Савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Савромат.сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
1.1. Ескерткіштердің тарихи.археологиялық сипаты.
1.2. Батыс Қазақстанды мекендеген Савромат.сармат тайпаларының мәдениеті мен өнері
ІІ тарау. Сарматтардың отырықшылық және егіншілік кәсіптері
2.1. Үйдегі өндіріс пен қолөнері
2.2. Савромат . сармат тайпаларының қалалары мен қоныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І тарау. Савромат.сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
1.1. Ескерткіштердің тарихи.археологиялық сипаты.
1.2. Батыс Қазақстанды мекендеген Савромат.сармат тайпаларының мәдениеті мен өнері
ІІ тарау. Сарматтардың отырықшылық және егіншілік кәсіптері
2.1. Үйдегі өндіріс пен қолөнері
2.2. Савромат . сармат тайпаларының қалалары мен қоныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сарматтар деген халық атауы б.з.б ІІІ ғасырдан, яғни олардың скифтерді жаулап алуынан басталады. Б.з.б ІҮ ғасырдың бас кезінде сарматтар Доннан Омбыға дейінгі жерлерді алып жатты. Төл деректеріміздің бірегейі болып табылатын савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерін зерттеп, зерделеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Осынау уақытта бұл жерде мәдениеттің еккі басты бағыты құрылып қалыптасты. Олар: Батыс Болгар, Дон мәдениеті және Шығыс Орал мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды. Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған жоқ. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік аудандардағы қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы деген пікір бар.
Қазіргі таңда сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген дәуірлердегі обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне ұқсас келуі. Сондықтан да аталмыш тақырып өзекті де, зерттеуге тұрарлық тақырыпқа жатады деп толығымен айтуға болады.
*******************
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл курстық жұмыстың жаңалығы Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша сармат шыққан материалдар бойынша сармат археологияның ескерткіштерін бір жүйеге келтіріп, топтап және зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен, тұжырымдарымен таныстыру.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 1930 жылдары Ор өзенінің бойында Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе облысының жерінде археологиялық ескерткіштерінің есебін алып оларды картаға түсірумен және қазба жұмыстарымен айналысты. 1960 жылдары К.Ф.Смирнов пен В.Г.Петрекалар зерттеу жүргізген.
********************************
Зерттеу жүмысының деректік көзі.
Археолог-ғалымдардың далаық зерттеулерінің материалдары негізгі дерекөзі болып табылады.
******************************************
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Алдымызға қойып отырған негізгі мақсатымыз – Қазақстанда және көршілес елдерде мекен еткен сармат-савромат тайпаларының орналасқан ескерткіштері туралы материалдар, деректер жинақтау арқылы бұл тайпалардың рухани және заттай мәдениетіне айрықша көңіл бөле отырып зерттеу.
Кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды. Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған жоқ. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік аудандардағы қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы деген пікір бар.
Қазіргі таңда сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген дәуірлердегі обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне ұқсас келуі. Сондықтан да аталмыш тақырып өзекті де, зерттеуге тұрарлық тақырыпқа жатады деп толығымен айтуға болады.
*******************
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл курстық жұмыстың жаңалығы Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша сармат шыққан материалдар бойынша сармат археологияның ескерткіштерін бір жүйеге келтіріп, топтап және зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен, тұжырымдарымен таныстыру.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 1930 жылдары Ор өзенінің бойында Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе облысының жерінде археологиялық ескерткіштерінің есебін алып оларды картаға түсірумен және қазба жұмыстарымен айналысты. 1960 жылдары К.Ф.Смирнов пен В.Г.Петрекалар зерттеу жүргізген.
********************************
Зерттеу жүмысының деректік көзі.
Археолог-ғалымдардың далаық зерттеулерінің материалдары негізгі дерекөзі болып табылады.
******************************************
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Алдымызға қойып отырған негізгі мақсатымыз – Қазақстанда және көршілес елдерде мекен еткен сармат-савромат тайпаларының орналасқан ескерткіштері туралы материалдар, деректер жинақтау арқылы бұл тайпалардың рухани және заттай мәдениетіне айрықша көңіл бөле отырып зерттеу.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК Ж Ұ М Ы С
Савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу
тарихы
Ғылыми жетекші: т.ғ.к. Егізбаева М.Қ.
Орындаған:
І курс магистранты
Шонова С.Т.
Қорғауға жіберілді:
Археология және этнология кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
__________________ Ә.Т. Төлеубаев
“_____” _________________ 2009 ж.
АЛМАТЫ 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
І тарау. Савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің
зерттелу тарихы.
1.1. Ескерткіштердің тарихи-археологиялық сипаты.
1.2. Батыс Қазақстанды мекендеген Савромат-сармат тайпаларының
мәдениеті мен өнері
ІІ тарау. Сарматтардың отырықшылық және егіншілік кәсіптері
2.1. Үйдегі өндіріс пен қолөнері
2.2. Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сарматтар деген халық атауы б.з.б ІІІ
ғасырдан, яғни олардың скифтерді жаулап алуынан басталады. Б.з.б ІҮ
ғасырдың бас кезінде сарматтар Доннан Омбыға дейінгі жерлерді алып жатты.
Төл деректеріміздің бірегейі болып табылатын савромат-сармат тайпаларының
археологиялық ескерткіштерін зерттеп, зерделеу бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Осынау уақытта бұл жерде мәдениеттің еккі
басты бағыты құрылып қалыптасты. Олар: Батыс Болгар, Дон мәдениеті және
Шығыс Орал мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын
қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды.
Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған
жоқ. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының
шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік аудандардағы
қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы деген пікір бар.
Қазіргі таңда сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген
дәуірлердегі обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне
ұқсас келуі. Сондықтан да аталмыш тақырып өзекті де, зерттеуге тұрарлық
тақырыпқа жатады деп толығымен айтуға болады.
*******************
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл курстық жұмыстың жаңалығы
Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша сармат шыққан
материалдар бойынша сармат археологияның ескерткіштерін бір жүйеге
келтіріп, топтап және зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі
көзқарастарымен, ойларымен, тұжырымдарымен таныстыру.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 1930 жылдары Ор өзенінің бойында
Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек
жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе
облысының жерінде археологиялық ескерткіштерінің есебін алып оларды картаға
түсірумен және қазба жұмыстарымен айналысты. 1960 жылдары К.Ф.Смирнов пен
В.Г.Петрекалар зерттеу жүргізген.
********************************
Зерттеу жүмысының деректік көзі.
Археолог-ғалымдардың далаық зерттеулерінің материалдары негізгі
дерекөзі болып табылады.
*********************************** *******
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Алдымызға қойып отырған негізгі мақсатымыз – Қазақстанда және көршілес
елдерде мекен еткен сармат-савромат тайпаларының орналасқан ескерткіштері
туралы материалдар, деректер жинақтау арқылы бұл тайпалардың рухани және
заттай мәдениетіне айрықша көңіл бөле отырып зерттеу.
Магистрлік жұмыстың алдына қойған міндеттері:
1. Савромат – сармат тайпалары туралы антикалық деректерді қамту.
2. Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген
қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлерімен танысу.
3. Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойларын қарастыру.
4. Савромат – сармат археологиясының картасын жасау.
5. Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына
байланысты материалдары қарастыру.
Алынатын нәтижелер:
- Савромат – сармат тайпалары туралы антикалық деректер қамтылды.
- Аталмыш мәселеге байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген
қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлері сараланды.
- Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
- Савромат – сармат археологиясының 0
- Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты
материалдары қарастыру.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Батыс Қазақстандағы өмір кешкен сармат
тайпаларының ескерткіштері басқа тайпаларға қарағанда өте аз зерттеген.
Алғаш рет сармат обаларына зерттеу жұмысын Орынбор архив комиссиясының
ғылыми секретары А.Кастанье жүргізген. Ол Ақтөбе уезінің жерінде 1904,
1906, 1909 жж. Археологиялық барлау жұмыстар жүргізген.
1970 жылдан бастап қазақтың көрнекті археолог, ғалымдарының бірі
М.К.Қадырбаевтың басшылығымен Күміссай, Бесоба, Сынтас обаларында зерттеу
жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Сармат тайпаларының ескерткіштері толық
зерттеле қоймаса да материалдармен жұмыс жасау. Зерттеу жұмыстарында
жалғастырып, сармат тайпаларының өзіндік әдет-ғұрып, салт-санасын, қай
тілде сөйлегендері туралы тоық мәліметтер жинақтау.
Ғылыми жаңалығы.
- Савромат – сармат тайпалары туралы антикалық деректер ғылыми айналымға
енгізілді.
- Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық
ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді.
- Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
- Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты
материалдар зерделенді.
- Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша
сармат археологиясының ескерткіштері бір жүйеге келтірілді;
- Зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен
таныса отырып өзіндік ғылыми тұжырым жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс 2 тараудан, кіріспеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Сармат тайпаларының мәдениеттерінің зерттелу мәселелері
1.1. Сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
Сарматтар деген халықтың аты антикалық деректерде б.з.б. ІІІ ғасырдан
бері қолданылып келеді. Сол кездері сарматтардың скифтерді жүйелі түрде
жаулап алуы басталады. Диодардың айтуынша, сарматтар Скифияның едәуір
бөлігін құлазытып жеңілгендердің бірін де қалдырмай қырып-жойған, сөйтіп
елдің басым бөлігін шөлге айналдырған.
Сарматтардың бір тайпасы – раксоландар б.з. І ғ. Мидияның шекарасына
жетіп, Риммен соқтығысып қалады. Олардың ізімен аландар жүріп отырды.
Сарматтар өздері басып алған жерлер халықтарының саяси өміріне белсене
қатысқан. Мысалы, б.з.б. ІІ ғ. соңғы кезінде Пантия патшасы Митридаттың
қолбасшысы Диафантпен болған соғыста раксоландар скифтерге қосылады. Б.з.б.
І ғ. Митридат Римге қарсы күрескенде сарматтар соның жағында болған. Б.з.б.
49 жылы римдіктер аорстармен (сармат тайпасы) бірлесіп, Боспор патшасының
одақтастары сирактарды (сарматтардың басқа тайпасы) жеңеді. Басқа
тайпаларға қарағанда жорыққа кешірек шыққан аландар қара теңіздің солтүстік
өңіріне дейін жетеді. Кейінірек олар ғұндарға қосылып, Испаниядан барып
шығады.
Ал кейбір топтары Солтүстік Африкаға қоныс аударады.
Бұл қозғалысқа олармен көрші Сырдария алқабында орналасқан қаңлылар да
қосылған болатын. Орал, Ертіс аумағына сюнну тайпаларының келуі, тайпалар
миграциясының басталуын тездеткен сияқты.
Кейінгі сарматтарға сюнну ықпалы болғандығы жөніндегі сауал әлі күнге
дейін пікір-талас тудырып келеді. Әдетте ғұн-сюннулар қазіргі Батыс
Қазақстан аумағына б.з. ІҮ ғасырында келді деп есептелінеді. Кейінгі
сарматтар сюннулардың кейбір жосын-жоралғыларын, мысалы ақсүйектердің бас
сүйегін қалпынан өзгерту, ғұндардың күрделі садағы, секілді бұйымдарды
қабылдайды. Сюннулар келмей тұрып, кейінгі сарматтар олардың бодандығын
қабылдаған, сөйтіп Орталық Қазақстаннан Арал маңына дейінгі аймақтағы
тайпалар конфедерациясын құрған деген пікірлер де бар. Дегенмен жазба дерек
көздерінің мағлұматтары өте мардымсыз, сондықтан да сарматтар өмірі туралы
негізгі деректі археология ғылымы ғана бере алады.
Сарматтар мәдениеті хронологиялық жағынан үш кезеңге бөлінеді: ерте
сармат немесе прохоров мәдениеті; ортаңғы сармат немесе суслов мәдениеті;
кейінгі сармат мәдениеті.
Прохоров мәдениеті б.з.б. ІҮ ғ. бас кезінде савроматтар Доннан Ембіге
дейінгі аумақта тіршілік етіп, мұнда батыс (Еділ-Дон ауданы) сынды екі
жергілікті мәдениеттер нұсқасы қаланды. Шығыста қыш ыдыстары, қару-жарақ,
сәндік заттар, әшекейлер, жерлеу ғұрпы, наным-сенім бұйымдары сияқты
археологиялық кешендер айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Жаңа мәдениеттің
қалыптасуына Еуразия аумағында көшпелілердің көшіп қонуы, жергілікті
негізгі басқа этникалық құрандылардың енуі тегінде Оралдың орманды-далалы
аймақтарындағы жартылай көшпелі тайпалардың қосылуы өзіндік әсерін тигізсе
керек.
Жаңа мәдениет үрдісі екі жақты - эволюциялық және миграциялық
болғандығы анық. Егер қару-жарақ, ат әбзелдері, кейбір әшекейлерге өтпелі
тұрпаттар тән болса, біз жаңадан жасалған заттар түрлерін, айталық, түбі
дөңгелек келген ою-өрнекті ыдыстар, білікті қола айна, сегіз саны тәрізді
алқалардың жасалғанын әрі бұлардың бұрынғы тұрмыстық-шаруашылықта
қолданылмағандығын аңғарамыз. [2,30 б].
Олардың шығу тегі Оралдың шығыс және солтүстік шығыс аудандары
тұрғындарының кейбір бөліктерінің қосылуымен байланысты, бұл жерде соңғы
кездері савроматтардан прохоров мәдениетіне өтетін кезге жататын заттар
түрлері, сондай-ақ тек ерте сарматтарға тән жаңа тұрпаттар жергілікті
кешендерден табылған. Әсіресе, өтпелі кезең семсерлері тұрпаттарында анық
байқалады. Ұшы тік кесекті немесе аздап иілген және жабыны доға тәрізді
семсер түрлері шыға бастайды. Егер соңғылары б.з.б. ІҮ ғ. бас кезімен
мерзімделсе, онда сабы мен жүзі тігінен келген және жүзі орақ тәрізді,
классикалық прохоров семсері б.з.б. ІҮ ғасырда пайда бола бастайды.
Савроматтар жебе ұштарын прохоров тұрпатына бірте-бірте көшуінің
эволюциялық сипаты анықталған. Бұны самай алқасына қатысты да айтуға
болады. Бәрінен де қыш ыдыстар тұрпатындағы жаңа өзгерістер анық байқалады.
Алмұрт тәрізді қыш ыдыстардан басқаларын жергілікті шеберлер бұрын жасаған
емес.
Ою-өрнекке саз балшық құрамаына қарағанда оларды мұнда Оралдың орманды-
далалы аймақтарының тұрғындары әкелген сияқты.
Прохоров мәдениетінің тайпалары марқұм болған кісілерін тек оба
үйінділерінің, онда да әдетте топырақ үйінділерінің астына қойған және
үйінділерді таспен көмкеріп бастырып тастау әдісі өте сирек кездеседі.
Кейде олар бұл үшін қола дәуіріндегі обаларды да пайдаланды. Ертедегі
сарматтарға тән бір жайт-олар қабірдің үстін немесе айналасын балшықпен
сылап не таптап, кейде алаңқай жасап қоятын болған, сол сияқты қабір ішін
ағашпен, кесінділермен не қабықпен көмкерген. Оба үйіндісінде бейітке
қойылған арбаны білдіретін доңғалақ білік, күпшік қалдықтары кездеседі.
Өлікті қою мен бейіттер түрі, саны елеулі өзгерістерге ұшырап отырды.
Әдетте қабырғалары тік немесе сәл қиғаш, бұрыштары төрт тарапқа
бағытталған, бұрыштары тік немесе аздап дөңгеленген жерден қазылған
шұңқырлар; ағаш немесе қамыс жабынға арнап жасалынған кертпеші бар
бейіттер; Солтүстіктен оңтүстікке бағытталған бұрыштары тік немесе дөңгелек
жерден қазылған тар шұңқырлар; бүйірлері қазылған бейіттер мен жер астынан
қазылған ұзынша қуыстар (катакомба) пайда бола бастайды. Прохоров
мәдениетіне өлген кісіні шалқасынан, басын оңтүстікке қаратып, жерлеу тән.
Кейбір жағдайларда мүрденің екі немесе бір қолы шеткері орналасқан, білек
тұсы бүгілген, соған байланысты қолы шат не жамбас сүйегінде жатады. Тізесі
аздап бүгілген, аяқтары оңға немесе солға, не болмаса еденге қойылған және
де ромб түрінде (яғни, салт атты) немесе айқастыра жерленген. [19;25 б]
Балаларды әдетте қарама-қарсы солтүстік жаққа бағытталған. Оңтүстікке
және солтүстікке бағытталған қабірлерден басқа ішінара шығыс пен батысқа
бағытталған жерлеу орындары да бар. Савроматтардан қалған қабықтан жасалған
табытпен қатар ойын жасалған, жеңіл арба секілді табыттар да кездеседі.
Савроматтарға қарағанда сарматтар бейітке бар, реальгар, күкірт, көмір
кесектерін жиі қойған. Үйілген молалардағы өрт қалдықтары негізінен Батыс
Қазақстанда ара-тұра байқалады. Ақіреттік асқа арналған малдың бүтін
денелерін енді қойдың, жылқының, ешкінің шағын бөліктері алмастырады.
Ортаңғы сармат, суслов мәдениеті. Бұл мәдениет б.з.б. ІІ ғ. соңы мен
б.з. І ғ. бас кезімен мерзімделінеді. Әлі күнге дейін ортаңғы сармат
мәдениетінің қалыптасу сауалдары түбегейлі шешіле қойған жоқ. Оның ерте
сармат мәдениетінен бастау алғандығы туралы дәстүрлі көзқарас бар.
Жерлеу құрылыстарының түрлері бұрынғыдай қала бергенімен олардың
арақатынасы өзгереді. Бүйірі ойылған қабірлер саны азаяды да, катакомбалар
ғайып бола бастайды.
Шеті немесе кертпеші бар қабір шұңқырлары сақталады. Үйіндідегі жерлеу
сирек ұшыраса бастайды. Шаршы тәріздес бейіттер саны арта түседі.
Мүрделерді шұңқыр бойына созыла жатқызу ғұрпы басымдық танытады. Әлбетте,
ғұрыптық заттардан оба қабірлеріне қойылған бордан жасалған антропоморфты
мүсіндер бірегей олжалар болып табылады. Мәселен, Үстірттегі Бәйте кешені
бірегейлігімен ерекшеленеді. Кешен үш топты обалардан тұрады және де шыммен
жабылған мүсіндер сынықтарымен бірегейленеді.
Бәйте-1 кешеніне шығыстан батысқа қарай тізбектелген үш оба кіреді.
Обалар ерте замандарда-ақ тоналған, бірақ сақталған заттар барлық кешенді
б.з.б. Ү ғ. соңы мен ІҮ ғ. бас кезімен мерзімдеуге мүмкіндік береді.
Обалардан солтүстікке және оңтүстікке қарай тастан қаланған дөңгелек келген
қоршаулар орналасқан. Обаларға жақын үлкен алаңқайға шоғырланған әктастан
жасалған антропоморфты мүсіндер қалдықтары ерекше көзге түседі. Олардың
негізгі қалдықтары солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созыла жатқан
тізбекті құрайды. Мүсіндердің басым бөлігі жалпақ бедері дәлме-дәл
берілген. Жекелеген ескерткіштер дөңгелектеу келген. Мүсіндерде ашық оң
алақаны кіндік тұсына қойылған ер адам бейнесі бедерленген. Қасы, мұрны,
көзі, сәнді мұртты, аузы адамның бет әлпетін айқын бейнелейді. Мүсіндердің
семсері, қанжары, садағы болды, бастарына дулыға киген, белін белдеу,
әшекейлерден алқа, білезік таққан.
Мүрделердің басын оңтүстікке қарату, қабір түбіне, кейде өлікті де
бормен сеуіп қою ғұрпы сақталған. . [5;56-б]
Ақіреттік ас ретінде мал сүйектері, көбіне қойдың жауырыны қойылады.
Шұңқырды әрлеуде ағаш кеңінен қолданылады, табыттар мен зембілдер өте сирек
ұшырасады.
Кейінгі сарматтар мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал, Еділ, Дон өңірлерін қамтыған Орал далаларынан
Буг өзеніне дейінгі аймақта қоныстанды. Хронологиялық жағынан бұл б.з. ІІ-
ІҮ ғасырлары еді. Кейінгі сарматтар өздерінің алдында өткендердің көптеген
дәстүрлерін сақтап қалды.
Өз руластарын олар негізінен ескі молалардағы обаларға жерледі. Тар
қабір шұңқыр мен бүйірі қуыс шұңқырларға жерлеу басым болды. Өліктің басы
солтүстікке және солтүстік-батысқа қаратылды. Олар шалқасынан жатқызылып,
жамбас сүйегі маңына қойылды.
Қабірлерден күл мен от қалдықтары, бор кесектері мен ұнтақтар
ұшырасады, табыт пен астаулар, сондай-ақ қабір жабыны сирек ұшырасады.
Мәдениеттің жаңа белгілері арасынан бас сүйектің деформацияға ұшырауы
байқалады. Сүйек қапсырмалы күрделі күрделі садақ пен жартылай асыл тасты
алтын әшекейлер де кездеседі.
Қолдан жасалған ыдыстар арасында құмыра, табақшалар бар. Кейбірінде
кертікті ою-өрнек байқалады. Шеттен әкелінген қыш ыдыстары көп. Көбіне
тілікшелі қоладан жасалған түйреуіш қаптырмалардың арқа тұсы қайырылып
келеді. Сырғалар-күмістен немесе қоладан жасалып, шеті алтынмен көмкерілді.
Семсер мен қапсырмалар арасынан сабының басына холцедон орнатылғандары да
ұшырасады. [14;16-б]
Күміс, қола ат әбзелдері жиынтығы, алтын тоғалар да көп.
Сармат атауы антик деректерде б.з.б. ІІІ ғасырдан белгілі. Б.з.б. ІІ
ғасырда савроматтар (ерте сарматтар) қазіргі Батыс Қазақстан жеріне баса-
көктей еніп, Қара теңіздің солтүстік аймақтарына дейін жетті.
Бұл тайпалар жөнінде грек, рим тарихшылары (Герадот, Диодор, үлкен
Плиний, Полибий) жазып кеткен.
Савромат-сарматтар-Орталық Азия мен Қара теңіз өңірі мәдениеттерін
байланыстырушы тайпа. Олар Босфор мемлекетімен саяси-экономикалық байланыс
орнатты. Алдыңғы Азия, Солтүстік Кавказ, Парфияға жаулаушылық жорықтар
жасаған.
Сармат тайпалар одағы-роксаландар, аландар, аорстар, сирактар.
Б.з.б. І ғасыр роксаландар Мидия шекараларына дейін жетті. Кейін
олардың осы ізін Арал теңізінің солтүстігін мекендеген аландар басып өткен.
Сарматтар жаулап алған елдердің саяси өміріне араласып отырған.
Роксаландар Понтий патшасы Митридатпен соғыста скифтерді жақтаған, ал
кейінірек Митридатмен одақтасып Риммен соғысқан. Аорстар римдіктерге
көмектесіп, сирактарды жаулауға қатысқан, себебі сирактар Босфор
патшалығының одақтасы болды. Аландар ғұндарға қосылып Испанияға дейін
барған.
Сармат қоғамының сипаты-әскери-демократиялық. Ішкі және сыртқы
мәселелерді әскербасылары шешті.
Сармат қоғамының сипаты-әскери деократиялық ішкі және сыртқы
мәселелерді әскербасылары шешті. Олар бүкіл қауым мүшелерімен ақылдаспай,
тек әскери жасақ қатарындағы адамдармен санасты. Ерлер мен әйелдердің
қоғамдағы орны бірдей болып, әйелдер жасақ құрамына кірген. Сарматтарда
әйелдердің қоғамдағы ролі басқа көшпелі тайпаларға қарағанда жоғары болды.
Сарматтар тілі-ирандық. Ғұндардың келуімен олар түркіленіп, түркі
тілінің ықпалына көшкен.
Сарматтар-еуропоидтық нәсіл. Батыс Қазақстан жерін мекендеген
сарматтардың бет-пішінінде еуропоидтық белгілер басым болған. Ал
сарматтардың кейінгі дәуіріне жататын ескерткіштерден табылған сүйектерде
монғолоидтық белгілер көбейе бастайды.
Археологиялық ескерткіштері. . [16;85-быыы]
Савроматтардың кейініректегі ұрпағы, олардың мәдениетін жалғастырушы
тайпа-сарматтар. Бұл тайпалардың өмір сүрген уақытындағы айырмашылықтар,
мәдениетіндегі өзгешеліктер оларды кейде бөліп, кейде савромат-сармат деп
біріктіріп атауға негіз болады.
Савромат ескерткіштері. Целинный, Сынтас, Бесоба қорымдары.
Бұл ескерткіштер Ақтөбе облысы, Елек өзенінің орта аңғарында
шоғырланған. Орал өңірінде Целинный ескерткіші зерттеліп, жүзден астам
обалар табылды.
Ерекшелігі: мәйіттің басын батысқа қаратып, мәйіттерді екі деңгейде
жерлеу. Салыну мерзімі б.з.б. ҮІІ ғасыр.
Бесоба қорымында абыз әйелдер жерленген. Олардың бастары оңтүстік-
батысқа қарата қатар қойылған.
Сармат ескерткіштері үш дәуірге бөлінеді:
Ерте сармат дәуірі (прохоров кезеңі) - б.з.б. ІҮ-ІІ .асырлар. Володарка
обасы (Батыс Қазақстан облысы). Ерекшелігі: мәйіттің басын оңтүстікке
қаратып жерлеу.
Орта сармат дәуірі (суслов кезеңі) – б.з.б. ІІ – б.з. І ғасырлар.
Ерекшелігі: мәйітті қабірде қиғаштап жерлеу.
Соңғы сармат дәуірі – б.з. ІІ – ІҮ ғасырлар. Лебедевка, Аралтөбе
қорымдары. Ерекшелігі: мәйіттің басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан
қойып жерлеу. Батыс Қазақстан облысының шығысында Шыңғырлау ауданында,
Лебедевка қорымында бай сармат әйелінің қабірі табылды. Басы солтүстікке
қаратылып шалқасынан қойып жерлеген. Қабірден әсемдік, тұрмыс заттары, қару-
жарақ, еңбек құралдары және Дионистің басы бейнеленген мыс құмыра табылды.
Соңғы сармат кезеңінің Атырау облысы Жылысай ауданынан табылған. Аралтөбе
қорымынан үш оба қазылған. Үшінші обадан қолбасылық пен абыздықты қатар
атқарған ер адам мен оның әйелінің қаңқасы табылды. Адамның киімі алтынмен
әшекейленген. Табылған заттардың ішіндегі ең маңыздысы – гректер жасаған
қола құмыра қыш амфора. . [17;34-б]
Жалпы сармат обалары әртүрлі заттарға өте бай, әсіресе алтын, күміс
бұйымдар көп кездеседі. Ерлердің және әйелдердің қабірлеріне қару-жарақ
міндетті түрде қойылған. Археологтар сарматтардың қара теңіз жағалауындағы
грек қала-мемлекеттерімен тығыз байланысты болғандығын және грек
мәдениетінің сармат қоғамына әсер еткенін дәлелдейді.
Шаруашылығы. Мәдениеті.
Сарматтардың негізгі шаруашылығы – көшпелі мал шаруашылығы. Басты
түліктері – қой мен жылқы. Еділ – Жайық бойын, Қара теңіз жағалауын
мекендеген сарматтар малшылықпен қоса егін шаруашылығымен айналысты.
Сарматтар өмірінде аңшылық қосалқы кәсіп, қызықтау, сейіл құру қызметін
атқарды. Сармат шеберлері ағаштан жасалған садақты балық желімімен
желімдеген. Жебенің ұзындығы алпыс см-ге жеткен. Сарматтардың өнері –
полихромдық стиль. ІІІ-Ү ғасырларда бұл өнер гүлденіп, өркен жайды. Осы
кездегі зергерлік өнерде негізінен тек алтын қолданылған. Полихромдық
стильдің жасалу техникасы;
• Түрлі – түсті тастармен безендіру – инкрустация.
• Түрлі алтын домалақтар жапсыру – зерлеу.
• Алтын жіптермен кестелеу, алтын жалату – оқа жүргізу.
• Заттың бетіндегі ойыстарды бағалы заттар қосылған арнайы
сұйықпен толтыру.
Бұл өнердің скифтік – сібірлік аңдық стильді ауыстыратының ең басты
себебі Монғолиядан, Орталық Азия аймағына ғұндардың келуі.
Б.з.б. І мыңжылдықтың басында Алдыңғы Азия мен Шығыс Жерорта теңізі
елдерінен тараған бұл зергерлік өнер Қазақстанға келді. Шілікті, Жыланды,
Бесоба, Алакөлден табылған алтын бұйымдар инкрустация және зерлеу
тәсілдерімен жасалған.
Сармат әйелдерінің әсемдік заттары негізінен алтынмен қапталған. Олар
кейде сырғаның орнына алтыннан жасалған салпыншақ, шекелік таққан.
Бұл деректерден полихромдық өнердің сарматтар арасына кең таралғанын
байқаймыз. Полихромдық стиль жоғалып кетпей қазақ шеберлерінің зергерлік
өнерінде жалғасын табуда.
Сарматтар деген халықтың аты антикалық деректерде б.з.б. ІІІ ғасырдан
бері қолданылып келеді. Сол кездері сарматтардың скифтерді жүйелі түрде
жаулап алуы басталады. Диодардың айтуынша, сарматтар Скифияның едәуір
бөлігін құлазытып жеңілгендердің бірін де қалдырмай қырып-жойған, сөйтіп
елдің басым бөлігін шөлге айналдырған.
Сарматтардың бір тайпасы – раксоландар б.з. І ғ. Лидияның шекарасына
жетіп, Риммен соқтығысып қалады. Олардың ізімен аландар жүріп отырды.
Сарматтар өздері басып алған жерлер халықтарының саяси өміріне белсене
қатысқан. Мысалы, б.з.б. ІІ ғ. соңғы кезінде Пантия патшасы Митридаттың
қолбасшысы Диафантпен болған соғыста раксоландар скифтерге қосылады. Б.з.б.
І ғ. Митридат Римге қарсы күрескенде сарматтар соның жағында болған. Б.з.б.
49 жылы римдіктер аорстармен (сармат тайпасы) бірлесіп, Боспор патшасының
одақтастары сирактарды (сарматтардың басқа тайпасы) жеңеді. Басқа
тайпаларға қарағанда жорыққа кешірек шыққан аландар қара теңіздің солтүстік
өңіріне дейін жетеді. Кейінірек олар ғұндарға қосылып, Испаниядан барып
шығады. Ал кейбір топтары Солтүстік Африкаға қоныс аударады.
Бұл қозғалысқа олармен көрші Сырдария алқабында орналасқан қаңлылар да
қосылған болатын. Орал, Ертіс аумағына сюнну тайпаларының келуі, тайпалар
миграциясының басталуын тездеткен сияқты.
Кейінгі сарматтарға сюнну ықпалы болғандығы жөніндегі сауал әлі күнге
дейін пікір-талас тудырып келеді. Әдетте ғұн-сюннулар қазіргі Батыс
Қазақстан аумағына б.з. ІҮ ғасырында келді деп есептелінеді. Кейінгі
сарматтар сюннулардың кейбір жосын-жоралғыларын, мысалы ақсүйектердің бас
сүйегін қалпынан өзгерту, ғұндардың күрделі садағы, секілді бұйымдарды
қабылдайды. Сюннулар келмей тұрып, кейінгі сарматтар олардың бодандығын
қабылдаған, сөйтіп Орталық Қазақстаннан Арал маңына дейінгі аймақтағы
тайпалар конфедерациясын құрған деген пікірлер де бар. Дегенмен жазба дерек
көздерінің мағлұматтары өте мардымсыз, сондықтан да сарматтар өмірі туралы
негізгі деректі археология ғылымы ғана бере алады.
Сарматтар мәдениеті хронологиялық жағынан үш кезеңге бөлінеді: ерте
сармат немесе прохоров мәдениеті; ортаңғы сармат немесе суслов мәдениеті;
кейінгі сармат мәдениеті.
Прохоров мәдениеті б.з.б. ІҮ ғ. бас кезінде савроматтар Доннан Ембіге
дейінгі аумақта тіршілік етіп, мұнда батыс (Еділ-Дон ауданы) сынды екі
жергілікті мәдениеттер нұсқасы қаланды. Шығыста қыш ыдыстары, қару-жарақ,
сәндік заттар, әшекейлер, жерлеу ғұрпы, наным-сенім бұйымдары сияқты
археологиялық кешендер айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Жаңа мәдениеттің
қалыптасуына Еуразия аумағында көшпелілердің көшіп қонуы, жергілікті
негізгі басқа этникалық құрандылардың енуі тегінде Оралдың орманды-далалы
аймақтарындағы жартылай көшпелі тайпалардың қосылуы өзіндік әсерін тигізсе
керек.
Жаңа мәдениет үрдісі екі жақты-эволюциялық және миграциялық болғандығы
анық. Егер қару-жарақ, ат әбзелдері, кейбір әшекейлерге өтпелі тұрпаттар
тән болса, біз жаңадан жасалған заттар түрлерін, айталық, түбі дөңгелек
келген ою-өрнекті ыдыстар, білікті қола айна, сегіз саны тәрізді алқалардың
жасалғанын әрі бұлардың бұрынғы тұрмыстық-шаруашылықта қолданылмағандығын
аңғарамыз. Шеттен әкелінген заттардан қытай айналары, боспорлық шеберлер
жасаған шыны құмыралары, мөлдір сазды танаис амфоралары, ортаазиялық қызыл
сазды ыдыстар табылған. Римнен әкелінген заттар арасындасырланған, ромб
секілді қалқанды фибулалар бар. Өрнекті шыны бокалдар Кіші Азиядан
әкелінген.
Б.з.б. ІІ ғасыр грек-рим деректемелерінің жазуы бойынша, Қара теңіз
жағалауындағы скиф тайпаларының шығыс жағында аорстар мен роксалан
тайпалары өмір сүрген. Археологиялық зерттеу жұмыстар олардың савромат
сармат тайпалары екендігін дәлелдеп отыр. Батыс Қазақстанда Еділ-Жайықтың
төменгі ағыстарында және Қобда, Елек, Ор, Жем өзендерінің жоғарғы
ағыстарында олардың ескерткіштері (обалары) кездеседі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған
жоқ. Археологиялық зертеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының
шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік
аудандарындағы қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы
деген пікір бар.
Батыс Қазақстанда өмір сүрген сармат тайпаларының ескерткіштері басқа
тайпаларға қарағанда өте аз зерттелген. Алғаш рет сармат обаларына зерттеу
жұмысын Орынбор архив комиссиясының ғылыми секретары А.Кастанье жүргізген.
Ол Ақтөбе уезінің жерінде 1904 1906 1909 жж. Археологиялық барлау жұмыстар
жүргізген. Шиелі, Жаман, Қарғалы, Жақсы Қарғалы өзендерінің бойында
Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек
жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе
облысының жерінде археологиялық ескерткіштердің есебін алып оларды картаға
түсірумен және қазба жұмыстарымен де айналысады. 60 ж. К.Ф.Смирнов пен
В.Г.Петренкалар зерттеу жұмыстар жүргізген. К.Ф.Смирнов өзінің зерттеу
жұмыстарын қорытындылай келіп, Батыс Қазақстандағы сарматтарды грек жазба
деректемелеріндегі исседондар деп пікір айтады. 1970 ж. Бастап қазақтың
көрнекті археолог ғалымдарының бірі М.К.Қадырбаевтың басшылығымен Күміссай,
Бесоба, Сынтас обаларында зерттеу жұмыстары жүргізілді. Алынған
материалдар, сармат тайпаларының өмірінен археология ғылымында жаңа
жетістіктерге жетіп отыр. . [1;43-б]
Батыс пен Солтүстік Батыс Қазақстанның жерін мекендеген ежелгі темір
тайпларының ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жұмыстар, оларды негізінен
екі кезеңге бөліп қарастырады: 1) б.з.б. ҮІІ – Ү ғғ. 2) ІҮ – ІІ ғғ.
Көрсетіліп отырған кезеңдердің біріншісі археологиялық материалдар бойынша
ежелгі савроматтар деген атымен белгілі болса, ал екіншісі жазба деректер
бойынша соңғы кездегі сарматтар. Бұлар өздерінің осы атауларымен б.з. ІҮ ғ.
дейін белгілі болған.
Сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген дәуірлердегі
обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне ұқсас келуі.
Обаның диаметрлері 20-26 м, биіктігі 1,5-2 метр. Мәйіт (сүйек) жерден
қазылған мүрдеге (могильная яма) жерленеді, кеңдігі әрқалай 1,30-1,5-2 м,
ұзындығы 2-2,50м, 0,30х1,50-2 м. Обаның биіктігі де әрқалай, ол жерленген
адамның бас жағы солтүстікке немесе оңтүстік-батысқа бағытталады. Елек
өзенінің жоғарғы ағысындағы Бесоба, Сынтас обаларын зерттегенде, мәйіттер
мүрдеге жерленбей, жер үстіне дайындалған алаңға жерленгені анықталған.
Мәйіттер қойылған соң, олардың үстінен ағаштан шатыр тұрғызылып, оның үсті
жеңіл-желпі бұталармен жабылып, одан кейін топырақ, құм, таспен оба
тұрғызылған. Жерлеудің мұндай әртүрлі болып келуі, сармат тайпаларында
өздеріне тән жергілікті әдет-ғұрып, салт-сананы көрсетеді. Сынтас обасына
жерленген адамның жанынан табылған қару-жарақ, құрал-саймандар, түрлі
қымбат бұйымдар, оның тіршілігінде белгілі әскери қолбасшы болғандығын
байқатады. Оған екінші дәлел оның екінші жағында қызмет көрсетуші екі
малайы да бірге жерленген.
Сарматтардың обаларынан көбінесе: қанжар, семсер, садақтың үш қырлы
ұштары, әшекей бұйымдардан: түрлі-түсті моншақтар, қола айналар,
қапсырмалар, асыл тастар (оларда әр түрлі аңдардың суреттері бейнеленген)
табылды. Күнге немесе отқа табынуды көрсететін тас шырақтар (олардың
аяқтарында басын жерге салып тұрған жыртқыш аңдар бейнеленген) кездеседі.
Обаларда өте көп кездесетін құрал-саймандардың бір түрі ат әбзелдерің
ішінде, ауыздық пен оның сулығы. Сулықтардың әртүрлері бар. Олардың ішінде
аңдардың бейнелерін көрсететін мүсіндер өте көп. Кейбіреулері ұшып бара
жатқан құстардың түрін немесе бір нәрсені шоқығалы тұрған қимыл-әрекеттерді
бейнелейтін сияқты. Жалпы, сармат тайпаларының шеберлері сулық жасауға
ерекше мән берген. Шамасы, олар көлік ретінде мініс аттарына аса назар
аударған тәрізді.
Сулықты қола, темір, сүйек сияқты заттардан жасаған. Көрнекті этнограф
ғалымдарымыздың бірі Х.Арғынбаев қазақ халқының шеберлерінің де ер-тұрман
жасауда бар өнерлерін аямай жұмсайтындарын жазады.
Сулық жасау б.з.б. ҮІІ – ІҮ ғғ. сақ, б.з. ҮІ ғ. түркі тайпаларында
тамаша зергер – ұсталар екендігін байқатады. Ал бұл ұқсастықтарда ерте
дәуірлерден келе жатқан этникалық бір байланыстың барлығын байқау қиын емес
сияқты.
Обаларда көп кездесетін заттардың бірі әртүрлі пошымда жасалған
көзелер. Олардың ішінде түбі жалпақ та және дөңгелек болып келетіндері де
бар. Сынтас обасынан табылған, ерекше атап өтетін бұйымның бірі сүйектен
жасалған қасықтар (үш тал), мұндай қасықтар күнделікті тамақ ішуге
пайдаланбаған. Сыйлы қонақтар келгенде ас ішуге берілуі мүмкін. Қасықтың
сабындағы ойып жасалған суреттер, сармат шеберлерінен, кейінгі ұрпақтарға
қалған өшпес – өлмес өнердің бір туындысы іспетті. Суреттің мағынасы, аз
дәуіріндегі қиял-ғажайып аңызды хабарлап тұрғандай.
Мұндай қымбат бағалы заттар барлық обалардан табыла бермейді. Сондықтан
да жерленген адамдардың бай, кедей немесе ру-ақсақалы, тайпа көсемдері
екендіктері бірден байқалады. Ал адамдарды дүние мүліктерімен бірге жерлеу
олардың о дүниедегі өмірге сену, ата – баба рухына табыну сияқты діни-наным
сенімдердің сармат тайпаларында орын алғандығын дәлелдейді. Бұл діни
нанымдардың әдеттері сонау қола дәуірінен бері қарай жалғасып келе
жатқандығын байқау қиын емес. Сондай әдеттің бірі қола дәуіріндегі адамды
өртеп, күл-көмірін жерлеу салтының сатматтарда кездесуі.
Обаларда табылған әшекей, сәндік бұйымдар, сармат тайпаларының ішінде
тамаша зергерлердің болғандығын көрсетсе, ал темірден жасалған үзеңгі,
ауыздық және оның сулықтары т.б. металл бұйымдар он саусағынан өнер тамған
тамаша темір ұсталарының болғандығына күмән туғызбайды. Ал б.з. алғашқы
ғасырларындағы сармат обаларынан (сондай обалардың бірі Лебедевка) мыстан,
шойыннан жасалған қазандар, құмандар, күміс қасықтар табылды. Заттардың
ішінде алтыннан жасалған қымбат бағалы бұйымдар да кездеседі. Сармат
шеберлері металдың барлық түрлерін ұқсата білген темір дәуірінің соңғы
кезінде сармат тайпаларының тұрмыста металл бұйымдарды жиі – жиі
қолданғандықтары зергерлік пен ұсталықтың дамығандығын көрсетеді.
Зерттеген обалардың қасысынан болмасын ер – тұрман жабдықтары табылды.
Бұдан шығатын қортынды, сармат тайпалары мал шаруашылығымен айналысқан. Ал
обалардың қыс кезінде тұрақты мекен жай салып қыстауларда тұрған деген ой
туғызады. Әзірше ондай тұрақты жайлар Борки қонысынан белгілі. Бұған
қарағанда сарматтар да жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. .
[12;130-б]
1.3.Сармат тайпаларының этникалық қатыстығы.
Сармат тайпаларының ескерткіштері толық зерттеле қоймаса да, зерттелген
обалардан алынған материалдар оларда әлеуметтік теңсіздіктің болғанлығын
толығымен дәлелдейді. Олар елдік – халықтық дәрежеге жеткен, өзіндік әдет-
ғұрып, салт-санасы қалыптасқан ірі тайпалардың бірі болған. Қандай тілде
сөйлегендері әлі анықталмаған. Археологиялық заттардың ішінде Таяу Шығыс,
Орта Азия елдерінен келген бұйымдары да кездеседі. Ол сол елдермен болған
қарым-қатынасты көрсетеді. Сармат тайпаларының б.з.б. І ғасырда Порогия
ауылындағы қорғандары. Біз қарастырылып отырған қорғандардың қай жағынан
болса да құндылықтары өте мол, тарихи жағынан және солтүстік қара теңіздің
жағалауында сармат тайпаларының мәдениетінің өркендеу кезіндегі уақыты.
Зерттеу орындарында алғашқы рет табылған, адам баласының қолы тимеген
ер адамның қорғаны табылды, ол ер адам сарматтардың тайпаның ең мықты
ақсүйектерінің біріне жатқызылды, онымен қоса қару – жарақтарымен бірге
жерленген. Бұл табылған қорғанның құндылықтары тек қана материалдық
құндылығымен бағаланбай, және де сарматтардың саяси және әлеуметтік
тарихында орын алады. . [8;120-б]
Көп жылдан бері зерттеліп келе жатқан аймақтағы сарматтардың
ескеркіштері, турасын айтқанда Солтүстік Батыс Қара теңіздің жағалауында,
тарихқа көзқарасты өз тарапынан көп дәйектер береді, қазіргі уақытта
практикалық жағынан жүзеге аспай тұр. Сондықтан да Порогия ауылындағы
қорғандарды тұжырымдай отырып, мәдениеті біржақты және сонымен қатардағы
ескерткіштерді зерттей отырып, Порогия ауылындағы қорғандардың мәдениеті
біржақты, сонымен бірге қатардағы ескерткіштерді дұрысы тұжырымдап,
аумақтағы сарматтардың зерттеліп жатқан қорғандарының, ескерткіштерін, ал
екінші жағында сармат уақытындағы Солтүстік Батыс Қара теңіз
жағалауларындағы дала тарихында алатын орны зор.
Ер адамның қорғанынан табылған ұшы шеберлі қысқа қанжар – белгілі
сармат уақытындағы суыққару болып табылады. Солтүстік Қара теңіз
жағалауында мұндай қылыш пен қанжарлар б.з.б. ІІ ғасырдың аяғында пайда
болып, және б.з. ІІ ғасырында кеңінен таралған, кейінгі уақыттарда мұндай
қаурлардың бірнеше түрлері, даналары кездесіп отырды. Порогтан шыққан
қанжарлардың морфологиялық мінездемелері, көбінесе кездесетін стандартты
даналарға жақындығы соншалық оларды бір-бірімен салыстыруды қажет етпейді –
өйткені олар көп орын алар еді. Сондықтан сармат тайпаларының өздігінен бұл
шеңберлі қару сарматтардың ескертікіштерінің уақыт мерзімін белгілейді
деуге болмайды, хронологиялық диапазондық жағынан кеңінен қарауға болады.
Порождік қанжар – сирек кездесетін сарматтардың салтанаттық қаруы, сабы
мен қынасы алтынмен әшекейленген. Скифтердің қанжарларына қарағанда
сарматтардың қанжарлары асыл металдармен, тастармен безендірілгендері сирек
кездеседі, сондықтан да олардың қазбалары да сирек.
Савроматтардан қабылдап алған кебін мен қабықтан басқа, оларда табытты
дееңбектен ойып жасау да кездесіп қалады.
Екінші кезеңде (суслов мәдениеті) б.з.д. ІІ ғасырдың аяғынан б.з. І
ғасырының басына дейін қабір құрылысының түрлері өзгермей, бұрынғы күйінде
қала береді, бірақ іші көмкермелі молалар саны күрт кеміп, жасанды үңгірлер
мүлде жоғалады. Кемері кертпелі лақатты тепкішекті молалар түрі сақталып
қалады. Әктастан жасалып, обалар астындағы қабырға қойылатын, өте сирек
ұшырайтын антропоморфты – адам бейнелі мүсіндер табыну (культ) бұйымдары
қатарына жатады.
Скиф тайпаларымен шығысында көршілес отырған савромат тайпалары Донның
арғы жағындағы Заволжье мен Оңтүстік Орал бойы жерлерінде мекендеген.
Савромат тайпаларының мәдениетінде екі үлкен кезеңді бөліп қарастыруға
болады. Солардың ішінде ерте – савроматтық (б.з.д ҮІІ-ІҮ ғғ.) және кейінгі
сарматтық (б.з.д ІІІ ғ.-ІІ-ІҮ ғғ.). Савромат тайпаларының негізгі
ескерткіштері болып жерлеу орындары болып табылады.
Савроматтар туралы алғашқы жазба деректері ежелгі грек және латын
жазушыларының еңбектерінде кездеседі. Антикалық жазушылар атап айтсақ
Диодор Сицилиский савроматтар мен сарматтар арасында генетикалық байланыс
бар екендігін алға тартып б.з. І ғ. сарматтарды савроматтар деп те атап
жүрген.
Ұзақ уақыт бойы антикалық жазба деректері сарматтар тарихы туралы
бірден-бір дерек көзі болып табылған еді. Савроматтардың тарихын зерттеуде
ежелгі Ирандықтардың Авеста еңбегінің маңызы зор. Бірқатар орыс және
поляк ғалымдары сарматтарды славяндардың арғы атасы деп есептеген, ал біраз
зерттеушілер бұл айтылған оймен келіспейді.
ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Ресей тарихшылары сармат тайпаларының
тарихына назарын аударған еді. Сарматтардың тарихына аса көңіл бөлген
зерттеушілер Н.М.Карамзин, П.Коппен, О.И.Сенковский, Г.Эйхвальд,
Н.И.Надеждин. Олар ең алғашқы савромат тайпаларының географиялық орналасу
орнын көрсетуге ықпал жасаған. Ежелгі скифтер мен олардың көршілері соның
ішінде савромат тайпаларына да этнографиялық орналастыру мәселесі мен
айналысқан ғалымдардың арасында Ф.К.Брун, Ф.Г.Нищенко және тағы басқалары
болды.
Савромат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі ХІХ ғ.
соңғы ширегінде басталды. Ең ежелгі савромат ескерткіштерін Дон өзенінің
шығыс жағынан іздеу керек. Осы идеяны қолдап Д.Я.Самоквасов 1908 жылы Скиф-
Сарматтардың көне дүниесін бір бүтінге айналдырды.
Қазіргі күнде савроматтар жөнінде мәлімет беретін материал қорғандық
жерлеу орындары мен қоныстары белгілі. Ең алғашқы ғылыми құнды үлкен
материал берген 1884-1888 жылдары Ф.Д.Нефедовтың алғашқы қазбалары еді. Ол
императоорлық жаратылыстану сүйгіш, антропология және этнография қоғамының
тапсырмасымен Оңтүстік Орал бойында зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Москва археологиялық қоғасмының тапсырмасын Самара, Орынбор, Торғай
губернияларында Ф.Д.Нефедов 1887-1888 жылдары зерттеу жұмыстарын
жалғастырған еді. Оның зерттеген қорғандарында савроматтық үлгідегі
қабірлер ашылды. Солардың арасында Орал өзенінің, Черниловский поселкасының
бойындағы Тамар-Өткел бойынан табылған ескерткіштерді айтуға болады. 1890
жылы Орынбор архив комиссиясының мүшесі Н.С.Назаров Орынбор губерниясының
Орск уездінің Бес-Оба шатқалынан бір бай савромат қорғанынан қазып
зерттеген.
1895 жылы А.А.Спицын алғаш рет Жайық өзенінің оң жағалауынан
савроматтық жерлеу орнын анықталған. . [15;34-б]
1900-1901 жылдары Дон өзенінің бассейінінде Воронеж архивтік
комиссиясының мүшесі В.Н.Тевяшов Владимировская елді мекенінен савромат
кезеңіне жататын қорғандар қазған. 1906-1910 жылдары Челябілік археолог
Н.К.Минко Челябинск төңірегінен 110-нан аса қорған қазып зерттеген.
Ескерткіштер Синеглазово, Исаковский, Смолин, Черняки, Бершино
поселкілерінің поселкілерінің жанында орналасқан.
ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Орынбор архив комиссиясының мүшелері
А.В.Попов, И.А.Кастанье, А.Л.Аниховский, Н.Макаренко, А.П.Гра Орынбор және
Торғай губернияларынан савроматтық және прохоровтық мәдениеттерінің жерлеу
орындарын тапқан. Ең бірінші Орынбор мен Қырғыз далаларындағы қазба
жұмыстары туралы мәлімет берген.
Оңтүстік Орал бойының савромат мәдениеттерін зерттеуде И.А.Кастаньенің
1911 жылы Покровка селосының маңындағы қазған қорғанының үлкен маңызы
болды. Покровка селосы үлкен Хобда өзенінің Солтүстік жағалауындағы
биіктікте орналасқан.
Ең алғаш рет ғылыми түрде савроматтар туралы материалдарды қорытқан
және Ресей ғалымдарының скифтер мен сарматтардың мәдениеті мен тарихын
зерттеу жұмыстарын жасаған М.И.Ростовцев оның еңбегі ұтымды жазылған
бірінші еңбек болып саналады. Өзінің тарих пен археология жағынан
білгірлігімен ол сол кездегі Поволжье мен Оңтүстік Орал бойының скиф-сармат
кезеңі ескерткіштерін дәл бөліп нақты мерзімдерін көрсеткен. М.И.Ростовцев
Покров қорғандарын б.з.д. Ү ғ. жатқызды. Зерттеуші алғаш рет Орынбор
қорғандарының Солтүстік Қара теңіз жағалауының скиф мәдениетінен жерлеу
дәстүрінде, қаурларында және аң стилінде айырмашылықтар бар екендігін
көрсетті. Орынбор қорғандарын М.И.Ростовцев сарматтардікі деп анықтаған. Ол
сарматтарды Иран тілдес халықтар деп таныған. Оның пікірінше сарматтар
орталық Азияның түкпірінен келгендігі туралы ой түйеді.
1920-шы жылдары Саратов мұражайының архологиялық экспедициясы,
мемлекеттік тарихи мұражай экспедициясы, мемлекеттік тарихи мұражай
экспедициясы, Саратов университетінің экспедициялары құрылып оған
П.С.Рыков, П.Д.Рау, Б.Н.Граков, И.В.Синицын басшылық еткен. 1921 жылы
археологиялық жоспары жасалды. Соның нәтижесінде Жайықтың жағалауы Камышын
қаласының маңайы, Энгельс қалассының маңайы, Саратовка, Еруслан, Үлкен
Қараман, Ахтуба, Деркул, Чаған және Жайық өзендерінің бойы зерттелді. Жыл
сайын б.з.д. ІІІ ғ. мен ІҮ ғ. жататын сармат тайпаларының жерлеу орныдары
мен қатар савромат ескерткіштері де табылып отырған.
1924 жылы П.С.Рыков Үлкен Қараман өзенінің бойынан Суслов қорымынан 60-
тай қорған қазып бірнешеуі савроматтық жерлеу орныдары болған. 1924-27
жылдары П.С.Рыков Еруслан өзенінің орта ағысы мен Деркул және Чаған
өзендерінің бойынан савроматтық жерлеу орындарын зерттеген.
1925-29 жылдары П.Д.Рау Саратов және Волгаград облыстарының
ааудандарында Савромат қорғандарын зерттеген. Әсіресе 1928-29 жылдары
төменгі Поволжьенің және Қалмық жерінде алғаш рет зерттеу және қазба
жұмыстарын П.С.Рыков пен И.В.Синыцин жүргізіп савроматтық қабірлер мен
қоныс орындарының іздерін ашты. Савромат тайпаларының мәдениеттерінің
ескерткіштері оңтүстік Орал бойынан да табылды.
1926 жылы М.П.Грязнов Андронов мәдениетінің қорғандарын зерттей жүріп
Орск қаласының батысқа қарай жерде үңгімелі савроматтық қабірлер ашты. 1927
жылы орал губерниясында шаруалар савромат қорғанын оның заттары Самара
мұражайына өткізілген. 1928 жылы А.Захаров Орынбор мен Орск қаласындағы
Сара селосының өртеп жерленген савромат қорғанын қазған.
1927-28 жылдары Б.Н.Граков Орынбор қаласының маңындағы Нежинский және
Благославенский поселкелерінен савромат-сарматтардың үлкен жерлеу тобын
ашып қазба жұмыстарын жүргізген. 1928 жылы Б.Н.Граковтың төменгі
Поволжьедегі савромат мәдениетіне жататын Блюменфельд селосынан қазылған
А12-ші қорғанға арналған еңбегі шықты. Осы ескерткіш арқылы ол бұл топ
мәдениетін б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызды. Жаңадан қазылған Орынбор жеріндегі
савромат ескерткіштері зерттеушіге ежелгі Поволжье мен Орынбор далаларының
мәдениеттері бірлікте болғандығы идеясын оятты.
М.И.Ростовцевтің артынша Б.Н.Граков та скифтік аң стилінің отаны
Орталық Азия деп есептеп, оны скифтер Волга – Орал даласы мен Солтүстік
Қара теңіз жағалауына алып келген дейді. Поволжьедегі Прохоров мәдениетін
археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде П.Д.Рау атты зерттеуші ғалым
ашқан еді. Төменгі Поволжьенің сармат мәдениетінің даму сатысын алғаш
жасаған П.Д.Рау.
1927 жылы П.Д.Рау Поволжье жеріндегі жерлеу орындарындағы бас жағы
батысқа қаратылған адамдардың және олармен бірге жерленген қойлар мен
скифтік үлгідегі заттармен жерленген қабірлерге аса назар аударды.
1932 жылы П.С.Рыков төменгі және орта Поволжье скифтері Жайықтың екі
жағында көшіп жүрген деген пікір айтады.
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ. Поволжьенің көшпенділерінің жерлеу орындары
сарматтарға жатады деп есептеген П.С.Рыков.
Белгілі антрополог Г.Ф.Дебец Саратовтық Жайық бойы сармат халықтарының
бір бөлігі Қазақстан жеріне келген халықтар дейді.
1931-37 жылдары П.С.Рыковпен И.В.Синицын Илиста қаласының маңындағы
қорғандарды зерттеген. 1934 жылы Маныч өзенінің бойынан В.В.Гольмстен он
алты қоныс орнын есепке алды. 1933 жылдары Б.Н.Граков Ақтөбе облысының Ор
өзенінің бассейнінде барлау және қорғандарды қазу жұмыстарымен айналысты.
1935 жылы И.А.Залецкий Ақбұлақ селосымен Веселый бір хуторының жанынан
б.з.д. ІҮ ғ. жататын бай савроматтық коллективтік жерлеу орнын зерттеген.
1936 жылы К.В.Сальников Орал өзенінің бойындағы Орск қаласының маңынан
сармат жерлеу орындарын ашқан.
1946-49 жылдары И.Б.Синицын Волгаград облысындағы Горная Пролейка
селосының маңынан Царские могильницы және тағы басқа савроматтық қорған
орындарын ашып зерттеді.
1948-50 жылдары К.В.Сальников Магнитогорск қаласының жанынан бірнеше
савроматтық және сарматтық жерлеу орындарында қазба жұмыстарын жүргізді. .
[9;235-б]
Б.Н.Граков Каспий бойы сарматтарының мәдениеттерінің хронологиялық даму
схемасынан ерекшеленді. Б.Н.Граковтың бірінші сатысы савромат немесе
Блюменфельд мәдениеті деп аталып б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. сәйкес келеді. Екінші
сатысы савромат сармат немесе Суслов мәдениеті деп атап ол б.з.д. ІІ, б.з.
ІІ ғ. аралығын алып жатты. Төртінші сатысы Аландық немесе Шиповтық деп
аталып, б.з. ІІ-ІҮ ғғ.алып жатқан.
1951 жылы Волго-Дон экспедициясын ұйымдастырған материалдық
мәдениеттердің тарихы институтының қызметкері А.А.Иессен, Попов және
Соленый хуторларының жанында савроматтық жерлеу орнын ашты.
1952 жылы Куйбышев экспедициясы Орта Поволжьедегі Солтүстік қабірлер
тобын зерттеген.
В.П.Шилов 1956 жылы Кеңестер Одағының ғылым академифсының археология
институты ұйымдастырған Астрахань экспедициясын басқарып Старица селосы мен
Ахтуба өзенінің бойында орналасқан қороғандардағы савроматтық жерлеу
орындарын зерттеген.
1955-60 жылдары В.С.Сорокин Ақтөбе қаласы маңындағы Ақжар селосы мен
Қарғалы өзені бойында орналасқан савроматтық бірнеше жерлеу орныдарын қазып
зерттеген. Бұл ескерткіштер тобы б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатады.
1956 жылы Орынбор экспедициясы құрылып Ілек өзенінің сол жағалауында
савроматтық-сарматтық қабір орындарын зерттеген. 1958 жылы Сүйіндік
өзенінің жоғарғы ағысында Аландық селосының маңайында М.Г.Мошкова б.з.д. Ү-
ІҮ ғғ. жататын савроматтық қорған тобын ашты.
1958-62 жылдары М.Г.Мошкова Новый Кумак селосының жанынан үлкен қорған
тобын қазды.
1958 жылы Е.Е.Кузьмина басқарған барлау отряды Ембі өзенінің бойына
бірнеше савромат, сармат қорған ескеркіштерін ашты.
1970 жылдары М.К.Қадырбаев пен Ж.К.Құрманқұлов басшылығымен
Хлебодаровка селосының маңындағы савромат мәдениетіне жататын қорғандар
тобы қазылды. Ескерткіштер б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызылды.
Батыс Қазақстан жерлерінде б.з.д. ҮІ ғ. Прохоров мәдениеті қалыптасқан
оның екі территориялық орталығы болған: Орлық және Ілектік. Ілек тобы
ескерткіштері Ілек өзенінің жоғарғы және төменгі ағысында орналасқан. Батыс
Қазақстанның Прохоров мәдениетінің Орта Азияның ескерткіштерінің жерлеу
орныдары мен салыстырмалы анализ жасау барысында ұқсастық пен алшақтық
байқалды.
Прохоров мәдениетінің даму сатысын К.Ф.Смирнов пен М.Г.Мошкованың
жасаған схемасына қарап осы қортындыға Қазақстандық зерттеушілер мынадай
нәтижеге келді: бірінші сатысы: б.з.д. ҮІ-Ү ғғ; екінші сатысы б.з.д. Ү-ІҮ
ғғ; үшінші сатысы б.з.д. ІІІ-І ғғ;
Б.з.д. ҮІ ғғ. аяғы мен Ү ғғ. Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстан
далаларында өзіндік оқшау мәдениет қалыптасқан.
Б.з.д. ІҮ ғасырда Савромат тайпалары қоныстанған территорияда прохоров
мәдениеті болды. Олардың ерте кездегі ескерткіштерін оңтүстік При Уралядан
байқауымызға болады.
Прохоров тайпларының қайта құрылуы жаңа үрдіс басталғанда, яғни б.э.д.
ҮІ-ІҮ ғасырлардағы савромат тайпаларымен генетикалық байланысы бар мәдениет
қалыптасты. . [11;23-б]
Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК Ж Ұ М Ы С
Савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу
тарихы
Ғылыми жетекші: т.ғ.к. Егізбаева М.Қ.
Орындаған:
І курс магистранты
Шонова С.Т.
Қорғауға жіберілді:
Археология және этнология кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
__________________ Ә.Т. Төлеубаев
“_____” _________________ 2009 ж.
АЛМАТЫ 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
І тарау. Савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің
зерттелу тарихы.
1.1. Ескерткіштердің тарихи-археологиялық сипаты.
1.2. Батыс Қазақстанды мекендеген Савромат-сармат тайпаларының
мәдениеті мен өнері
ІІ тарау. Сарматтардың отырықшылық және егіншілік кәсіптері
2.1. Үйдегі өндіріс пен қолөнері
2.2. Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сарматтар деген халық атауы б.з.б ІІІ
ғасырдан, яғни олардың скифтерді жаулап алуынан басталады. Б.з.б ІҮ
ғасырдың бас кезінде сарматтар Доннан Омбыға дейінгі жерлерді алып жатты.
Төл деректеріміздің бірегейі болып табылатын савромат-сармат тайпаларының
археологиялық ескерткіштерін зерттеп, зерделеу бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Осынау уақытта бұл жерде мәдениеттің еккі
басты бағыты құрылып қалыптасты. Олар: Батыс Болгар, Дон мәдениеті және
Шығыс Орал мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын
қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды.
Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған
жоқ. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының
шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік аудандардағы
қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы деген пікір бар.
Қазіргі таңда сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген
дәуірлердегі обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне
ұқсас келуі. Сондықтан да аталмыш тақырып өзекті де, зерттеуге тұрарлық
тақырыпқа жатады деп толығымен айтуға болады.
*******************
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл курстық жұмыстың жаңалығы
Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша сармат шыққан
материалдар бойынша сармат археологияның ескерткіштерін бір жүйеге
келтіріп, топтап және зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі
көзқарастарымен, ойларымен, тұжырымдарымен таныстыру.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 1930 жылдары Ор өзенінің бойында
Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек
жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе
облысының жерінде археологиялық ескерткіштерінің есебін алып оларды картаға
түсірумен және қазба жұмыстарымен айналысты. 1960 жылдары К.Ф.Смирнов пен
В.Г.Петрекалар зерттеу жүргізген.
********************************
Зерттеу жүмысының деректік көзі.
Археолог-ғалымдардың далаық зерттеулерінің материалдары негізгі
дерекөзі болып табылады.
*********************************** *******
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Алдымызға қойып отырған негізгі мақсатымыз – Қазақстанда және көршілес
елдерде мекен еткен сармат-савромат тайпаларының орналасқан ескерткіштері
туралы материалдар, деректер жинақтау арқылы бұл тайпалардың рухани және
заттай мәдениетіне айрықша көңіл бөле отырып зерттеу.
Магистрлік жұмыстың алдына қойған міндеттері:
1. Савромат – сармат тайпалары туралы антикалық деректерді қамту.
2. Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген
қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлерімен танысу.
3. Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойларын қарастыру.
4. Савромат – сармат археологиясының картасын жасау.
5. Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына
байланысты материалдары қарастыру.
Алынатын нәтижелер:
- Савромат – сармат тайпалары туралы антикалық деректер қамтылды.
- Аталмыш мәселеге байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген
қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлері сараланды.
- Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
- Савромат – сармат археологиясының 0
- Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты
материалдары қарастыру.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Батыс Қазақстандағы өмір кешкен сармат
тайпаларының ескерткіштері басқа тайпаларға қарағанда өте аз зерттеген.
Алғаш рет сармат обаларына зерттеу жұмысын Орынбор архив комиссиясының
ғылыми секретары А.Кастанье жүргізген. Ол Ақтөбе уезінің жерінде 1904,
1906, 1909 жж. Археологиялық барлау жұмыстар жүргізген.
1970 жылдан бастап қазақтың көрнекті археолог, ғалымдарының бірі
М.К.Қадырбаевтың басшылығымен Күміссай, Бесоба, Сынтас обаларында зерттеу
жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Сармат тайпаларының ескерткіштері толық
зерттеле қоймаса да материалдармен жұмыс жасау. Зерттеу жұмыстарында
жалғастырып, сармат тайпаларының өзіндік әдет-ғұрып, салт-санасын, қай
тілде сөйлегендері туралы тоық мәліметтер жинақтау.
Ғылыми жаңалығы.
- Савромат – сармат тайпалары туралы антикалық деректер ғылыми айналымға
енгізілді.
- Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық
ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді.
- Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
- Савромат – сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты
материалдар зерделенді.
- Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша
сармат археологиясының ескерткіштері бір жүйеге келтірілді;
- Зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен
таныса отырып өзіндік ғылыми тұжырым жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс 2 тараудан, кіріспеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Сармат тайпаларының мәдениеттерінің зерттелу мәселелері
1.1. Сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы.
Сарматтар деген халықтың аты антикалық деректерде б.з.б. ІІІ ғасырдан
бері қолданылып келеді. Сол кездері сарматтардың скифтерді жүйелі түрде
жаулап алуы басталады. Диодардың айтуынша, сарматтар Скифияның едәуір
бөлігін құлазытып жеңілгендердің бірін де қалдырмай қырып-жойған, сөйтіп
елдің басым бөлігін шөлге айналдырған.
Сарматтардың бір тайпасы – раксоландар б.з. І ғ. Мидияның шекарасына
жетіп, Риммен соқтығысып қалады. Олардың ізімен аландар жүріп отырды.
Сарматтар өздері басып алған жерлер халықтарының саяси өміріне белсене
қатысқан. Мысалы, б.з.б. ІІ ғ. соңғы кезінде Пантия патшасы Митридаттың
қолбасшысы Диафантпен болған соғыста раксоландар скифтерге қосылады. Б.з.б.
І ғ. Митридат Римге қарсы күрескенде сарматтар соның жағында болған. Б.з.б.
49 жылы римдіктер аорстармен (сармат тайпасы) бірлесіп, Боспор патшасының
одақтастары сирактарды (сарматтардың басқа тайпасы) жеңеді. Басқа
тайпаларға қарағанда жорыққа кешірек шыққан аландар қара теңіздің солтүстік
өңіріне дейін жетеді. Кейінірек олар ғұндарға қосылып, Испаниядан барып
шығады.
Ал кейбір топтары Солтүстік Африкаға қоныс аударады.
Бұл қозғалысқа олармен көрші Сырдария алқабында орналасқан қаңлылар да
қосылған болатын. Орал, Ертіс аумағына сюнну тайпаларының келуі, тайпалар
миграциясының басталуын тездеткен сияқты.
Кейінгі сарматтарға сюнну ықпалы болғандығы жөніндегі сауал әлі күнге
дейін пікір-талас тудырып келеді. Әдетте ғұн-сюннулар қазіргі Батыс
Қазақстан аумағына б.з. ІҮ ғасырында келді деп есептелінеді. Кейінгі
сарматтар сюннулардың кейбір жосын-жоралғыларын, мысалы ақсүйектердің бас
сүйегін қалпынан өзгерту, ғұндардың күрделі садағы, секілді бұйымдарды
қабылдайды. Сюннулар келмей тұрып, кейінгі сарматтар олардың бодандығын
қабылдаған, сөйтіп Орталық Қазақстаннан Арал маңына дейінгі аймақтағы
тайпалар конфедерациясын құрған деген пікірлер де бар. Дегенмен жазба дерек
көздерінің мағлұматтары өте мардымсыз, сондықтан да сарматтар өмірі туралы
негізгі деректі археология ғылымы ғана бере алады.
Сарматтар мәдениеті хронологиялық жағынан үш кезеңге бөлінеді: ерте
сармат немесе прохоров мәдениеті; ортаңғы сармат немесе суслов мәдениеті;
кейінгі сармат мәдениеті.
Прохоров мәдениеті б.з.б. ІҮ ғ. бас кезінде савроматтар Доннан Ембіге
дейінгі аумақта тіршілік етіп, мұнда батыс (Еділ-Дон ауданы) сынды екі
жергілікті мәдениеттер нұсқасы қаланды. Шығыста қыш ыдыстары, қару-жарақ,
сәндік заттар, әшекейлер, жерлеу ғұрпы, наным-сенім бұйымдары сияқты
археологиялық кешендер айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Жаңа мәдениеттің
қалыптасуына Еуразия аумағында көшпелілердің көшіп қонуы, жергілікті
негізгі басқа этникалық құрандылардың енуі тегінде Оралдың орманды-далалы
аймақтарындағы жартылай көшпелі тайпалардың қосылуы өзіндік әсерін тигізсе
керек.
Жаңа мәдениет үрдісі екі жақты - эволюциялық және миграциялық
болғандығы анық. Егер қару-жарақ, ат әбзелдері, кейбір әшекейлерге өтпелі
тұрпаттар тән болса, біз жаңадан жасалған заттар түрлерін, айталық, түбі
дөңгелек келген ою-өрнекті ыдыстар, білікті қола айна, сегіз саны тәрізді
алқалардың жасалғанын әрі бұлардың бұрынғы тұрмыстық-шаруашылықта
қолданылмағандығын аңғарамыз. [2,30 б].
Олардың шығу тегі Оралдың шығыс және солтүстік шығыс аудандары
тұрғындарының кейбір бөліктерінің қосылуымен байланысты, бұл жерде соңғы
кездері савроматтардан прохоров мәдениетіне өтетін кезге жататын заттар
түрлері, сондай-ақ тек ерте сарматтарға тән жаңа тұрпаттар жергілікті
кешендерден табылған. Әсіресе, өтпелі кезең семсерлері тұрпаттарында анық
байқалады. Ұшы тік кесекті немесе аздап иілген және жабыны доға тәрізді
семсер түрлері шыға бастайды. Егер соңғылары б.з.б. ІҮ ғ. бас кезімен
мерзімделсе, онда сабы мен жүзі тігінен келген және жүзі орақ тәрізді,
классикалық прохоров семсері б.з.б. ІҮ ғасырда пайда бола бастайды.
Савроматтар жебе ұштарын прохоров тұрпатына бірте-бірте көшуінің
эволюциялық сипаты анықталған. Бұны самай алқасына қатысты да айтуға
болады. Бәрінен де қыш ыдыстар тұрпатындағы жаңа өзгерістер анық байқалады.
Алмұрт тәрізді қыш ыдыстардан басқаларын жергілікті шеберлер бұрын жасаған
емес.
Ою-өрнекке саз балшық құрамаына қарағанда оларды мұнда Оралдың орманды-
далалы аймақтарының тұрғындары әкелген сияқты.
Прохоров мәдениетінің тайпалары марқұм болған кісілерін тек оба
үйінділерінің, онда да әдетте топырақ үйінділерінің астына қойған және
үйінділерді таспен көмкеріп бастырып тастау әдісі өте сирек кездеседі.
Кейде олар бұл үшін қола дәуіріндегі обаларды да пайдаланды. Ертедегі
сарматтарға тән бір жайт-олар қабірдің үстін немесе айналасын балшықпен
сылап не таптап, кейде алаңқай жасап қоятын болған, сол сияқты қабір ішін
ағашпен, кесінділермен не қабықпен көмкерген. Оба үйіндісінде бейітке
қойылған арбаны білдіретін доңғалақ білік, күпшік қалдықтары кездеседі.
Өлікті қою мен бейіттер түрі, саны елеулі өзгерістерге ұшырап отырды.
Әдетте қабырғалары тік немесе сәл қиғаш, бұрыштары төрт тарапқа
бағытталған, бұрыштары тік немесе аздап дөңгеленген жерден қазылған
шұңқырлар; ағаш немесе қамыс жабынға арнап жасалынған кертпеші бар
бейіттер; Солтүстіктен оңтүстікке бағытталған бұрыштары тік немесе дөңгелек
жерден қазылған тар шұңқырлар; бүйірлері қазылған бейіттер мен жер астынан
қазылған ұзынша қуыстар (катакомба) пайда бола бастайды. Прохоров
мәдениетіне өлген кісіні шалқасынан, басын оңтүстікке қаратып, жерлеу тән.
Кейбір жағдайларда мүрденің екі немесе бір қолы шеткері орналасқан, білек
тұсы бүгілген, соған байланысты қолы шат не жамбас сүйегінде жатады. Тізесі
аздап бүгілген, аяқтары оңға немесе солға, не болмаса еденге қойылған және
де ромб түрінде (яғни, салт атты) немесе айқастыра жерленген. [19;25 б]
Балаларды әдетте қарама-қарсы солтүстік жаққа бағытталған. Оңтүстікке
және солтүстікке бағытталған қабірлерден басқа ішінара шығыс пен батысқа
бағытталған жерлеу орындары да бар. Савроматтардан қалған қабықтан жасалған
табытпен қатар ойын жасалған, жеңіл арба секілді табыттар да кездеседі.
Савроматтарға қарағанда сарматтар бейітке бар, реальгар, күкірт, көмір
кесектерін жиі қойған. Үйілген молалардағы өрт қалдықтары негізінен Батыс
Қазақстанда ара-тұра байқалады. Ақіреттік асқа арналған малдың бүтін
денелерін енді қойдың, жылқының, ешкінің шағын бөліктері алмастырады.
Ортаңғы сармат, суслов мәдениеті. Бұл мәдениет б.з.б. ІІ ғ. соңы мен
б.з. І ғ. бас кезімен мерзімделінеді. Әлі күнге дейін ортаңғы сармат
мәдениетінің қалыптасу сауалдары түбегейлі шешіле қойған жоқ. Оның ерте
сармат мәдениетінен бастау алғандығы туралы дәстүрлі көзқарас бар.
Жерлеу құрылыстарының түрлері бұрынғыдай қала бергенімен олардың
арақатынасы өзгереді. Бүйірі ойылған қабірлер саны азаяды да, катакомбалар
ғайып бола бастайды.
Шеті немесе кертпеші бар қабір шұңқырлары сақталады. Үйіндідегі жерлеу
сирек ұшыраса бастайды. Шаршы тәріздес бейіттер саны арта түседі.
Мүрделерді шұңқыр бойына созыла жатқызу ғұрпы басымдық танытады. Әлбетте,
ғұрыптық заттардан оба қабірлеріне қойылған бордан жасалған антропоморфты
мүсіндер бірегей олжалар болып табылады. Мәселен, Үстірттегі Бәйте кешені
бірегейлігімен ерекшеленеді. Кешен үш топты обалардан тұрады және де шыммен
жабылған мүсіндер сынықтарымен бірегейленеді.
Бәйте-1 кешеніне шығыстан батысқа қарай тізбектелген үш оба кіреді.
Обалар ерте замандарда-ақ тоналған, бірақ сақталған заттар барлық кешенді
б.з.б. Ү ғ. соңы мен ІҮ ғ. бас кезімен мерзімдеуге мүмкіндік береді.
Обалардан солтүстікке және оңтүстікке қарай тастан қаланған дөңгелек келген
қоршаулар орналасқан. Обаларға жақын үлкен алаңқайға шоғырланған әктастан
жасалған антропоморфты мүсіндер қалдықтары ерекше көзге түседі. Олардың
негізгі қалдықтары солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созыла жатқан
тізбекті құрайды. Мүсіндердің басым бөлігі жалпақ бедері дәлме-дәл
берілген. Жекелеген ескерткіштер дөңгелектеу келген. Мүсіндерде ашық оң
алақаны кіндік тұсына қойылған ер адам бейнесі бедерленген. Қасы, мұрны,
көзі, сәнді мұртты, аузы адамның бет әлпетін айқын бейнелейді. Мүсіндердің
семсері, қанжары, садағы болды, бастарына дулыға киген, белін белдеу,
әшекейлерден алқа, білезік таққан.
Мүрделердің басын оңтүстікке қарату, қабір түбіне, кейде өлікті де
бормен сеуіп қою ғұрпы сақталған. . [5;56-б]
Ақіреттік ас ретінде мал сүйектері, көбіне қойдың жауырыны қойылады.
Шұңқырды әрлеуде ағаш кеңінен қолданылады, табыттар мен зембілдер өте сирек
ұшырасады.
Кейінгі сарматтар мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал, Еділ, Дон өңірлерін қамтыған Орал далаларынан
Буг өзеніне дейінгі аймақта қоныстанды. Хронологиялық жағынан бұл б.з. ІІ-
ІҮ ғасырлары еді. Кейінгі сарматтар өздерінің алдында өткендердің көптеген
дәстүрлерін сақтап қалды.
Өз руластарын олар негізінен ескі молалардағы обаларға жерледі. Тар
қабір шұңқыр мен бүйірі қуыс шұңқырларға жерлеу басым болды. Өліктің басы
солтүстікке және солтүстік-батысқа қаратылды. Олар шалқасынан жатқызылып,
жамбас сүйегі маңына қойылды.
Қабірлерден күл мен от қалдықтары, бор кесектері мен ұнтақтар
ұшырасады, табыт пен астаулар, сондай-ақ қабір жабыны сирек ұшырасады.
Мәдениеттің жаңа белгілері арасынан бас сүйектің деформацияға ұшырауы
байқалады. Сүйек қапсырмалы күрделі күрделі садақ пен жартылай асыл тасты
алтын әшекейлер де кездеседі.
Қолдан жасалған ыдыстар арасында құмыра, табақшалар бар. Кейбірінде
кертікті ою-өрнек байқалады. Шеттен әкелінген қыш ыдыстары көп. Көбіне
тілікшелі қоладан жасалған түйреуіш қаптырмалардың арқа тұсы қайырылып
келеді. Сырғалар-күмістен немесе қоладан жасалып, шеті алтынмен көмкерілді.
Семсер мен қапсырмалар арасынан сабының басына холцедон орнатылғандары да
ұшырасады. [14;16-б]
Күміс, қола ат әбзелдері жиынтығы, алтын тоғалар да көп.
Сармат атауы антик деректерде б.з.б. ІІІ ғасырдан белгілі. Б.з.б. ІІ
ғасырда савроматтар (ерте сарматтар) қазіргі Батыс Қазақстан жеріне баса-
көктей еніп, Қара теңіздің солтүстік аймақтарына дейін жетті.
Бұл тайпалар жөнінде грек, рим тарихшылары (Герадот, Диодор, үлкен
Плиний, Полибий) жазып кеткен.
Савромат-сарматтар-Орталық Азия мен Қара теңіз өңірі мәдениеттерін
байланыстырушы тайпа. Олар Босфор мемлекетімен саяси-экономикалық байланыс
орнатты. Алдыңғы Азия, Солтүстік Кавказ, Парфияға жаулаушылық жорықтар
жасаған.
Сармат тайпалар одағы-роксаландар, аландар, аорстар, сирактар.
Б.з.б. І ғасыр роксаландар Мидия шекараларына дейін жетті. Кейін
олардың осы ізін Арал теңізінің солтүстігін мекендеген аландар басып өткен.
Сарматтар жаулап алған елдердің саяси өміріне араласып отырған.
Роксаландар Понтий патшасы Митридатпен соғыста скифтерді жақтаған, ал
кейінірек Митридатмен одақтасып Риммен соғысқан. Аорстар римдіктерге
көмектесіп, сирактарды жаулауға қатысқан, себебі сирактар Босфор
патшалығының одақтасы болды. Аландар ғұндарға қосылып Испанияға дейін
барған.
Сармат қоғамының сипаты-әскери-демократиялық. Ішкі және сыртқы
мәселелерді әскербасылары шешті.
Сармат қоғамының сипаты-әскери деократиялық ішкі және сыртқы
мәселелерді әскербасылары шешті. Олар бүкіл қауым мүшелерімен ақылдаспай,
тек әскери жасақ қатарындағы адамдармен санасты. Ерлер мен әйелдердің
қоғамдағы орны бірдей болып, әйелдер жасақ құрамына кірген. Сарматтарда
әйелдердің қоғамдағы ролі басқа көшпелі тайпаларға қарағанда жоғары болды.
Сарматтар тілі-ирандық. Ғұндардың келуімен олар түркіленіп, түркі
тілінің ықпалына көшкен.
Сарматтар-еуропоидтық нәсіл. Батыс Қазақстан жерін мекендеген
сарматтардың бет-пішінінде еуропоидтық белгілер басым болған. Ал
сарматтардың кейінгі дәуіріне жататын ескерткіштерден табылған сүйектерде
монғолоидтық белгілер көбейе бастайды.
Археологиялық ескерткіштері. . [16;85-быыы]
Савроматтардың кейініректегі ұрпағы, олардың мәдениетін жалғастырушы
тайпа-сарматтар. Бұл тайпалардың өмір сүрген уақытындағы айырмашылықтар,
мәдениетіндегі өзгешеліктер оларды кейде бөліп, кейде савромат-сармат деп
біріктіріп атауға негіз болады.
Савромат ескерткіштері. Целинный, Сынтас, Бесоба қорымдары.
Бұл ескерткіштер Ақтөбе облысы, Елек өзенінің орта аңғарында
шоғырланған. Орал өңірінде Целинный ескерткіші зерттеліп, жүзден астам
обалар табылды.
Ерекшелігі: мәйіттің басын батысқа қаратып, мәйіттерді екі деңгейде
жерлеу. Салыну мерзімі б.з.б. ҮІІ ғасыр.
Бесоба қорымында абыз әйелдер жерленген. Олардың бастары оңтүстік-
батысқа қарата қатар қойылған.
Сармат ескерткіштері үш дәуірге бөлінеді:
Ерте сармат дәуірі (прохоров кезеңі) - б.з.б. ІҮ-ІІ .асырлар. Володарка
обасы (Батыс Қазақстан облысы). Ерекшелігі: мәйіттің басын оңтүстікке
қаратып жерлеу.
Орта сармат дәуірі (суслов кезеңі) – б.з.б. ІІ – б.з. І ғасырлар.
Ерекшелігі: мәйітті қабірде қиғаштап жерлеу.
Соңғы сармат дәуірі – б.з. ІІ – ІҮ ғасырлар. Лебедевка, Аралтөбе
қорымдары. Ерекшелігі: мәйіттің басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан
қойып жерлеу. Батыс Қазақстан облысының шығысында Шыңғырлау ауданында,
Лебедевка қорымында бай сармат әйелінің қабірі табылды. Басы солтүстікке
қаратылып шалқасынан қойып жерлеген. Қабірден әсемдік, тұрмыс заттары, қару-
жарақ, еңбек құралдары және Дионистің басы бейнеленген мыс құмыра табылды.
Соңғы сармат кезеңінің Атырау облысы Жылысай ауданынан табылған. Аралтөбе
қорымынан үш оба қазылған. Үшінші обадан қолбасылық пен абыздықты қатар
атқарған ер адам мен оның әйелінің қаңқасы табылды. Адамның киімі алтынмен
әшекейленген. Табылған заттардың ішіндегі ең маңыздысы – гректер жасаған
қола құмыра қыш амфора. . [17;34-б]
Жалпы сармат обалары әртүрлі заттарға өте бай, әсіресе алтын, күміс
бұйымдар көп кездеседі. Ерлердің және әйелдердің қабірлеріне қару-жарақ
міндетті түрде қойылған. Археологтар сарматтардың қара теңіз жағалауындағы
грек қала-мемлекеттерімен тығыз байланысты болғандығын және грек
мәдениетінің сармат қоғамына әсер еткенін дәлелдейді.
Шаруашылығы. Мәдениеті.
Сарматтардың негізгі шаруашылығы – көшпелі мал шаруашылығы. Басты
түліктері – қой мен жылқы. Еділ – Жайық бойын, Қара теңіз жағалауын
мекендеген сарматтар малшылықпен қоса егін шаруашылығымен айналысты.
Сарматтар өмірінде аңшылық қосалқы кәсіп, қызықтау, сейіл құру қызметін
атқарды. Сармат шеберлері ағаштан жасалған садақты балық желімімен
желімдеген. Жебенің ұзындығы алпыс см-ге жеткен. Сарматтардың өнері –
полихромдық стиль. ІІІ-Ү ғасырларда бұл өнер гүлденіп, өркен жайды. Осы
кездегі зергерлік өнерде негізінен тек алтын қолданылған. Полихромдық
стильдің жасалу техникасы;
• Түрлі – түсті тастармен безендіру – инкрустация.
• Түрлі алтын домалақтар жапсыру – зерлеу.
• Алтын жіптермен кестелеу, алтын жалату – оқа жүргізу.
• Заттың бетіндегі ойыстарды бағалы заттар қосылған арнайы
сұйықпен толтыру.
Бұл өнердің скифтік – сібірлік аңдық стильді ауыстыратының ең басты
себебі Монғолиядан, Орталық Азия аймағына ғұндардың келуі.
Б.з.б. І мыңжылдықтың басында Алдыңғы Азия мен Шығыс Жерорта теңізі
елдерінен тараған бұл зергерлік өнер Қазақстанға келді. Шілікті, Жыланды,
Бесоба, Алакөлден табылған алтын бұйымдар инкрустация және зерлеу
тәсілдерімен жасалған.
Сармат әйелдерінің әсемдік заттары негізінен алтынмен қапталған. Олар
кейде сырғаның орнына алтыннан жасалған салпыншақ, шекелік таққан.
Бұл деректерден полихромдық өнердің сарматтар арасына кең таралғанын
байқаймыз. Полихромдық стиль жоғалып кетпей қазақ шеберлерінің зергерлік
өнерінде жалғасын табуда.
Сарматтар деген халықтың аты антикалық деректерде б.з.б. ІІІ ғасырдан
бері қолданылып келеді. Сол кездері сарматтардың скифтерді жүйелі түрде
жаулап алуы басталады. Диодардың айтуынша, сарматтар Скифияның едәуір
бөлігін құлазытып жеңілгендердің бірін де қалдырмай қырып-жойған, сөйтіп
елдің басым бөлігін шөлге айналдырған.
Сарматтардың бір тайпасы – раксоландар б.з. І ғ. Лидияның шекарасына
жетіп, Риммен соқтығысып қалады. Олардың ізімен аландар жүріп отырды.
Сарматтар өздері басып алған жерлер халықтарының саяси өміріне белсене
қатысқан. Мысалы, б.з.б. ІІ ғ. соңғы кезінде Пантия патшасы Митридаттың
қолбасшысы Диафантпен болған соғыста раксоландар скифтерге қосылады. Б.з.б.
І ғ. Митридат Римге қарсы күрескенде сарматтар соның жағында болған. Б.з.б.
49 жылы римдіктер аорстармен (сармат тайпасы) бірлесіп, Боспор патшасының
одақтастары сирактарды (сарматтардың басқа тайпасы) жеңеді. Басқа
тайпаларға қарағанда жорыққа кешірек шыққан аландар қара теңіздің солтүстік
өңіріне дейін жетеді. Кейінірек олар ғұндарға қосылып, Испаниядан барып
шығады. Ал кейбір топтары Солтүстік Африкаға қоныс аударады.
Бұл қозғалысқа олармен көрші Сырдария алқабында орналасқан қаңлылар да
қосылған болатын. Орал, Ертіс аумағына сюнну тайпаларының келуі, тайпалар
миграциясының басталуын тездеткен сияқты.
Кейінгі сарматтарға сюнну ықпалы болғандығы жөніндегі сауал әлі күнге
дейін пікір-талас тудырып келеді. Әдетте ғұн-сюннулар қазіргі Батыс
Қазақстан аумағына б.з. ІҮ ғасырында келді деп есептелінеді. Кейінгі
сарматтар сюннулардың кейбір жосын-жоралғыларын, мысалы ақсүйектердің бас
сүйегін қалпынан өзгерту, ғұндардың күрделі садағы, секілді бұйымдарды
қабылдайды. Сюннулар келмей тұрып, кейінгі сарматтар олардың бодандығын
қабылдаған, сөйтіп Орталық Қазақстаннан Арал маңына дейінгі аймақтағы
тайпалар конфедерациясын құрған деген пікірлер де бар. Дегенмен жазба дерек
көздерінің мағлұматтары өте мардымсыз, сондықтан да сарматтар өмірі туралы
негізгі деректі археология ғылымы ғана бере алады.
Сарматтар мәдениеті хронологиялық жағынан үш кезеңге бөлінеді: ерте
сармат немесе прохоров мәдениеті; ортаңғы сармат немесе суслов мәдениеті;
кейінгі сармат мәдениеті.
Прохоров мәдениеті б.з.б. ІҮ ғ. бас кезінде савроматтар Доннан Ембіге
дейінгі аумақта тіршілік етіп, мұнда батыс (Еділ-Дон ауданы) сынды екі
жергілікті мәдениеттер нұсқасы қаланды. Шығыста қыш ыдыстары, қару-жарақ,
сәндік заттар, әшекейлер, жерлеу ғұрпы, наным-сенім бұйымдары сияқты
археологиялық кешендер айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Жаңа мәдениеттің
қалыптасуына Еуразия аумағында көшпелілердің көшіп қонуы, жергілікті
негізгі басқа этникалық құрандылардың енуі тегінде Оралдың орманды-далалы
аймақтарындағы жартылай көшпелі тайпалардың қосылуы өзіндік әсерін тигізсе
керек.
Жаңа мәдениет үрдісі екі жақты-эволюциялық және миграциялық болғандығы
анық. Егер қару-жарақ, ат әбзелдері, кейбір әшекейлерге өтпелі тұрпаттар
тән болса, біз жаңадан жасалған заттар түрлерін, айталық, түбі дөңгелек
келген ою-өрнекті ыдыстар, білікті қола айна, сегіз саны тәрізді алқалардың
жасалғанын әрі бұлардың бұрынғы тұрмыстық-шаруашылықта қолданылмағандығын
аңғарамыз. Шеттен әкелінген заттардан қытай айналары, боспорлық шеберлер
жасаған шыны құмыралары, мөлдір сазды танаис амфоралары, ортаазиялық қызыл
сазды ыдыстар табылған. Римнен әкелінген заттар арасындасырланған, ромб
секілді қалқанды фибулалар бар. Өрнекті шыны бокалдар Кіші Азиядан
әкелінген.
Б.з.б. ІІ ғасыр грек-рим деректемелерінің жазуы бойынша, Қара теңіз
жағалауындағы скиф тайпаларының шығыс жағында аорстар мен роксалан
тайпалары өмір сүрген. Археологиялық зерттеу жұмыстар олардың савромат
сармат тайпалары екендігін дәлелдеп отыр. Батыс Қазақстанда Еділ-Жайықтың
төменгі ағыстарында және Қобда, Елек, Ор, Жем өзендерінің жоғарғы
ағыстарында олардың ескерткіштері (обалары) кездеседі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған
жоқ. Археологиялық зертеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының
шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік
аудандарындағы қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы
деген пікір бар.
Батыс Қазақстанда өмір сүрген сармат тайпаларының ескерткіштері басқа
тайпаларға қарағанда өте аз зерттелген. Алғаш рет сармат обаларына зерттеу
жұмысын Орынбор архив комиссиясының ғылыми секретары А.Кастанье жүргізген.
Ол Ақтөбе уезінің жерінде 1904 1906 1909 жж. Археологиялық барлау жұмыстар
жүргізген. Шиелі, Жаман, Қарғалы, Жақсы Қарғалы өзендерінің бойында
Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек
жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе
облысының жерінде археологиялық ескерткіштердің есебін алып оларды картаға
түсірумен және қазба жұмыстарымен де айналысады. 60 ж. К.Ф.Смирнов пен
В.Г.Петренкалар зерттеу жұмыстар жүргізген. К.Ф.Смирнов өзінің зерттеу
жұмыстарын қорытындылай келіп, Батыс Қазақстандағы сарматтарды грек жазба
деректемелеріндегі исседондар деп пікір айтады. 1970 ж. Бастап қазақтың
көрнекті археолог ғалымдарының бірі М.К.Қадырбаевтың басшылығымен Күміссай,
Бесоба, Сынтас обаларында зерттеу жұмыстары жүргізілді. Алынған
материалдар, сармат тайпаларының өмірінен археология ғылымында жаңа
жетістіктерге жетіп отыр. . [1;43-б]
Батыс пен Солтүстік Батыс Қазақстанның жерін мекендеген ежелгі темір
тайпларының ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жұмыстар, оларды негізінен
екі кезеңге бөліп қарастырады: 1) б.з.б. ҮІІ – Ү ғғ. 2) ІҮ – ІІ ғғ.
Көрсетіліп отырған кезеңдердің біріншісі археологиялық материалдар бойынша
ежелгі савроматтар деген атымен белгілі болса, ал екіншісі жазба деректер
бойынша соңғы кездегі сарматтар. Бұлар өздерінің осы атауларымен б.з. ІҮ ғ.
дейін белгілі болған.
Сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген дәуірлердегі
обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне ұқсас келуі.
Обаның диаметрлері 20-26 м, биіктігі 1,5-2 метр. Мәйіт (сүйек) жерден
қазылған мүрдеге (могильная яма) жерленеді, кеңдігі әрқалай 1,30-1,5-2 м,
ұзындығы 2-2,50м, 0,30х1,50-2 м. Обаның биіктігі де әрқалай, ол жерленген
адамның бас жағы солтүстікке немесе оңтүстік-батысқа бағытталады. Елек
өзенінің жоғарғы ағысындағы Бесоба, Сынтас обаларын зерттегенде, мәйіттер
мүрдеге жерленбей, жер үстіне дайындалған алаңға жерленгені анықталған.
Мәйіттер қойылған соң, олардың үстінен ағаштан шатыр тұрғызылып, оның үсті
жеңіл-желпі бұталармен жабылып, одан кейін топырақ, құм, таспен оба
тұрғызылған. Жерлеудің мұндай әртүрлі болып келуі, сармат тайпаларында
өздеріне тән жергілікті әдет-ғұрып, салт-сананы көрсетеді. Сынтас обасына
жерленген адамның жанынан табылған қару-жарақ, құрал-саймандар, түрлі
қымбат бұйымдар, оның тіршілігінде белгілі әскери қолбасшы болғандығын
байқатады. Оған екінші дәлел оның екінші жағында қызмет көрсетуші екі
малайы да бірге жерленген.
Сарматтардың обаларынан көбінесе: қанжар, семсер, садақтың үш қырлы
ұштары, әшекей бұйымдардан: түрлі-түсті моншақтар, қола айналар,
қапсырмалар, асыл тастар (оларда әр түрлі аңдардың суреттері бейнеленген)
табылды. Күнге немесе отқа табынуды көрсететін тас шырақтар (олардың
аяқтарында басын жерге салып тұрған жыртқыш аңдар бейнеленген) кездеседі.
Обаларда өте көп кездесетін құрал-саймандардың бір түрі ат әбзелдерің
ішінде, ауыздық пен оның сулығы. Сулықтардың әртүрлері бар. Олардың ішінде
аңдардың бейнелерін көрсететін мүсіндер өте көп. Кейбіреулері ұшып бара
жатқан құстардың түрін немесе бір нәрсені шоқығалы тұрған қимыл-әрекеттерді
бейнелейтін сияқты. Жалпы, сармат тайпаларының шеберлері сулық жасауға
ерекше мән берген. Шамасы, олар көлік ретінде мініс аттарына аса назар
аударған тәрізді.
Сулықты қола, темір, сүйек сияқты заттардан жасаған. Көрнекті этнограф
ғалымдарымыздың бірі Х.Арғынбаев қазақ халқының шеберлерінің де ер-тұрман
жасауда бар өнерлерін аямай жұмсайтындарын жазады.
Сулық жасау б.з.б. ҮІІ – ІҮ ғғ. сақ, б.з. ҮІ ғ. түркі тайпаларында
тамаша зергер – ұсталар екендігін байқатады. Ал бұл ұқсастықтарда ерте
дәуірлерден келе жатқан этникалық бір байланыстың барлығын байқау қиын емес
сияқты.
Обаларда көп кездесетін заттардың бірі әртүрлі пошымда жасалған
көзелер. Олардың ішінде түбі жалпақ та және дөңгелек болып келетіндері де
бар. Сынтас обасынан табылған, ерекше атап өтетін бұйымның бірі сүйектен
жасалған қасықтар (үш тал), мұндай қасықтар күнделікті тамақ ішуге
пайдаланбаған. Сыйлы қонақтар келгенде ас ішуге берілуі мүмкін. Қасықтың
сабындағы ойып жасалған суреттер, сармат шеберлерінен, кейінгі ұрпақтарға
қалған өшпес – өлмес өнердің бір туындысы іспетті. Суреттің мағынасы, аз
дәуіріндегі қиял-ғажайып аңызды хабарлап тұрғандай.
Мұндай қымбат бағалы заттар барлық обалардан табыла бермейді. Сондықтан
да жерленген адамдардың бай, кедей немесе ру-ақсақалы, тайпа көсемдері
екендіктері бірден байқалады. Ал адамдарды дүние мүліктерімен бірге жерлеу
олардың о дүниедегі өмірге сену, ата – баба рухына табыну сияқты діни-наным
сенімдердің сармат тайпаларында орын алғандығын дәлелдейді. Бұл діни
нанымдардың әдеттері сонау қола дәуірінен бері қарай жалғасып келе
жатқандығын байқау қиын емес. Сондай әдеттің бірі қола дәуіріндегі адамды
өртеп, күл-көмірін жерлеу салтының сатматтарда кездесуі.
Обаларда табылған әшекей, сәндік бұйымдар, сармат тайпаларының ішінде
тамаша зергерлердің болғандығын көрсетсе, ал темірден жасалған үзеңгі,
ауыздық және оның сулықтары т.б. металл бұйымдар он саусағынан өнер тамған
тамаша темір ұсталарының болғандығына күмән туғызбайды. Ал б.з. алғашқы
ғасырларындағы сармат обаларынан (сондай обалардың бірі Лебедевка) мыстан,
шойыннан жасалған қазандар, құмандар, күміс қасықтар табылды. Заттардың
ішінде алтыннан жасалған қымбат бағалы бұйымдар да кездеседі. Сармат
шеберлері металдың барлық түрлерін ұқсата білген темір дәуірінің соңғы
кезінде сармат тайпаларының тұрмыста металл бұйымдарды жиі – жиі
қолданғандықтары зергерлік пен ұсталықтың дамығандығын көрсетеді.
Зерттеген обалардың қасысынан болмасын ер – тұрман жабдықтары табылды.
Бұдан шығатын қортынды, сармат тайпалары мал шаруашылығымен айналысқан. Ал
обалардың қыс кезінде тұрақты мекен жай салып қыстауларда тұрған деген ой
туғызады. Әзірше ондай тұрақты жайлар Борки қонысынан белгілі. Бұған
қарағанда сарматтар да жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. .
[12;130-б]
1.3.Сармат тайпаларының этникалық қатыстығы.
Сармат тайпаларының ескерткіштері толық зерттеле қоймаса да, зерттелген
обалардан алынған материалдар оларда әлеуметтік теңсіздіктің болғанлығын
толығымен дәлелдейді. Олар елдік – халықтық дәрежеге жеткен, өзіндік әдет-
ғұрып, салт-санасы қалыптасқан ірі тайпалардың бірі болған. Қандай тілде
сөйлегендері әлі анықталмаған. Археологиялық заттардың ішінде Таяу Шығыс,
Орта Азия елдерінен келген бұйымдары да кездеседі. Ол сол елдермен болған
қарым-қатынасты көрсетеді. Сармат тайпаларының б.з.б. І ғасырда Порогия
ауылындағы қорғандары. Біз қарастырылып отырған қорғандардың қай жағынан
болса да құндылықтары өте мол, тарихи жағынан және солтүстік қара теңіздің
жағалауында сармат тайпаларының мәдениетінің өркендеу кезіндегі уақыты.
Зерттеу орындарында алғашқы рет табылған, адам баласының қолы тимеген
ер адамның қорғаны табылды, ол ер адам сарматтардың тайпаның ең мықты
ақсүйектерінің біріне жатқызылды, онымен қоса қару – жарақтарымен бірге
жерленген. Бұл табылған қорғанның құндылықтары тек қана материалдық
құндылығымен бағаланбай, және де сарматтардың саяси және әлеуметтік
тарихында орын алады. . [8;120-б]
Көп жылдан бері зерттеліп келе жатқан аймақтағы сарматтардың
ескеркіштері, турасын айтқанда Солтүстік Батыс Қара теңіздің жағалауында,
тарихқа көзқарасты өз тарапынан көп дәйектер береді, қазіргі уақытта
практикалық жағынан жүзеге аспай тұр. Сондықтан да Порогия ауылындағы
қорғандарды тұжырымдай отырып, мәдениеті біржақты және сонымен қатардағы
ескерткіштерді зерттей отырып, Порогия ауылындағы қорғандардың мәдениеті
біржақты, сонымен бірге қатардағы ескерткіштерді дұрысы тұжырымдап,
аумақтағы сарматтардың зерттеліп жатқан қорғандарының, ескерткіштерін, ал
екінші жағында сармат уақытындағы Солтүстік Батыс Қара теңіз
жағалауларындағы дала тарихында алатын орны зор.
Ер адамның қорғанынан табылған ұшы шеберлі қысқа қанжар – белгілі
сармат уақытындағы суыққару болып табылады. Солтүстік Қара теңіз
жағалауында мұндай қылыш пен қанжарлар б.з.б. ІІ ғасырдың аяғында пайда
болып, және б.з. ІІ ғасырында кеңінен таралған, кейінгі уақыттарда мұндай
қаурлардың бірнеше түрлері, даналары кездесіп отырды. Порогтан шыққан
қанжарлардың морфологиялық мінездемелері, көбінесе кездесетін стандартты
даналарға жақындығы соншалық оларды бір-бірімен салыстыруды қажет етпейді –
өйткені олар көп орын алар еді. Сондықтан сармат тайпаларының өздігінен бұл
шеңберлі қару сарматтардың ескертікіштерінің уақыт мерзімін белгілейді
деуге болмайды, хронологиялық диапазондық жағынан кеңінен қарауға болады.
Порождік қанжар – сирек кездесетін сарматтардың салтанаттық қаруы, сабы
мен қынасы алтынмен әшекейленген. Скифтердің қанжарларына қарағанда
сарматтардың қанжарлары асыл металдармен, тастармен безендірілгендері сирек
кездеседі, сондықтан да олардың қазбалары да сирек.
Савроматтардан қабылдап алған кебін мен қабықтан басқа, оларда табытты
дееңбектен ойып жасау да кездесіп қалады.
Екінші кезеңде (суслов мәдениеті) б.з.д. ІІ ғасырдың аяғынан б.з. І
ғасырының басына дейін қабір құрылысының түрлері өзгермей, бұрынғы күйінде
қала береді, бірақ іші көмкермелі молалар саны күрт кеміп, жасанды үңгірлер
мүлде жоғалады. Кемері кертпелі лақатты тепкішекті молалар түрі сақталып
қалады. Әктастан жасалып, обалар астындағы қабырға қойылатын, өте сирек
ұшырайтын антропоморфты – адам бейнелі мүсіндер табыну (культ) бұйымдары
қатарына жатады.
Скиф тайпаларымен шығысында көршілес отырған савромат тайпалары Донның
арғы жағындағы Заволжье мен Оңтүстік Орал бойы жерлерінде мекендеген.
Савромат тайпаларының мәдениетінде екі үлкен кезеңді бөліп қарастыруға
болады. Солардың ішінде ерте – савроматтық (б.з.д ҮІІ-ІҮ ғғ.) және кейінгі
сарматтық (б.з.д ІІІ ғ.-ІІ-ІҮ ғғ.). Савромат тайпаларының негізгі
ескерткіштері болып жерлеу орындары болып табылады.
Савроматтар туралы алғашқы жазба деректері ежелгі грек және латын
жазушыларының еңбектерінде кездеседі. Антикалық жазушылар атап айтсақ
Диодор Сицилиский савроматтар мен сарматтар арасында генетикалық байланыс
бар екендігін алға тартып б.з. І ғ. сарматтарды савроматтар деп те атап
жүрген.
Ұзақ уақыт бойы антикалық жазба деректері сарматтар тарихы туралы
бірден-бір дерек көзі болып табылған еді. Савроматтардың тарихын зерттеуде
ежелгі Ирандықтардың Авеста еңбегінің маңызы зор. Бірқатар орыс және
поляк ғалымдары сарматтарды славяндардың арғы атасы деп есептеген, ал біраз
зерттеушілер бұл айтылған оймен келіспейді.
ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Ресей тарихшылары сармат тайпаларының
тарихына назарын аударған еді. Сарматтардың тарихына аса көңіл бөлген
зерттеушілер Н.М.Карамзин, П.Коппен, О.И.Сенковский, Г.Эйхвальд,
Н.И.Надеждин. Олар ең алғашқы савромат тайпаларының географиялық орналасу
орнын көрсетуге ықпал жасаған. Ежелгі скифтер мен олардың көршілері соның
ішінде савромат тайпаларына да этнографиялық орналастыру мәселесі мен
айналысқан ғалымдардың арасында Ф.К.Брун, Ф.Г.Нищенко және тағы басқалары
болды.
Савромат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі ХІХ ғ.
соңғы ширегінде басталды. Ең ежелгі савромат ескерткіштерін Дон өзенінің
шығыс жағынан іздеу керек. Осы идеяны қолдап Д.Я.Самоквасов 1908 жылы Скиф-
Сарматтардың көне дүниесін бір бүтінге айналдырды.
Қазіргі күнде савроматтар жөнінде мәлімет беретін материал қорғандық
жерлеу орындары мен қоныстары белгілі. Ең алғашқы ғылыми құнды үлкен
материал берген 1884-1888 жылдары Ф.Д.Нефедовтың алғашқы қазбалары еді. Ол
императоорлық жаратылыстану сүйгіш, антропология және этнография қоғамының
тапсырмасымен Оңтүстік Орал бойында зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Москва археологиялық қоғасмының тапсырмасын Самара, Орынбор, Торғай
губернияларында Ф.Д.Нефедов 1887-1888 жылдары зерттеу жұмыстарын
жалғастырған еді. Оның зерттеген қорғандарында савроматтық үлгідегі
қабірлер ашылды. Солардың арасында Орал өзенінің, Черниловский поселкасының
бойындағы Тамар-Өткел бойынан табылған ескерткіштерді айтуға болады. 1890
жылы Орынбор архив комиссиясының мүшесі Н.С.Назаров Орынбор губерниясының
Орск уездінің Бес-Оба шатқалынан бір бай савромат қорғанынан қазып
зерттеген.
1895 жылы А.А.Спицын алғаш рет Жайық өзенінің оң жағалауынан
савроматтық жерлеу орнын анықталған. . [15;34-б]
1900-1901 жылдары Дон өзенінің бассейінінде Воронеж архивтік
комиссиясының мүшесі В.Н.Тевяшов Владимировская елді мекенінен савромат
кезеңіне жататын қорғандар қазған. 1906-1910 жылдары Челябілік археолог
Н.К.Минко Челябинск төңірегінен 110-нан аса қорған қазып зерттеген.
Ескерткіштер Синеглазово, Исаковский, Смолин, Черняки, Бершино
поселкілерінің поселкілерінің жанында орналасқан.
ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Орынбор архив комиссиясының мүшелері
А.В.Попов, И.А.Кастанье, А.Л.Аниховский, Н.Макаренко, А.П.Гра Орынбор және
Торғай губернияларынан савроматтық және прохоровтық мәдениеттерінің жерлеу
орындарын тапқан. Ең бірінші Орынбор мен Қырғыз далаларындағы қазба
жұмыстары туралы мәлімет берген.
Оңтүстік Орал бойының савромат мәдениеттерін зерттеуде И.А.Кастаньенің
1911 жылы Покровка селосының маңындағы қазған қорғанының үлкен маңызы
болды. Покровка селосы үлкен Хобда өзенінің Солтүстік жағалауындағы
биіктікте орналасқан.
Ең алғаш рет ғылыми түрде савроматтар туралы материалдарды қорытқан
және Ресей ғалымдарының скифтер мен сарматтардың мәдениеті мен тарихын
зерттеу жұмыстарын жасаған М.И.Ростовцев оның еңбегі ұтымды жазылған
бірінші еңбек болып саналады. Өзінің тарих пен археология жағынан
білгірлігімен ол сол кездегі Поволжье мен Оңтүстік Орал бойының скиф-сармат
кезеңі ескерткіштерін дәл бөліп нақты мерзімдерін көрсеткен. М.И.Ростовцев
Покров қорғандарын б.з.д. Ү ғ. жатқызды. Зерттеуші алғаш рет Орынбор
қорғандарының Солтүстік Қара теңіз жағалауының скиф мәдениетінен жерлеу
дәстүрінде, қаурларында және аң стилінде айырмашылықтар бар екендігін
көрсетті. Орынбор қорғандарын М.И.Ростовцев сарматтардікі деп анықтаған. Ол
сарматтарды Иран тілдес халықтар деп таныған. Оның пікірінше сарматтар
орталық Азияның түкпірінен келгендігі туралы ой түйеді.
1920-шы жылдары Саратов мұражайының архологиялық экспедициясы,
мемлекеттік тарихи мұражай экспедициясы, мемлекеттік тарихи мұражай
экспедициясы, Саратов университетінің экспедициялары құрылып оған
П.С.Рыков, П.Д.Рау, Б.Н.Граков, И.В.Синицын басшылық еткен. 1921 жылы
археологиялық жоспары жасалды. Соның нәтижесінде Жайықтың жағалауы Камышын
қаласының маңайы, Энгельс қалассының маңайы, Саратовка, Еруслан, Үлкен
Қараман, Ахтуба, Деркул, Чаған және Жайық өзендерінің бойы зерттелді. Жыл
сайын б.з.д. ІІІ ғ. мен ІҮ ғ. жататын сармат тайпаларының жерлеу орныдары
мен қатар савромат ескерткіштері де табылып отырған.
1924 жылы П.С.Рыков Үлкен Қараман өзенінің бойынан Суслов қорымынан 60-
тай қорған қазып бірнешеуі савроматтық жерлеу орныдары болған. 1924-27
жылдары П.С.Рыков Еруслан өзенінің орта ағысы мен Деркул және Чаған
өзендерінің бойынан савроматтық жерлеу орындарын зерттеген.
1925-29 жылдары П.Д.Рау Саратов және Волгаград облыстарының
ааудандарында Савромат қорғандарын зерттеген. Әсіресе 1928-29 жылдары
төменгі Поволжьенің және Қалмық жерінде алғаш рет зерттеу және қазба
жұмыстарын П.С.Рыков пен И.В.Синыцин жүргізіп савроматтық қабірлер мен
қоныс орындарының іздерін ашты. Савромат тайпаларының мәдениеттерінің
ескерткіштері оңтүстік Орал бойынан да табылды.
1926 жылы М.П.Грязнов Андронов мәдениетінің қорғандарын зерттей жүріп
Орск қаласының батысқа қарай жерде үңгімелі савроматтық қабірлер ашты. 1927
жылы орал губерниясында шаруалар савромат қорғанын оның заттары Самара
мұражайына өткізілген. 1928 жылы А.Захаров Орынбор мен Орск қаласындағы
Сара селосының өртеп жерленген савромат қорғанын қазған.
1927-28 жылдары Б.Н.Граков Орынбор қаласының маңындағы Нежинский және
Благославенский поселкелерінен савромат-сарматтардың үлкен жерлеу тобын
ашып қазба жұмыстарын жүргізген. 1928 жылы Б.Н.Граковтың төменгі
Поволжьедегі савромат мәдениетіне жататын Блюменфельд селосынан қазылған
А12-ші қорғанға арналған еңбегі шықты. Осы ескерткіш арқылы ол бұл топ
мәдениетін б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызды. Жаңадан қазылған Орынбор жеріндегі
савромат ескерткіштері зерттеушіге ежелгі Поволжье мен Орынбор далаларының
мәдениеттері бірлікте болғандығы идеясын оятты.
М.И.Ростовцевтің артынша Б.Н.Граков та скифтік аң стилінің отаны
Орталық Азия деп есептеп, оны скифтер Волга – Орал даласы мен Солтүстік
Қара теңіз жағалауына алып келген дейді. Поволжьедегі Прохоров мәдениетін
археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде П.Д.Рау атты зерттеуші ғалым
ашқан еді. Төменгі Поволжьенің сармат мәдениетінің даму сатысын алғаш
жасаған П.Д.Рау.
1927 жылы П.Д.Рау Поволжье жеріндегі жерлеу орындарындағы бас жағы
батысқа қаратылған адамдардың және олармен бірге жерленген қойлар мен
скифтік үлгідегі заттармен жерленген қабірлерге аса назар аударды.
1932 жылы П.С.Рыков төменгі және орта Поволжье скифтері Жайықтың екі
жағында көшіп жүрген деген пікір айтады.
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ. Поволжьенің көшпенділерінің жерлеу орындары
сарматтарға жатады деп есептеген П.С.Рыков.
Белгілі антрополог Г.Ф.Дебец Саратовтық Жайық бойы сармат халықтарының
бір бөлігі Қазақстан жеріне келген халықтар дейді.
1931-37 жылдары П.С.Рыковпен И.В.Синицын Илиста қаласының маңындағы
қорғандарды зерттеген. 1934 жылы Маныч өзенінің бойынан В.В.Гольмстен он
алты қоныс орнын есепке алды. 1933 жылдары Б.Н.Граков Ақтөбе облысының Ор
өзенінің бассейнінде барлау және қорғандарды қазу жұмыстарымен айналысты.
1935 жылы И.А.Залецкий Ақбұлақ селосымен Веселый бір хуторының жанынан
б.з.д. ІҮ ғ. жататын бай савроматтық коллективтік жерлеу орнын зерттеген.
1936 жылы К.В.Сальников Орал өзенінің бойындағы Орск қаласының маңынан
сармат жерлеу орындарын ашқан.
1946-49 жылдары И.Б.Синицын Волгаград облысындағы Горная Пролейка
селосының маңынан Царские могильницы және тағы басқа савроматтық қорған
орындарын ашып зерттеді.
1948-50 жылдары К.В.Сальников Магнитогорск қаласының жанынан бірнеше
савроматтық және сарматтық жерлеу орындарында қазба жұмыстарын жүргізді. .
[9;235-б]
Б.Н.Граков Каспий бойы сарматтарының мәдениеттерінің хронологиялық даму
схемасынан ерекшеленді. Б.Н.Граковтың бірінші сатысы савромат немесе
Блюменфельд мәдениеті деп аталып б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. сәйкес келеді. Екінші
сатысы савромат сармат немесе Суслов мәдениеті деп атап ол б.з.д. ІІ, б.з.
ІІ ғ. аралығын алып жатты. Төртінші сатысы Аландық немесе Шиповтық деп
аталып, б.з. ІІ-ІҮ ғғ.алып жатқан.
1951 жылы Волго-Дон экспедициясын ұйымдастырған материалдық
мәдениеттердің тарихы институтының қызметкері А.А.Иессен, Попов және
Соленый хуторларының жанында савроматтық жерлеу орнын ашты.
1952 жылы Куйбышев экспедициясы Орта Поволжьедегі Солтүстік қабірлер
тобын зерттеген.
В.П.Шилов 1956 жылы Кеңестер Одағының ғылым академифсының археология
институты ұйымдастырған Астрахань экспедициясын басқарып Старица селосы мен
Ахтуба өзенінің бойында орналасқан қороғандардағы савроматтық жерлеу
орындарын зерттеген.
1955-60 жылдары В.С.Сорокин Ақтөбе қаласы маңындағы Ақжар селосы мен
Қарғалы өзені бойында орналасқан савроматтық бірнеше жерлеу орныдарын қазып
зерттеген. Бұл ескерткіштер тобы б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатады.
1956 жылы Орынбор экспедициясы құрылып Ілек өзенінің сол жағалауында
савроматтық-сарматтық қабір орындарын зерттеген. 1958 жылы Сүйіндік
өзенінің жоғарғы ағысында Аландық селосының маңайында М.Г.Мошкова б.з.д. Ү-
ІҮ ғғ. жататын савроматтық қорған тобын ашты.
1958-62 жылдары М.Г.Мошкова Новый Кумак селосының жанынан үлкен қорған
тобын қазды.
1958 жылы Е.Е.Кузьмина басқарған барлау отряды Ембі өзенінің бойына
бірнеше савромат, сармат қорған ескеркіштерін ашты.
1970 жылдары М.К.Қадырбаев пен Ж.К.Құрманқұлов басшылығымен
Хлебодаровка селосының маңындағы савромат мәдениетіне жататын қорғандар
тобы қазылды. Ескерткіштер б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызылды.
Батыс Қазақстан жерлерінде б.з.д. ҮІ ғ. Прохоров мәдениеті қалыптасқан
оның екі территориялық орталығы болған: Орлық және Ілектік. Ілек тобы
ескерткіштері Ілек өзенінің жоғарғы және төменгі ағысында орналасқан. Батыс
Қазақстанның Прохоров мәдениетінің Орта Азияның ескерткіштерінің жерлеу
орныдары мен салыстырмалы анализ жасау барысында ұқсастық пен алшақтық
байқалды.
Прохоров мәдениетінің даму сатысын К.Ф.Смирнов пен М.Г.Мошкованың
жасаған схемасына қарап осы қортындыға Қазақстандық зерттеушілер мынадай
нәтижеге келді: бірінші сатысы: б.з.д. ҮІ-Ү ғғ; екінші сатысы б.з.д. Ү-ІҮ
ғғ; үшінші сатысы б.з.д. ІІІ-І ғғ;
Б.з.д. ҮІ ғғ. аяғы мен Ү ғғ. Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстан
далаларында өзіндік оқшау мәдениет қалыптасқан.
Б.з.д. ІҮ ғасырда Савромат тайпалары қоныстанған территорияда прохоров
мәдениеті болды. Олардың ерте кездегі ескерткіштерін оңтүстік При Уралядан
байқауымызға болады.
Прохоров тайпларының қайта құрылуы жаңа үрдіс басталғанда, яғни б.э.д.
ҮІ-ІҮ ғасырлардағы савромат тайпаларымен генетикалық байланысы бар мәдениет
қалыптасты. . [11;23-б]
Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz