Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролі
1. Сұрапбергенов А. Ислам дінінің реакциялық мәні, Алматы, 2001.
2. Тәжікова К., Ислам дүниетанымы идеология және саясат, Алматы 2001.
3. Маннаъ әл.Қаттан, Фи улумил Қур’ан, Бейрут, 1980.
4. ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері. Ғылыми еңбектер жинағы, Шымкент, 2002.
5. Кутубус.Ситтә уә шурухуха, І.ХVІІІ, Истанбул, 1992.
6. Сафвет Сених. Ғибадат ғажайыптары, Алматы, 2001.
Nevevi, Ebu Zekeriyya, Riyazü’s Salihin (ауд. Кандемир М. Яшар, Чакан И. Л., Кучук Рашит), I.VIII, İstanbul, 1997.1999.
7. Языжы, Сейфеддин, Негізгі діни мағлұматтар, Алматы, 2004.
8. Sofuoğlu, Mahmud, Sahihi.Buhari ve tercemesi, I.XVI, İstanbul, 1987.
9. İslam Ansiklopedisi, DİA, 9. ve 23. cildler, İstanbul, 1994.
10. Şamil İslam Ansiklopedisi, 2.сild, İstanbul, 1999.
11. Metin, Köse, Yeni Nesil Yeni Toplum, İstanbul, 1995.
12. Taşgetiren, Ahmed, Rahmet Toplumu, İstanbul, 1995.
13. Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tefsirü’t Taberi, İstanbul, 1995.
14. Иванов В.А., Трофимов Я.Ф., Религии в Казахстане, Алматы, 2003.
15. Gazali, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed, İhya Ulumid Din, І.ҮІІІ, İstanbul, 1992.
16. Құран Кәрім мағына және түсінігі, Халифа Алтай аудармасы, Мәдина 1991.
17. Dönmez, İbrahim Kafi, İslamda İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, 1. cild, İstanbul, 1997.
18. Hicazi, Mahmud, Furkan Tefsiri, І.VІ , Istanbul.
19. Ahmed bin Hanbel, el.Müsned, (trc. Rifat Oral), I.II, Konya, 2003.
20. Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb.i Sitte, I.XVIII, Istanbul.
21. Sabuni, Muhammed Ali, Safvetüt.Tefasir, I.VII, İstanbul, 1992.
22. Көбеева Оразкүл, Дінтану негіздері, Алматы, 1998.
23. Осман Нури Топбаш, Рахмет самалы (ауд. Хайреддин Өзтүрік), Алматы, 2001.
24. Тарази Зинулла, Ислам ғибадаттары, Алматы, 2001.
25. Мехмет Соймен, Ислам дінінің негіздері (ауд. Сәуле Дағайқызы), Анкара, 1998.
26. Көбеева Оразкүл, Шындыққа жол, Алматы, 1999.
27. Өсерұлы Нұралы, Мұсылмандық қағидалары, Алматы, 1994.
28. Өзей, Рамазан, Ислам дүниесi, Истанбул, 1996.
29. С. Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам әдебі, Шымкент 2001.
2. Тәжікова К., Ислам дүниетанымы идеология және саясат, Алматы 2001.
3. Маннаъ әл.Қаттан, Фи улумил Қур’ан, Бейрут, 1980.
4. ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері. Ғылыми еңбектер жинағы, Шымкент, 2002.
5. Кутубус.Ситтә уә шурухуха, І.ХVІІІ, Истанбул, 1992.
6. Сафвет Сених. Ғибадат ғажайыптары, Алматы, 2001.
Nevevi, Ebu Zekeriyya, Riyazü’s Salihin (ауд. Кандемир М. Яшар, Чакан И. Л., Кучук Рашит), I.VIII, İstanbul, 1997.1999.
7. Языжы, Сейфеддин, Негізгі діни мағлұматтар, Алматы, 2004.
8. Sofuoğlu, Mahmud, Sahihi.Buhari ve tercemesi, I.XVI, İstanbul, 1987.
9. İslam Ansiklopedisi, DİA, 9. ve 23. cildler, İstanbul, 1994.
10. Şamil İslam Ansiklopedisi, 2.сild, İstanbul, 1999.
11. Metin, Köse, Yeni Nesil Yeni Toplum, İstanbul, 1995.
12. Taşgetiren, Ahmed, Rahmet Toplumu, İstanbul, 1995.
13. Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tefsirü’t Taberi, İstanbul, 1995.
14. Иванов В.А., Трофимов Я.Ф., Религии в Казахстане, Алматы, 2003.
15. Gazali, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed, İhya Ulumid Din, І.ҮІІІ, İstanbul, 1992.
16. Құран Кәрім мағына және түсінігі, Халифа Алтай аудармасы, Мәдина 1991.
17. Dönmez, İbrahim Kafi, İslamda İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, 1. cild, İstanbul, 1997.
18. Hicazi, Mahmud, Furkan Tefsiri, І.VІ , Istanbul.
19. Ahmed bin Hanbel, el.Müsned, (trc. Rifat Oral), I.II, Konya, 2003.
20. Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb.i Sitte, I.XVIII, Istanbul.
21. Sabuni, Muhammed Ali, Safvetüt.Tefasir, I.VII, İstanbul, 1992.
22. Көбеева Оразкүл, Дінтану негіздері, Алматы, 1998.
23. Осман Нури Топбаш, Рахмет самалы (ауд. Хайреддин Өзтүрік), Алматы, 2001.
24. Тарази Зинулла, Ислам ғибадаттары, Алматы, 2001.
25. Мехмет Соймен, Ислам дінінің негіздері (ауд. Сәуле Дағайқызы), Анкара, 1998.
26. Көбеева Оразкүл, Шындыққа жол, Алматы, 1999.
27. Өсерұлы Нұралы, Мұсылмандық қағидалары, Алматы, 1994.
28. Өзей, Рамазан, Ислам дүниесi, Истанбул, 1996.
29. С. Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам әдебі, Шымкент 2001.
Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет болғалы көп іс-шаралар жүзеге асып жатыр. Еліміз жан-жақты дамып көркеюде. Соның ішінде қуантарлық бір жайт – жетпіс жыл бойы ұмытылуға айналған Ислам дінінің қайта жандануы. Қоғамымызда рухани шөлдеген адамдар, Ислам дінінің рухани қайнар бұлағынан қайта сусындай бастады. Енді мен өзімнің бітіру жұмысымда Ислам дінінің қоғамда алатын орны мен ролі жайында сөз қозғамақпын. Өйткені Ислам діні тек қана құлшылықтармен ғана шектелмейді, сонымен қатар оның қоғамға да көптеген пайдалары бар. Мәселен: қоғамдағы адамдардың арасындағы бауырмалдықты, татуластықты, мейірімділікті, әділдікті, еркіндікті, теңдікті, бейбітшілікті т.б. орнықтыруда Ислам дінінің әсері орасан зор. Сол сияқты қоршаған ортаны қорғауда, ғылым мен мәдениетте, күнделікті тұрмыс-тіршілікте, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасында да, Исламның алатын орны ерекше. Менің бұл жұмысты жазудағы басты мақсатым: жоғарыда айтылған мәселелердің барлығын нақты дәлелдермен түсіндіріп беру.
Тарихқа терең бойласақ адам баласының дінсіз өмір сүрмегендігін көреміз. Сонау Адам атадан бүгінге дейін әрбір кезеңде, адамзат баласы бір күштің, құдірет иесінің бар екенін біліп оған сеніп құлшылық қылуын тоқтатпаған. Ол сенген діндері хақ дін болсын, адамдар жағынан ойластырылған дін болсын, адамзат тарихында дінсіз қоғам болмағаны белгілі жайт.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет болғалы көп іс-шаралар жүзеге асып жатыр. Еліміз жан-жақты дамып көркеюде. Соның ішінде қуантарлық бір жайт – жетпіс жыл бойы ұмытылуға айналған Ислам дінінің қайта жандануы. Қоғамымызда рухани шөлдеген адамдар, Ислам дінінің рухани қайнар бұлағынан қайта сусындай бастады. Енді мен өзімнің бітіру жұмысымда Ислам дінінің қоғамда алатын орны мен ролі жайында сөз қозғамақпын. Өйткені Ислам діні тек қана құлшылықтармен ғана шектелмейді, сонымен қатар оның қоғамға да көптеген пайдалары бар. Мәселен: қоғамдағы адамдардың арасындағы бауырмалдықты, татуластықты, мейірімділікті, әділдікті, еркіндікті, теңдікті, бейбітшілікті т.б. орнықтыруда Ислам дінінің әсері орасан зор. Сол сияқты қоршаған ортаны қорғауда, ғылым мен мәдениетте, күнделікті тұрмыс-тіршілікте, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасында да, Исламның алатын орны ерекше. Менің бұл жұмысты жазудағы басты мақсатым: жоғарыда айтылған мәселелердің барлығын нақты дәлелдермен түсіндіріп беру.
Тарихқа терең бойласақ адам баласының дінсіз өмір сүрмегендігін көреміз. Сонау Адам атадан бүгінге дейін әрбір кезеңде, адамзат баласы бір күштің, құдірет иесінің бар екенін біліп оған сеніп құлшылық қылуын тоқтатпаған. Ол сенген діндері хақ дін болсын, адамдар жағынан ойластырылған дін болсын, адамзат тарихында дінсіз қоғам болмағаны белгілі жайт.
1. Сұрапбергенов А. Ислам дінінің реакциялық мәні, Алматы, 2001.
2. Тәжікова К., Ислам дүниетанымы идеология және саясат, Алматы 2001.
3. Маннаъ әл-Қаттан, Фи улумил Қур’ан, Бейрут, 1980.
4. ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері. Ғылыми еңбектер жинағы, Шымкент, 2002.
5. Кутубус-Ситтә уә шурухуха, І-ХVІІІ, Истанбул, 1992.
6. Сафвет Сених. Ғибадат ғажайыптары, Алматы, 2001.
7. Nevevi, Ebu Zekeriyya, Riyazü’s Salihin (ауд. Кандемир М. Яшар, Чакан И. Л., Кучук Рашит), I-VIII, İstanbul, 1997-1999.
7.8. Языжы, Сейфеддин, Негізгі діни мағлұматтар, Алматы, 2004.
8.9. Sofuoğlu, Mahmud, Sahihi-Buhari ve tercemesi, I-XVI, İstanbul, 1987.
9.10. İslam Ansiklopedisi, DİA, 9. ve 23. cildler, İstanbul, 1994.
10.11. Şamil İslam Ansiklopedisi, 2.сild, İstanbul, 1999.
11.12. Metin, Köse, Yeni Nesil Yeni Toplum, İstanbul, 1995.
12.13. Taşgetiren, Ahmed, Rahmet Toplumu, İstanbul, 1995.
13.14. Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tefsirü’t Taberi, İstanbul, 1995.
14.15. Иванов В.А., Трофимов Я.Ф., Религии в Казахстане, Алматы, 2003.
15.16. Gazali, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed, İhya Ulumid Din, І-ҮІІІ, İstanbul, 1992.
16.17. Құран Кәрім мағына және түсінігі, Халифа Алтай аудармасы, Мәдина 1991.
17.18. Dönmez, İbrahim Kafi, İslamda İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, 1. cild, İstanbul, 1997.
18.19. Hicazi, Mahmud, Furkan Tefsiri, І-VІ , Istanbul.
19.20. Ahmed bin Hanbel, el-Müsned, (trc. Rifat Oral), I-II, Konya, 2003.
20.21. Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb-i Sitte, I-XVIII, Istanbul.
21.22. Sabuni, Muhammed Ali, Safvetüt-Tefasir, I-VII, İstanbul, 1992.
22.23. Көбеева Оразкүл, Дінтану негіздері, Алматы, 1998.
23.24. Осман Нури Топбаш, Рахмет самалы (ауд. Хайреддин Өзтүрік), Алматы, 2001.
24.25. Тарази Зинулла, Ислам ғибадаттары, Алматы, 2001.
25.26. Мехмет Соймен, Ислам дінінің негіздері (ауд. Сәуле Дағайқызы), Анкара, 1998.
26.27. Көбеева Оразкүл, Шындыққа жол, Алматы, 1999.
27.28. Өсерұлы Нұралы, Мұсылмандық қағидалары, Алматы, 1994.
28.29. Өзей, Рамазан, Ислам дүниесi, Истанбул, 1996.
29.30. С. Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам әдебі, Шымкент 2001.
2. Тәжікова К., Ислам дүниетанымы идеология және саясат, Алматы 2001.
3. Маннаъ әл-Қаттан, Фи улумил Қур’ан, Бейрут, 1980.
4. ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері. Ғылыми еңбектер жинағы, Шымкент, 2002.
5. Кутубус-Ситтә уә шурухуха, І-ХVІІІ, Истанбул, 1992.
6. Сафвет Сених. Ғибадат ғажайыптары, Алматы, 2001.
7. Nevevi, Ebu Zekeriyya, Riyazü’s Salihin (ауд. Кандемир М. Яшар, Чакан И. Л., Кучук Рашит), I-VIII, İstanbul, 1997-1999.
7.8. Языжы, Сейфеддин, Негізгі діни мағлұматтар, Алматы, 2004.
8.9. Sofuoğlu, Mahmud, Sahihi-Buhari ve tercemesi, I-XVI, İstanbul, 1987.
9.10. İslam Ansiklopedisi, DİA, 9. ve 23. cildler, İstanbul, 1994.
10.11. Şamil İslam Ansiklopedisi, 2.сild, İstanbul, 1999.
11.12. Metin, Köse, Yeni Nesil Yeni Toplum, İstanbul, 1995.
12.13. Taşgetiren, Ahmed, Rahmet Toplumu, İstanbul, 1995.
13.14. Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tefsirü’t Taberi, İstanbul, 1995.
14.15. Иванов В.А., Трофимов Я.Ф., Религии в Казахстане, Алматы, 2003.
15.16. Gazali, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed, İhya Ulumid Din, І-ҮІІІ, İstanbul, 1992.
16.17. Құран Кәрім мағына және түсінігі, Халифа Алтай аудармасы, Мәдина 1991.
17.18. Dönmez, İbrahim Kafi, İslamda İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, 1. cild, İstanbul, 1997.
18.19. Hicazi, Mahmud, Furkan Tefsiri, І-VІ , Istanbul.
19.20. Ahmed bin Hanbel, el-Müsned, (trc. Rifat Oral), I-II, Konya, 2003.
20.21. Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb-i Sitte, I-XVIII, Istanbul.
21.22. Sabuni, Muhammed Ali, Safvetüt-Tefasir, I-VII, İstanbul, 1992.
22.23. Көбеева Оразкүл, Дінтану негіздері, Алматы, 1998.
23.24. Осман Нури Топбаш, Рахмет самалы (ауд. Хайреддин Өзтүрік), Алматы, 2001.
24.25. Тарази Зинулла, Ислам ғибадаттары, Алматы, 2001.
25.26. Мехмет Соймен, Ислам дінінің негіздері (ауд. Сәуле Дағайқызы), Анкара, 1998.
26.27. Көбеева Оразкүл, Шындыққа жол, Алматы, 1999.
27.28. Өсерұлы Нұралы, Мұсылмандық қағидалары, Алматы, 1994.
28.29. Өзей, Рамазан, Ислам дүниесi, Истанбул, 1996.
29.30. С. Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам әдебі, Шымкент 2001.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ – АРАБ УНИВЕРСИТЕТІ
Дінтану кафедрасы
БІТІРУШІ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролі
Орындаған: Зинабдинов Асылбек
Ғылыми жетекшісі: Алдабергенова Гүлнәр
Шымкент 2005 ж.
Мазмұны:
Бітіруші жұмыстың көкейкестілігі: Бітіру жұмысының негізгі
көкейкесті мәселесі Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролін жан – жақты
қарастыра білуінде болып отыр.
Жұмыстың теориялық қолданылымы: Қазіргі кезеңдегі және бұрынғы
ғалымдардың Ислам діні жайында жазған еңбектерін қолдану. Бұл жұмыста да
сол ғалымдардың еңбектерін қолдану.
Жұмыстың практикалық қолданылымы: Бұл жұмыс орта және жоғарғы
оқу орындарында философия, дінтану факультеттерінде білім нәрін алып
жатқан студенттерге қолдануға әрі зерттеушілерге бірден-бір құрал бола
алады деген үміттеміз.
Бітіру жұмысының мақсаты: Ислам дінінің қоғам өміріндегі орнының
ерекше екендігін атап көрсету.
Жұмыстың міндеті: Ғылыми түрде Ислам дінінің әлеуметтік саладағы өз
орнын кеңінен түсіндіре білу.
Зерттеу әдістері: Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролін түсіндіру
барысында нақты дәлелдерге сүйену. Қажетті әдебиеттерді орынды пайдалану.
Зерттеу объектісі: Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролі. Ислам
және қоғам арасындағы байланыс. Сондай-ақ Ислам дінінің қоғамға әсері.
Бітіру жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы –
1. Жоспардан
2. Кіріспеден
3. ІІІ- Тараудан
І – Тарау. Қоғамдағы дін түсінігі және діннің қажеттілігі.
ІІ – Тарау. Қазіргі таңда Ислам діні.
ІІІ – Тарау. Ислам дінінің күнделікті тұрмыс – тіршілікте
алатын орны.
4. Қорытындыдан
5. Сілтемелерден
6. Пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
І - тарау
І.1. Қоғамдағы дін түсінігі және діннің қажеттілігі.
І.2. Ислам діні және қоғам.
І.3. Ғылым мен мәдениетте Исламның алатын орны.
ІІ - тарау
ІІ.1.Қазіргі таңда Ислам діні.
ІІ.2.Мұсылман елдері құрған ұйымдар және олардың қызметтері.
ІІ.3.Исламдағы сенім мен құлшылықтардың және шариғат заңдарының
қоғамға әсері.
ІІІ - тарау
ІІІ.1.Ислам дінінің күнделікті тұрмыс - тіршілікте алатын орны.
ІІІ.2.Ислам дінінің қоршаған ортаны қорғауға және қоғамдық теңдік пен
бейбітшілікке қосқан үлесі.
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, тәуелсіз
мемлекет болғалы көп іс-шаралар жүзеге асып жатыр. Еліміз жан-жақты дамып
көркеюде. Соның ішінде қуантарлық бір жайт – жетпіс жыл бойы ұмытылуға
айналған Ислам дінінің қайта жандануы. Қоғамымызда рухани шөлдеген адамдар,
Ислам дінінің рухани қайнар бұлағынан қайта сусындай бастады. Енді мен
өзімнің бітіру жұмысымда Ислам дінінің қоғамда алатын орны мен ролі жайында
сөз қозғамақпын. Өйткені Ислам діні тек қана құлшылықтармен ғана
шектелмейді, сонымен қатар оның қоғамға да көптеген пайдалары бар. Мәселен:
қоғамдағы адамдардың арасындағы бауырмалдықты, татуластықты,
мейірімділікті, әділдікті, еркіндікті, теңдікті, бейбітшілікті т.б.
орнықтыруда Ислам дінінің әсері орасан зор. Сол сияқты қоршаған ортаны
қорғауда, ғылым мен мәдениетте, күнделікті тұрмыс-тіршілікте, адамдардың
бір-бірімен қарым-қатынасында да, Исламның алатын орны ерекше. Менің бұл
жұмысты жазудағы басты мақсатым: жоғарыда айтылған мәселелердің барлығын
нақты дәлелдермен түсіндіріп беру.
Тарихқа терең бойласақ адам баласының дінсіз өмір сүрмегендігін
көреміз. Сонау Адам атадан бүгінге дейін әрбір кезеңде, адамзат баласы бір
күштің, құдірет иесінің бар екенін біліп оған сеніп құлшылық қылуын
тоқтатпаған. Ол сенген діндері хақ дін болсын, адамдар жағынан
ойластырылған дін болсын, адамзат тарихында дінсіз қоғам болмағаны
белгілі жайт. Қазір дүниежүзінде түрлі дін өкілдері өмір сүруде. Біреулері
пұтқа табынып жатса, енді біреулері отқа, жан-жануарға, жұлдыздарға,
адамдарға табынып, сыйынуда. Осындай дін өкілдерінің ішінде тек қана бір
Аллаға құлшылық қылатын мұсылмандар өмір сүруде. Мұсыл-мандардың сенетін
діні, ең соңғы әрі шынайы хақ дін - Ислам діні болып табылады. Бүгінгі
таңда дүние жүзі халықтарының көпшілігі Қазақстан халқының басым бөлігі -
Ислам дінін ұстанушылар. Бірақ көпшілік бұл дінді толық әрі анық
түсінбеуде. Қазіргі мұсылман бауырларымыздың көпшілігі бұл дінді намаз оқу,
ораза ұстау, Құран оқу, жаназа шығарумен ғана шектеп қоюда.
Бұл еңбегімде Ислам дінінің адам баласына жіберілген шынайы әрі хақ дін
екендігін дәлелдеуге тырысамын. Сонымен қатар осы жұмысымның негізгі
тақырыбы болған осы Ислам дінінің қоғамдағы алатын орны мен роліне тоқталып
өтпекпін.
Осы тақырыпты таңдап, қолыма қалам алуымның себебі Менің дінім Ислам
деген бауырларымызға бұл діннің ақиқат мағынасын және бұл діннің
адамзаттың бүкіл өмірін қамтитынын және де ең дұрыс әрі тура дін екендігін
жеткізу. Әрі қоғамдағы алатын орны мен қоғамға пайдасын түсіндіре білу.
І -тарау
І.1. Қоғамдағы дін түсінігі және діннің қажеттілігі
Дін адамзатпен бірге келгендіктен, әрдайым адамзатпен бірге болмақ.
Тарих сахнасына терең үңілетін болсақ, дінсіз адам кездестіруге болады,
бірақ дінсіз қоғам кездестіру мүмкін емес. Қай жерде бір қоғам болса, ол
жерде бір дін кездестіруге болады. Яғни адамзат діннен ешқашан ажырамаған
деген сөз. Адам баласы әр уақыт өзінен үстем бір құдірет күштің бар екенін
және оған жалбарыну керек екенін білген. Бұл жайында қасиетті Құран Кәрімде
былай делінген: Ей адам баласы! Сендер Аллаға мұқтажсыңдар. Алла ол әр
нәрседен мұңсыз өте мақтаулы.1
Адамның немесе қоғамның діннен айрылуы мүмкін емес. Өйткені дін
өміріміздің әрбір кезеңінде орын алады. Адамдарға сенімділік пен
төзімділікті, жақсылық жасауды, сабыр қылуды, мейірімді болуды, кешірімді
болуды үйреткен осы - дін. Қоғамда тыныштық орнатқан, тәртіпке шақырған,
бай мен кедей арасында теңдік орнатқан да, осы Ислам діні болатын.
Ақыретке деген сенім адам ішіндегі мәңгілік сезіміне жауап беру жағынан
да маңызды. Адам өлімнен емес, жоқ болудан қорқады. Басқа діндердегі сияқты
Ислам діні де, өлімнен кейін қайта тірілудің бар екендігін айтады. Бұл
өмірден басқа мәңгілік өмірдің бар екендігіне сену адамды ертеңгі өмірге,
болашаққа дайындайды. Ақыретке сену қоғамымыздағы әрбір адамды, күнәлардан
қашу сезімі арқылы қоғамымызда қылмыстың азаюына септігін тигізеді.
Адам жаратылысы жағынан да дінге мұқтаж. Өйткені адам рух және
денеден тұрады. Адамзат баласы үшін дененің қажеттілігін қана-ғаттандыру,
өмір сүру үшін керек болса, рухани қажеттілігін өтеуі үшін де адам баласы
дінге мұқтаж. Өйткені адамның рухани сүйеніші - дін.
Дін адам рухының жаңбыры тәріздес, жаңбыр болмаса жердің көктемейтіні
сияқты, дін болмаса рухымыз да шөлдеп, сусайтыны анық. Сондықтан дін
секілді адамдықтың басты көрсеткіші болып табылатын қасиетті ұғымды
құртамын деп соғыс ашқандардың өздері құрдымға кеткен. Дін - қоғамды
дамытып, ілгерілететін, жөн көрсететін бір жүйе. Өйткені дін -
хақсыздықтың, әділетсіздіктің, жамандықтың дұшпаны. Қоғамды тәртіпке
келтіруде діннің алатын орны ерекше. Егер қоғамда дін әлсіресе,
тәртіпсіздік пен әдепсіздік кең етек алар еді.
Діннің идеялогиялық маңызын тереңірек түсіндіру үшін алдымен адам
өміріне қажеттілігін айқындау қажет. Біріншіден дін қоғам өмірінде адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыру үшін керек2 – деп философтар
бекер айтпаған.
Ислам дінін зерттеп көрсек: Ислам - адамзат өміріндегі ең жаңа және
өмірге өскелең көзқараспен қарайтын дін. Исламның негізі болмыспен тығыз
байланысты. Ол тек тұрмыстық өмірді ғана өзгертіп қойған жоқ, сонымен қатар
адамның сана-сезімін, қоғам идеялогиясын да өзгертуге ықпал жасады.
Ислам - шынайы еңбек жолы, адам өмірін жаңа жолмен алып баруға бірден-
бір жол ашушы дін. Ол адам санасын жаңа ағымға бағыттайды. Яғни діни
сезімге бет бұрғызу - заңдылық. Ислам адамға жаралған күнінен бастап оның
санасымен, сезімімен, жанымен, биологиялық тұрғысымен беріледі.
Биологиялық дене жан арқылы өмір сүреді. Сол денеде жан болса ғана адам
өмірде тіршілік жасайды. Ал сол жан денені тастап шықса, онда ол дене
барлық қасиетінен айрылған түрде қажетсіз затқа айналады. Ал адамға Алла
Тағала жан бергенде, өзімен ұштастыра береді. Ол байланыс - мәңгілік.
Бұл пәни өмірден кеткен адам мәңлігік өмірге өткенде Алла Тағаланың
алдында өз ісіне есеп береді. Байланыс әрі қарай жалғасады. Адам келесі
өміріндегі жағдайда да Алла Тағаламен байланыста болады. Міне осы байланыс
есеп беру заңдылығы адамға тежеу салады. Адам өз өміріне сын көзбен қарап,
келешек өміріне қызмет жасайды. Шынайы идеялогияның өзі осы. Адамның жан
сезіміне әсер ету, ал әлемде басқа ешқандай құбылыс адамның жан дүниесін
өзгерте алмайды. Әлемде діннен басқа идеология жоқ. Демократия иделогия
емес. Комунизм құруға бағытталған Маркстік, Лениндік идеолгияның өмірсіз
екеніне адамзат куә. Комунизм қоғамында өмір сүретін адамды тәрбиелеу
орындалмайтын арман екенін, адамзат тарихындағы тәжрибе өзі көрсетіп өтті.
3
Енді Коммунизм иделогиясына келер болсақ, ол бұл иделогияға ақылмен
жетсе де, ақылға сай емес материяға негізделіп құрылған. Өйткені ол -
пікірден алдын материя болған дейді және оны барлық нәрсенің негізі етіп
қояды. Сол себепті комунизмде материялистік идея болса, діндар кісілер мен
ойшыл адамдардың арасында бірнеше ғасыр бойынша жалғасқан қанды таластың
нәтижесінде келіп шыққан ортақ шешімге негізделіп құрылған. Ол шешім дінді
мемлекеттен болуы керек дегенді білдіреді. Сондықтан да, бұл екі
иделогия да, капиталистік және комунистік сәтсіздікке ұшыраушы ретінде
саналады. Себебі олар табиғатқа қарама - қайшы және ақылға негізделмеген.4
Айтқандарымызды қорыта келгенде, тек Ислам иделогиясының дұрыс
екендігін көруге болады. Себебі ол ақылға сүйенеді, ал қалғандары ақылға
теріс болғандықтан жарамсыз болып табылады. Ислам адам табиғатына сай
келетін иделогия. Ол адам талаптарын, қажеттіліктерін толық
қанағаттандырады. Ал басқа иделогиялар болса, адам табиғатына сай келмейді.
Олай болса дінннен басқа илелогия болуы мүмкін емес. Француз социологы
Э.Дюркгейм (б.з.д 1858-1917 ж) Алланы әлеуметтік тұтастық көрінісі ретінде
қарап, діннің әлеуметттік ролін атап көрсетті. Қоғамның тұттастығын
қамтамасыз ететін күш қоғамдық сана идеологиясы деп көрсетті.
Идеология арқылы жалпы адамгершілік нормалары, рухани құндылық, рухани
сезім - Алланың құдіретіне сену деген Дюркгеймнің тұжырымдамаларын
қолдайтын ғылымдар көп болды. Дюркгейм де дінді жалпы қоғам және санамен
салыстырып теңестіруде. Ол: Дін кез - келген қоғамға қажет. Ол адамдардың
мәңгілік серігі - деген тұжырымға келді.5
Адамзат қоғамдық қатынасты бағалай келіп, оның болмысын құрады. Өмір
аққан өзендей тоқтамастан өтіп жатыр. Үйреншікті күн арайлап атып, алаулап
батуда. Адамдардың көбі жалған дүниенің қамын жеп өздерінің мына дүниеге
қайдан, не үшін келгендерін, қайда баратындығын ұмытқан. Бәрі сағым
қуғандай бір арманнан екінші бір арманның, бір белестен екінші бір белестің
ізіне түсуде. Біріне енді жеттім дегенде екіншісі анау жақтан мен мұндалап
тұрады. Бірақ адам бәрібір тоймайды, бәрібір қанағаттанбайды. Енді асыл
арманыма, аңсаған мақсат-мұратыма жеттім дегенде, өлім оны қуып жетеді.
Сөйтіп адам мына пәнидің алдамшы қызығына қызығып, есіл ғұмырын жоқ етеді.
Бұл күнде адамдар өмірдегі өзіне жүктелген міндетін орындау үшін тамақ
ішпейді, керісінше, тамақ ішу үшін өмір сүреді. Яғни, өмірдегі мақсаты –
қарын тойдыру. Ойланған кісіге екеуі екі бөлек. Тамақты мақсат ететіндей
қоғамымыздағы ең саналы жаратылыс – адамның осындай мағынасыз жаратылғаны
ма? Сонда адамның қарын тойдыруы үшін мектепте он бір жыл, университетте
бес-алты жыл оқып, сол бір қарынның қамы үшін өтірік айтып, өсек айтып,
басқаны қызғанғаны ма? Сол үшін қан төгіп, жауласқаны ма? Сонда адам бар
ғұмырын қарынның қамына арнайтындай осыншама төмен деңгейге түскені ғой...
Жо-жооқ, әлемдегі ең саналы, ең кемел жаратылыстың әсте бұндай төмен болуы
мүмкін емес. Қорадағы сиырдың да өзіндік жоғары міндеті бар. Таңертең
өріске барып, кеш ауа адам баласына пайдалы аппақ сүт әкеледі. Ара да таң
атысымен ызыңдап ұшып, мыңдаған гүлдерге қонып жүріп, кешке улы денесінен
адамға пайдалы да, шипалы бал береді. Демек әрбір нәрсенің өзіндік міндеті,
мағынасы бар. Ал адамның міндеті ше? Адамның да ақыл санасына, дәрежесіне
қарай өзіндік міндеті болуы тиіс.
Жаратылыстың ең кемел жемісі, қоғамдағы ең жоғарғы жаратылыс болған
адамның да өзіне тән асқақ та жоғары міндеті бар. Ол міндет - өзін жоқтан
бар етіп жаратқан Ұлы тылсым құдірет Жаратушыны тану, жаратылысқа қарап,
оның құдіреті, шеберлігі, ұлылығы мен шексіздігінің алдында таң қалып, бас
иіп, құлшылық жасау. Ұлы Жаратушы тарапынан өзіне тегін берілген сансыз
жақсылық, нығметтер үшін рахметін білдіріп, қарыздар екенін мойындау. Әрі
бойындағы асыл қасиеттерді шыңдап, сан сырлы сезімдерін кемелдендіріп, әр
түрлі қабілеттерін жетілдіру арқылы кәміл адам тұғырына көтерілу. Сөйтіп
кәміл адам күйінде өзінің негізгі отаны болған – жәннатқа оралу. Хақ
Тағаланың ризашылығына бөленіп, ондағы мәңгілік бақытқа, бұрын-соңды көз
көріп, құлақ естімеген, ақыл ойлап, елестете алмаған Ұлы Жаратушының
өлшеусіз ғажайып сый-сияпатына қауышу. Әрі бұның бәрінен де қымбат – Оның
аса көркем дидарын тамашалап, шексіз ләззатқа кенелу болып табылады.
І.2. Ислам діні және қоғам
Бұл қоғам мен дiн арасындағы байланыстарды дiн социологиясы ғылымы
зерттейдi. Жалпы әлеуметанудың дiни мәселелердi зерттеуiне байланысты
ортаға шыққан дiн социологиясы дiндердiң сенiм жүйелерiн, құлшылық
түрлерiн, құрылымдарын, қоғамдағы орнын т. б. зерттейдi. Дiн социологиясы -
кез-келген бiр дiннiң қандай әлеуметтiк шарттарға байланысты өзгергенiн,
ауысу түрлерiн, әлеуметтiк топтармен байланысын, әртүрлi дiни ахлақ
түрлерiн қарастыратын ғылым саласы.
Дiн социологиясы ХХ ғасырдың басында өз алдына бiр ғылым саласы болып
келген. Ескi дәуiрден бергi дiнді, дiни сенiмдерді, құлшылықтарын, дiни
топтар және олардың қоғамға әсерiн зерттейдi. Сонымен қатар каләм, дiн
психологиясы, дiн феномонологиясы және дiндер тарихын да қарастырады. Бiр
жағынан құқық және саясат бiлiмдерiнiң тақырыбы болған мемлекет, экономика,
мәдениет пен саясат арасындағы қарым-қатынастарға байланысты әлеуметтiк
ғылымдармен де жақыннан таныс. Бұл тақырыпта дiн социологиясының
зерттеулерi нәтижесiнде ортаға шыққан Ислам дiнiнiң қоғаммен байланысына
және оның қоғамда алатын орнына тоқталып өтемiз.
Дін - кісінің Тәңір, адам және басқа жаратылыстармен байланысын ретке
келтіретін, өміріне бағыт беретін қағидалар жиынтығына берілген ат.6 Ал
сол діндердің ішіндегі Ислам - сөзiнiң мағынасы: араб тiлiндегi (сәлм -
سلم) түбiрiнен шығып, құтылу, мойынсұну, бейбiтшiлiк орнату мағыналарына
келедi. Ислам сөзiнiң мағынасын Ибн Құтайба: мойынсұну, өз қалауымен
бейбiтшiлiк ортасына кiруі, ал Ибн Мансур: “қабыл ете отырып мойысұну -
мағыналарын келетiнiн айтты.7
Бүгiнгi таңда дүниежүзiнде Ислам дiнiн ұстанушылардың саны 1,5 млрд.
шамасында. Бұл дүниежүзi халықтарының 30% құрайды. Сонымен қатар Ислам
әлемiнде 51 тәуелсiз мұсылман мемлекеттерi және тәуелсiздiгiн алмаған 19
өлке бар.8
Дiни басқарманың бiлдiруiне қарағанда Қазақстанда қазiргi таңда 11 млн.
мұсылман өмiр сүруде, олардың iшiнде 24 ұлт өкiлдерi бар. Яғни бұл
республика халқының 65% құрайды. Басшысы Ә.Дербiсәлиев болып сайланған
Дiни Басқарманың мәлiмдеуi бойынша 2003 жылғы қаңтар айындағы мәлiметте
Қазақстанда 1652 мешiт бар екендiгi айтылған. Бұл Қазақстан халқының Ислам
дiнiне деген жақындығын байқатады.9
Діннің қоғамға тигізетін басты пайдаларын айтатын болсақ, алдымен қоғам
тыныштығын орнатуды, бір басшыға бағынуды бұйырады. Бұл турасында қасиетті
Құран Кәрімде Алла Тағала былай дейді: Әй иман келтіргендер! Аллаға бой
ұсынып, пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар.10
Пайғамбарымыз (с.а.у.) да: Сіздерді Алланың кітабы бойынша басқаратын бір
құл әкім болып сайланса, сіздер ол әкімді тыңдап, мойынсұныңыздар. Осы
келтірілген қасиетті сөздер жалпы қоғам тыныштығына Ислам дінінің үлкен мән
беретіндігін көрсетеді.
Адам - өзi өмiр сүрiп отырған қоғамның бiр мүшесi. Қоғам дегенде
ақылға келетiн нәрсе, адамдардың бiрлесiп өмiр сүруi. Бұл бiрлесу жанұядан
басталып, туыстары, көршiлерi, ауыл - қала тұрғындары, мемлекет азаматтары,
жалпы әлем халықтары арасындағы қатынастарды қамтиды. Әрине қатынас болған
соң өзара құқықтар мен мiндеттер туындайтыны сөзсiз. Әр мемлекеттiң бұл
қатынастарды реттейтiн заңдары да бар. Алайда бiздiң қоғамымызда бiздi көп
толғандыратын мәселе қоғамның моральдық (ахлақ( жағы. Ислам ахлағының бұл
жерде алатын орны ерекше. Ахлақ жеке адам үшiн де, қоғам үшiн де ең маңызды
факторлардың бiрi. Әлемде ғылым мен техника шарықтаған, материалдық
игiлiктер күннен-күнге жетiлген, адамдардың жағдайы жақсарған қазiргi
заманда қайтсем табыс артады, жағдайым жақсарады - деп күндiз-түнi
жүгiрген адам баласы тыным таппай еңбек етуде. Әрине, біреуге мұқтаж
болмау, бала-шағасына жақсы жағдай жасау қажет-ақ. Алайда бұл жағдайға, бұл
жиған тергендерге басқаның ақысы, көз жасы, алдау, қулық-зорлық,
әлiмжеттiлiк араласып жатса не болмақ( Адамды басқарушы, бағыттаушы - оның
иманы, ар - ожданы мен ұяты. Осының бәрiн реттейтiн Ислам дiнi болмақ.11
Адамның iс-әрекетi сыртқы көрiнiсiне қарап бағаланып жатады. Ал, iшкi
ахлақтық ережелер бұзылып жатса, оны кiм қадағаламақ( Ахлақ ережелері
иманмен тiкелей байланысты нәрсе. Халқымыз (иманы жоқтың ұяты жоқ( - дейдi.
Ұят, адалдық, әдiлдiк, мейірiмдiлiк, қайрымдылық сияқты iзгi қасиеттер адам
бойында иманмен күшейедi. Өйткенi иман - бүкiл әлемдi жаратушы Аллаға деген
сенiм, оның алдындағы жауапкершiлiк деген сөз. Қоғамымызда бұл
жауапкершiлiктi сезiнген әрі мойындаған кiсi әр iсiнде, әр сөзiнде, әрбір
iс-әрекетiнде адалдыққа, туралыққа, әдiлдiкке, игiлiкке мән бередi. Өйткенi
жүрегінде иманы болған кез-келген кісі әрбір ісінің нәтижесi үшiн Алла
алдында жауап беретiндiгiн бiледi. Құран Кәрiмде: (Сонда кiм тозаңның
түйiрiнiң салмағындай жақсылық iстеген болса, Ол оны көредi. Ал, кiм
тозаңның түйiрiнiң салмағындай жамандық iстесе, оны көредi(, 12 - делiнген.
Қоғамдағы әрбiр адам бойында жақсы қасиеттер орын алса, бұл әрi ол
үшiн, әрi қоршаған орта үшiн, жалпы қоғам үшiн үлкен бiр игiлiк.
Пайғамбарымыз (с.а.у.( хадистерiнде шын иман еткен кiсiнiң қолынан да,
тiлiнен де басқаларға зиян келмейтiндiгiн, иманның өзiңе тiлеген нәрсенi
басқаға да, тiлеу екендiгiн айтады.
Өкiнiшке орай әлемде имандылық, ахлақтық құндылықтар күннен-күнге
азайып барады. Үлкенге құрмет көрсету, кiшiге қамқорлық ету, жоққа жәрдем
қолын созу, жетiмдi есiркеу сияқты тек кiтап беттерiнде, жалған уәде мен
құрғақ сөздерде қалып жатса, жас буынның тәрбиесi дегенде имандылық,
ахлақтық iзгi қасиеттердi өз бойларына жақсылап сiңiру орнына, тек
материалдық жаққа бет алған болсақ, болашаққа қандай ұрпақ қалдырамыз(
Мейiрiмдiлiк, сүйiспеншiлiк, кеңпейiлдiлiк пен достықтың орнын қатыгездiк,
зұлымдық, дұшпандық пен iштарлық басса болашақ не болмақ( Жан-жақты
материалдық жағдайға бөленген, алайда көңiлi қатайған адамнан кiмге қандай
қайыр?
Бұл дүние ақыретiмiздiң бiр егiстiгi; еккен жақсылық-тарымыздың сыйын,
жамандықтарымыздың жазасын көретiнiмiз ақиқат. Бұл ақиқатты уақытында, кеш
болмай тұрып мойындауымыз өзiмiз үшiн қажет. Ал ұрпақтарымызға жақсы қасиет-
әдеттерiмiздi мұра етiп қалдыру - олар үшiн ең үлкен жақсылығымыз. Жақсы
ахлақ - ақыретте ең ауыр басатын сауапты қасиеттердiң бiрi. Олай болса, ең
алдымен ненiң дұрыс, ненiң бұрыс екендiгiн Құран Кәрiм мен пайғамбар
сүннетiнен iздеп, дұрысын бойымызға сiңiру, бұрысын өшiру қажет.
Жастарымызға дұрыс тәрбие беру өте маңызды әрі қоғамды толғандыратын мәселе
болуы тиiс.13
Ата-ана ретiнде ең алдымен баланың тамағы мен киiмiн, оқуы мен
болашағын ойлаймыз, алайда бұл жақсылықты бағалай бiлу, өмiрде өзiне де,
айналасына да пайдалы, қайырлы адам болу, ақыретте Аллаға сүйiктi құл болу
жағына көз жұмып жатамыз. Қоғамымызда имандылық тәрбиесiне мән бермеуiмiз,
ертеңiне балта шабу деген сөз.
Қуаныш-тойымызда iшкiлiк судай ағып, жүрген әр адымың iшкiлiк сатқан
дүкен, бар, сырахана болса, тiптi ақпарат құралдарымыздың өзi жаппай
iшкiлiктi жарнамалап жатса, қоғамымызда жастарымызды iшкiлiк, сыра,
есiрткiден қалай арашалаймыз? Пайғамбарымыз (с.а.у.): Iшiмдiк – барлық
жаманшылықтың кiлтi14 – деген. Қоғамымызда қаншама отбасының ойранын
шығарып, қаншама қылмыстың жасалуына, денсаулықты бұзып, ар-намысты
жоғалтуға себеп болған бұл қоғамдық дертке қарсы тек иман арқылы ғана
күресуге болады. Хадисте: “Үмметімнен ішімдік ішіп өлген кісіге Алла Тағала
жаннат шербетін ішуді харам етеді”15 - делiнген. Пайғамбарымыздың iшкiлiк
iшкенге, iшкiзгенге, сатқанға, бергенге, iшкiлiк iшiлген орынға Алланың
қарғысы болсын деген сөзiн иманы болған кiсi есiнен шығармайды. Адамның
iстеген жақсылықтары, атын қалдыратын әрi ақыретiне азық болатын садақа-
қайырлары болса, өзiне пайда беретiн едi.
Дiнiмiзде туыстық байланысты үзу дұрыс емес, өйткенi ағайын-туыс тату
болса, бұл татулықтың берекесi қоғамды да қамтиды. Сондықтан да Ислам дiнi
бұған үлкен мән берген. Туысқандық жайында Пайғамбарымыз (с.а.у.): Әр жұма
түні адам балаларының амалдары Аллаға білдіріледі. Соның ішінде туыстарына
қарайласпағандардың амалдары ғана қабыл болмайды16 - деп амалдың қабыл
болу шарттарының бірі – туыстарға қарайласу екендігін ескертеді.
Пайғамбарымыздың осы сөзінен туыстарымызға қарайласудың қаншалықты сауап
іс екенін де байқаймыз.
Адамзат атаулы өмір сүріп жатқан қоғамда Ислам дінінің мәні өте зор.
Сондықтан қоғамдағы адамзат болмысының бір ерекшелігі, қоғам құрып, бірге
өмір сүруінде және әлеуметтік қатынас жасауында. Алла Тағала адамзатты
осылай қоғам құрып өмір сүру үшін жаратқан. Бұл Әз. Адам атадан бері
қазірге дейін осылай өзгермей жалғасуда. Қоғам болып, ұлт болып өмір
сүретіндігімізді Құран Кәрімде Алла Тағала былай білдіреді: Әй, адам
баласы! Шүбәсіз сендерді бір ер, бір әйелден (Адам, Хауадан) жараттық.
Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, рулар қылдық.17
Тарихқа терең үңілсек, жер бетінде осы уақытқа дейін қаншама қауым өмір
сүріп, мемлекет құрып, мәдениет пен өркениетті бастан кешірді. Белгілі бір
уақыттан кейін қауымдар арасындағы дұшпандық пен жаугершілік салдарынан бұл
мемлекеттер тарих сахнасынан мүлде жойылып, орнына жаңа қауымдар келіп
отырды. Әрбір қоғам мүшесінің әр қилы әрекеті өзіне пайдалы болғанымен
өзгелерге зияны болуы мүмкін. Кейбір жаман, зиянды іс-әрекеттерден бүкіл
қоғам зардап шегеді. Мысалы, теңіздегі жолаушылар мінген бір кемені алайық.
Кемедегі кез-келген бір жолаушы осы кеменің астын тесетін болса, ол тек
өзін ғана емес, өзгелерді де суға батырады. Ал біреуі ол адамның кемені
тесіп жатқанын көре тұра кедергі болмаса, оның бұл ісінен хабарсыз болған
кісілердің барлығы суға кетері анық. Осындай қатерге ұшырамау үшін ол
адамға ескерту қажет. Алайда кемедегі жолаушылар барлығы бірдей кедергі
болуға жүгірсе, онда кемеде айқай-шу шығып, бейберекеттік басталады. Керек
болса кеме бір жағына ауып, батып кетуі ықтимал. Сондықтан кеме
қызметкерлері өз міндеттерін толық орындаса, мұндай қателік тумайды.
Қоғамдағы өмір де осыған ұқсайды. Осыдан барып қоғам мүшелері өздеріне
тиісті міндеттерін саналы түрде біліп атқаруы тиіс. Сол себептен Алла
Тағала әр қоғамда жақсылыққа шақыратын, жамандықтан тыятын бір топтың
болуын бұйырады. Адам жеке басының міндетін білгені сияқты қоғамдағы
жауапкершілігін де білуі тиіс. Ислам діні осының барлығын, яғни қоғам тепе-
теңдігін, бірлігін, татулығын ішіне қамтыған. Енді қоғамдағы осы
міндеттерге тоқталсақ:
а) Отан отбасынан басталады; әр адамның бір жанұясы бар. Отбасы
бірігіп отанды, ұлтты құрады. Жоғарыда айтып өткеніміздей жанұяға бақыт,
қуаныш әкелетін белгілі бір міндеттер болса, ұлттың да өзіне тән қасиеті
мен міндеттері болады. Отан болып өмір сүрген соң біз бұл міндетке
адамзаттық борышымыз, міндетіміз деп қараймыз.
ә) Бірлік пен ынтымақты сақтау жөніне келсек; азаматтық міндетіміз
ретінде қоршаған ортамызды бірлік пен ынтымақты сақтауымыз, қоғам үшін
басты принцип болып саналады. Сондықтан мұсылман кісіге, өзі өмір сүрген
қоғамнан бөлініп, ел ішінде бүлік шығарып, мемлекет немесе жеке тұлғалардың
мүлкін сұраусыз пайдалануы үлкен күнә екендігі баршаға аян.
б) Ислам діні қоғамдағы өмір сүрген елдің мүлкін, малын рұқсатсыз
пайдалануға тыйым салады. Әсіресе қызмет басына келген мұсылман кісі
мемлекеттің мүлкіне қиянат жасамауы керек. Мемлекет мүлкіне қол сұғуды
Ислам діні қатаң қаралап, бұның күнәсі өте ауыр екендігін ескертеді. Бір
хадис шарифте пайғамбармыз (с.ғ.с) былай дейді: Үкіметтің малын тарату
үшін бір адамды тағайындасақ, ол кісі бізден бір ине немесе одан да үлкен
бір затты жасырып қалса, аманатқа қиянат еткен болады. Қиямет күні сол
нәрсені өзімен бірге алып келеді 18.
Халифа Әз. Омардың ел басы ретінде істеген қызметтеріне көз жүгіртіп
қарайтын болсақ, әділдіктің нышанын сол ұлы тұлғадан айқын түрде көре
аламыз. Бірде Әз. Омар мемлекет жұмысын әкімшілігінде атқарып отырған
кезінде бір мұсылман кісі бір шаруамен құзырына келеді. Күн батып қараңғы
түскен уақыт болатын. Халифа келген кісіні біраз күттірді де шаруасын
бітіріп болған соң, қасында жанып тұрған май шамды өшіреді. Сөйтіп екінші
бір май шамды жағып, келген кісімен әңгімелеседі. Әңгіме барысында әлгі
кісі Әз. Омардың бір май шамды өшіріп, екіншісін неліктен жаққандығын
таңырқап сұрайды. Ол оған: Жаңа сен келгенде мен мемлекет жұмысымен
айналысып отырған едім. Сол үшін мемлекет есебіндегі май шамды пайдаландым.
Қазір сенімен сөйлесіп отырмын, бұл менің жеке жұмысым. Сол себептен өз
қаржыма алған май шамды жақтым - деп жауап береді.19 Міне, көріп
отырғанымыздай мемлекет мүлкін қалай бағалау керектігін өте қарапайым түрде
көрсете білген.
в) Әлеуметтік тұрғыдан көмек көрсету жолдарына келсек; Ислам діні
өзара ынтымақтастық діні десек артық айтпаған боламыз. Өйткені, Ислам діні
өзара қоғамдасу мәселесіне кең тоқталған. Адамзат тарихында ешқашан ешбір
мемлекетте кедей мен байдың, әлсіз бен күштінің, әйел мен ер кісінің
арасындағы құқық және тепе-теңдік орнату мәселесі толығымен жете
шешілмеген. Ал Ислам діні өзара қоғамдасу мәселесін материалдық және рухани
өміріміздің міндеті деп бекітіп, діни, ахлақи тұрғыдан сауапты бір амал
екендігін білдіреді. Сол үшін Құран Кәрімде: Жақсылыққа, тақуалыққа
жәрдемдесіңдер, күнәға және дұшпандыққа жәрдемдеспендер, Алладан қорқыңдар!
Күдіксіз Алланың азабы қатты - деп әмір етеді.20
г) Ислам дінінде жетім - жесірлерге деген қамқорлық жасау жөнінде
тұжырымды пікірлер бар. Қоғам болып, ел болып өмір сүрген жерде әлбетте
өлім - жітімсіз, жетім - жесірсіз болмайтыны ақиқат. Ешкім бұл дүниеде
мәңгі қалмайды, біреулер өмірден ерте, біреулер кеш өтетіні белгілі.
Расында да өмір мен өлім бірге жүреді. Қоғамда ата - анасынан жастайынан
айырылғандар немесе күйеуінен айрылып жесір қалған әйелдер көмекке мұқтаж
болады. Осындай жетім - жесірлерге қолғабыс тигізген мұсылмандарды
пайғамбарымыз (с.ғ.с) мына сөзімен сүйіншілейді: Жетімнің тұрмыс -
тіршілігіне қарайласқан кісі қаласа ол оның туысқаны болсын, қаласа бөтен
кісі болсын жәннәтта менімен мына екі саусақ сияқты бірге болады.
(Пайғамбар осы сөзді айтып жатып, ортаңғы саусағы мен сұқ саусағын шошайтып
көрсеткен екен).21
Қоғамда әрбір мұсылман кісі өмір сүрген ортасында жетім - жесірлерге
өз туған - туыстарына қарайласып, олармен қарым - қатынасын үзбестен,
керісінше нығайтуды әмір етеді. Халид б. Зейд есімді сахабаның айтуынша бір
кісі пайғамбарымызға (с.а.у.) келіп: Ей, Алланың елшісі мені жәннәтқа
кіргізетін бір ғибадатты айтасыз ба? - деді. Расулуллаһ былай деп жауап
берді: Аллаға құлшылық ет және оған ешнәрсені серік қоспа, намаз оқы,
зекет бер және туыстарыңа қарайла.22 Пайғамбарымыздың осы сөзіне қарай
отырып туыстарымызға қарайлаудың қаншалықты сауап іс екенін байқаймыз.
Осы айтылған хадистерден шығатын қорытынды: жетім - жесірлерге,
туыстарға қарайласу арқылы Ислам дінінің қоғамға әсері зор екендігін
байқатады. Алла және Оның елшісінің сүйіспеншілігіне, ризашылығына кенелгім
келеді деген мұсылман кісі қоғамдағы осы міндетін орындайды. Осылайша
біз Ислами үкімдердің қоғамға қажеттілігін және маңызды екендігін көріп
отырмыз. Оның қоғамда әлеуметтік, экономикалық және бірлік пен
ынтымақтастық жағынан да маңызы өте зор. Ол адам баласын қоғамдағы барша
жақсы істерге жетелейді. Сондықтан да Ислам дінінің біздің қоғамымыздағы
алатын орны ерекше.
І.3. Ғылым мен мәдениетте Исламның алатын орны
Ислам ақылға мән бергеніндей ғылымға да үлкен мән береді. Ислам – үнемі
оқып, білім алып, үйренуді әмір еткен. Құран Кәрімнің алғашқы аятының өзі
Оқы әмірімен басталуы бізге білімнің аса маңызды екенін ашып көрсетеді.
Білімге және білімді адамдарға берілетін мән-маңыз жөнінде Ұлы Алла былай
дейді: (Ей пайғамбарым!) Сен айт: Білетіндер мен білмейтіндер тең бола
ма?.23
Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз
екенін көрсете отырып, былай дейді: Ілім үйрену – еркек болсын, әйел
болсын әрбір мұсылманға парыз.24 Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес
аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім адамдарына құрметпен бас иген. Ұлы
түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мысырдан қайтып келе жатқан кезінде
жанында атақты дін ғалымы Ибн Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп бара
жатады. Ибни Кемалдың астындағы аттың аяғынан шашыраған балшық Явуздың
киімдерін ластап, Ибн Кемал қысылып ұялады. Ұстаздың қысылып, қымтырылғанын
көрген Явуз Сұлтан Сәлім: Қысылма ұстазым! Ғалымның атының аяғынан
шашыраған балшық – біз үшін әшекей, ою-өрнек. Бұл көйлек осы балшығымен
сақталып, өлгенде табытымның үстіне қойылсын - деп өсиет айтып, ғалымдарға
деген құрметтің үлгісін көрсете білген.25
Аббасилер халифаты тұсында Ислам ғұламалары көне грек, парсы және
басқа тiлдердегi жазба еңбектердi, оның iшiнде антикалық мәдениеттi
бiржолата жойылып кетуден сақтап қалды.
Бiр кездерi бiздiң ата-бабаларымыз осы араб тiлi арқылы өз еңбектерiн
жазды, әрi көпшiлiкке таратты. Махмуд Қашқаридiң: “Диуани лұғаты әт-түрiк”
кiтабы да араб тiлiнде жазылған. Махмуд Қашқари бұл кiтабында бұрынғы түркi
халықтарының әрiптiк таңбалары 18 болғанын және кейбiр түркi тайпалары оған
кейбiр белгiлердi қосып, әрiптер саны 25-26-ға жеткенiн жазды. Әбул-Хасанат
Мәуләуи Әбдул-Хай Марғұланидiң шариғат заңдары туралы жазылып, Қазақстан
мен Орта Азияға кейiннен тараған “Әл- хидая” кiтабын ағылшындар ағылшын
тiлiне аударып, жанұя қатынастары бойынша заңның баптарына пайдаланған.
Қазiр ол кiтап ағылшыншадан орыс тiлiне аударылып баспадан шықты.26
Діни философия бойынша алғашқы еңбектер һижраның 300-ші жылында
жазылған. Ислам философиясының көш басшысы Әл- Кинди осы жылдары, яғни 1100
жыл бұрын жасаған. Жер шары дөңгелек екендігіне көздері анық жетпей Европа
елдері әлі ХҮІІІ ғасырда да бастарын қатырып, дауласып жүргенде Ислам
ғұламалары бұл мәселені ҮІІІ ғасырда, халифа Харун Рашит тұсында шешіп
қойған еді. Бағдат шаһарының сыртындағы Нисфун-Нәһәр деген жерде әртүрлі
сызықтар мен өлшеулер жасап, жер шар тәрізді дөңгелек деп қортынды жасады.
Куба аралын тапқан Христофор Колумб бұл пікірді ауадан алған жоқ. Ол жердің
дөңгелек екендігін Аверроисттан естідім деп жазған. Мұсылман ғалымы Ибн
Рушдті Еуропа осылай атайтын. Токио обсерваториясының директоры танымал
ғұлама Ешиди Коган халықаралық конференцияда: Мен әлем сырларының құпиясын
зерттеудің жаңа әдісін таптым, ол - Құран оқу. Құранды оқыңыз, ол сіздің
жалғай алмай тұрған звеноңызды ұластырып береді - деген. Ал Американың
эмбриология және адам жаратылысы туралы ғылымдарының докторы Кейт Мор Адам
жаратылысы деген кітап жазды. Оған араб ғалымдары: Сіздің осы кітаптағы
келтірген пікірлеріңіз Құран мен хадиске өте сәйкес келеді. Егер сіз
келіссеңіз біз оны аят-хадистермен байытып және толықтырып, жаңадан
бастырып шығарар едік – деген. Ол келісті, нәтижеде айтқандай етіп,
Адамның жаралуы Құран мен медицина арасында деген атпен ол кітап жарық
көрді. Құран аяттары жылма-жыл өмір заңдылықтарымен дәледене түсуде.27
Еуропа ғылымды мұсылман елдерінен, яғни шығыстан үйренді. Еуропаның
ренессанысы 1300 жылдары басталған. Неге? Өйткені бұл уақытта олар Испан
жеріндегі Ислами Андалусия мемлекетінің мәдениетімен және кресшілер жорығы
нәтижесінде шығыстағы араб жерлеріндегі өркениетпен танысты. Хз. Осман
(р.а.) халифалық құрған кезде, жолаушылар, әлсіздер, кейбір зәру жандар дәм
татып кетсін деп, мешіттердің алдында ас пісіртіп, қоғамдық орындар жарық
болып тұрсын деп, арнайы шырақ жақтырып қоятын. Бұл әдет кейін де жалғасын
тапты. Миллиондаған халық өмір сүрген Кордова қаласының көшелері түн
мезгілдерінде жарықпен қамтамасыз етіліп, қала халқы арнайы төселген
асфальтта қатынады. Ал Еуролпаның қалалары қалың батпақ пен ұйыққа малынып,
бас көтере алмай жатты. Мұсылмандық мәдениетпен танысу Еуропаны ғасырлар
бойғы қалың ұйқысынан оятты, қозғау салды.Батыстың кейбір ғалымдары Орта
ғасырларда кейбір Еуропа билеушілері өз аттарын дұрыстап жаза алмай
жүргенде, Кордовада мұсылман балалары медреселерде оқып жатты - деп
жазған. Осы таныстықтың игі нәтижесінде 1425 жылы Италияда жарыққа шыққан
медициналық анықтамалықта Еуропа дәргерлерінін сиынған пірі Галенге сілтеме
130, ал Исламның ғұлама ғалымы, медицинаның атасы Ибн Синаға 3000-нан
астам, ал Еуропа Разец деп атайтын Әбу Бәкр Разиға 1700 сілтеме бар.
Кордовада жүздеген кітапханалар болып, оның орталық кітапханасында
жинақталған кітаптар каталогы 44 томға жеткен.
Бағдат қаласы Әлеуке ханның қолынан қиратылғанда көпшілік пайдалануы
үшін жасақтап қойылған Сабур сарайындағы 200 мыңдық кітапхана қоры Фрат
өзеніне тоғытылғанын тарихшы Ибн Туғрыберді жазды. Медицина саласында
Бағдатта жоғары деңгейде 6000 студентті тәрбиелейтін оқу орны болды. Әрбір
әзірленген врачқа бір методисттен бегітіліп берілді. Еуропа кейбір алапес
сырқатына шалдыққан жандарды өртеп жатты, ал мұсылман елдері оларды жеке
орындарда емдеп, мәңгілікке мемлекет қарауына алып отырды. Сахаралық
халықтар дәрігерлік көмектен тыс қалмауы үшін арнайы жасақталған керуендер
шығарды. Тіпті кейде бір бейшаралар ақшасы болмай, дәрігердің көмегін
уақытында алып тұрарлық қолтаңба өздерінде болсын деген оймен алғашқы
дәрігерлік көмек туралы анықтамалық кітап әзір етілді.
Сағат жасау өнеркәсібі де, тек мұсылмандардың намаз уақытын белгілеу
қажеттілігінен туындаған, олар 800 жылдан алдын алғашқы сағатты жасап
шығарды. Франция патшасы - Шарлманға Бағдаттың халифасы Һарун Рашид ағаштан
жасалған сағат тарту етті. Жер бетінде бірінші рет Бағдатта обсерватория
салынды. Қазіргі әлемнің бұрыш - бұрышын шарлап, енді ғана көзі ашылып
жатқан ғалымдар өздерінің осы жетістіктері үшін Ибн Һайсамға қаншалық
қарыздар! Ол ресми ойыс айна, дөңес айна деп аталған телескоп жасау
өнеркәсібінде қолданылатын өте құнды теорияның авторы. Бірақ осынша
нәрсе, тек қана ғылым жолын кең ашқан Құранның арқасында ғана мүмкін
болды. Ислам діні осылайша ғылым мен мәдениетке орасан зор үлес қосты, әлі
күнге дейін өз үлесін қосуда.28
Мәдениетті болу мен көркем мінезді болу арасында жақынырақ байланыс
бар. Мәдениет ұғымын жете түсініп, мәдениетті болудың алғашқы шарты кісінің
көркем мінезді болуға тырысу және жағымсыз мінез-құлықтардан бойын аулақ
ұстауында жатыр. Көркем мінезді адам ғана "мәдениетті адам" бола алады.
Мінезі нашар адам мәдениетсіз адам ретінде саналады. Ислам діні, әрбір
тұлғаның мінез-құлқының көркем болуына үлкен мән берген. Құран Кәрімде де,
Пайғамбарымыздың (с.а.у) хадистерінде де ахлақ (мінез-құлық) тақырыбына көп
тоқталынған. Тіпті көркем мінез-құлық мәселесінде Пайғамбарымыз (с.а.у.) -
ның өмірі бүкіл адамзат баласына ең үздік үлгі-өнеге бола алады. бұл
жайында Құран аяттарында былай делінген: "Расында сендер үшін, Алланы және
ақырет күнін үміт еткендер мен Алланы көп еске алған кісілерге Алланың
Елшісінде көркем өнегелер бар".29
"Шын мәнінде сен ұлы мінезге иесің".30 Бұл Құран аяттарында
пайғамбарымыздың мінез-құлқына үлкен назар аударылған. Расында да
Пайғамбардың (с.а.у.) дін тарату, үкім жүргізу, ел басқару барысында, т.б.
іс-әрекетте де керемет үлгісін көрсетіп кеткен. Хазіреті Пайғамбар
хадисінің бірінде: "Мен көркем мінезді толықтыру үшін келдім" - деген.31
Бұл хадис Исламның өзінен бұрынғы тәңірлік діндерді толықтырып, көркейткен
ең соңғы дін екенін көрсетеді. Әрі бұл міндетті атқаратын да Пайғамбарымыз
(с.а.у.) екендігі білдірілген. Расулуллаһтың (с.а.у.) Алла Тағала тарапынан
пайғамбар етіп жіберілуіндегі мақсатының өзі көркем мінез-құлықты
орнықтыру. Яғни, өзінің жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі, істеген ісі арқылы
адам баласына үлгі болу. Бұл тұрғыда хазіреті Пайғамбарымыздың хадистерінде
көп айтылған:
"Шынында, Алла Тағала өзі көрікті және көріктіні сүйеді. Көркем мінез-
құлықтан разы болып, жаман әрі жағымсыз әдеттен жиренеді".
"Мүминдердің иман жағынан ең күштісі - ахлағының (мінез-құлқы) ең жақсы
болғаны "
"Мүминдердің иман жағынан ең жетілгені-ахлағы ең тамаша болғаны.
Сендердің ең қайырлыларың, әйелдеріңізге ең қайырлы және ахлақты (әдепті)
болғандарыңыз".
Ғұламалар Ислам діні мен көркем мінез-құлықты бұл дүниеміз бен о
дүниеміздің баянды болуына бастайтынын айтуда. Пайғамбардың мына бір
дұғасында бұл жайында анық айтылған: "Уа Алла! Атқарған істерімнің кепілі
болған дінімді баянды қыл. Өмір сүріп жатқан осы дүниемізді де баянды ет.
Ертең көшетін ақыретімізді де баянды қыл. Оларды әр түрлі қайырлы істерді
атқаруға себепші ет. Өлімді де (яғни, өлер шағымда жанымды қинамай ал) әр
түрлі жамандықтан сақта! "
Көркем ахлақтың сүннетте орын алған ең маңызды ерекшеліктерінің бірі -
адамдарға қатаңдықпен емес, мейіріммен, дөрекі емес, биязылықпен, жатырқап,
жақтырмай қарау емес, елпілдеп, құшақ жайып, жайраңдап қарсы алу. Сондықтан
да Құран аятында былай делінеді: "Мүминдер үшін былай делінген: "Ол тақуа
кісілер, молшылық та да, жоқшылықта да Алла үшін (мал-мүлік) сарп етеді,
ашу-ызаларын басып, адамдарды кешіреді. Алла Тағала жақсылық, көрсеткен
кісілерді жақсы көреді".32 Бір сөзінде сүйікті Пайғамбарымыз хазіреті
Айшаға (р.а.) қарап: "Ей, Айша күдіксіз Алла рафиқ (биязы мінезді),
биязылықты жақсы көреді. Биязлықтың үлесіне қатаңдық және өзге
мінездерге бермеген несібесін береді" - деген. Бұдан шығатын нәрсе
адамдарға кішіпейіл болып, ілтипат көрсету, бұл әрекетің несібеңді
көбейтіп, көп сауапқа кенелтеді, ал қатаңдық пен дөрекілік абырой алып
бермейді.33
Пайғамбардың салмақты да сабырлы, кішіпейіл әрі биязылығы туралы Құран
Кәрімде былай делінген: "(Мұхаммед ғ.с.) оларға Алланың мейірімі бойынша,
жұмсақ сыңай байқаттың. Егер тұрпайы, қатал жүректі болсаң еді, әрине олар
маңайыңнан тарқап кетер еді. Сондықтан оларды кешірім етіп, олар үшін
жарылқау тіле де, іс жөнінде олармен кеңес қыл. Сонда қашан қарар берсең,
Аллаға тәуекел ет. Негізінде Алла тәуекел етушілерді жақсы көреді.34
Тіпті, мешітке кіші дәрет сындырған наданды сахабалардың ашуы келіп
жазаламақ болғанда Пайғамбарымыз (с.а.у.) ара түсіп әлгі кісіні кешірген.
Пайғамбарымызға: "Ей, Алланың, Елшісі! Бәріміз де мейірімдіміз!" -
дегендерге былай деп жауап берді: "Бұл - біреуіңіздің жолдасына, не тек
бауырына ғана мейірім көрсетуі емес, барлығына бірдей мейірім көрсету ".
Сонымен қатар тағы бір хадисінде үлкенге құрмет, кішіге ізет жайында
былай деген: "Үлкеніне кұрмет көрсетпеген, кішісіне мейірім, ізет етпеген
әрі ғұламаларын танымаған адам менің үмметімнен емес".
Бұл шексіз мейірімнен жан-жануарлар да өз несібелерін алған. Бір күні
Пайғамбарымыз (с.а.у.) аштықтан терісі сүйегіне жабысып, қарны қабысқан бір
түйені көріп: "Сөйлеуге тілі жоқ мына жануарлар үшін Аллатан қорқыңдар,
оларды көлік етіп мініңдер, етін жұғымды етіп жеңдер " - деген.
Құрбанға шалынатын малдың да жанын қинамай шалуды, жан-жануарларға да
мейіріммен қарауды үмметіне үйретіп, былай деген: "Біріңіз құрбан шалатын
пышағын жақсылап тұрып қайрасын, сөйтіп құрбанын қинамай шалсын ".
Қорытындылай келе айтатын болсақ, Ислам діні адамзат баласына жақсы
мінез-құлық арқылы мәдениетті болудың ең әдемі үлгілерін ұсынған. Ол үлгіні
біз Пайғамбарымыздың әмірінен анық көре аламыз. Сондықтан пайғамбарымыздың
салып кеткен жолы, көрсетіп кеткен үлгі-өнегесі қияметке дейін мінез-
құлығымыз бен болмысымыздың таразысы, өмір-тіршілігіміздің өлшемі болып
қала бермек. Бұл Ислам әкелген әдет, әдеп, Ислам орнықтырған мәдениет. Сол
себепті де, Ислам – мәдениеттің түп қазығы.
ІІ -тарау
ІІ.1. Қазіргі таңда Ислам діні
Мемлекеттің әлеуметтік тірегін нығайтатын субъективті факторлардың
жетілмеуі жағдайында адам ролі көтерілмей отыр. Сондықтан дәл қазір діни
экстремистік қозғалыс етек алса, оған тойтарыс беру қабілетіміз нашар.
Яғни, экстремистік бағыттағы діни қозғалыстарды алдын - ала танып, біліп
дер кезінде ауыздықтап отырудың маңызы зор. Оған заңдық негіз бар.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында Діни негіздегі партиялар
қызметіне жол бермейді және шетелдік діни бірлестіктердің Республика
аумағындағы қызметі, сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың Республикадағы
діни бірлестіктер басшыларын тағайындауы, Республикадағы тиісті мемлекет
органдарымен келісу арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай, осы
Конститутциялық бапты іске асыруда құқық қорғау органдарының қызметі -
мардымсыз.
Идеология мен дін арасы күрделі қатынаста және өзара диалектикалық
тәуелсіздікте. Бұл екеуі де адам санасына әсер ететін, оның танымы мен
өмірлік принциптерін қалыптастыратын субъективтік факторлар. Адам Құдайды
сүйсе, барлық адамзат баласын өзіне тең көрсе, діннің гуманистік
потенциалына ден қойса, оның адами сапалары шыңдала түсері ақиқат.
Адамгершілік идеологиясы да осы сапалар үшін күреседі. Қазақстан
идеологиясы діннің өзіне емес, дінді құрал етіп бөлінуді, адамды
азғындатуды, елдің әлеуметтік және саяси бірлігін әлсіретуді мақсат еткен
діни ағымдар мен секталарға қарсы. Сол себепті, Исламның гуманистік
потенциалы Қазақстан идеологиясының құрамдас бөлігіне айналуы тиіс.
Ал Қазақстандағы титулды этнос ұстанатын Исламның сунниттік бағыты
басқа діндермен бейбіт, қатар өмір сүруді қалайды. Ол ұлттық салт-
дәстүрлерді қуаттап, азаматтық қоғам нормаларымен тоғысып жатыр. Исламның
негізгі міндеті - Алланы сүюді, Алланың бірлігін және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ – АРАБ УНИВЕРСИТЕТІ
Дінтану кафедрасы
БІТІРУШІ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролі
Орындаған: Зинабдинов Асылбек
Ғылыми жетекшісі: Алдабергенова Гүлнәр
Шымкент 2005 ж.
Мазмұны:
Бітіруші жұмыстың көкейкестілігі: Бітіру жұмысының негізгі
көкейкесті мәселесі Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролін жан – жақты
қарастыра білуінде болып отыр.
Жұмыстың теориялық қолданылымы: Қазіргі кезеңдегі және бұрынғы
ғалымдардың Ислам діні жайында жазған еңбектерін қолдану. Бұл жұмыста да
сол ғалымдардың еңбектерін қолдану.
Жұмыстың практикалық қолданылымы: Бұл жұмыс орта және жоғарғы
оқу орындарында философия, дінтану факультеттерінде білім нәрін алып
жатқан студенттерге қолдануға әрі зерттеушілерге бірден-бір құрал бола
алады деген үміттеміз.
Бітіру жұмысының мақсаты: Ислам дінінің қоғам өміріндегі орнының
ерекше екендігін атап көрсету.
Жұмыстың міндеті: Ғылыми түрде Ислам дінінің әлеуметтік саладағы өз
орнын кеңінен түсіндіре білу.
Зерттеу әдістері: Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролін түсіндіру
барысында нақты дәлелдерге сүйену. Қажетті әдебиеттерді орынды пайдалану.
Зерттеу объектісі: Ислам дінінің қоғамдағы орны мен ролі. Ислам
және қоғам арасындағы байланыс. Сондай-ақ Ислам дінінің қоғамға әсері.
Бітіру жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы –
1. Жоспардан
2. Кіріспеден
3. ІІІ- Тараудан
І – Тарау. Қоғамдағы дін түсінігі және діннің қажеттілігі.
ІІ – Тарау. Қазіргі таңда Ислам діні.
ІІІ – Тарау. Ислам дінінің күнделікті тұрмыс – тіршілікте
алатын орны.
4. Қорытындыдан
5. Сілтемелерден
6. Пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
І - тарау
І.1. Қоғамдағы дін түсінігі және діннің қажеттілігі.
І.2. Ислам діні және қоғам.
І.3. Ғылым мен мәдениетте Исламның алатын орны.
ІІ - тарау
ІІ.1.Қазіргі таңда Ислам діні.
ІІ.2.Мұсылман елдері құрған ұйымдар және олардың қызметтері.
ІІ.3.Исламдағы сенім мен құлшылықтардың және шариғат заңдарының
қоғамға әсері.
ІІІ - тарау
ІІІ.1.Ислам дінінің күнделікті тұрмыс - тіршілікте алатын орны.
ІІІ.2.Ислам дінінің қоршаған ортаны қорғауға және қоғамдық теңдік пен
бейбітшілікке қосқан үлесі.
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, тәуелсіз
мемлекет болғалы көп іс-шаралар жүзеге асып жатыр. Еліміз жан-жақты дамып
көркеюде. Соның ішінде қуантарлық бір жайт – жетпіс жыл бойы ұмытылуға
айналған Ислам дінінің қайта жандануы. Қоғамымызда рухани шөлдеген адамдар,
Ислам дінінің рухани қайнар бұлағынан қайта сусындай бастады. Енді мен
өзімнің бітіру жұмысымда Ислам дінінің қоғамда алатын орны мен ролі жайында
сөз қозғамақпын. Өйткені Ислам діні тек қана құлшылықтармен ғана
шектелмейді, сонымен қатар оның қоғамға да көптеген пайдалары бар. Мәселен:
қоғамдағы адамдардың арасындағы бауырмалдықты, татуластықты,
мейірімділікті, әділдікті, еркіндікті, теңдікті, бейбітшілікті т.б.
орнықтыруда Ислам дінінің әсері орасан зор. Сол сияқты қоршаған ортаны
қорғауда, ғылым мен мәдениетте, күнделікті тұрмыс-тіршілікте, адамдардың
бір-бірімен қарым-қатынасында да, Исламның алатын орны ерекше. Менің бұл
жұмысты жазудағы басты мақсатым: жоғарыда айтылған мәселелердің барлығын
нақты дәлелдермен түсіндіріп беру.
Тарихқа терең бойласақ адам баласының дінсіз өмір сүрмегендігін
көреміз. Сонау Адам атадан бүгінге дейін әрбір кезеңде, адамзат баласы бір
күштің, құдірет иесінің бар екенін біліп оған сеніп құлшылық қылуын
тоқтатпаған. Ол сенген діндері хақ дін болсын, адамдар жағынан
ойластырылған дін болсын, адамзат тарихында дінсіз қоғам болмағаны
белгілі жайт. Қазір дүниежүзінде түрлі дін өкілдері өмір сүруде. Біреулері
пұтқа табынып жатса, енді біреулері отқа, жан-жануарға, жұлдыздарға,
адамдарға табынып, сыйынуда. Осындай дін өкілдерінің ішінде тек қана бір
Аллаға құлшылық қылатын мұсылмандар өмір сүруде. Мұсыл-мандардың сенетін
діні, ең соңғы әрі шынайы хақ дін - Ислам діні болып табылады. Бүгінгі
таңда дүние жүзі халықтарының көпшілігі Қазақстан халқының басым бөлігі -
Ислам дінін ұстанушылар. Бірақ көпшілік бұл дінді толық әрі анық
түсінбеуде. Қазіргі мұсылман бауырларымыздың көпшілігі бұл дінді намаз оқу,
ораза ұстау, Құран оқу, жаназа шығарумен ғана шектеп қоюда.
Бұл еңбегімде Ислам дінінің адам баласына жіберілген шынайы әрі хақ дін
екендігін дәлелдеуге тырысамын. Сонымен қатар осы жұмысымның негізгі
тақырыбы болған осы Ислам дінінің қоғамдағы алатын орны мен роліне тоқталып
өтпекпін.
Осы тақырыпты таңдап, қолыма қалам алуымның себебі Менің дінім Ислам
деген бауырларымызға бұл діннің ақиқат мағынасын және бұл діннің
адамзаттың бүкіл өмірін қамтитынын және де ең дұрыс әрі тура дін екендігін
жеткізу. Әрі қоғамдағы алатын орны мен қоғамға пайдасын түсіндіре білу.
І -тарау
І.1. Қоғамдағы дін түсінігі және діннің қажеттілігі
Дін адамзатпен бірге келгендіктен, әрдайым адамзатпен бірге болмақ.
Тарих сахнасына терең үңілетін болсақ, дінсіз адам кездестіруге болады,
бірақ дінсіз қоғам кездестіру мүмкін емес. Қай жерде бір қоғам болса, ол
жерде бір дін кездестіруге болады. Яғни адамзат діннен ешқашан ажырамаған
деген сөз. Адам баласы әр уақыт өзінен үстем бір құдірет күштің бар екенін
және оған жалбарыну керек екенін білген. Бұл жайында қасиетті Құран Кәрімде
былай делінген: Ей адам баласы! Сендер Аллаға мұқтажсыңдар. Алла ол әр
нәрседен мұңсыз өте мақтаулы.1
Адамның немесе қоғамның діннен айрылуы мүмкін емес. Өйткені дін
өміріміздің әрбір кезеңінде орын алады. Адамдарға сенімділік пен
төзімділікті, жақсылық жасауды, сабыр қылуды, мейірімді болуды, кешірімді
болуды үйреткен осы - дін. Қоғамда тыныштық орнатқан, тәртіпке шақырған,
бай мен кедей арасында теңдік орнатқан да, осы Ислам діні болатын.
Ақыретке деген сенім адам ішіндегі мәңгілік сезіміне жауап беру жағынан
да маңызды. Адам өлімнен емес, жоқ болудан қорқады. Басқа діндердегі сияқты
Ислам діні де, өлімнен кейін қайта тірілудің бар екендігін айтады. Бұл
өмірден басқа мәңгілік өмірдің бар екендігіне сену адамды ертеңгі өмірге,
болашаққа дайындайды. Ақыретке сену қоғамымыздағы әрбір адамды, күнәлардан
қашу сезімі арқылы қоғамымызда қылмыстың азаюына септігін тигізеді.
Адам жаратылысы жағынан да дінге мұқтаж. Өйткені адам рух және
денеден тұрады. Адамзат баласы үшін дененің қажеттілігін қана-ғаттандыру,
өмір сүру үшін керек болса, рухани қажеттілігін өтеуі үшін де адам баласы
дінге мұқтаж. Өйткені адамның рухани сүйеніші - дін.
Дін адам рухының жаңбыры тәріздес, жаңбыр болмаса жердің көктемейтіні
сияқты, дін болмаса рухымыз да шөлдеп, сусайтыны анық. Сондықтан дін
секілді адамдықтың басты көрсеткіші болып табылатын қасиетті ұғымды
құртамын деп соғыс ашқандардың өздері құрдымға кеткен. Дін - қоғамды
дамытып, ілгерілететін, жөн көрсететін бір жүйе. Өйткені дін -
хақсыздықтың, әділетсіздіктің, жамандықтың дұшпаны. Қоғамды тәртіпке
келтіруде діннің алатын орны ерекше. Егер қоғамда дін әлсіресе,
тәртіпсіздік пен әдепсіздік кең етек алар еді.
Діннің идеялогиялық маңызын тереңірек түсіндіру үшін алдымен адам
өміріне қажеттілігін айқындау қажет. Біріншіден дін қоғам өмірінде адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыру үшін керек2 – деп философтар
бекер айтпаған.
Ислам дінін зерттеп көрсек: Ислам - адамзат өміріндегі ең жаңа және
өмірге өскелең көзқараспен қарайтын дін. Исламның негізі болмыспен тығыз
байланысты. Ол тек тұрмыстық өмірді ғана өзгертіп қойған жоқ, сонымен қатар
адамның сана-сезімін, қоғам идеялогиясын да өзгертуге ықпал жасады.
Ислам - шынайы еңбек жолы, адам өмірін жаңа жолмен алып баруға бірден-
бір жол ашушы дін. Ол адам санасын жаңа ағымға бағыттайды. Яғни діни
сезімге бет бұрғызу - заңдылық. Ислам адамға жаралған күнінен бастап оның
санасымен, сезімімен, жанымен, биологиялық тұрғысымен беріледі.
Биологиялық дене жан арқылы өмір сүреді. Сол денеде жан болса ғана адам
өмірде тіршілік жасайды. Ал сол жан денені тастап шықса, онда ол дене
барлық қасиетінен айрылған түрде қажетсіз затқа айналады. Ал адамға Алла
Тағала жан бергенде, өзімен ұштастыра береді. Ол байланыс - мәңгілік.
Бұл пәни өмірден кеткен адам мәңлігік өмірге өткенде Алла Тағаланың
алдында өз ісіне есеп береді. Байланыс әрі қарай жалғасады. Адам келесі
өміріндегі жағдайда да Алла Тағаламен байланыста болады. Міне осы байланыс
есеп беру заңдылығы адамға тежеу салады. Адам өз өміріне сын көзбен қарап,
келешек өміріне қызмет жасайды. Шынайы идеялогияның өзі осы. Адамның жан
сезіміне әсер ету, ал әлемде басқа ешқандай құбылыс адамның жан дүниесін
өзгерте алмайды. Әлемде діннен басқа идеология жоқ. Демократия иделогия
емес. Комунизм құруға бағытталған Маркстік, Лениндік идеолгияның өмірсіз
екеніне адамзат куә. Комунизм қоғамында өмір сүретін адамды тәрбиелеу
орындалмайтын арман екенін, адамзат тарихындағы тәжрибе өзі көрсетіп өтті.
3
Енді Коммунизм иделогиясына келер болсақ, ол бұл иделогияға ақылмен
жетсе де, ақылға сай емес материяға негізделіп құрылған. Өйткені ол -
пікірден алдын материя болған дейді және оны барлық нәрсенің негізі етіп
қояды. Сол себепті комунизмде материялистік идея болса, діндар кісілер мен
ойшыл адамдардың арасында бірнеше ғасыр бойынша жалғасқан қанды таластың
нәтижесінде келіп шыққан ортақ шешімге негізделіп құрылған. Ол шешім дінді
мемлекеттен болуы керек дегенді білдіреді. Сондықтан да, бұл екі
иделогия да, капиталистік және комунистік сәтсіздікке ұшыраушы ретінде
саналады. Себебі олар табиғатқа қарама - қайшы және ақылға негізделмеген.4
Айтқандарымызды қорыта келгенде, тек Ислам иделогиясының дұрыс
екендігін көруге болады. Себебі ол ақылға сүйенеді, ал қалғандары ақылға
теріс болғандықтан жарамсыз болып табылады. Ислам адам табиғатына сай
келетін иделогия. Ол адам талаптарын, қажеттіліктерін толық
қанағаттандырады. Ал басқа иделогиялар болса, адам табиғатына сай келмейді.
Олай болса дінннен басқа илелогия болуы мүмкін емес. Француз социологы
Э.Дюркгейм (б.з.д 1858-1917 ж) Алланы әлеуметтік тұтастық көрінісі ретінде
қарап, діннің әлеуметттік ролін атап көрсетті. Қоғамның тұттастығын
қамтамасыз ететін күш қоғамдық сана идеологиясы деп көрсетті.
Идеология арқылы жалпы адамгершілік нормалары, рухани құндылық, рухани
сезім - Алланың құдіретіне сену деген Дюркгеймнің тұжырымдамаларын
қолдайтын ғылымдар көп болды. Дюркгейм де дінді жалпы қоғам және санамен
салыстырып теңестіруде. Ол: Дін кез - келген қоғамға қажет. Ол адамдардың
мәңгілік серігі - деген тұжырымға келді.5
Адамзат қоғамдық қатынасты бағалай келіп, оның болмысын құрады. Өмір
аққан өзендей тоқтамастан өтіп жатыр. Үйреншікті күн арайлап атып, алаулап
батуда. Адамдардың көбі жалған дүниенің қамын жеп өздерінің мына дүниеге
қайдан, не үшін келгендерін, қайда баратындығын ұмытқан. Бәрі сағым
қуғандай бір арманнан екінші бір арманның, бір белестен екінші бір белестің
ізіне түсуде. Біріне енді жеттім дегенде екіншісі анау жақтан мен мұндалап
тұрады. Бірақ адам бәрібір тоймайды, бәрібір қанағаттанбайды. Енді асыл
арманыма, аңсаған мақсат-мұратыма жеттім дегенде, өлім оны қуып жетеді.
Сөйтіп адам мына пәнидің алдамшы қызығына қызығып, есіл ғұмырын жоқ етеді.
Бұл күнде адамдар өмірдегі өзіне жүктелген міндетін орындау үшін тамақ
ішпейді, керісінше, тамақ ішу үшін өмір сүреді. Яғни, өмірдегі мақсаты –
қарын тойдыру. Ойланған кісіге екеуі екі бөлек. Тамақты мақсат ететіндей
қоғамымыздағы ең саналы жаратылыс – адамның осындай мағынасыз жаратылғаны
ма? Сонда адамның қарын тойдыруы үшін мектепте он бір жыл, университетте
бес-алты жыл оқып, сол бір қарынның қамы үшін өтірік айтып, өсек айтып,
басқаны қызғанғаны ма? Сол үшін қан төгіп, жауласқаны ма? Сонда адам бар
ғұмырын қарынның қамына арнайтындай осыншама төмен деңгейге түскені ғой...
Жо-жооқ, әлемдегі ең саналы, ең кемел жаратылыстың әсте бұндай төмен болуы
мүмкін емес. Қорадағы сиырдың да өзіндік жоғары міндеті бар. Таңертең
өріске барып, кеш ауа адам баласына пайдалы аппақ сүт әкеледі. Ара да таң
атысымен ызыңдап ұшып, мыңдаған гүлдерге қонып жүріп, кешке улы денесінен
адамға пайдалы да, шипалы бал береді. Демек әрбір нәрсенің өзіндік міндеті,
мағынасы бар. Ал адамның міндеті ше? Адамның да ақыл санасына, дәрежесіне
қарай өзіндік міндеті болуы тиіс.
Жаратылыстың ең кемел жемісі, қоғамдағы ең жоғарғы жаратылыс болған
адамның да өзіне тән асқақ та жоғары міндеті бар. Ол міндет - өзін жоқтан
бар етіп жаратқан Ұлы тылсым құдірет Жаратушыны тану, жаратылысқа қарап,
оның құдіреті, шеберлігі, ұлылығы мен шексіздігінің алдында таң қалып, бас
иіп, құлшылық жасау. Ұлы Жаратушы тарапынан өзіне тегін берілген сансыз
жақсылық, нығметтер үшін рахметін білдіріп, қарыздар екенін мойындау. Әрі
бойындағы асыл қасиеттерді шыңдап, сан сырлы сезімдерін кемелдендіріп, әр
түрлі қабілеттерін жетілдіру арқылы кәміл адам тұғырына көтерілу. Сөйтіп
кәміл адам күйінде өзінің негізгі отаны болған – жәннатқа оралу. Хақ
Тағаланың ризашылығына бөленіп, ондағы мәңгілік бақытқа, бұрын-соңды көз
көріп, құлақ естімеген, ақыл ойлап, елестете алмаған Ұлы Жаратушының
өлшеусіз ғажайып сый-сияпатына қауышу. Әрі бұның бәрінен де қымбат – Оның
аса көркем дидарын тамашалап, шексіз ләззатқа кенелу болып табылады.
І.2. Ислам діні және қоғам
Бұл қоғам мен дiн арасындағы байланыстарды дiн социологиясы ғылымы
зерттейдi. Жалпы әлеуметанудың дiни мәселелердi зерттеуiне байланысты
ортаға шыққан дiн социологиясы дiндердiң сенiм жүйелерiн, құлшылық
түрлерiн, құрылымдарын, қоғамдағы орнын т. б. зерттейдi. Дiн социологиясы -
кез-келген бiр дiннiң қандай әлеуметтiк шарттарға байланысты өзгергенiн,
ауысу түрлерiн, әлеуметтiк топтармен байланысын, әртүрлi дiни ахлақ
түрлерiн қарастыратын ғылым саласы.
Дiн социологиясы ХХ ғасырдың басында өз алдына бiр ғылым саласы болып
келген. Ескi дәуiрден бергi дiнді, дiни сенiмдерді, құлшылықтарын, дiни
топтар және олардың қоғамға әсерiн зерттейдi. Сонымен қатар каләм, дiн
психологиясы, дiн феномонологиясы және дiндер тарихын да қарастырады. Бiр
жағынан құқық және саясат бiлiмдерiнiң тақырыбы болған мемлекет, экономика,
мәдениет пен саясат арасындағы қарым-қатынастарға байланысты әлеуметтiк
ғылымдармен де жақыннан таныс. Бұл тақырыпта дiн социологиясының
зерттеулерi нәтижесiнде ортаға шыққан Ислам дiнiнiң қоғаммен байланысына
және оның қоғамда алатын орнына тоқталып өтемiз.
Дін - кісінің Тәңір, адам және басқа жаратылыстармен байланысын ретке
келтіретін, өміріне бағыт беретін қағидалар жиынтығына берілген ат.6 Ал
сол діндердің ішіндегі Ислам - сөзiнiң мағынасы: араб тiлiндегi (сәлм -
سلم) түбiрiнен шығып, құтылу, мойынсұну, бейбiтшiлiк орнату мағыналарына
келедi. Ислам сөзiнiң мағынасын Ибн Құтайба: мойынсұну, өз қалауымен
бейбiтшiлiк ортасына кiруі, ал Ибн Мансур: “қабыл ете отырып мойысұну -
мағыналарын келетiнiн айтты.7
Бүгiнгi таңда дүниежүзiнде Ислам дiнiн ұстанушылардың саны 1,5 млрд.
шамасында. Бұл дүниежүзi халықтарының 30% құрайды. Сонымен қатар Ислам
әлемiнде 51 тәуелсiз мұсылман мемлекеттерi және тәуелсiздiгiн алмаған 19
өлке бар.8
Дiни басқарманың бiлдiруiне қарағанда Қазақстанда қазiргi таңда 11 млн.
мұсылман өмiр сүруде, олардың iшiнде 24 ұлт өкiлдерi бар. Яғни бұл
республика халқының 65% құрайды. Басшысы Ә.Дербiсәлиев болып сайланған
Дiни Басқарманың мәлiмдеуi бойынша 2003 жылғы қаңтар айындағы мәлiметте
Қазақстанда 1652 мешiт бар екендiгi айтылған. Бұл Қазақстан халқының Ислам
дiнiне деген жақындығын байқатады.9
Діннің қоғамға тигізетін басты пайдаларын айтатын болсақ, алдымен қоғам
тыныштығын орнатуды, бір басшыға бағынуды бұйырады. Бұл турасында қасиетті
Құран Кәрімде Алла Тағала былай дейді: Әй иман келтіргендер! Аллаға бой
ұсынып, пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар.10
Пайғамбарымыз (с.а.у.) да: Сіздерді Алланың кітабы бойынша басқаратын бір
құл әкім болып сайланса, сіздер ол әкімді тыңдап, мойынсұныңыздар. Осы
келтірілген қасиетті сөздер жалпы қоғам тыныштығына Ислам дінінің үлкен мән
беретіндігін көрсетеді.
Адам - өзi өмiр сүрiп отырған қоғамның бiр мүшесi. Қоғам дегенде
ақылға келетiн нәрсе, адамдардың бiрлесiп өмiр сүруi. Бұл бiрлесу жанұядан
басталып, туыстары, көршiлерi, ауыл - қала тұрғындары, мемлекет азаматтары,
жалпы әлем халықтары арасындағы қатынастарды қамтиды. Әрине қатынас болған
соң өзара құқықтар мен мiндеттер туындайтыны сөзсiз. Әр мемлекеттiң бұл
қатынастарды реттейтiн заңдары да бар. Алайда бiздiң қоғамымызда бiздi көп
толғандыратын мәселе қоғамның моральдық (ахлақ( жағы. Ислам ахлағының бұл
жерде алатын орны ерекше. Ахлақ жеке адам үшiн де, қоғам үшiн де ең маңызды
факторлардың бiрi. Әлемде ғылым мен техника шарықтаған, материалдық
игiлiктер күннен-күнге жетiлген, адамдардың жағдайы жақсарған қазiргi
заманда қайтсем табыс артады, жағдайым жақсарады - деп күндiз-түнi
жүгiрген адам баласы тыным таппай еңбек етуде. Әрине, біреуге мұқтаж
болмау, бала-шағасына жақсы жағдай жасау қажет-ақ. Алайда бұл жағдайға, бұл
жиған тергендерге басқаның ақысы, көз жасы, алдау, қулық-зорлық,
әлiмжеттiлiк араласып жатса не болмақ( Адамды басқарушы, бағыттаушы - оның
иманы, ар - ожданы мен ұяты. Осының бәрiн реттейтiн Ислам дiнi болмақ.11
Адамның iс-әрекетi сыртқы көрiнiсiне қарап бағаланып жатады. Ал, iшкi
ахлақтық ережелер бұзылып жатса, оны кiм қадағаламақ( Ахлақ ережелері
иманмен тiкелей байланысты нәрсе. Халқымыз (иманы жоқтың ұяты жоқ( - дейдi.
Ұят, адалдық, әдiлдiк, мейірiмдiлiк, қайрымдылық сияқты iзгi қасиеттер адам
бойында иманмен күшейедi. Өйткенi иман - бүкiл әлемдi жаратушы Аллаға деген
сенiм, оның алдындағы жауапкершiлiк деген сөз. Қоғамымызда бұл
жауапкершiлiктi сезiнген әрі мойындаған кiсi әр iсiнде, әр сөзiнде, әрбір
iс-әрекетiнде адалдыққа, туралыққа, әдiлдiкке, игiлiкке мән бередi. Өйткенi
жүрегінде иманы болған кез-келген кісі әрбір ісінің нәтижесi үшiн Алла
алдында жауап беретiндiгiн бiледi. Құран Кәрiмде: (Сонда кiм тозаңның
түйiрiнiң салмағындай жақсылық iстеген болса, Ол оны көредi. Ал, кiм
тозаңның түйiрiнiң салмағындай жамандық iстесе, оны көредi(, 12 - делiнген.
Қоғамдағы әрбiр адам бойында жақсы қасиеттер орын алса, бұл әрi ол
үшiн, әрi қоршаған орта үшiн, жалпы қоғам үшiн үлкен бiр игiлiк.
Пайғамбарымыз (с.а.у.( хадистерiнде шын иман еткен кiсiнiң қолынан да,
тiлiнен де басқаларға зиян келмейтiндiгiн, иманның өзiңе тiлеген нәрсенi
басқаға да, тiлеу екендiгiн айтады.
Өкiнiшке орай әлемде имандылық, ахлақтық құндылықтар күннен-күнге
азайып барады. Үлкенге құрмет көрсету, кiшiге қамқорлық ету, жоққа жәрдем
қолын созу, жетiмдi есiркеу сияқты тек кiтап беттерiнде, жалған уәде мен
құрғақ сөздерде қалып жатса, жас буынның тәрбиесi дегенде имандылық,
ахлақтық iзгi қасиеттердi өз бойларына жақсылап сiңiру орнына, тек
материалдық жаққа бет алған болсақ, болашаққа қандай ұрпақ қалдырамыз(
Мейiрiмдiлiк, сүйiспеншiлiк, кеңпейiлдiлiк пен достықтың орнын қатыгездiк,
зұлымдық, дұшпандық пен iштарлық басса болашақ не болмақ( Жан-жақты
материалдық жағдайға бөленген, алайда көңiлi қатайған адамнан кiмге қандай
қайыр?
Бұл дүние ақыретiмiздiң бiр егiстiгi; еккен жақсылық-тарымыздың сыйын,
жамандықтарымыздың жазасын көретiнiмiз ақиқат. Бұл ақиқатты уақытында, кеш
болмай тұрып мойындауымыз өзiмiз үшiн қажет. Ал ұрпақтарымызға жақсы қасиет-
әдеттерiмiздi мұра етiп қалдыру - олар үшiн ең үлкен жақсылығымыз. Жақсы
ахлақ - ақыретте ең ауыр басатын сауапты қасиеттердiң бiрi. Олай болса, ең
алдымен ненiң дұрыс, ненiң бұрыс екендiгiн Құран Кәрiм мен пайғамбар
сүннетiнен iздеп, дұрысын бойымызға сiңiру, бұрысын өшiру қажет.
Жастарымызға дұрыс тәрбие беру өте маңызды әрі қоғамды толғандыратын мәселе
болуы тиiс.13
Ата-ана ретiнде ең алдымен баланың тамағы мен киiмiн, оқуы мен
болашағын ойлаймыз, алайда бұл жақсылықты бағалай бiлу, өмiрде өзiне де,
айналасына да пайдалы, қайырлы адам болу, ақыретте Аллаға сүйiктi құл болу
жағына көз жұмып жатамыз. Қоғамымызда имандылық тәрбиесiне мән бермеуiмiз,
ертеңiне балта шабу деген сөз.
Қуаныш-тойымызда iшкiлiк судай ағып, жүрген әр адымың iшкiлiк сатқан
дүкен, бар, сырахана болса, тiптi ақпарат құралдарымыздың өзi жаппай
iшкiлiктi жарнамалап жатса, қоғамымызда жастарымызды iшкiлiк, сыра,
есiрткiден қалай арашалаймыз? Пайғамбарымыз (с.а.у.): Iшiмдiк – барлық
жаманшылықтың кiлтi14 – деген. Қоғамымызда қаншама отбасының ойранын
шығарып, қаншама қылмыстың жасалуына, денсаулықты бұзып, ар-намысты
жоғалтуға себеп болған бұл қоғамдық дертке қарсы тек иман арқылы ғана
күресуге болады. Хадисте: “Үмметімнен ішімдік ішіп өлген кісіге Алла Тағала
жаннат шербетін ішуді харам етеді”15 - делiнген. Пайғамбарымыздың iшкiлiк
iшкенге, iшкiзгенге, сатқанға, бергенге, iшкiлiк iшiлген орынға Алланың
қарғысы болсын деген сөзiн иманы болған кiсi есiнен шығармайды. Адамның
iстеген жақсылықтары, атын қалдыратын әрi ақыретiне азық болатын садақа-
қайырлары болса, өзiне пайда беретiн едi.
Дiнiмiзде туыстық байланысты үзу дұрыс емес, өйткенi ағайын-туыс тату
болса, бұл татулықтың берекесi қоғамды да қамтиды. Сондықтан да Ислам дiнi
бұған үлкен мән берген. Туысқандық жайында Пайғамбарымыз (с.а.у.): Әр жұма
түні адам балаларының амалдары Аллаға білдіріледі. Соның ішінде туыстарына
қарайласпағандардың амалдары ғана қабыл болмайды16 - деп амалдың қабыл
болу шарттарының бірі – туыстарға қарайласу екендігін ескертеді.
Пайғамбарымыздың осы сөзінен туыстарымызға қарайласудың қаншалықты сауап
іс екенін де байқаймыз.
Адамзат атаулы өмір сүріп жатқан қоғамда Ислам дінінің мәні өте зор.
Сондықтан қоғамдағы адамзат болмысының бір ерекшелігі, қоғам құрып, бірге
өмір сүруінде және әлеуметтік қатынас жасауында. Алла Тағала адамзатты
осылай қоғам құрып өмір сүру үшін жаратқан. Бұл Әз. Адам атадан бері
қазірге дейін осылай өзгермей жалғасуда. Қоғам болып, ұлт болып өмір
сүретіндігімізді Құран Кәрімде Алла Тағала былай білдіреді: Әй, адам
баласы! Шүбәсіз сендерді бір ер, бір әйелден (Адам, Хауадан) жараттық.
Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, рулар қылдық.17
Тарихқа терең үңілсек, жер бетінде осы уақытқа дейін қаншама қауым өмір
сүріп, мемлекет құрып, мәдениет пен өркениетті бастан кешірді. Белгілі бір
уақыттан кейін қауымдар арасындағы дұшпандық пен жаугершілік салдарынан бұл
мемлекеттер тарих сахнасынан мүлде жойылып, орнына жаңа қауымдар келіп
отырды. Әрбір қоғам мүшесінің әр қилы әрекеті өзіне пайдалы болғанымен
өзгелерге зияны болуы мүмкін. Кейбір жаман, зиянды іс-әрекеттерден бүкіл
қоғам зардап шегеді. Мысалы, теңіздегі жолаушылар мінген бір кемені алайық.
Кемедегі кез-келген бір жолаушы осы кеменің астын тесетін болса, ол тек
өзін ғана емес, өзгелерді де суға батырады. Ал біреуі ол адамның кемені
тесіп жатқанын көре тұра кедергі болмаса, оның бұл ісінен хабарсыз болған
кісілердің барлығы суға кетері анық. Осындай қатерге ұшырамау үшін ол
адамға ескерту қажет. Алайда кемедегі жолаушылар барлығы бірдей кедергі
болуға жүгірсе, онда кемеде айқай-шу шығып, бейберекеттік басталады. Керек
болса кеме бір жағына ауып, батып кетуі ықтимал. Сондықтан кеме
қызметкерлері өз міндеттерін толық орындаса, мұндай қателік тумайды.
Қоғамдағы өмір де осыған ұқсайды. Осыдан барып қоғам мүшелері өздеріне
тиісті міндеттерін саналы түрде біліп атқаруы тиіс. Сол себептен Алла
Тағала әр қоғамда жақсылыққа шақыратын, жамандықтан тыятын бір топтың
болуын бұйырады. Адам жеке басының міндетін білгені сияқты қоғамдағы
жауапкершілігін де білуі тиіс. Ислам діні осының барлығын, яғни қоғам тепе-
теңдігін, бірлігін, татулығын ішіне қамтыған. Енді қоғамдағы осы
міндеттерге тоқталсақ:
а) Отан отбасынан басталады; әр адамның бір жанұясы бар. Отбасы
бірігіп отанды, ұлтты құрады. Жоғарыда айтып өткеніміздей жанұяға бақыт,
қуаныш әкелетін белгілі бір міндеттер болса, ұлттың да өзіне тән қасиеті
мен міндеттері болады. Отан болып өмір сүрген соң біз бұл міндетке
адамзаттық борышымыз, міндетіміз деп қараймыз.
ә) Бірлік пен ынтымақты сақтау жөніне келсек; азаматтық міндетіміз
ретінде қоршаған ортамызды бірлік пен ынтымақты сақтауымыз, қоғам үшін
басты принцип болып саналады. Сондықтан мұсылман кісіге, өзі өмір сүрген
қоғамнан бөлініп, ел ішінде бүлік шығарып, мемлекет немесе жеке тұлғалардың
мүлкін сұраусыз пайдалануы үлкен күнә екендігі баршаға аян.
б) Ислам діні қоғамдағы өмір сүрген елдің мүлкін, малын рұқсатсыз
пайдалануға тыйым салады. Әсіресе қызмет басына келген мұсылман кісі
мемлекеттің мүлкіне қиянат жасамауы керек. Мемлекет мүлкіне қол сұғуды
Ислам діні қатаң қаралап, бұның күнәсі өте ауыр екендігін ескертеді. Бір
хадис шарифте пайғамбармыз (с.ғ.с) былай дейді: Үкіметтің малын тарату
үшін бір адамды тағайындасақ, ол кісі бізден бір ине немесе одан да үлкен
бір затты жасырып қалса, аманатқа қиянат еткен болады. Қиямет күні сол
нәрсені өзімен бірге алып келеді 18.
Халифа Әз. Омардың ел басы ретінде істеген қызметтеріне көз жүгіртіп
қарайтын болсақ, әділдіктің нышанын сол ұлы тұлғадан айқын түрде көре
аламыз. Бірде Әз. Омар мемлекет жұмысын әкімшілігінде атқарып отырған
кезінде бір мұсылман кісі бір шаруамен құзырына келеді. Күн батып қараңғы
түскен уақыт болатын. Халифа келген кісіні біраз күттірді де шаруасын
бітіріп болған соң, қасында жанып тұрған май шамды өшіреді. Сөйтіп екінші
бір май шамды жағып, келген кісімен әңгімелеседі. Әңгіме барысында әлгі
кісі Әз. Омардың бір май шамды өшіріп, екіншісін неліктен жаққандығын
таңырқап сұрайды. Ол оған: Жаңа сен келгенде мен мемлекет жұмысымен
айналысып отырған едім. Сол үшін мемлекет есебіндегі май шамды пайдаландым.
Қазір сенімен сөйлесіп отырмын, бұл менің жеке жұмысым. Сол себептен өз
қаржыма алған май шамды жақтым - деп жауап береді.19 Міне, көріп
отырғанымыздай мемлекет мүлкін қалай бағалау керектігін өте қарапайым түрде
көрсете білген.
в) Әлеуметтік тұрғыдан көмек көрсету жолдарына келсек; Ислам діні
өзара ынтымақтастық діні десек артық айтпаған боламыз. Өйткені, Ислам діні
өзара қоғамдасу мәселесіне кең тоқталған. Адамзат тарихында ешқашан ешбір
мемлекетте кедей мен байдың, әлсіз бен күштінің, әйел мен ер кісінің
арасындағы құқық және тепе-теңдік орнату мәселесі толығымен жете
шешілмеген. Ал Ислам діні өзара қоғамдасу мәселесін материалдық және рухани
өміріміздің міндеті деп бекітіп, діни, ахлақи тұрғыдан сауапты бір амал
екендігін білдіреді. Сол үшін Құран Кәрімде: Жақсылыққа, тақуалыққа
жәрдемдесіңдер, күнәға және дұшпандыққа жәрдемдеспендер, Алладан қорқыңдар!
Күдіксіз Алланың азабы қатты - деп әмір етеді.20
г) Ислам дінінде жетім - жесірлерге деген қамқорлық жасау жөнінде
тұжырымды пікірлер бар. Қоғам болып, ел болып өмір сүрген жерде әлбетте
өлім - жітімсіз, жетім - жесірсіз болмайтыны ақиқат. Ешкім бұл дүниеде
мәңгі қалмайды, біреулер өмірден ерте, біреулер кеш өтетіні белгілі.
Расында да өмір мен өлім бірге жүреді. Қоғамда ата - анасынан жастайынан
айырылғандар немесе күйеуінен айрылып жесір қалған әйелдер көмекке мұқтаж
болады. Осындай жетім - жесірлерге қолғабыс тигізген мұсылмандарды
пайғамбарымыз (с.ғ.с) мына сөзімен сүйіншілейді: Жетімнің тұрмыс -
тіршілігіне қарайласқан кісі қаласа ол оның туысқаны болсын, қаласа бөтен
кісі болсын жәннәтта менімен мына екі саусақ сияқты бірге болады.
(Пайғамбар осы сөзді айтып жатып, ортаңғы саусағы мен сұқ саусағын шошайтып
көрсеткен екен).21
Қоғамда әрбір мұсылман кісі өмір сүрген ортасында жетім - жесірлерге
өз туған - туыстарына қарайласып, олармен қарым - қатынасын үзбестен,
керісінше нығайтуды әмір етеді. Халид б. Зейд есімді сахабаның айтуынша бір
кісі пайғамбарымызға (с.а.у.) келіп: Ей, Алланың елшісі мені жәннәтқа
кіргізетін бір ғибадатты айтасыз ба? - деді. Расулуллаһ былай деп жауап
берді: Аллаға құлшылық ет және оған ешнәрсені серік қоспа, намаз оқы,
зекет бер және туыстарыңа қарайла.22 Пайғамбарымыздың осы сөзіне қарай
отырып туыстарымызға қарайлаудың қаншалықты сауап іс екенін байқаймыз.
Осы айтылған хадистерден шығатын қорытынды: жетім - жесірлерге,
туыстарға қарайласу арқылы Ислам дінінің қоғамға әсері зор екендігін
байқатады. Алла және Оның елшісінің сүйіспеншілігіне, ризашылығына кенелгім
келеді деген мұсылман кісі қоғамдағы осы міндетін орындайды. Осылайша
біз Ислами үкімдердің қоғамға қажеттілігін және маңызды екендігін көріп
отырмыз. Оның қоғамда әлеуметтік, экономикалық және бірлік пен
ынтымақтастық жағынан да маңызы өте зор. Ол адам баласын қоғамдағы барша
жақсы істерге жетелейді. Сондықтан да Ислам дінінің біздің қоғамымыздағы
алатын орны ерекше.
І.3. Ғылым мен мәдениетте Исламның алатын орны
Ислам ақылға мән бергеніндей ғылымға да үлкен мән береді. Ислам – үнемі
оқып, білім алып, үйренуді әмір еткен. Құран Кәрімнің алғашқы аятының өзі
Оқы әмірімен басталуы бізге білімнің аса маңызды екенін ашып көрсетеді.
Білімге және білімді адамдарға берілетін мән-маңыз жөнінде Ұлы Алла былай
дейді: (Ей пайғамбарым!) Сен айт: Білетіндер мен білмейтіндер тең бола
ма?.23
Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз
екенін көрсете отырып, былай дейді: Ілім үйрену – еркек болсын, әйел
болсын әрбір мұсылманға парыз.24 Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес
аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім адамдарына құрметпен бас иген. Ұлы
түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мысырдан қайтып келе жатқан кезінде
жанында атақты дін ғалымы Ибн Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп бара
жатады. Ибни Кемалдың астындағы аттың аяғынан шашыраған балшық Явуздың
киімдерін ластап, Ибн Кемал қысылып ұялады. Ұстаздың қысылып, қымтырылғанын
көрген Явуз Сұлтан Сәлім: Қысылма ұстазым! Ғалымның атының аяғынан
шашыраған балшық – біз үшін әшекей, ою-өрнек. Бұл көйлек осы балшығымен
сақталып, өлгенде табытымның үстіне қойылсын - деп өсиет айтып, ғалымдарға
деген құрметтің үлгісін көрсете білген.25
Аббасилер халифаты тұсында Ислам ғұламалары көне грек, парсы және
басқа тiлдердегi жазба еңбектердi, оның iшiнде антикалық мәдениеттi
бiржолата жойылып кетуден сақтап қалды.
Бiр кездерi бiздiң ата-бабаларымыз осы араб тiлi арқылы өз еңбектерiн
жазды, әрi көпшiлiкке таратты. Махмуд Қашқаридiң: “Диуани лұғаты әт-түрiк”
кiтабы да араб тiлiнде жазылған. Махмуд Қашқари бұл кiтабында бұрынғы түркi
халықтарының әрiптiк таңбалары 18 болғанын және кейбiр түркi тайпалары оған
кейбiр белгiлердi қосып, әрiптер саны 25-26-ға жеткенiн жазды. Әбул-Хасанат
Мәуләуи Әбдул-Хай Марғұланидiң шариғат заңдары туралы жазылып, Қазақстан
мен Орта Азияға кейiннен тараған “Әл- хидая” кiтабын ағылшындар ағылшын
тiлiне аударып, жанұя қатынастары бойынша заңның баптарына пайдаланған.
Қазiр ол кiтап ағылшыншадан орыс тiлiне аударылып баспадан шықты.26
Діни философия бойынша алғашқы еңбектер һижраның 300-ші жылында
жазылған. Ислам философиясының көш басшысы Әл- Кинди осы жылдары, яғни 1100
жыл бұрын жасаған. Жер шары дөңгелек екендігіне көздері анық жетпей Европа
елдері әлі ХҮІІІ ғасырда да бастарын қатырып, дауласып жүргенде Ислам
ғұламалары бұл мәселені ҮІІІ ғасырда, халифа Харун Рашит тұсында шешіп
қойған еді. Бағдат шаһарының сыртындағы Нисфун-Нәһәр деген жерде әртүрлі
сызықтар мен өлшеулер жасап, жер шар тәрізді дөңгелек деп қортынды жасады.
Куба аралын тапқан Христофор Колумб бұл пікірді ауадан алған жоқ. Ол жердің
дөңгелек екендігін Аверроисттан естідім деп жазған. Мұсылман ғалымы Ибн
Рушдті Еуропа осылай атайтын. Токио обсерваториясының директоры танымал
ғұлама Ешиди Коган халықаралық конференцияда: Мен әлем сырларының құпиясын
зерттеудің жаңа әдісін таптым, ол - Құран оқу. Құранды оқыңыз, ол сіздің
жалғай алмай тұрған звеноңызды ұластырып береді - деген. Ал Американың
эмбриология және адам жаратылысы туралы ғылымдарының докторы Кейт Мор Адам
жаратылысы деген кітап жазды. Оған араб ғалымдары: Сіздің осы кітаптағы
келтірген пікірлеріңіз Құран мен хадиске өте сәйкес келеді. Егер сіз
келіссеңіз біз оны аят-хадистермен байытып және толықтырып, жаңадан
бастырып шығарар едік – деген. Ол келісті, нәтижеде айтқандай етіп,
Адамның жаралуы Құран мен медицина арасында деген атпен ол кітап жарық
көрді. Құран аяттары жылма-жыл өмір заңдылықтарымен дәледене түсуде.27
Еуропа ғылымды мұсылман елдерінен, яғни шығыстан үйренді. Еуропаның
ренессанысы 1300 жылдары басталған. Неге? Өйткені бұл уақытта олар Испан
жеріндегі Ислами Андалусия мемлекетінің мәдениетімен және кресшілер жорығы
нәтижесінде шығыстағы араб жерлеріндегі өркениетпен танысты. Хз. Осман
(р.а.) халифалық құрған кезде, жолаушылар, әлсіздер, кейбір зәру жандар дәм
татып кетсін деп, мешіттердің алдында ас пісіртіп, қоғамдық орындар жарық
болып тұрсын деп, арнайы шырақ жақтырып қоятын. Бұл әдет кейін де жалғасын
тапты. Миллиондаған халық өмір сүрген Кордова қаласының көшелері түн
мезгілдерінде жарықпен қамтамасыз етіліп, қала халқы арнайы төселген
асфальтта қатынады. Ал Еуролпаның қалалары қалың батпақ пен ұйыққа малынып,
бас көтере алмай жатты. Мұсылмандық мәдениетпен танысу Еуропаны ғасырлар
бойғы қалың ұйқысынан оятты, қозғау салды.Батыстың кейбір ғалымдары Орта
ғасырларда кейбір Еуропа билеушілері өз аттарын дұрыстап жаза алмай
жүргенде, Кордовада мұсылман балалары медреселерде оқып жатты - деп
жазған. Осы таныстықтың игі нәтижесінде 1425 жылы Италияда жарыққа шыққан
медициналық анықтамалықта Еуропа дәргерлерінін сиынған пірі Галенге сілтеме
130, ал Исламның ғұлама ғалымы, медицинаның атасы Ибн Синаға 3000-нан
астам, ал Еуропа Разец деп атайтын Әбу Бәкр Разиға 1700 сілтеме бар.
Кордовада жүздеген кітапханалар болып, оның орталық кітапханасында
жинақталған кітаптар каталогы 44 томға жеткен.
Бағдат қаласы Әлеуке ханның қолынан қиратылғанда көпшілік пайдалануы
үшін жасақтап қойылған Сабур сарайындағы 200 мыңдық кітапхана қоры Фрат
өзеніне тоғытылғанын тарихшы Ибн Туғрыберді жазды. Медицина саласында
Бағдатта жоғары деңгейде 6000 студентті тәрбиелейтін оқу орны болды. Әрбір
әзірленген врачқа бір методисттен бегітіліп берілді. Еуропа кейбір алапес
сырқатына шалдыққан жандарды өртеп жатты, ал мұсылман елдері оларды жеке
орындарда емдеп, мәңгілікке мемлекет қарауына алып отырды. Сахаралық
халықтар дәрігерлік көмектен тыс қалмауы үшін арнайы жасақталған керуендер
шығарды. Тіпті кейде бір бейшаралар ақшасы болмай, дәрігердің көмегін
уақытында алып тұрарлық қолтаңба өздерінде болсын деген оймен алғашқы
дәрігерлік көмек туралы анықтамалық кітап әзір етілді.
Сағат жасау өнеркәсібі де, тек мұсылмандардың намаз уақытын белгілеу
қажеттілігінен туындаған, олар 800 жылдан алдын алғашқы сағатты жасап
шығарды. Франция патшасы - Шарлманға Бағдаттың халифасы Һарун Рашид ағаштан
жасалған сағат тарту етті. Жер бетінде бірінші рет Бағдатта обсерватория
салынды. Қазіргі әлемнің бұрыш - бұрышын шарлап, енді ғана көзі ашылып
жатқан ғалымдар өздерінің осы жетістіктері үшін Ибн Һайсамға қаншалық
қарыздар! Ол ресми ойыс айна, дөңес айна деп аталған телескоп жасау
өнеркәсібінде қолданылатын өте құнды теорияның авторы. Бірақ осынша
нәрсе, тек қана ғылым жолын кең ашқан Құранның арқасында ғана мүмкін
болды. Ислам діні осылайша ғылым мен мәдениетке орасан зор үлес қосты, әлі
күнге дейін өз үлесін қосуда.28
Мәдениетті болу мен көркем мінезді болу арасында жақынырақ байланыс
бар. Мәдениет ұғымын жете түсініп, мәдениетті болудың алғашқы шарты кісінің
көркем мінезді болуға тырысу және жағымсыз мінез-құлықтардан бойын аулақ
ұстауында жатыр. Көркем мінезді адам ғана "мәдениетті адам" бола алады.
Мінезі нашар адам мәдениетсіз адам ретінде саналады. Ислам діні, әрбір
тұлғаның мінез-құлқының көркем болуына үлкен мән берген. Құран Кәрімде де,
Пайғамбарымыздың (с.а.у) хадистерінде де ахлақ (мінез-құлық) тақырыбына көп
тоқталынған. Тіпті көркем мінез-құлық мәселесінде Пайғамбарымыз (с.а.у.) -
ның өмірі бүкіл адамзат баласына ең үздік үлгі-өнеге бола алады. бұл
жайында Құран аяттарында былай делінген: "Расында сендер үшін, Алланы және
ақырет күнін үміт еткендер мен Алланы көп еске алған кісілерге Алланың
Елшісінде көркем өнегелер бар".29
"Шын мәнінде сен ұлы мінезге иесің".30 Бұл Құран аяттарында
пайғамбарымыздың мінез-құлқына үлкен назар аударылған. Расында да
Пайғамбардың (с.а.у.) дін тарату, үкім жүргізу, ел басқару барысында, т.б.
іс-әрекетте де керемет үлгісін көрсетіп кеткен. Хазіреті Пайғамбар
хадисінің бірінде: "Мен көркем мінезді толықтыру үшін келдім" - деген.31
Бұл хадис Исламның өзінен бұрынғы тәңірлік діндерді толықтырып, көркейткен
ең соңғы дін екенін көрсетеді. Әрі бұл міндетті атқаратын да Пайғамбарымыз
(с.а.у.) екендігі білдірілген. Расулуллаһтың (с.а.у.) Алла Тағала тарапынан
пайғамбар етіп жіберілуіндегі мақсатының өзі көркем мінез-құлықты
орнықтыру. Яғни, өзінің жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі, істеген ісі арқылы
адам баласына үлгі болу. Бұл тұрғыда хазіреті Пайғамбарымыздың хадистерінде
көп айтылған:
"Шынында, Алла Тағала өзі көрікті және көріктіні сүйеді. Көркем мінез-
құлықтан разы болып, жаман әрі жағымсыз әдеттен жиренеді".
"Мүминдердің иман жағынан ең күштісі - ахлағының (мінез-құлқы) ең жақсы
болғаны "
"Мүминдердің иман жағынан ең жетілгені-ахлағы ең тамаша болғаны.
Сендердің ең қайырлыларың, әйелдеріңізге ең қайырлы және ахлақты (әдепті)
болғандарыңыз".
Ғұламалар Ислам діні мен көркем мінез-құлықты бұл дүниеміз бен о
дүниеміздің баянды болуына бастайтынын айтуда. Пайғамбардың мына бір
дұғасында бұл жайында анық айтылған: "Уа Алла! Атқарған істерімнің кепілі
болған дінімді баянды қыл. Өмір сүріп жатқан осы дүниемізді де баянды ет.
Ертең көшетін ақыретімізді де баянды қыл. Оларды әр түрлі қайырлы істерді
атқаруға себепші ет. Өлімді де (яғни, өлер шағымда жанымды қинамай ал) әр
түрлі жамандықтан сақта! "
Көркем ахлақтың сүннетте орын алған ең маңызды ерекшеліктерінің бірі -
адамдарға қатаңдықпен емес, мейіріммен, дөрекі емес, биязылықпен, жатырқап,
жақтырмай қарау емес, елпілдеп, құшақ жайып, жайраңдап қарсы алу. Сондықтан
да Құран аятында былай делінеді: "Мүминдер үшін былай делінген: "Ол тақуа
кісілер, молшылық та да, жоқшылықта да Алла үшін (мал-мүлік) сарп етеді,
ашу-ызаларын басып, адамдарды кешіреді. Алла Тағала жақсылық, көрсеткен
кісілерді жақсы көреді".32 Бір сөзінде сүйікті Пайғамбарымыз хазіреті
Айшаға (р.а.) қарап: "Ей, Айша күдіксіз Алла рафиқ (биязы мінезді),
биязылықты жақсы көреді. Биязлықтың үлесіне қатаңдық және өзге
мінездерге бермеген несібесін береді" - деген. Бұдан шығатын нәрсе
адамдарға кішіпейіл болып, ілтипат көрсету, бұл әрекетің несібеңді
көбейтіп, көп сауапқа кенелтеді, ал қатаңдық пен дөрекілік абырой алып
бермейді.33
Пайғамбардың салмақты да сабырлы, кішіпейіл әрі биязылығы туралы Құран
Кәрімде былай делінген: "(Мұхаммед ғ.с.) оларға Алланың мейірімі бойынша,
жұмсақ сыңай байқаттың. Егер тұрпайы, қатал жүректі болсаң еді, әрине олар
маңайыңнан тарқап кетер еді. Сондықтан оларды кешірім етіп, олар үшін
жарылқау тіле де, іс жөнінде олармен кеңес қыл. Сонда қашан қарар берсең,
Аллаға тәуекел ет. Негізінде Алла тәуекел етушілерді жақсы көреді.34
Тіпті, мешітке кіші дәрет сындырған наданды сахабалардың ашуы келіп
жазаламақ болғанда Пайғамбарымыз (с.а.у.) ара түсіп әлгі кісіні кешірген.
Пайғамбарымызға: "Ей, Алланың, Елшісі! Бәріміз де мейірімдіміз!" -
дегендерге былай деп жауап берді: "Бұл - біреуіңіздің жолдасына, не тек
бауырына ғана мейірім көрсетуі емес, барлығына бірдей мейірім көрсету ".
Сонымен қатар тағы бір хадисінде үлкенге құрмет, кішіге ізет жайында
былай деген: "Үлкеніне кұрмет көрсетпеген, кішісіне мейірім, ізет етпеген
әрі ғұламаларын танымаған адам менің үмметімнен емес".
Бұл шексіз мейірімнен жан-жануарлар да өз несібелерін алған. Бір күні
Пайғамбарымыз (с.а.у.) аштықтан терісі сүйегіне жабысып, қарны қабысқан бір
түйені көріп: "Сөйлеуге тілі жоқ мына жануарлар үшін Аллатан қорқыңдар,
оларды көлік етіп мініңдер, етін жұғымды етіп жеңдер " - деген.
Құрбанға шалынатын малдың да жанын қинамай шалуды, жан-жануарларға да
мейіріммен қарауды үмметіне үйретіп, былай деген: "Біріңіз құрбан шалатын
пышағын жақсылап тұрып қайрасын, сөйтіп құрбанын қинамай шалсын ".
Қорытындылай келе айтатын болсақ, Ислам діні адамзат баласына жақсы
мінез-құлық арқылы мәдениетті болудың ең әдемі үлгілерін ұсынған. Ол үлгіні
біз Пайғамбарымыздың әмірінен анық көре аламыз. Сондықтан пайғамбарымыздың
салып кеткен жолы, көрсетіп кеткен үлгі-өнегесі қияметке дейін мінез-
құлығымыз бен болмысымыздың таразысы, өмір-тіршілігіміздің өлшемі болып
қала бермек. Бұл Ислам әкелген әдет, әдеп, Ислам орнықтырған мәдениет. Сол
себепті де, Ислам – мәдениеттің түп қазығы.
ІІ -тарау
ІІ.1. Қазіргі таңда Ислам діні
Мемлекеттің әлеуметтік тірегін нығайтатын субъективті факторлардың
жетілмеуі жағдайында адам ролі көтерілмей отыр. Сондықтан дәл қазір діни
экстремистік қозғалыс етек алса, оған тойтарыс беру қабілетіміз нашар.
Яғни, экстремистік бағыттағы діни қозғалыстарды алдын - ала танып, біліп
дер кезінде ауыздықтап отырудың маңызы зор. Оған заңдық негіз бар.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында Діни негіздегі партиялар
қызметіне жол бермейді және шетелдік діни бірлестіктердің Республика
аумағындағы қызметі, сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың Республикадағы
діни бірлестіктер басшыларын тағайындауы, Республикадағы тиісті мемлекет
органдарымен келісу арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай, осы
Конститутциялық бапты іске асыруда құқық қорғау органдарының қызметі -
мардымсыз.
Идеология мен дін арасы күрделі қатынаста және өзара диалектикалық
тәуелсіздікте. Бұл екеуі де адам санасына әсер ететін, оның танымы мен
өмірлік принциптерін қалыптастыратын субъективтік факторлар. Адам Құдайды
сүйсе, барлық адамзат баласын өзіне тең көрсе, діннің гуманистік
потенциалына ден қойса, оның адами сапалары шыңдала түсері ақиқат.
Адамгершілік идеологиясы да осы сапалар үшін күреседі. Қазақстан
идеологиясы діннің өзіне емес, дінді құрал етіп бөлінуді, адамды
азғындатуды, елдің әлеуметтік және саяси бірлігін әлсіретуді мақсат еткен
діни ағымдар мен секталарға қарсы. Сол себепті, Исламның гуманистік
потенциалы Қазақстан идеологиясының құрамдас бөлігіне айналуы тиіс.
Ал Қазақстандағы титулды этнос ұстанатын Исламның сунниттік бағыты
басқа діндермен бейбіт, қатар өмір сүруді қалайды. Ол ұлттық салт-
дәстүрлерді қуаттап, азаматтық қоғам нормаларымен тоғысып жатыр. Исламның
негізгі міндеті - Алланы сүюді, Алланың бірлігін және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz