Қор биржасы мәні, міндеттері және операциялары туралы ақпарат
Кіріспе
1.Қор биржасының теориялық негіздері
1.1 Қор биржасының мәні мен міндеттері, оның құрылымы мен қызметі
1.2 Қо биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2. ҚР.дағы қор биржаларының операцияларын талау
2.1 Компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қор биржасының мүмкіндіктері
2.2 Қазақстан қор биржасында жүргізілген операциялардың ағымдық жағдайы
3. Әемдік тәжірибе және Қазақстандық қо биржасының даму тенденциялары
3.1 АҚШ . тың бағалы қағаздар нарығы мен қор биржасын құрылымдық талдау.
3.2 Қазақстандық қор биржасының жаңа листингтік талаптарына шолу
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
1.Қор биржасының теориялық негіздері
1.1 Қор биржасының мәні мен міндеттері, оның құрылымы мен қызметі
1.2 Қо биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2. ҚР.дағы қор биржаларының операцияларын талау
2.1 Компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қор биржасының мүмкіндіктері
2.2 Қазақстан қор биржасында жүргізілген операциялардың ағымдық жағдайы
3. Әемдік тәжірибе және Қазақстандық қо биржасының даму тенденциялары
3.1 АҚШ . тың бағалы қағаздар нарығы мен қор биржасын құрылымдық талдау.
3.2 Қазақстандық қор биржасының жаңа листингтік талаптарына шолу
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор биржасын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Қазақстанның қор биржасы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап жэне бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мүнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде жэне дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби жэне реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дүрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа эмитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, тұрғын, кәсіпорындардың құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор биржасы пайда болу керек.
Қазақстанда қор биржасы жекешелендіру процесінің логикалық элемент ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дүрыстап шығару керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар. Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін ескере отырып, үлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Қазақстанның қор биржасы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап жэне бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мүнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде жэне дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби жэне реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дүрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа эмитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, тұрғын, кәсіпорындардың құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор биржасы пайда болу керек.
Қазақстанда қор биржасы жекешелендіру процесінің логикалық элемент ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дүрыстап шығару керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар. Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін ескере отырып, үлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға мүмкіндік аламыз.
> Заңдар жинағы:
. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» 5 наурыз 1997ж.
«ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркслуі» 5 наурыз 1997ж.
«Бағалы қағаздар мен қор биржасы» (21/04/95ж.)
> Оқулықтар:
1. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Экономикс,
2001ж./
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. /Алматы: Экономикс,
1999ж./
3. Сутемгенов Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый рынок /часть II,
Алматы, 2002г./
4. Саханова, Исингарина. Проблемы и перспективы фондовых
рынков Казахстана.
5. Лялин В.А., П.В. Воробьев. Ценные бумағи и фондовая биржа.
6. Килячков, Чалдаева. РЦБ и Биржевое дело
7. Бабичев, Карташов. Фондовая биржа на западе.
8. Важинская Е.Н. Компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қор биржасының мүмкіндіктері // Қаржы менеджменті,№2(2),2008
9. Важинская Е.Н. Қазақстандық қор нарығы біріктірілді // Қаржы менеджменті, №5(5), 2008
10. Аналитическая служба РЦБК. Итоги развития биржевого фондового рынка за август 2008 года // РЦБК, №10, 2008
. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» 5 наурыз 1997ж.
«ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркслуі» 5 наурыз 1997ж.
«Бағалы қағаздар мен қор биржасы» (21/04/95ж.)
> Оқулықтар:
1. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Экономикс,
2001ж./
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. /Алматы: Экономикс,
1999ж./
3. Сутемгенов Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый рынок /часть II,
Алматы, 2002г./
4. Саханова, Исингарина. Проблемы и перспективы фондовых
рынков Казахстана.
5. Лялин В.А., П.В. Воробьев. Ценные бумағи и фондовая биржа.
6. Килячков, Чалдаева. РЦБ и Биржевое дело
7. Бабичев, Карташов. Фондовая биржа на западе.
8. Важинская Е.Н. Компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қор биржасының мүмкіндіктері // Қаржы менеджменті,№2(2),2008
9. Важинская Е.Н. Қазақстандық қор нарығы біріктірілді // Қаржы менеджменті, №5(5), 2008
10. Аналитическая служба РЦБК. Итоги развития биржевого фондового рынка за август 2008 года // РЦБК, №10, 2008
ӘЛ–ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қор биржасы:мәні, міндеттері және операциялары
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
1.Қор биржасының теориялық негіздері
1. Қор биржасының мәні мен міндеттері, оның құрылымы мен қызметі
2. Қо биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2. ҚР-дағы қор биржаларының операцияларын талау
1. Компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қор биржасының
мүмкіндіктері
2. Қазақстан қор биржасында жүргізілген операциялардың ағымдық жағдайы
3. Әемдік тәжірибе және Қазақстандық қо биржасының даму тенденциялары
1. АҚШ – тың бағалы қағаздар нарығы мен қор биржасын құрылымдық талдау.
2. Қазақстандық қор биржасының жаңа листингтік талаптарына шолу
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор
биржасын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және
кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын
алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу
жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы
арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша
массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының
заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын
қайнар көзі.
Қазақстанның қор биржасы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де
көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы
реформасын аяқтап жэне бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де
оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мүнда екі түрлі
қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде
жэне дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби жэне
реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар
нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дүрыс
есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең
маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу
керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы
қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және
жаңа эмитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ
мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, тұрғын, кәсіпорындардың
құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор биржасы пайда
болу керек.
Қазақстанда қор биржасы жекешелендіру процесінің логикалық элемент
ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы
реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы
қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс
бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дүрыстап шығару
керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне
қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу
арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы
жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін
ескере отырып, үлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар
мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму
жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға
мүмкіндік аламыз.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және
дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу
мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеу
белгілі органдардың тікелей не жанама түрде нарық қызметіне араласуы.
Тікелей мемлекеттің араласуына мемлекеттік органдардың заң шығармашылық
қызметінің комплексі жэне бағалы қағаздар нарығының проблемалары бойынша
орындайтын өкімет органдары кіреді. Қор нарығының негізігі заңы
инфрақүрылысына ҚР елбасының Бағалы қағаздар
* мен қор биржасы туралы заңы күші бар жарлығы (210495ж.) Жанама әсер
ететін жүйеге кіретіндер:
* мемлекеттің салық саясаты;
* депозит, займ, несие бойынша үкіметтің гарантиясы;
* айналымдағы ақша массасын жэне қарыз пайыз мөлшерлемесіне
мемлекет тарапынан әсер етіп берілген несиені бақылау;
* қарыз капитал нарығына мемлекеттің шығуы, корпорацияларға
тікелей бәсекелес жасу мақсатында;
* мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты;
Курстық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикада ерекше категория
болып саналатын бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі қор биржасының
мәнін, оның операциялары мен мәмілелерін маңызды екенін жеткізе білу. Осы
мақсатқа қарай бізде нақты 3 міндет туындайды. Олар:
1 Қор биржасының экономикадағы орны мен қызметін талдау;
2 Қазақстандық қор биржасының негізгі операцияларын талдау,
3 Даму тенденцияларына баға беру.
I бөлім. Қор биржасының теориялық негіздері
1.1 Қор биржасының мәні мен міндеттері, оның
құрылымы мен қызметтері
Қор биржасы - бұл бағалы қағаздар сатып алынатын жэне сатылатын
негізгі орталандырылған, тіркелген сату орны бар нарық. Қор биржаларында
ірі банктер қожалық етеді. Биржа деген терминнің шығуы туралы көптеген
болжамдар бар. Соның бірі ежелгі грек сөзі XVI ғасырда пайда болған, ол
Голландиядағы Брюге қаласындағы алаңнан шыққан; бұл алаңда XIII ғасырда
көпестердің жиналыстары өтетін болған. Шамамен 100 жыл өткеннен кейін, XVII
ғасырда, биржалар Америка құрлығында да пайда бола бастады. Алғашқы қор
биржасы XVII ғасырда Голландияда бағалы қағаздарды шығару және сату үшін
пайда болған. Ал XVII ғасырда биржалар тауар және қор биржасы болып бөліне
бастайды. Қор биржаларының ең кең дамыған кезі - капитализмнің монополизм
сатысына өту кезеңі, яғни XX ғасырдың басы. Ол уақытта қор биржаларының
негізгі операциялары өндіріс кәсіпорындарының акцияларын шығару және жалпы
елдің экономикасы мен саясатындағы өзгерістерді қадағалап отыратын барометр
сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсіптің өрістеу фазасында экономиканың
өсуіне, ал дағдарыс фазасында баяулауына себепші болады.7
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді,
олар сатылатын тауарға байланысты: қор биржасы, валюта биржасы, тауар
биржасы, еңбек биржасы.6
Сонымен, биржа - нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным
негізінде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келсімге келу үшін кездесетін
орын.5
Қор биржасы - құнды қағаздармен басқа да қаржы құралдарының
ұйымдастырылған, тұрақты жұмыс істейтін нарығы. Ұйымдастыру -құқықтық
тұрғыдан қор биржасы дегеніміз ресми бекітілген ережелер бойынша, биржалық
делдалдардың қатысуымен қор құндылықтарын сатушылар мен сатып алушылар
арасындағы сауда мәмілелері жүзеге
асырылатын, жұмыс тәртібі реттелген қаржылық делдал мекеме болып табылады.
Мұндағы ережелер мемлекет заңдарымен және биржа заңдарымен белгіленеді.3
Қор биржасы мен оның қызметкерлерінің құнды қағаздармен тікелей еш
мәміле жүргізбейтінін айта кеткен жөн. Қор биржасы осындай мәмілелерді
өткізуге жағдай жасайды, қызмет көрсетіп, сатушы мен сатып алушыны
байланыстырады, оларға орын беріп, кеңестік және арбитраждық қызмет
көрсетеді, технологиялық қызмет ұйымдастырып, сол мәмілені жүзеге асыру
үшін бәрін жасайды.1
Әлемде 200-ге жуық қор биржалары бар. Бірқатар елдерде өздерінің
ұлттық тарихи қалыптасқан қор биржалары жүйесі бар. Құқықтық мәртебесі
тұрғысынан алғанда әлемде қор биржасының үш түрін кездестіруге болады:
бұқаралық құқықтық, жекеменшік және аралас.
Бұқаралық - құқықтық типтегі қор биржалары тұрақты мемлекет
қадағалауында болады (Германия, Франция). Мемлекет биржа сауда ережелерін
құруға қатысады және олардың орындалуын қадағалайды, сауда кезіндегі құқық
тәртібінің сақталуын қамтамасыз етеді, биржа маклерлерін тағайындап, оларды
жұмыстан босатады.
Жекеменшік компаниялары ретінде қор биржалары (Англия мен АҚШ)
акционерлік қоғамдар түрінде құрылады. Мұндай биржалар мүлдем өз бетінше
қызмет жасайтын органдар. Биржадағы барлық мәмілелер елдің заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады, оны бұзу құқықтық жауапкершілікті талап етеді. Биржалық
сауда тұрақтылығын қамтамасыз ету және сауда мәмілелерінің тәуекелін
төмендету бойынша мемлекет өзіне еш кепілдік бере алмайды.
Егер қор биржалары акционерлік қоғам ретінде құрылып, бірақ олардың
капиталының кем дегенде 50%-ы мемлекетке тиесілі болса, олар аралас ұйымдар
типіне жатады. Мүндай биржалар көшінің басында сайланбалы биржалық комиссар
биржа қызметін қадағалап, биржалық курсты ресми түрде тіркеп отырады.7
Бір орталықта (моноцентрлік) және көп орталықты (полицентрлік)
биржалық жүйелерді айырады. Бір орталықты биржалық жүйе жағдайында (Франция
мен Жапония) басты орында елдің қаржы орталығында орналасқан бір биржа
болады, ал қалған биржалар жергілікті маңыз алады. (Лондон халықаралық
қаржы биржасы). Көп орталықта жүйе жағдайында елде басты қор биржасынан
басқа бір неше ірі қор биржалары қызмет етуі мүмкін (Канада биржалар). АҚШ-
та биржалық сауданың дамуы бір орталықты жүйеге де, көп орталықты жүйеге де
жатқызуға келмейтін ерекше қор биржаларының жүйесінің пайда болуына алып
келеді. Бұл елде Нью-Йорк қор биржасының сәтсіз басымдығына қарамастан,
аймақтық биржалық институттар оның қосалқы бөліміне айналмай, өз
дербестігін сақтап, жалпы мемелекеттік биржа жүйесі шегінде қызмет жүргізіп
келеді.1
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушілердің бірі болып табылады. Биржаның
негізгі рөлі қаржы жэне несиелік капитал қозғалысына қызмет көрсетуде: бір
жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырса, екінші жағынан мемлекет пен
түрлі субъектілеріне несие беріп, қаржыландырады. Қор биржасының ел
экономикасындағы ролі меншіктің мемлекет тарапынан кету дәрежесімен,
дәлірек айтсақ, жалпы ішкі өнім өндірісіндегі акционерлік меншіктің
үлесімен анықталады. Сондай-ақ биржа ролі түтасымен алғанда құнды қағаздар
нарығының даму деңгейіне байланысты.2
Қор биржасы құнды қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырушы болып
табылады. Биржадан тыс нарық әлбетте құнды қағаздардың жаңа шығарылымдарын
қамтиды. Онда несие-қаржы институттары тұлғасында ұжымдық салушы іс-қимыл
жасайды. Биржадан тыс нарықта, көбінесе, облигациялардың үлкен бөлігі
орналастырылады. Биржада керісінше құнды қағаздардың бұрынғы
шығарылымдарының, негізінен акционерлік қоғам акциясының бағасы
белгіленеді.
Қор биржасы жабық және кемінде 3 мүшесі болуы тиіс. Тек, қор
биржасының акционерлері ғана оның мүшелері болады. Ол коммерциялық
емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін-өзі өтеуге негізделген және
өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді. Қор биржасының ең аз жарғы
капиталы заң жүзінде белгіленеді. Қор биржасы инвестиция институты
қызметімен шұғылданбайды, бірақ биржаға мүше болуға құқық беретін өз
акцияларын шығарып, сата алады.
Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркеліп, Қаржы
министрлігінде құнды қағаздармен биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.
Құнды қағаздар операцияларын тауар және биржалардың қор бөлімдерінде
де лицензиясы бар болса, жүргізе алады.
Қор биржасы мен басқа биржалардың қор бөлімінде заң тәртібімен
бекітілген ереже, биржа жарғысы, құнды қағаздармен жасалынатын мәмілелердің
ішкі ережесі негізінде жұмыс істейді.
Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен жүзеге асырылуы
мүмкін:
* қор биржасының оған мүшелікке енуге құқығын беретін акцияларын
сату;
* қор биржасы мүшелерінен мүшелік жарналары;
* биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
* биржа қызметіне түсетін басқа табыстар;
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруіне
байланысты шығындарды жабуға жүмсалады.
Қор биржасы қаржы министрлігімен келісе отырып құнды қағазды саудаға
жіберу — листинг, сондай-ақ оларды шығару делистинг ережелерін
белгілейді.5
Қор биржасының негізгі қызметі (функциялары):
* Бос ақшалай капиталдар мен жинақтарды құнды қағаздар сату
арқылы шоғарландыру;
* Мемлекет жэне басқа шаруашылық ұйымдарды, олардың құнды
қағаздарын сатып алу арқылы несиелеу, қаржыландыру;
- Құнды қағаздарға салынған салымдардың кері қайтарымының жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету.7 Қор биржасының жүмысын қамтамасыз етіп, оның
міндетін атқаратын кәсіби мамандар, яғни делдалдар. Ол жұмыс баға белгілеу
үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техникасын қажет етеді.
Ол үшін қазіргі уақытқа сай нарыққа әдейі дайындалған кәсіби мамандар
қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген жағдайды
шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге қор биржасының
кәсіби мамандарының тәжірибесінің маңызы мен олардың сезімталдығын
(интуиция) да бағалауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:
1. Брокерлер - келісім жасаудағы делдалдар,
клиенттердің
тапсырмасы бойынша жэне олардың есебінен, онысы үшін белгілі бір төлем
ала отырып, жүмыс істейді. Қазіргі жағдайда делдалдық операцияларды
банктермен тығыз байланысы бар брокерлік фирмалар (фирмалар жүйесін
қоса) жүргізеді.
2. Дилер құнды қағаздар сатып алу және сатумен өз атынан жэне өз
есебінен айналысады, бүлар: жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор
биржасының мүшелері.
3. Джобберлер - нарық конъюктурасын бақылаушылар.2
Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды жүзеге асыру -негізгі
міндеттеріне кіретін инвестиция институттары, сондай-ақ мемлекеттік атқару
органдары қор биржаларына мүше бола алады. Қор биржасындағы операцияларды
оның мүшелері ғана асыра алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды қағаздарды
сатып алу жэне сатуды брокерлер мен диллер атқарады.
Қор биржасындағы брокерлер құқықтық тұлға ретінде тіркелген
маманданған фирма қызметкерлері. Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не жеке
фирма, не акционерлік қоғам ретінде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде
олар ЖШС мекемесі болып құрылған. Салық төлеуден жеңілдік алу мақсатында
кіші кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры өте аз.
Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған капиталын өсіру
мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда.
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату бөлімі жэне хабарлама-техникалық
бөлімінен түрады. Шамамен фирмада 15-25 адам қызмет етеді.
Брокерлік фирманың қызмет аясына мына міндеттер кіреді:
1. Консалтинг (кеңес беру);
2. Бағалы қағаздарды бірінші жэне екінші нарыққа орналастыру;
3. Инвестициялық қорларды құру жэне оны басқару және с.с. Бүлардан
басқа брокерлер ақша нарығында бір сыпыра ерекше қызмет көрсетеді, атап
айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені
қамсыздандыру, оның ішінде биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасағанда барлық
тапсырма
бойынша келісімге келеді, оның ішінде бағалы қағаздарды қайда сатып алу
жөнінде;
Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды.
Бірақ алған тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды
таңдауда өз
құқығын пайдаланылады;
Брокер тапсырмасын орындағаны туралы шартта көрсетілген
уақытта клиентке түскен қаржыны клиенттің есепшотына аударады;
Брокер мәмілені ерекше кітапқа тіркеуі қажет. Ол жөнінде клиент
кешірме талап етуге құқығы бар;
5. Клиент брокерге барлық тапсырманы тоқтатуға үкім бере алады.
Сонымен бірге, брокерлік фирма мен клиент арасындағы
келісім
алғашқыда ауызша болса, ол кейін жазбаша құжатта көрсетіліп, заңды
күшіне енеді.1
Брокерлік фирма өз клиенттеріне тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді талап етеді (әсіресе клиент сатып алушы болса). Кепілдік ретінде
~~
мыналар берілуі мүмкін:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома брокердің
шотына түсірілу керек;
3. Брокердің атына ағымдағы шот ашулы мүмкін;
4. Брокерге сақтандыру полюсі жэне с.с кепілдіктер.
Осылар жөнінде брокерлер фирма клиентке хабарлап түру қажет. Сонымен
қатар, брокерлік фирма клиентке несие беріп, бүкіл опирациаларды өз
есебінен жүргізуі мүмкін. Бүл жағдайда брокерлік фирманың табысына
делдалдық үшін сыйақы (комиссионные), несие үшін ақы кіреді. Алайда, бүл
жағдайда брокерлік фирма тек делдалдық қызмет шегінен шығып, олардың іс-
әрекеті дилерлік фирманың қызметіне ұқсайды.
Дилерлер - олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өз капиталын жүмсайды. Дилердің қызметін мына мысалмен
түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік 100 теңгелік облигация
шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен шұғылданатын өз аппараты
болмаған жағдайда әкімшілік дилерлер фирмасына тапсырма береді. Егер
қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын болса, онда ондай үлкен
іспен тек маманданған үлкен фирмалар, мысалы, комммерциялық банктер
шүғылданады. Онда делдалдық механизмі төмендегідей:
Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кем бағамен (дисконтпен),
мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады. Дилердің
облигацияларды сатуға кеткен шығынмен одан түскен 2 теңгеден кем болмауы
тиіс.
Бағалы қағаздар операциясына маманданған дилерлерді
жауапкершілігі шектеулі дилер деп атайды.2
Мемелекеттік бақылау. Қазақстандық биржалар мемлекеттік басқару
қол астында. "Бағалы қағаздар мен қор биржасы" туралы заңға сәйкес
мемелекеттік басқару органдары келесідей іс-әрекет жасай алады:
* Биржаларды ашуға рүқсат беру;
* Бар биржаларды жаба алады;
* Жасалынған Биржалық Кеңестің биржа Жарлығын жэне биржалық
жинаулар ережелерін бекітіп, түзетулер де жасай алады;
* Курстық маклерлерді жэне мемлекеттік комиссарларды шақыра
алады;
* Купстық жэне тэуелсіз маклерлерді бақылай алады;
Биржадағы биржалық қүқықтың заңдылығын бақылау, т.б.
Биржаны қаржыландыру. Қазақстандық қор биржасы болашақтағы
техникалық жүйелерді және биржа аппаратын қолданылған үшін төлемдер арқылы
биржаны қаржыландыруды жүзеге асыруды көздейді. Бүл қаржыларға биржалық
лицензияларды сатудан түскен пайданы да қосуға болады.
Одан басқа, биржа биржадағы бағалы қағаздардың кірілуі және
катировкасы үшін бэріне таныс қүқықтық сипаттағы ағымды жэне бер уақытта
төленетін пошлина алады жэне биржалық сатуда фирмалардың, жеке
биржевиктердің қатысқаны үшін де белгілі бір мөлшерде төлемдер төлейді.
Осылайша биржа өзін-өзі қаржыландырады
1.2 Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
Негізгі биржалық операциялар мыналар: листинг, делистинг,
бағалау, опционды, форвардтық жэне фыочерстік келісімдер жасау, есептесу,
клиринг, консалтинг т.б.
Қор биржасы құнды қағаздардың сүранымы мен үсынысын шоғырландыруға,
акционерлік капиталдың қызметінің тиімділік деңгейін көрсететін биржалық
баға қалыптасу негізінде олардың теңестірілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Барлық ресми тіркелген қор биржаларында қор қүндылықтарының айналу
процесі арнайы биржалық процедура - листингте (сөзбе-сөз тізімге қосу)
табысты өткен қүнды қағаздар мен жүзеге асырыла алады. Қүнды қағаздардың
нақты тирлерінің листингі, яғни олардың биржа тізімінде пайда болуы олардың
саудаға қатысуына рүқсат етілгендігін білдіреді жэне де биржа саудасына
араласып жүрген кез келген басқа құнда қағаздарға берілетін артықшылықтарды
береді. Листинг артықшылықтарына ең алдымен мартабильділігінің жоғарлығын,
сондай-ақ олардың бағасының түрақтылығынан түсетін пайдасының жоғарлығы
жатады. Сол беттерде енгізілген қор қүндылықтарына қаражат салуды шешкен
кез келген инвестор, солармен бірге қор биржалары ұсынатын барлық қорғау
құралдары кешенін қосатын барлық артықшылықтарға ие болады. Бірақ қор
биржасы листингтен өткен компания акцияларына салынған инвестициялардың
кірістілігіне кепілдік бермейді.6
Биржа—акциялардың нарықтық құнын қолдау жүйесі. Компаниялардың бірігуі
немесе бағалау акциялардың, әдетте төмен болатын кітаптық, баланстық қүнына
емес, нарықтық курстық құнына сүйенеді. Бірқатар елдерде листинг компанияға
салық салу кезінде елеулі шегерімдер беруге негіз болып табылады. Сондай-ақ
мүндай нарықтарда түрған компанияларға қарыз немесе несие керек болған
жағдайда банктер мен
қаржы институттарының сенімі мен жақсы қатынасына қол жеткізу жеңіл болады,
сонымен қатар тізімдік (листингтік) акцияларға коньертанциялатын
облигациялардың жаңа шығарымын орналастыруды жеңілдетеді. Сонымен, листинг
- нарықты қолдау жүйесі, ол үйымдасқан нарық үшін қолайлы жағдай тудырып,
ең сенімді және сапалы қүнды қағаздарды анықтауға мүмкіндік береді.
Батыста листинг тек өзінің акцияларын биржаға қойғысы келген кез
келген эмитент өтуі тиіс формальді-заңды процедура ғана емес. Листинг
-сыртқы инвесторға арналған белгі.
АҚШ корпорациялардың листинг өтуіне күшті стимул бар. Біріншіден, бұл
процедура құнды қағаздарды өтімді етеді. Биржадағы үздіксіз бағалану
акциялардың, биржадан тыс нарықпен салыстырғанда, сыртқы инвесторлар үшін
тартымдылығын арыттырады. Екіншіден, листинг эмитентті акциялардың жаңа
шығарылымын орналастыруын жеңілдетеді, бұл инвестиция үшін қаржы
қаражаттарын тартуды қамтамасыз етеді, өйткені акцияларды биржалық тізімге
кіргізілуі фирмаға түрақты мәртебе береді. Үшіншіден, листинг туынды құнды
қағаздармен жедел мәмілелерден ұту мүмкіндігі де соншалықты жоғары.
Төртіншіден, өнеркәсіп компанияларының акцияларын биржа бағалауына жіберу
олардың өнімінің жарнамасы болып табылады және сатып алушылардың
қызығушылығын қолдауға мүмкіндік береді.
Стимул беру қызметтерінен басқа листинг беру функциясын да орындайды.
Бұның басты міндеті, өйткені бұлай болмаса акцияларды биржалық тізімге қосу
процедурасы жарнамаға айналар еді. Листинг қор нарығына тиімділігін
қамтамасыз етудің ең маңызды факторларының бірі болып табылады.7
Тиімді қор нарығында листингін процедурасы құнды қағаздарды теңесті
курсының анықталуына жол ашады. Тиімді қор нарығы деп -акциялар курсы сол
берілген уақыттағы кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы ақпаратты көрсететін
нарық. Сол себепті нарықта сүраныс пен ұсыныс
бағаларының тепе-теңдігі орнайды. Одан ауытқу нарықта бұрын болжанбаған
процестердің бұрын өтіп жатқандығын немесе акциялардың бұрын қол жетпеген
ақпаратқа жауап қатып жатқанын көрсетеді.
Қор нарығының тиімділігінің басты критериі акция курстарының эмитент
жағдайы туралы ақпаратқа жауап қату қабілеті болып табылады. Мысалы,
биржалық курстар циклді түрде қайталанып отырады және құнды қағаздар
құнынын бұрынғы өзгерулері негізінде олардың курстарының болашақтағы
қозғалысын болжауға болады.
Орташа нарық (жартылай күшті), мүнда биржалық өткен өзгерістерді
механикалық түрде қайталамайды, жарияланған ақпаратқа реакция береді,
бұл ақпарат табыс пен девиденттер туралы, акционерлік қоғамдардың бірігуі
туралы, қаржылық немесе басқа бухгалтерлік есеп берулер туралы болуы
мүмкін;
Тиімділігі күшті нарық мүндағы құнды қағаздар курсы компанияның
қаржылық тұрақтылығы туралы тек жарияланған емес, сондай-ақ бар қол
жетер ақпаратқа реакция береді.
Бұл жағдайда нарықтық әділ тепе-теңдік баға орнығады, бірде-бір
инвестор өзінде бар, ешкімге мәлім емес ақпарат есебінен табыс ала алмайды.
Батыс экономистер тиімділіктің күшті типіне дамыған елдердің өзінде
де қол жеткізу мүмкін емес деген пікірмен келісуге де болады. Шынымен де
құнды қағаздар курсы барлық қол жетерлік ақпаратқа реакция беретіндігін
тексеру өте қиын. Сондықтан батыс нарықтары негізінен жарияланған ақпаратқа
реакция береді, сондықтан да тиімділіктің басым типі орташа жартылай
күшті болып табылады.
Биржалық курстың кем дегенде жарияланған ақпаратқа реакция
беретіндігінде листингтің атқаратын рөлі зор. Кейбір жағдайда ірі қор
биржаларының листинг бөлімдері қаржы есептерін толығымен жариялауды талап
етеді. Кейбір кезде акцияларды бағалауға жіберілген тәуелсіз сарапшылар -
коммерциялық банктердің немесе билік құрылымдарыныңқатаң қадағалауымен
жүзеге асырылады. Нарықтың тиімділігі тек листинг процедурасы ғана емес,
әрине, сондай-ақ және де ең алдымен құнды қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу саясатымен және кәсіпорындардың қаржылық есептерін жариялауға
міндеттейтін заң құжаттармен шартталады.
Кассалық және фьючерстік мәміле
Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мэміле
жэне мерзімдік мәміле.
Кассалық мәміле (spot) - бүл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ - да бүл мерзім биржалық 2 күннен артық болмайды, ал
АҚШ, Англияда - күнтізбектің 5 күні.3
Мерзімдік мәміленің негізгі сипаттамасы - бұл сатушы мен сатып
алушының міндеттері болашақта белгілі бір мезетте орындалуы, жүзеге асуы
керек, мысалы, мәміле бірінші қыркүйекте жасалса, ол бірінші желтоқсанда
орындалуы керек. Мәмілеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игіліктері
болмауы не сатып алушыда төлейтін ақшасы болмауы мүмкін.
Мерзімдік мәмілені фьючерстік (futurs) мәміле деп атайды. Әдетте
фьючерстік мәмілеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемі ғана емес, курсы
да фиксирленеді, бірақ кейде бағалы қағаздар курсы мәміле жасалатын күннің
катировкасы негізінде қойылады. Фьючерстік мәміленің орындалу уақыты
келетін болсақ, бағалы қағаздар мәміледе көрсетілген күні берілуі мүмкін не
сатушының келісімі бойынша көрсетілген мерзімге дейін біртіндеп берілуі де
мүмкін. Фьючерстік мәміленің қатысушылары кепілдік жарналарын (маржаны)
салады, олар мәміленің қаржылық тұрғыдан қамтамасыз етеді жэне келісім
қатысушыларының мәміле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтіру
үшін керек. Егер жақтардың бірі мәмілені бұзса, онда екінші жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепілдік жарналарының мөлшері
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелді - нарық тұрақсыз болса, онда
салым көп және керісінше. Әдетте кепілдік жарналарының мөлшері бағалы
қағаздар құнының курсының 5-20% арасында тербеледі (келісімнің
сомасынан).5
Фьючерстік мәмілелердің көбі қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының біріне бағаның
айырмасы ғана төленеді.
Мысалы, Дельта компаниясының бір акциясы 45 долл. 100 акциясына
сатып алу-сату мәмілесі жасалады. Мәміленің орындалу мезетінде бір акцияның
бағасы 49 долл. болды. Ал келісім кері сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 400 долл. (4*100) мөлшерінде баға айырмасын төлейді.
Сатып алушыға кепілдік жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепілдік
жарнасы есебінен беріледі.
Егер мәміле орындалу уақытында бір акцияның бағасы 40 долл. болса,
онда сатып алушы келісімнен бас тартуы мүмкін және сатушыға 500 долл. (5
долл. бір акцияға) төлейді. Бұл жағдайда сатушыға оның кепілдік жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепілдік жарнасы есебінен беріледі.
Опционмен жасалған фыочерстік мәміле
Опционмен жасалған фыочерстік мәміле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгілі бір ақша сомасын төлейді де белгілі уақыт периодында
белгілі бір бағалы қағаздар мөлшерін орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бірі сатып алуға опцион
(саll опционы) не сатуға опционға (put опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз қүқығымен қолдануы бағалы қағаздар курсының өзгеруіне
байланысты. Мысалы, Дельта компаниясының бір акциясы 45 долл. 100
акциясын сатып алу опционын иемденді. Опционның қолдану мерзімі - үш ай.
Опционды сатып алушы әр акцияға 3 долл. сыйақы төледі. Опционды қолдану
мерзімінде әр акцияның бағасы 50 долл. дейін көтерілді. Опционды ұстаушы өз
құқығын қолданып 100 акцияны 45 долл. сатып алады. Ол сол уақытта
акцияларды сатып, әр акцияға 50 долл. ала алады. Осылай оның үлысы әр
акцияға 2 долл. болады (50-3-45) немесе барлық мәміледен 200 долл.5
Егер опционды қолдану мерзімінде акциның бағасы 45 долл. жоғарламаса,
онда опционды ұстаушы сатып алудан бас тартады, 300 долл. жоғалтады.
Егер опционды сатушы иемденсе, онда ол бағалы қағаздардың биржалық
курсы бағадан төмендегенде өз қүқығын қолданады.
Сатып алуға опционды сатып алушы бағалы қағаздар курсының өсуін
көздейді, ал сол уақытта сату опционының ұстаушысы бағалы қағаздар курсының
төмендеуін көздейді. Әрбір қатысушы өзінің көзқарастарына, ойларын ұстана
отырып үлкен пайдаға жетуді көздейді, әрине, бірақ мәміле қатысушыларының
тек біреуі ғана ұтады.
Стеллажды мәміле
Мәміледе кім сатушы, кім сатып алушы екендігі анықталмаса, онда мүндай
мәміле стеллажды деп аталады. Мәміле қатысушысының бірі екіншісіне белгілі
бір ақша сыйақысын төлегеннен кейін опционды иемденеді, бүл опционның
қолдану мерзіміне байланысты өз қалауынша бағалы қағаздардың белгілі
мөлшерін сатуға не сатып алуға құқық береді. Мысалы, мэміле қатысушыларының
бірі Бэта компаниясының әрбір акциясы 80 долл. сатып алу құқығы опционын
иемденді не әрбір акцияны 60 долл. сату опционын иемденді. Берілген
опционның бағасы - акцияға 20 долл.
Опционды иемденген кезде опцион үстаушысы Бэта компаниясының акция
бағаларының өзгерісін қадағалайды. 60 долл. жэне 80 долл. - бұл, былайша
айтқанда, стеллажды нүктелер. Егер Бэта акция курсы осы нүктелер
арасында болса, онда сатып алушы әрбір акцияға 20 долл. мөлшеріндегі
шығынға ұшырайды. Мысалы, осы мезетте акция курсы эр акцияға 70 долл.,
опционды ұстаушы әр акцияны 80 долл. сатып алуға құқығы бар. Демек,
опционды ұстаушы акцияны сатып алмайды. Бірақ опционды ұстаушы акцияны 60
долл. сатуға да құқығы бар, яғни нарықтық курстан төмен бағамен.
Егер Бэта компаниясының акция курсы 60 долл. төмендесе, не 80
долл. өссе, онда опцион ұстаушы өз құқығын қолданып акцияны не сатады, не
сатып алады. Егер акцияның нарықтық курсы 40 долл. болса, онда опцион
ұстаушысы келісімнің екінші қатысушысына акцияны 60 долл. сатып, өзінің
опционды сатып алу шығындарын жабады. Егер акция курсы 30 долл. дейін түсіп
кетсе, онда опцион ұстаушысы әр акцияға 10 долл. таза пайда алады. Нарықтық
курстың 80 долл. өскен уақытта опцион ұстаушысы акцияны келісімнің екінші
қатысушысынан сатып алу құқығын қолданады. Егер баға әр акцияға 100 долл.
дейін жетсе, онда опционды сатып алушы опционды сатып алуға кеткен
шығындарын жабады. Ал баға 100 долл. жоғары ессе, онда опцион ұстаушысы
таза пайданы иемденеді.6
2 бөлім. ҚР-дағы қор биржаларының операцияларын талдау
2.1 Компанияның бәсекелігін арттыру үшін қор биржасының
мүмкіндіктері
Қазақстан экономикасының дамуымен және өндіріс, қызмет,
тауарайналымының өсуімен компаниялар алдында қосымша ақшалық заттарды
айналымдық сондай-ақ негізгі капиталға ұзақ мерзімге тарту мәселесі тұруда.
Бұл жағдайда компанияның қаржыландыру көзі өзінің қаржысы, сонымен қатар
ұзақ мерзімді қаржыландырудың келесідей құралдары болып табылады:
- банктік өнімдер;
- халықаралық мекемелер мен қаржылық институттарды қаржыландыру
бағдарламалары;
- мемлекеттік қаржыландыру;
- бағалы қағаздар нарығына айналымға салу үшін бағалы қағаздарды шығару.
Отандық бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы компанияларға
үлестік және қарыздық бағалы қағаздарды шығару жолымен өзінің дамуына
қомақты сомаларды қаратуға мүмкіндік беріп отыр. 2007 жылы қаңтар мен
қарашасы аралығында Қазақстандық қор биржасындағы барлық операциялардың
көлемі (KASE) нарықтық барлық секторында, Алматы қаласы аймақтық қаржы
орталығының (ААҚО) арнайы сауда алаңын қоса алғанда, 2006 жылы 2,03 есе
көп болатын 296 951,0 млн. доллар немесе
36 414,0 млрд, тенге эквивалентіне жетті. 8
Отандық институционалды инвесторлардың, екінші деңгейдегі банктердің,
жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтандырушы мекемелердің және
инвестициялық қорлардың активтері өсуде. ҚР Қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агентінің (ҚҚА) алдыңғы мәліметтері бойынша
2007 жылы 1 қазанына алғанда зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруына
жататын зейнетақы активтерінің жалпы көлемі 2007 жылы үшінші ширегінен
64 154 млн. тенгеге немесе 6,15 артып, 1 107 931 млн. тенгені құраған. 2007
жылы 1 қазанына алғанда екінші дәрежелі банктердің сомалық инвестициялық
портфелі 863 683 млн. теңгені, сақтандыру мекемелерінде – 153 130 млн
теңгені, инвестициялық қорларда – 250 949 млн теңгені құрады.
Көлемінің артуына қарамастан, Қазақстандық қор биржасында
қаржылық құралдар жетіспеуде. Бұл бірнеше себепке негізделген, соның ішінде
компания менеджментінің қор биржасының мүмкіндіктері жайлы хабардар
болмауы. КАSE –нің лизингтік талаптарының жоғары болуы, осыған орай, меншік
иелері операциондық қызметке басқару принциптері енгізуді, өз бизнесінің
мөлдір болуын, өз меншігімен бөлісуді қаламайды.
Мемлекет жағдайды дұрыстау жөнінде әртүрлі қадамдар жасауда.
Компаниялар үшін осы арнайы сауда аймағының листингіне шығуда шығындарды
қайтарудың белгілі бір мүмкіндіктерін қарастыратын Алматы қаласы аймақтық
қаржы орталығын дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылданды.
Нәтижесінде, бағалы қааздардың эмиссиясын жүргізген компаниялар саны артып
келеді. Көпшілігі корпотивті облигациялар шығаруды жөн көруде. Бұл
тісінікті де, бұл ақшалық заттарды тартудың оптималды құралдарының бірі,
өйткені меншік иелеріне бизнестегі өз үлесін азайтпауға, өз бетімен қарыз
мерзімін, сйыақы ставкасын және қарызды жабу механизмін белгілеуге
мүмкіндік береді.8
Сондай-ақ, облигация шығаруда:
1) қаражат банктік несиелер ставкаларынан төмен ставкада алынады.
Нарық бойынша орта есеппен:
- облигациялар бойынша: 8-10,5 жылдық
- несиелер бойынша: 12 -16
Баршаға мәлім ипотекалық дағдарыс өз түзетулерін енгізді, сондықтан
облигацияларға да, несиелерге де қатысты ставкалар жоғарылады;
2) мүлікті кепілге беру қажет емес;
3) қарыз алушы қаржыландырудың ыңғайлы мерзімін, қажетті қарыз сомасын
және оның түсу графигін өзі таңдап алады.
Облигациялық қарыз мерзімі: 1- 10 жыл.
Қарыз алушы: шексіз, 300 млн теңгеден басталады;
4) қарыз алушы бір несие берушіге тәуелді болып қоймайды – облигациялар
бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлармен сатып алынады, осйлайша
инвесторлар саны көбейеді;
5) облигациялар КАSЕ –те сатылатын компаниялар үшін салықтық жеңілдіктер
қарастырылған.
Жылдық табыс жиынтығынан есептеледі:
- облигацияларды айналымға салудағы бағасының артуынан түскен табыс;
- облигациялар бойынша төленетін сыйақылар соммасы;
6) Көптеген несие берушілер мен партнерлер үшін бір уақытта компанияның
несиелік тарихы және имиджі қалыптасады:
7) Компанияның қор биржасындағы қарыз беру тарихы шет елдік
партнерлердің сеніміне оң әсерін тигізді.
Қазіргі кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қор биржасы:мәні, міндеттері және операциялары
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
1.Қор биржасының теориялық негіздері
1. Қор биржасының мәні мен міндеттері, оның құрылымы мен қызметі
2. Қо биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2. ҚР-дағы қор биржаларының операцияларын талау
1. Компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қор биржасының
мүмкіндіктері
2. Қазақстан қор биржасында жүргізілген операциялардың ағымдық жағдайы
3. Әемдік тәжірибе және Қазақстандық қо биржасының даму тенденциялары
1. АҚШ – тың бағалы қағаздар нарығы мен қор биржасын құрылымдық талдау.
2. Қазақстандық қор биржасының жаңа листингтік талаптарына шолу
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор
биржасын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және
кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын
алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзін өзі реттеу
жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы
арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша
массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының
заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын
қайнар көзі.
Қазақстанның қор биржасы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де
көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы
реформасын аяқтап жэне бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де
оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мүнда екі түрлі
қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролінде
жэне дербес қатысушы-эмитент ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби жэне
реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар
нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дүрыс
есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуі мүмкін.
. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең
маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңіл бөлу
керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы
қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және
жаңа эмитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ
мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, тұрғын, кәсіпорындардың
құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор биржасы пайда
болу керек.
Қазақстанда қор биржасы жекешелендіру процесінің логикалық элемент
ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы
реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы
қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс
бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дүрыстап шығару
керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне
қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу
арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы
жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін
ескере отырып, үлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар
мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму
жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға
мүмкіндік аламыз.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және
дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу
мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеу
белгілі органдардың тікелей не жанама түрде нарық қызметіне араласуы.
Тікелей мемлекеттің араласуына мемлекеттік органдардың заң шығармашылық
қызметінің комплексі жэне бағалы қағаздар нарығының проблемалары бойынша
орындайтын өкімет органдары кіреді. Қор нарығының негізігі заңы
инфрақүрылысына ҚР елбасының Бағалы қағаздар
* мен қор биржасы туралы заңы күші бар жарлығы (210495ж.) Жанама әсер
ететін жүйеге кіретіндер:
* мемлекеттің салық саясаты;
* депозит, займ, несие бойынша үкіметтің гарантиясы;
* айналымдағы ақша массасын жэне қарыз пайыз мөлшерлемесіне
мемлекет тарапынан әсер етіп берілген несиені бақылау;
* қарыз капитал нарығына мемлекеттің шығуы, корпорацияларға
тікелей бәсекелес жасу мақсатында;
* мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты;
Курстық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикада ерекше категория
болып саналатын бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі қор биржасының
мәнін, оның операциялары мен мәмілелерін маңызды екенін жеткізе білу. Осы
мақсатқа қарай бізде нақты 3 міндет туындайды. Олар:
1 Қор биржасының экономикадағы орны мен қызметін талдау;
2 Қазақстандық қор биржасының негізгі операцияларын талдау,
3 Даму тенденцияларына баға беру.
I бөлім. Қор биржасының теориялық негіздері
1.1 Қор биржасының мәні мен міндеттері, оның
құрылымы мен қызметтері
Қор биржасы - бұл бағалы қағаздар сатып алынатын жэне сатылатын
негізгі орталандырылған, тіркелген сату орны бар нарық. Қор биржаларында
ірі банктер қожалық етеді. Биржа деген терминнің шығуы туралы көптеген
болжамдар бар. Соның бірі ежелгі грек сөзі XVI ғасырда пайда болған, ол
Голландиядағы Брюге қаласындағы алаңнан шыққан; бұл алаңда XIII ғасырда
көпестердің жиналыстары өтетін болған. Шамамен 100 жыл өткеннен кейін, XVII
ғасырда, биржалар Америка құрлығында да пайда бола бастады. Алғашқы қор
биржасы XVII ғасырда Голландияда бағалы қағаздарды шығару және сату үшін
пайда болған. Ал XVII ғасырда биржалар тауар және қор биржасы болып бөліне
бастайды. Қор биржаларының ең кең дамыған кезі - капитализмнің монополизм
сатысына өту кезеңі, яғни XX ғасырдың басы. Ол уақытта қор биржаларының
негізгі операциялары өндіріс кәсіпорындарының акцияларын шығару және жалпы
елдің экономикасы мен саясатындағы өзгерістерді қадағалап отыратын барометр
сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсіптің өрістеу фазасында экономиканың
өсуіне, ал дағдарыс фазасында баяулауына себепші болады.7
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді,
олар сатылатын тауарға байланысты: қор биржасы, валюта биржасы, тауар
биржасы, еңбек биржасы.6
Сонымен, биржа - нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным
негізінде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келсімге келу үшін кездесетін
орын.5
Қор биржасы - құнды қағаздармен басқа да қаржы құралдарының
ұйымдастырылған, тұрақты жұмыс істейтін нарығы. Ұйымдастыру -құқықтық
тұрғыдан қор биржасы дегеніміз ресми бекітілген ережелер бойынша, биржалық
делдалдардың қатысуымен қор құндылықтарын сатушылар мен сатып алушылар
арасындағы сауда мәмілелері жүзеге
асырылатын, жұмыс тәртібі реттелген қаржылық делдал мекеме болып табылады.
Мұндағы ережелер мемлекет заңдарымен және биржа заңдарымен белгіленеді.3
Қор биржасы мен оның қызметкерлерінің құнды қағаздармен тікелей еш
мәміле жүргізбейтінін айта кеткен жөн. Қор биржасы осындай мәмілелерді
өткізуге жағдай жасайды, қызмет көрсетіп, сатушы мен сатып алушыны
байланыстырады, оларға орын беріп, кеңестік және арбитраждық қызмет
көрсетеді, технологиялық қызмет ұйымдастырып, сол мәмілені жүзеге асыру
үшін бәрін жасайды.1
Әлемде 200-ге жуық қор биржалары бар. Бірқатар елдерде өздерінің
ұлттық тарихи қалыптасқан қор биржалары жүйесі бар. Құқықтық мәртебесі
тұрғысынан алғанда әлемде қор биржасының үш түрін кездестіруге болады:
бұқаралық құқықтық, жекеменшік және аралас.
Бұқаралық - құқықтық типтегі қор биржалары тұрақты мемлекет
қадағалауында болады (Германия, Франция). Мемлекет биржа сауда ережелерін
құруға қатысады және олардың орындалуын қадағалайды, сауда кезіндегі құқық
тәртібінің сақталуын қамтамасыз етеді, биржа маклерлерін тағайындап, оларды
жұмыстан босатады.
Жекеменшік компаниялары ретінде қор биржалары (Англия мен АҚШ)
акционерлік қоғамдар түрінде құрылады. Мұндай биржалар мүлдем өз бетінше
қызмет жасайтын органдар. Биржадағы барлық мәмілелер елдің заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады, оны бұзу құқықтық жауапкершілікті талап етеді. Биржалық
сауда тұрақтылығын қамтамасыз ету және сауда мәмілелерінің тәуекелін
төмендету бойынша мемлекет өзіне еш кепілдік бере алмайды.
Егер қор биржалары акционерлік қоғам ретінде құрылып, бірақ олардың
капиталының кем дегенде 50%-ы мемлекетке тиесілі болса, олар аралас ұйымдар
типіне жатады. Мүндай биржалар көшінің басында сайланбалы биржалық комиссар
биржа қызметін қадағалап, биржалық курсты ресми түрде тіркеп отырады.7
Бір орталықта (моноцентрлік) және көп орталықты (полицентрлік)
биржалық жүйелерді айырады. Бір орталықты биржалық жүйе жағдайында (Франция
мен Жапония) басты орында елдің қаржы орталығында орналасқан бір биржа
болады, ал қалған биржалар жергілікті маңыз алады. (Лондон халықаралық
қаржы биржасы). Көп орталықта жүйе жағдайында елде басты қор биржасынан
басқа бір неше ірі қор биржалары қызмет етуі мүмкін (Канада биржалар). АҚШ-
та биржалық сауданың дамуы бір орталықты жүйеге де, көп орталықты жүйеге де
жатқызуға келмейтін ерекше қор биржаларының жүйесінің пайда болуына алып
келеді. Бұл елде Нью-Йорк қор биржасының сәтсіз басымдығына қарамастан,
аймақтық биржалық институттар оның қосалқы бөліміне айналмай, өз
дербестігін сақтап, жалпы мемелекеттік биржа жүйесі шегінде қызмет жүргізіп
келеді.1
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушілердің бірі болып табылады. Биржаның
негізгі рөлі қаржы жэне несиелік капитал қозғалысына қызмет көрсетуде: бір
жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырса, екінші жағынан мемлекет пен
түрлі субъектілеріне несие беріп, қаржыландырады. Қор биржасының ел
экономикасындағы ролі меншіктің мемлекет тарапынан кету дәрежесімен,
дәлірек айтсақ, жалпы ішкі өнім өндірісіндегі акционерлік меншіктің
үлесімен анықталады. Сондай-ақ биржа ролі түтасымен алғанда құнды қағаздар
нарығының даму деңгейіне байланысты.2
Қор биржасы құнды қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырушы болып
табылады. Биржадан тыс нарық әлбетте құнды қағаздардың жаңа шығарылымдарын
қамтиды. Онда несие-қаржы институттары тұлғасында ұжымдық салушы іс-қимыл
жасайды. Биржадан тыс нарықта, көбінесе, облигациялардың үлкен бөлігі
орналастырылады. Биржада керісінше құнды қағаздардың бұрынғы
шығарылымдарының, негізінен акционерлік қоғам акциясының бағасы
белгіленеді.
Қор биржасы жабық және кемінде 3 мүшесі болуы тиіс. Тек, қор
биржасының акционерлері ғана оның мүшелері болады. Ол коммерциялық
емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін-өзі өтеуге негізделген және
өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді. Қор биржасының ең аз жарғы
капиталы заң жүзінде белгіленеді. Қор биржасы инвестиция институты
қызметімен шұғылданбайды, бірақ биржаға мүше болуға құқық беретін өз
акцияларын шығарып, сата алады.
Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркеліп, Қаржы
министрлігінде құнды қағаздармен биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.
Құнды қағаздар операцияларын тауар және биржалардың қор бөлімдерінде
де лицензиясы бар болса, жүргізе алады.
Қор биржасы мен басқа биржалардың қор бөлімінде заң тәртібімен
бекітілген ереже, биржа жарғысы, құнды қағаздармен жасалынатын мәмілелердің
ішкі ережесі негізінде жұмыс істейді.
Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен жүзеге асырылуы
мүмкін:
* қор биржасының оған мүшелікке енуге құқығын беретін акцияларын
сату;
* қор биржасы мүшелерінен мүшелік жарналары;
* биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
* биржа қызметіне түсетін басқа табыстар;
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруіне
байланысты шығындарды жабуға жүмсалады.
Қор биржасы қаржы министрлігімен келісе отырып құнды қағазды саудаға
жіберу — листинг, сондай-ақ оларды шығару делистинг ережелерін
белгілейді.5
Қор биржасының негізгі қызметі (функциялары):
* Бос ақшалай капиталдар мен жинақтарды құнды қағаздар сату
арқылы шоғарландыру;
* Мемлекет жэне басқа шаруашылық ұйымдарды, олардың құнды
қағаздарын сатып алу арқылы несиелеу, қаржыландыру;
- Құнды қағаздарға салынған салымдардың кері қайтарымының жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету.7 Қор биржасының жүмысын қамтамасыз етіп, оның
міндетін атқаратын кәсіби мамандар, яғни делдалдар. Ол жұмыс баға белгілеу
үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техникасын қажет етеді.
Ол үшін қазіргі уақытқа сай нарыққа әдейі дайындалған кәсіби мамандар
қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген жағдайды
шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге қор биржасының
кәсіби мамандарының тәжірибесінің маңызы мен олардың сезімталдығын
(интуиция) да бағалауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:
1. Брокерлер - келісім жасаудағы делдалдар,
клиенттердің
тапсырмасы бойынша жэне олардың есебінен, онысы үшін белгілі бір төлем
ала отырып, жүмыс істейді. Қазіргі жағдайда делдалдық операцияларды
банктермен тығыз байланысы бар брокерлік фирмалар (фирмалар жүйесін
қоса) жүргізеді.
2. Дилер құнды қағаздар сатып алу және сатумен өз атынан жэне өз
есебінен айналысады, бүлар: жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор
биржасының мүшелері.
3. Джобберлер - нарық конъюктурасын бақылаушылар.2
Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды жүзеге асыру -негізгі
міндеттеріне кіретін инвестиция институттары, сондай-ақ мемлекеттік атқару
органдары қор биржаларына мүше бола алады. Қор биржасындағы операцияларды
оның мүшелері ғана асыра алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды қағаздарды
сатып алу жэне сатуды брокерлер мен диллер атқарады.
Қор биржасындағы брокерлер құқықтық тұлға ретінде тіркелген
маманданған фирма қызметкерлері. Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не жеке
фирма, не акционерлік қоғам ретінде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде
олар ЖШС мекемесі болып құрылған. Салық төлеуден жеңілдік алу мақсатында
кіші кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры өте аз.
Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған капиталын өсіру
мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда.
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату бөлімі жэне хабарлама-техникалық
бөлімінен түрады. Шамамен фирмада 15-25 адам қызмет етеді.
Брокерлік фирманың қызмет аясына мына міндеттер кіреді:
1. Консалтинг (кеңес беру);
2. Бағалы қағаздарды бірінші жэне екінші нарыққа орналастыру;
3. Инвестициялық қорларды құру жэне оны басқару және с.с. Бүлардан
басқа брокерлер ақша нарығында бір сыпыра ерекше қызмет көрсетеді, атап
айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені
қамсыздандыру, оның ішінде биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасағанда барлық
тапсырма
бойынша келісімге келеді, оның ішінде бағалы қағаздарды қайда сатып алу
жөнінде;
Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды.
Бірақ алған тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды
таңдауда өз
құқығын пайдаланылады;
Брокер тапсырмасын орындағаны туралы шартта көрсетілген
уақытта клиентке түскен қаржыны клиенттің есепшотына аударады;
Брокер мәмілені ерекше кітапқа тіркеуі қажет. Ол жөнінде клиент
кешірме талап етуге құқығы бар;
5. Клиент брокерге барлық тапсырманы тоқтатуға үкім бере алады.
Сонымен бірге, брокерлік фирма мен клиент арасындағы
келісім
алғашқыда ауызша болса, ол кейін жазбаша құжатта көрсетіліп, заңды
күшіне енеді.1
Брокерлік фирма өз клиенттеріне тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді талап етеді (әсіресе клиент сатып алушы болса). Кепілдік ретінде
~~
мыналар берілуі мүмкін:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома брокердің
шотына түсірілу керек;
3. Брокердің атына ағымдағы шот ашулы мүмкін;
4. Брокерге сақтандыру полюсі жэне с.с кепілдіктер.
Осылар жөнінде брокерлер фирма клиентке хабарлап түру қажет. Сонымен
қатар, брокерлік фирма клиентке несие беріп, бүкіл опирациаларды өз
есебінен жүргізуі мүмкін. Бүл жағдайда брокерлік фирманың табысына
делдалдық үшін сыйақы (комиссионные), несие үшін ақы кіреді. Алайда, бүл
жағдайда брокерлік фирма тек делдалдық қызмет шегінен шығып, олардың іс-
әрекеті дилерлік фирманың қызметіне ұқсайды.
Дилерлер - олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өз капиталын жүмсайды. Дилердің қызметін мына мысалмен
түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік 100 теңгелік облигация
шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен шұғылданатын өз аппараты
болмаған жағдайда әкімшілік дилерлер фирмасына тапсырма береді. Егер
қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын болса, онда ондай үлкен
іспен тек маманданған үлкен фирмалар, мысалы, комммерциялық банктер
шүғылданады. Онда делдалдық механизмі төмендегідей:
Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кем бағамен (дисконтпен),
мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады. Дилердің
облигацияларды сатуға кеткен шығынмен одан түскен 2 теңгеден кем болмауы
тиіс.
Бағалы қағаздар операциясына маманданған дилерлерді
жауапкершілігі шектеулі дилер деп атайды.2
Мемелекеттік бақылау. Қазақстандық биржалар мемлекеттік басқару
қол астында. "Бағалы қағаздар мен қор биржасы" туралы заңға сәйкес
мемелекеттік басқару органдары келесідей іс-әрекет жасай алады:
* Биржаларды ашуға рүқсат беру;
* Бар биржаларды жаба алады;
* Жасалынған Биржалық Кеңестің биржа Жарлығын жэне биржалық
жинаулар ережелерін бекітіп, түзетулер де жасай алады;
* Курстық маклерлерді жэне мемлекеттік комиссарларды шақыра
алады;
* Купстық жэне тэуелсіз маклерлерді бақылай алады;
Биржадағы биржалық қүқықтың заңдылығын бақылау, т.б.
Биржаны қаржыландыру. Қазақстандық қор биржасы болашақтағы
техникалық жүйелерді және биржа аппаратын қолданылған үшін төлемдер арқылы
биржаны қаржыландыруды жүзеге асыруды көздейді. Бүл қаржыларға биржалық
лицензияларды сатудан түскен пайданы да қосуға болады.
Одан басқа, биржа биржадағы бағалы қағаздардың кірілуі және
катировкасы үшін бэріне таныс қүқықтық сипаттағы ағымды жэне бер уақытта
төленетін пошлина алады жэне биржалық сатуда фирмалардың, жеке
биржевиктердің қатысқаны үшін де белгілі бір мөлшерде төлемдер төлейді.
Осылайша биржа өзін-өзі қаржыландырады
1.2 Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
Негізгі биржалық операциялар мыналар: листинг, делистинг,
бағалау, опционды, форвардтық жэне фыочерстік келісімдер жасау, есептесу,
клиринг, консалтинг т.б.
Қор биржасы құнды қағаздардың сүранымы мен үсынысын шоғырландыруға,
акционерлік капиталдың қызметінің тиімділік деңгейін көрсететін биржалық
баға қалыптасу негізінде олардың теңестірілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Барлық ресми тіркелген қор биржаларында қор қүндылықтарының айналу
процесі арнайы биржалық процедура - листингте (сөзбе-сөз тізімге қосу)
табысты өткен қүнды қағаздар мен жүзеге асырыла алады. Қүнды қағаздардың
нақты тирлерінің листингі, яғни олардың биржа тізімінде пайда болуы олардың
саудаға қатысуына рүқсат етілгендігін білдіреді жэне де биржа саудасына
араласып жүрген кез келген басқа құнда қағаздарға берілетін артықшылықтарды
береді. Листинг артықшылықтарына ең алдымен мартабильділігінің жоғарлығын,
сондай-ақ олардың бағасының түрақтылығынан түсетін пайдасының жоғарлығы
жатады. Сол беттерде енгізілген қор қүндылықтарына қаражат салуды шешкен
кез келген инвестор, солармен бірге қор биржалары ұсынатын барлық қорғау
құралдары кешенін қосатын барлық артықшылықтарға ие болады. Бірақ қор
биржасы листингтен өткен компания акцияларына салынған инвестициялардың
кірістілігіне кепілдік бермейді.6
Биржа—акциялардың нарықтық құнын қолдау жүйесі. Компаниялардың бірігуі
немесе бағалау акциялардың, әдетте төмен болатын кітаптық, баланстық қүнына
емес, нарықтық курстық құнына сүйенеді. Бірқатар елдерде листинг компанияға
салық салу кезінде елеулі шегерімдер беруге негіз болып табылады. Сондай-ақ
мүндай нарықтарда түрған компанияларға қарыз немесе несие керек болған
жағдайда банктер мен
қаржы институттарының сенімі мен жақсы қатынасына қол жеткізу жеңіл болады,
сонымен қатар тізімдік (листингтік) акцияларға коньертанциялатын
облигациялардың жаңа шығарымын орналастыруды жеңілдетеді. Сонымен, листинг
- нарықты қолдау жүйесі, ол үйымдасқан нарық үшін қолайлы жағдай тудырып,
ең сенімді және сапалы қүнды қағаздарды анықтауға мүмкіндік береді.
Батыста листинг тек өзінің акцияларын биржаға қойғысы келген кез
келген эмитент өтуі тиіс формальді-заңды процедура ғана емес. Листинг
-сыртқы инвесторға арналған белгі.
АҚШ корпорациялардың листинг өтуіне күшті стимул бар. Біріншіден, бұл
процедура құнды қағаздарды өтімді етеді. Биржадағы үздіксіз бағалану
акциялардың, биржадан тыс нарықпен салыстырғанда, сыртқы инвесторлар үшін
тартымдылығын арыттырады. Екіншіден, листинг эмитентті акциялардың жаңа
шығарылымын орналастыруын жеңілдетеді, бұл инвестиция үшін қаржы
қаражаттарын тартуды қамтамасыз етеді, өйткені акцияларды биржалық тізімге
кіргізілуі фирмаға түрақты мәртебе береді. Үшіншіден, листинг туынды құнды
қағаздармен жедел мәмілелерден ұту мүмкіндігі де соншалықты жоғары.
Төртіншіден, өнеркәсіп компанияларының акцияларын биржа бағалауына жіберу
олардың өнімінің жарнамасы болып табылады және сатып алушылардың
қызығушылығын қолдауға мүмкіндік береді.
Стимул беру қызметтерінен басқа листинг беру функциясын да орындайды.
Бұның басты міндеті, өйткені бұлай болмаса акцияларды биржалық тізімге қосу
процедурасы жарнамаға айналар еді. Листинг қор нарығына тиімділігін
қамтамасыз етудің ең маңызды факторларының бірі болып табылады.7
Тиімді қор нарығында листингін процедурасы құнды қағаздарды теңесті
курсының анықталуына жол ашады. Тиімді қор нарығы деп -акциялар курсы сол
берілген уақыттағы кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы ақпаратты көрсететін
нарық. Сол себепті нарықта сүраныс пен ұсыныс
бағаларының тепе-теңдігі орнайды. Одан ауытқу нарықта бұрын болжанбаған
процестердің бұрын өтіп жатқандығын немесе акциялардың бұрын қол жетпеген
ақпаратқа жауап қатып жатқанын көрсетеді.
Қор нарығының тиімділігінің басты критериі акция курстарының эмитент
жағдайы туралы ақпаратқа жауап қату қабілеті болып табылады. Мысалы,
биржалық курстар циклді түрде қайталанып отырады және құнды қағаздар
құнынын бұрынғы өзгерулері негізінде олардың курстарының болашақтағы
қозғалысын болжауға болады.
Орташа нарық (жартылай күшті), мүнда биржалық өткен өзгерістерді
механикалық түрде қайталамайды, жарияланған ақпаратқа реакция береді,
бұл ақпарат табыс пен девиденттер туралы, акционерлік қоғамдардың бірігуі
туралы, қаржылық немесе басқа бухгалтерлік есеп берулер туралы болуы
мүмкін;
Тиімділігі күшті нарық мүндағы құнды қағаздар курсы компанияның
қаржылық тұрақтылығы туралы тек жарияланған емес, сондай-ақ бар қол
жетер ақпаратқа реакция береді.
Бұл жағдайда нарықтық әділ тепе-теңдік баға орнығады, бірде-бір
инвестор өзінде бар, ешкімге мәлім емес ақпарат есебінен табыс ала алмайды.
Батыс экономистер тиімділіктің күшті типіне дамыған елдердің өзінде
де қол жеткізу мүмкін емес деген пікірмен келісуге де болады. Шынымен де
құнды қағаздар курсы барлық қол жетерлік ақпаратқа реакция беретіндігін
тексеру өте қиын. Сондықтан батыс нарықтары негізінен жарияланған ақпаратқа
реакция береді, сондықтан да тиімділіктің басым типі орташа жартылай
күшті болып табылады.
Биржалық курстың кем дегенде жарияланған ақпаратқа реакция
беретіндігінде листингтің атқаратын рөлі зор. Кейбір жағдайда ірі қор
биржаларының листинг бөлімдері қаржы есептерін толығымен жариялауды талап
етеді. Кейбір кезде акцияларды бағалауға жіберілген тәуелсіз сарапшылар -
коммерциялық банктердің немесе билік құрылымдарыныңқатаң қадағалауымен
жүзеге асырылады. Нарықтың тиімділігі тек листинг процедурасы ғана емес,
әрине, сондай-ақ және де ең алдымен құнды қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу саясатымен және кәсіпорындардың қаржылық есептерін жариялауға
міндеттейтін заң құжаттармен шартталады.
Кассалық және фьючерстік мәміле
Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мэміле
жэне мерзімдік мәміле.
Кассалық мәміле (spot) - бүл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ - да бүл мерзім биржалық 2 күннен артық болмайды, ал
АҚШ, Англияда - күнтізбектің 5 күні.3
Мерзімдік мәміленің негізгі сипаттамасы - бұл сатушы мен сатып
алушының міндеттері болашақта белгілі бір мезетте орындалуы, жүзеге асуы
керек, мысалы, мәміле бірінші қыркүйекте жасалса, ол бірінші желтоқсанда
орындалуы керек. Мәмілеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игіліктері
болмауы не сатып алушыда төлейтін ақшасы болмауы мүмкін.
Мерзімдік мәмілені фьючерстік (futurs) мәміле деп атайды. Әдетте
фьючерстік мәмілеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемі ғана емес, курсы
да фиксирленеді, бірақ кейде бағалы қағаздар курсы мәміле жасалатын күннің
катировкасы негізінде қойылады. Фьючерстік мәміленің орындалу уақыты
келетін болсақ, бағалы қағаздар мәміледе көрсетілген күні берілуі мүмкін не
сатушының келісімі бойынша көрсетілген мерзімге дейін біртіндеп берілуі де
мүмкін. Фьючерстік мәміленің қатысушылары кепілдік жарналарын (маржаны)
салады, олар мәміленің қаржылық тұрғыдан қамтамасыз етеді жэне келісім
қатысушыларының мәміле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтіру
үшін керек. Егер жақтардың бірі мәмілені бұзса, онда екінші жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепілдік жарналарының мөлшері
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелді - нарық тұрақсыз болса, онда
салым көп және керісінше. Әдетте кепілдік жарналарының мөлшері бағалы
қағаздар құнының курсының 5-20% арасында тербеледі (келісімнің
сомасынан).5
Фьючерстік мәмілелердің көбі қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының біріне бағаның
айырмасы ғана төленеді.
Мысалы, Дельта компаниясының бір акциясы 45 долл. 100 акциясына
сатып алу-сату мәмілесі жасалады. Мәміленің орындалу мезетінде бір акцияның
бағасы 49 долл. болды. Ал келісім кері сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 400 долл. (4*100) мөлшерінде баға айырмасын төлейді.
Сатып алушыға кепілдік жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепілдік
жарнасы есебінен беріледі.
Егер мәміле орындалу уақытында бір акцияның бағасы 40 долл. болса,
онда сатып алушы келісімнен бас тартуы мүмкін және сатушыға 500 долл. (5
долл. бір акцияға) төлейді. Бұл жағдайда сатушыға оның кепілдік жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепілдік жарнасы есебінен беріледі.
Опционмен жасалған фыочерстік мәміле
Опционмен жасалған фыочерстік мәміле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгілі бір ақша сомасын төлейді де белгілі уақыт периодында
белгілі бір бағалы қағаздар мөлшерін орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бірі сатып алуға опцион
(саll опционы) не сатуға опционға (put опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз қүқығымен қолдануы бағалы қағаздар курсының өзгеруіне
байланысты. Мысалы, Дельта компаниясының бір акциясы 45 долл. 100
акциясын сатып алу опционын иемденді. Опционның қолдану мерзімі - үш ай.
Опционды сатып алушы әр акцияға 3 долл. сыйақы төледі. Опционды қолдану
мерзімінде әр акцияның бағасы 50 долл. дейін көтерілді. Опционды ұстаушы өз
құқығын қолданып 100 акцияны 45 долл. сатып алады. Ол сол уақытта
акцияларды сатып, әр акцияға 50 долл. ала алады. Осылай оның үлысы әр
акцияға 2 долл. болады (50-3-45) немесе барлық мәміледен 200 долл.5
Егер опционды қолдану мерзімінде акциның бағасы 45 долл. жоғарламаса,
онда опционды ұстаушы сатып алудан бас тартады, 300 долл. жоғалтады.
Егер опционды сатушы иемденсе, онда ол бағалы қағаздардың биржалық
курсы бағадан төмендегенде өз қүқығын қолданады.
Сатып алуға опционды сатып алушы бағалы қағаздар курсының өсуін
көздейді, ал сол уақытта сату опционының ұстаушысы бағалы қағаздар курсының
төмендеуін көздейді. Әрбір қатысушы өзінің көзқарастарына, ойларын ұстана
отырып үлкен пайдаға жетуді көздейді, әрине, бірақ мәміле қатысушыларының
тек біреуі ғана ұтады.
Стеллажды мәміле
Мәміледе кім сатушы, кім сатып алушы екендігі анықталмаса, онда мүндай
мәміле стеллажды деп аталады. Мәміле қатысушысының бірі екіншісіне белгілі
бір ақша сыйақысын төлегеннен кейін опционды иемденеді, бүл опционның
қолдану мерзіміне байланысты өз қалауынша бағалы қағаздардың белгілі
мөлшерін сатуға не сатып алуға құқық береді. Мысалы, мэміле қатысушыларының
бірі Бэта компаниясының әрбір акциясы 80 долл. сатып алу құқығы опционын
иемденді не әрбір акцияны 60 долл. сату опционын иемденді. Берілген
опционның бағасы - акцияға 20 долл.
Опционды иемденген кезде опцион үстаушысы Бэта компаниясының акция
бағаларының өзгерісін қадағалайды. 60 долл. жэне 80 долл. - бұл, былайша
айтқанда, стеллажды нүктелер. Егер Бэта акция курсы осы нүктелер
арасында болса, онда сатып алушы әрбір акцияға 20 долл. мөлшеріндегі
шығынға ұшырайды. Мысалы, осы мезетте акция курсы эр акцияға 70 долл.,
опционды ұстаушы әр акцияны 80 долл. сатып алуға құқығы бар. Демек,
опционды ұстаушы акцияны сатып алмайды. Бірақ опционды ұстаушы акцияны 60
долл. сатуға да құқығы бар, яғни нарықтық курстан төмен бағамен.
Егер Бэта компаниясының акция курсы 60 долл. төмендесе, не 80
долл. өссе, онда опцион ұстаушы өз құқығын қолданып акцияны не сатады, не
сатып алады. Егер акцияның нарықтық курсы 40 долл. болса, онда опцион
ұстаушысы келісімнің екінші қатысушысына акцияны 60 долл. сатып, өзінің
опционды сатып алу шығындарын жабады. Егер акция курсы 30 долл. дейін түсіп
кетсе, онда опцион ұстаушысы әр акцияға 10 долл. таза пайда алады. Нарықтық
курстың 80 долл. өскен уақытта опцион ұстаушысы акцияны келісімнің екінші
қатысушысынан сатып алу құқығын қолданады. Егер баға әр акцияға 100 долл.
дейін жетсе, онда опционды сатып алушы опционды сатып алуға кеткен
шығындарын жабады. Ал баға 100 долл. жоғары ессе, онда опцион ұстаушысы
таза пайданы иемденеді.6
2 бөлім. ҚР-дағы қор биржаларының операцияларын талдау
2.1 Компанияның бәсекелігін арттыру үшін қор биржасының
мүмкіндіктері
Қазақстан экономикасының дамуымен және өндіріс, қызмет,
тауарайналымының өсуімен компаниялар алдында қосымша ақшалық заттарды
айналымдық сондай-ақ негізгі капиталға ұзақ мерзімге тарту мәселесі тұруда.
Бұл жағдайда компанияның қаржыландыру көзі өзінің қаржысы, сонымен қатар
ұзақ мерзімді қаржыландырудың келесідей құралдары болып табылады:
- банктік өнімдер;
- халықаралық мекемелер мен қаржылық институттарды қаржыландыру
бағдарламалары;
- мемлекеттік қаржыландыру;
- бағалы қағаздар нарығына айналымға салу үшін бағалы қағаздарды шығару.
Отандық бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы компанияларға
үлестік және қарыздық бағалы қағаздарды шығару жолымен өзінің дамуына
қомақты сомаларды қаратуға мүмкіндік беріп отыр. 2007 жылы қаңтар мен
қарашасы аралығында Қазақстандық қор биржасындағы барлық операциялардың
көлемі (KASE) нарықтық барлық секторында, Алматы қаласы аймақтық қаржы
орталығының (ААҚО) арнайы сауда алаңын қоса алғанда, 2006 жылы 2,03 есе
көп болатын 296 951,0 млн. доллар немесе
36 414,0 млрд, тенге эквивалентіне жетті. 8
Отандық институционалды инвесторлардың, екінші деңгейдегі банктердің,
жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтандырушы мекемелердің және
инвестициялық қорлардың активтері өсуде. ҚР Қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агентінің (ҚҚА) алдыңғы мәліметтері бойынша
2007 жылы 1 қазанына алғанда зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруына
жататын зейнетақы активтерінің жалпы көлемі 2007 жылы үшінші ширегінен
64 154 млн. тенгеге немесе 6,15 артып, 1 107 931 млн. тенгені құраған. 2007
жылы 1 қазанына алғанда екінші дәрежелі банктердің сомалық инвестициялық
портфелі 863 683 млн. теңгені, сақтандыру мекемелерінде – 153 130 млн
теңгені, инвестициялық қорларда – 250 949 млн теңгені құрады.
Көлемінің артуына қарамастан, Қазақстандық қор биржасында
қаржылық құралдар жетіспеуде. Бұл бірнеше себепке негізделген, соның ішінде
компания менеджментінің қор биржасының мүмкіндіктері жайлы хабардар
болмауы. КАSE –нің лизингтік талаптарының жоғары болуы, осыған орай, меншік
иелері операциондық қызметке басқару принциптері енгізуді, өз бизнесінің
мөлдір болуын, өз меншігімен бөлісуді қаламайды.
Мемлекет жағдайды дұрыстау жөнінде әртүрлі қадамдар жасауда.
Компаниялар үшін осы арнайы сауда аймағының листингіне шығуда шығындарды
қайтарудың белгілі бір мүмкіндіктерін қарастыратын Алматы қаласы аймақтық
қаржы орталығын дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылданды.
Нәтижесінде, бағалы қааздардың эмиссиясын жүргізген компаниялар саны артып
келеді. Көпшілігі корпотивті облигациялар шығаруды жөн көруде. Бұл
тісінікті де, бұл ақшалық заттарды тартудың оптималды құралдарының бірі,
өйткені меншік иелеріне бизнестегі өз үлесін азайтпауға, өз бетімен қарыз
мерзімін, сйыақы ставкасын және қарызды жабу механизмін белгілеуге
мүмкіндік береді.8
Сондай-ақ, облигация шығаруда:
1) қаражат банктік несиелер ставкаларынан төмен ставкада алынады.
Нарық бойынша орта есеппен:
- облигациялар бойынша: 8-10,5 жылдық
- несиелер бойынша: 12 -16
Баршаға мәлім ипотекалық дағдарыс өз түзетулерін енгізді, сондықтан
облигацияларға да, несиелерге де қатысты ставкалар жоғарылады;
2) мүлікті кепілге беру қажет емес;
3) қарыз алушы қаржыландырудың ыңғайлы мерзімін, қажетті қарыз сомасын
және оның түсу графигін өзі таңдап алады.
Облигациялық қарыз мерзімі: 1- 10 жыл.
Қарыз алушы: шексіз, 300 млн теңгеден басталады;
4) қарыз алушы бір несие берушіге тәуелді болып қоймайды – облигациялар
бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлармен сатып алынады, осйлайша
инвесторлар саны көбейеді;
5) облигациялар КАSЕ –те сатылатын компаниялар үшін салықтық жеңілдіктер
қарастырылған.
Жылдық табыс жиынтығынан есептеледі:
- облигацияларды айналымға салудағы бағасының артуынан түскен табыс;
- облигациялар бойынша төленетін сыйақылар соммасы;
6) Көптеген несие берушілер мен партнерлер үшін бір уақытта компанияның
несиелік тарихы және имиджі қалыптасады:
7) Компанияның қор биржасындағы қарыз беру тарихы шет елдік
партнерлердің сеніміне оң әсерін тигізді.
Қазіргі кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz