекет басшысының ең басты қызметі осы мемлекеттің
ішкі және сыртқы жағдайын басқа елдерге таңыту болып табылады. Оны
мемлекеттің символы және ресми өкілі деп таңуға болады.
Президент конституциясының мызғымастығын қамтамасыз ететін тұлға болып
табылады. Ол мемлекеттің барлық органдарының конституциялық нормаларды
бұзбауын қадағалайды. Ол заңдарға вето құқығын салады және нормаға сай
келмейтін заңдардың іске асырылуын тоқтатады. Ол Үкіметтің шығарған
шешімдерін қабылдамау мүмкін. Сонымен қатар конституциясының
мызғымастығының жеке гаранты ретінде ғана емес, конституциялық сотпен қатар
бола алады. Ол азаматтардың бейбіт және ұқыты өмір сүруінің гаранты болып
табылады. Осыған байланытсты заң жобаларын ол Мемлекеттік Думаға енгізеді.
Осы заң жобалары жеке адамдармен бірге қандай да белгілі топтардың
құқықтарын қорғауға бағытталған. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, әскери
шенді адамдар яғни, мемлекет қамқорлығы қажетті адамдар болып табылады.
Президент жанында адам құқықтары жөніндегі комиссия бар. [8].
Президент ел егемендігін сақтауға бағытталған заң жобаларын және
шараларын қабылдау керек. Бас штабы және қорғаныс министрі президентке
тікелей жауапты болады. Осы жағдайда әскери күштерді басқаруда
орталықтандыру принципі жүзеге асады.
Президенттің маңызды қызметтерінің бірі – мемлекеттік органдардың
билігінің ара қатынасын нығайту болып табылады. Ресейде мемлекеттік билік
1993 жылдан бастап үш тармаққа бөлінеді: заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі.
Ресей президенттік институтының басқа елдерден ерекшклігі ол,
президенттік биліктің бірде бір осы билік тармақтарына жатпауы. Басқа
елдерде президентке заң атқарушы билігі жатады. Осыдан байқайтынымыз ол
президенттік билік басқа билік тармақтарынан жоғары тұратыны. Ол басқа
тармақтарының жұмысында тек арбитр қызметін атқарады.
Президент мемлекет дамуының сыртқы және ішкі бағыттарын анықтайды. Осы
норма өте жалпы болып келеді және кең қызмет атқаруға барлық жағдайды
ұсынады. Басқа мемлекеттерде осындай қағиданың болуы аз кездеседі. Осы
бағыттар жылма жыл Федералды Жиналысқа ұсынылады.
Президент өз қызметін жайдан жай тастай алмайды. Ол үшін нақты 3 жағдай
көрсетілген:
1) Қызметтен шектету, осының негізінде билікті өз шешімімен
қалдырып кету болып табылады. Осындай жағдайда президенттің өкілеттігі
уақытша Үкімет Төрағасына жүктеледі. Еңбңрңншңден президент өтінішті
жазады. Бірақ, шешім нақты болу керек. Себебі, ол қайтарылмайды. Осындай
жағдай Ресей Федерациясының тарихында орын алған болатын. 1999 жылдың 31
желтоқсанында Б. Н. Ельцин өз шешімі бойынша президент міндеттерін Үкімет
Төрағасы болып табылған В. В. Путинге жүктелді.
2) Денсаулық жағдайына байланысты қызметтен босату. Осында екі
нұсқаның болуы мүмкін:
А) Президент қатты ауырады бірақ, шешімдерді өзі қабылдай алады.
Осы жағадайда денсаулық жағдайына байланысты президентті қызметтен
босатады. Бұл қызметтен шектетумен бірдей болады, бірақ нақты жағдайлар
көрсетіледі.
Б) Егер президент шешімдерді өзі қабылдай алмаса және оның есі
дұрыс емес таңылған кезде қызметтен босату. Осы жағдайда шешімді шығару
үшін арнайы авторитетті медициналық қорытынды керек болады.
Егер президент қызметті тек уақытша ғана атқара алмаса, оның орнына
уақытшы Үкімет Төрағасы мемлекеттің барлық істерін атқарады.
3) 1991 жылы енгізілген заң бойынша президент конституцияны бұзғаны
үшін қызметті тастауға міндетті болды. Ал, қазір конституция өзгергеннен
кейін мемлекетті лдау немесе одан да ауыр қылмыс істесе қызметті тастауға
мәжбүр болады. Президентті босату үшін Мемлекеттік Думаның үштен бір бөлігі
осы шешімді қолдау керек. Осыдан кейін арнайы комиссия құрастырылады. Ол
Үкімет Төрағасы және барлық фракциялардан 13 мүшемен бірге комиссия жұмысын
атқарады. Осы шешім Жоғарғы Сотпен бекітілуі тиіс. Толық шешімді Федерация
Кеңесі қабылдайды. Импмчмент кезінде президент өзінің барлық үстемдіктерін
автоматты түрде жоғалтады.
Оның қызметі Үкімет Төрағасына тапсырылады. Бірақ ол Мемлекеттік Думаны
таратуға, референдумды шақыруға, Конституцияны өзгертуге құқылы емес.

3. Қазақстандағы президенттік биліктің тариха тамырлары және
президенттік институттың қалыптасуы
Атақты неміс ғалымы Ф. Гегель мемлекеттік құрылымды былай түсіндіреді:
мемлекеттік құрылым сан ғасырлар жұмысы болып табылады. Халықтың ақылын
және идеялардың толықтығын көрсетеді. [9]. Гегельдің мемлекеттік құрылымды
зерттеу процесін халықтың ежелгі тарихынан бастау керектігімен сөзсіз
келісеміз. 1 тарауымызда арғы ата-бабаларымыздың өзіне тән ерекшеліктерін
қайта саралап анықтағанымыз да осыдан. Парламентализм, президенттік, сот
билігі, одан да басқа қоғамдық қатынастарды реттейтін көптеген
институттардың пайда болуын Кеңестер Одағы кезеңінен бастау алады деп келте
жауап қайтаратындардың жиі кездесіп қалатыны жасырын емес. Ал шындығына
келетін болсақ, қазақ қоғамында ежелден бері саяси жүйелер дамып, түрлі
кезеңдерден өткендігі туралы, ондағы мемлекетті құру, қалыптастыру, дамуы
туралы көп айтылмайды.
Алдымен елдегі қоғамдық құрылым туралы бірер сөз.
XVII ғасыр мен XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ халқы көшпенді елдер
қатарында өмір сүріп келді.
Үлкен тарихшы Н. Мыңжанидің деректеріне қарағанда, құрылым жағынан Қазақ
елі мынадай сипатта болғанын көреміз:
1. Ауыл-елдің негізгі әкімшілік құрылымы болған: ол әдетте 10 үйден
тұратын.
2. Ата аймақ. Ол жеті атадан туған туыстардан тұратын. Оны ақсақал
басқаратын.
3. Ру - 12-15 ауылды біріктірді. Оны ру басы басқарды.
4. Арыс – бірнеше рудан тұратын. Оны би басқарды.
5. Ұлыс – бірнеше арыстан тұратын. Оны сұлтан басқарды.
6. Жүз – бірнеше ұлыстан құралатын. Оны хан басқаратын.
7. Хандық – үш жүздің басын қосатын. Оны ұлы хан басқаратын.
Қазақ елінде осындай құрылым ертеде сақ-түрік дәуірінде қалыптасып,
бертінде көп уақыт сақталған.
Енді мемлекеттік құрылым туралы мәселеге көшейік.
Біз ұзақ уақыт аралығында мемлекеттілік мәселесі тек маркстік-лениндік
методология бойнша қарастырылып келгендігін көрсеткен болатынбыз. Бірақ бұл
методологияда көшпелі халықтардағы мемлекеттілік ұғымы мүлдем
аңғарылмайтын. Әлі күнге дейін қазақтардың мемлекеттігіне байланысты көп
кемсітушіліктер болып келді. Арғы ата-бабаларымызда мемлекеттің тек
алғышарттары ғана болды деп айтып жүрген тарихшылар, құқықтанушылар бүгінгі
күннің өзінде кездесіп қалады. Қазақ мемлекеттілігінің пайда болуы мен
дамуын зерттеу оның еуразиялық тұрпатынан және көшпенді өркениеттен бастау
алады. Мемлекет ұғымы, М. Қозыбаевтың пікірінше, бұл – аумақтық тұтастық,
халық, ел билеу жүйесінің ұштасуына тән әлеуметтік құбылыс [10]. Ал осы
жүйеде біздің қарастырып отырғанымыз – мемлекеттіліктің ұшар басындағы
қаған-хан-президент биліктерінің бірімен –бірі ұштаса, сабақтаса дамуы.
Бірінші сөз көне түріктердің алғашқы билеушілері Бумын, Істемі қағандар
туралы болуы ләзім. Түрік жұртына алғашқы жеке билік құрған тұлғалар –
Бумын, Істемі туралы Күлтегін жазуында былай делінеді: Көкте – тәңірі,
төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында Адам болып жаралған. Адам
баласының үстіне ата тегім Бумын, Істемі қарап отырған. Қаған отырған елді
түзеген. Дүниенің төрт бұрышы соларға қараған. Бастыны жүгіндірген,
тізеліні бүктірген, бәрін бейбіт еткен, ашты тойындырған, жалаңашты
киіндірген, азды көп қылған, кедейлерді бай қылған, тату елге жақсылық
қылған. Бумын, Істемі қағандардың билігі туралы келтірілген сөздер елге,
халыққа деген жаңаршылық адами тағы да адал пікір, қомқорлық кімді болсын
бауырап алады. Өткен ерте замандағы ел басқарған бабаларымыздың атқарған
істеріне, айтқан сөздеріне сеніміңді арттыра түседі, Отаншылдық сезімді
күшейтеді.
Территориялық тұтастық, оны қорғау мәселесі мемлекет құрудағы басты
шарттардың бірі. Ежелгі түріктердің әскери-соғыс ілімдері бұл шартқа
байланысты пайда болды. Мамандардың пікірінше, түркі сөзінің этимологиясы
әскери адам, әскери лауазым деген мағынаға саяды. VI-VIII ғасырларда
қазіргі Қазақстан және Орта Азия даласындағы үздіксіз қақтығыстар, жаулап
алу, соғыс қимылдары жүргізгенін еске алсақ, көне бабаларымыздың әскери
қауымы әлеуметтік құрылымның ірі бөлігін құрағанын пайымдағанымыз жөн.
Қарулы күштердің бас қолбасшысы міндетін қаған атқарды. Осы жерде
Қазақстанның бас қолбасшысы Республика Президенті екенін атап көрсетуіміз
жөн. Ол Президенттік биліктің түріктердің жоғарғы билік жүйесімен
сабақтастығын тағы да бір рет дәлелдей алатыны анық. Мемлекет болып қалу
үшін жиі-жиі соғысу қажеттілігі болды. Күлтегін жазуында Бумын қағанның 47
рет соғысқаны, 20 соғыс жасағаны, Күлтегіннің өзі бір жылда бес мәрте
соғысқаны мәңгі тасқа қашап жазылған. Хангелді Әбжанов түріктердің
ерекшелігін былай түсіндіреді: Байырғы түркі жазба ескерткіштерінде жорық
пен соғыс мәселесінің жиі көтеріліп, есесіне экономикалық жай-күйдің үстірт
баяндалуын елбасылар мен қолбасшылардың соғысқұмарлығы ретінде емес, қайта
олардың ұлттық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға қойғаны ретінде
қабылдағанымыз жөн [11]. Мұншалықты соғыс қимылдарын жүргізу мемлекеттік
билік және оның ішіндегі бас қолбасшының, яғни қағанның жеке билігі
пәрменді, күшті болғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін еді.
Ғасырларға созылған осы игілікті қасиеттер көшпенділер тарихында өзінің
жалғасын таба берді. Көшпенділер көші ғасырлардан ғасырға созыла берді. Осы
көшпенді халықтар өмірінде өткен бабаларының билеу тәжірибесін ешбір
үзіліссіз, күрделі өзгеріссіз жалғастыра берді.
Күл-Тегін – біздің халқымыздың үш мың жылдық асқақ рухының көрінісі,
Шыңғыс хан – мәңгілік күш-қуатымыздың айғағы, Абай – ақыл-парасатымыздың
өлшемі, - дейді М. Мағауин [12]. Шынында да, Ұлы Түрік қағандығының Шығыс
Ордасы құлағаннан соң екі жүз жылдан кейін қайтадан ес жиған, тағы бір жүз
жылда күш-қуаты қалпына келген, бірақ әр ру жеке патшалық құрып, басы
бірікпей тұрған көшпенді түрік-монғол жұртын бір орталыққа ұйымдастырып,
қуатты жаңа мемлекет құрған – Шыңғыс хан. Түрколог-ғалым Қаржаубай
Сартқожаұлы Шыңғыс хан алғаш мемлекет құрған тұста, оның ордасында Бас іс
басқарушы болған адам Чыңғай Чыңсан дейтін кісі болғанын айтады. Ол
қазақтың керей руынан. Қ. Сартқожаұлы Шыңғыс ханның мемлекет қырудағы
Чыңғай Чыңсанның зор әсері болғанын айта келіп, былай дейді: Көне
түріктерден қалған салт-дәстүр, ел басқару тәжірибесі моңғол жерінде
найман, керей хандықтарында мұра боп қалған. Кейін сол керейлерден шыққан
ғұлама Чыңғай Чыңсан сияқтылар Көк Түрікше қалыптасып, Найман, Керей
хандықтарында жалғасын тапқан тәжірибені Моңғол мемлекетінің құрылымына
пайдаланған. Жалпы, көне түркілерден қалған дәстүрді өз бойына сіңіріп
сақтаған – Моңғол империясы [13]. Халқымыздың жеке билік тарихын Шыңғыс
ханның тәжірибесіз елестету мүмкін емес. Шыңғыс хан көне түрік
бабаларымыздың жеке билікті заманына сай үйлестіріп, бүкіл дүниежүзін таң
қалдырған дәстүрлі жарғы, жоралар ізімен мемлекеттік жүйе қалыптастырды. М.
Мағауиннің айтуынша, Московиядан бастау алған Орыс мемлекетінің өзі Шыңғыс
хан үлгісімен құрылған болатын [14].
Халқымыздың тарих толқынында Ежелгі Түрік қағандығының, одан кейін
Шыңғыс хан империясының, оған жалғас ұлы мемлекетіміз Алтын Орданың тікелей
мұрагері – Қазақ хандығының құрылуы бір-бірімен ажыраспайтын процестер.
Бүгінгі қазақ халқының жер бетінен өшіп кетпей, ел болып, жұрт болып отыруы
– дүние қайта бұзылған бытыраңқы заманда дербес ту көтеріп шыққан Қазақ
хандығының арқасы. Түрік бабаларының жоғарғы билік тәжірибесі қазақ
хандығында да жалғасын тапты. 400 жылдан артық уақытқа созылған қазақ
хандарының билігінде көне түрік қоғамдарының билігі негізінен бұзбай
қолданыла берді. Бумын қағанның қалған дәстүрі бойынша қазақ хандығында да
ханның мұрагері етіп баласы емес, туған інісін таққа отырғызу рәсімі
қолданылған. Мысалы, Керей ханнан кейін оның баласы емес, оның орнына
немере інісі сұлтан Жәнібек таққа отырды, ал Тәуекел хан қаза болғаннан
кейін таққа оның інісі Есім ие болды.
Елін жаудан қорғап, шекарасын кеңіткен елімізден ұлы перзенті - Қасым
хан (1511-1523). Оның қарамағында 300 мың салт-атты әскер болған. Бұл XVI
ғасырдағы тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуынша Жошы ханнан кейінгі
Дешті-Қыпшақ даласындағы көрнекті әскербасы болған. Сонымен қатар, бейбіт
кезде әділ де әрі білгір елбасы ретінде жұрт құрметіне бөленген Қасым сол
кездегі тарихи әдебиетте белгілі сұлтан, даңқты бахадұр - деп аталады. Ел
басқару ісінде Қасым хан ата жолын берік ұстанғанымен, халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп ережелер енгізеді. Оларды дамытып билер
кеңесімен ақылдаса отырып, Жарғы заңын жасайды. Қазақша жарғы әділдік
деген ұғымды білдіреді.
Халық бұқарасы шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы – жарғыны
көтергенін қатты ұнатып, оны Қасым ханның қасқа жолы деп атап кетті.
Бұл заңға кірген ережелер:
1. мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері);
2. қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза);
3. әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар-
ат);
4. елшілік шаралары (майталмандық, шешендік халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік);
5. жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер, жасауы,
тұтқауылдардың міндеті).
Бұл жүйе сол кездегі қазақ қауымының қоғамдық және құқықтық заңдарын
қалыптастырды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.