Банктердегі тәуекелдерді басқаруды ұйымдастыру және тәукелді бағалау әдістері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәуекел түсінігі, мәні және пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қаржылық тәуекелдің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ
2.1 Тәуекелді басқару процесстері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасында тәуекелді басқарудың негізгі әдістері ... ..
2.3 Қаржы жүйесіндегі тәуекел дәрежесін төмендету әдістері ... ... ... ... ... ..
3 БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ 45.50
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәуекел түсінігі, мәні және пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қаржылық тәуекелдің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ
2.1 Тәуекелді басқару процесстері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасында тәуекелді басқарудың негізгі әдістері ... ..
2.3 Қаржы жүйесіндегі тәуекел дәрежесін төмендету әдістері ... ... ... ... ... ..
3 БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ 45.50
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген опрециясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысын жазу барысында мен келесідей мақсатқа жетуді көздедім. Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай отырып, олардың түрлерін, оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін, сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді басқаруда шетелдік тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – банктік тәуекелдер аясында банктік менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады. Және осы мақсаттың жүзеге асуына байланысты тәуекелдердің пайда болу факторларын анықтау, Қазақстанның бүгінгі экономикалық жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау, шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау, отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді басқару тәжірибелерінің негізінде біздің экономикаға қолайлы басқару әдістерін анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей тапсырмаларды қарастырып өттім:
- банктік тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғышарттарын, олардың теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- шетел банктерінің тәжірибесінен банктік тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі олардың қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі бактерінің іс-әрекетінде кездесетін тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен басқару әдістерін анықтау.
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген опрециясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысын жазу барысында мен келесідей мақсатқа жетуді көздедім. Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай отырып, олардың түрлерін, оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін, сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді басқаруда шетелдік тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – банктік тәуекелдер аясында банктік менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады. Және осы мақсаттың жүзеге асуына байланысты тәуекелдердің пайда болу факторларын анықтау, Қазақстанның бүгінгі экономикалық жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау, шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау, отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді басқару тәжірибелерінің негізінде біздің экономикаға қолайлы басқару әдістерін анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей тапсырмаларды қарастырып өттім:
- банктік тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғышарттарын, олардың теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- шетел банктерінің тәжірибесінен банктік тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі олардың қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі бактерінің іс-әрекетінде кездесетін тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен басқару әдістерін анықтау.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. <Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы> Қазақстан Республикасының Заңы. 30 наурыз 1995 жыл.
2. <Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы> Қазақстан Республикасының Заңы. 31 сәуір 1995 жыл.
3. <Валюталық реттеу туралы> Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
4. Положение Национального Банка Республики Казахстан о кредитном регистре от 31.12.1998г. //Вестник Национального Банка Республики Казахстан.-1999.
5. Пруденциалдық нормативтер туралы ереже. 3 маусым,2002 жыл, № 213. Банки Казахстана, № 8, 2002 г.
6. <Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы>. Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
7. Банковское дело. Учебник / Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. – М.:Финансы и статистика, 1995г.
8. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.:Финансы и статистика, 1998 г.
9. Банковское дело. Учебник / Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998г.
10. Аленичев В.В., Аленичева Т.Д. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов. Москва, 1994 г. ИСТ-СЕРВИС.
11. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 1997 г.
12. Баканов М. Основы управления кредитными рисками в коммерческих банках. М., Финансист, 1996.
13. Вальравен К.Д. Управление рисками в коммерческом банке: Учеб пособие 2-ое изд.-Вашингтон: Институт экон. Развития Мирового Банка 1997г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 1994 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,1994.
16. Джозеф Ф.Синки мл. Управление финансами в коммерческом банке. Москва, 1994.
Жуков Е.Ф. Менеджмент имаркетинг в банках. М., Юнити, 1997 г.
17. Ивасенко А.Г. Банковские риски, Учебное издание. – М.: Вузовская книга, 1998 г.
18. Роуз П.С./ Банковский менеджмент/ Предоставление финансовых услуг. – М.: Космополис, 1991 г.
19. Редхед К.Хьюс. Управление финансовыми рисками, Москва, Инфра-М,1996
20. Севрук В.Т. Банковские риски. – М.:Дело ЛТД, 1995 г.
21. Спицин И.О. Маркетинг в банке. М., 1993 г.
22. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 1998г.
23. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,1994 г.
24. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 1995 г.
25. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2002 г.
26. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 1997г. \\7
1. <Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы> Қазақстан Республикасының Заңы. 30 наурыз 1995 жыл.
2. <Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы> Қазақстан Республикасының Заңы. 31 сәуір 1995 жыл.
3. <Валюталық реттеу туралы> Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
4. Положение Национального Банка Республики Казахстан о кредитном регистре от 31.12.1998г. //Вестник Национального Банка Республики Казахстан.-1999.
5. Пруденциалдық нормативтер туралы ереже. 3 маусым,2002 жыл, № 213. Банки Казахстана, № 8, 2002 г.
6. <Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы>. Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
7. Банковское дело. Учебник / Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. – М.:Финансы и статистика, 1995г.
8. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.:Финансы и статистика, 1998 г.
9. Банковское дело. Учебник / Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998г.
10. Аленичев В.В., Аленичева Т.Д. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов. Москва, 1994 г. ИСТ-СЕРВИС.
11. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 1997 г.
12. Баканов М. Основы управления кредитными рисками в коммерческих банках. М., Финансист, 1996.
13. Вальравен К.Д. Управление рисками в коммерческом банке: Учеб пособие 2-ое изд.-Вашингтон: Институт экон. Развития Мирового Банка 1997г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 1994 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,1994.
16. Джозеф Ф.Синки мл. Управление финансами в коммерческом банке. Москва, 1994.
Жуков Е.Ф. Менеджмент имаркетинг в банках. М., Юнити, 1997 г.
17. Ивасенко А.Г. Банковские риски, Учебное издание. – М.: Вузовская книга, 1998 г.
18. Роуз П.С./ Банковский менеджмент/ Предоставление финансовых услуг. – М.: Космополис, 1991 г.
19. Редхед К.Хьюс. Управление финансовыми рисками, Москва, Инфра-М,1996
20. Севрук В.Т. Банковские риски. – М.:Дело ЛТД, 1995 г.
21. Спицин И.О. Маркетинг в банке. М., 1993 г.
22. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 1998г.
23. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,1994 г.
24. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 1995 г.
25. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2002 г.
26. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 1997г. \\7
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
МАКРО-МИКРОЭКОНОМИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
БАНКТЕРДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘУКЕЛДІ БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕРІ
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі
Кафедра меңгерушісі
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының негізгі объектісі – Қазақстан Республикасының екінші
деңгейлі банктерінде кездесетін тәуекелдер және олардың пайда болу
ықтималдығы.
Диплом жұмысын жазуда теориялық – методологиялық негіз ретінде шетел,
Ресей мен Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым-экономистерінің қарыз
алушылардың несиелік қабілетін анықтау және оны бағалау әдістерінің
мәселелері туралы ғылыми еңбектері мен монографиялары, сонымен қатар
Қазақстан Республикасының құқықтық-нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, қорытындыдан және
өзара байланысты үш ірі тараудан тұрады. Өз кезегінде әр бір тарау бірнеше
тараушалардан құралған. Диплом жұмысым 55 бет, 9 кесте және 12 суретті
құрайды, соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар бар.
Кіріспе бөлімінде диплом жұмысын таңдаудағы көздеген мақсатым,
тақырыптың өзектілігі, зерттеу объектісі және диплом жұмысының жалпы
құрылымы берілген.
Бірінші тарауда банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық
аспектілеріне аса маңызды көңіл бөлінген. Мұнда тәуекелдің табиғаты, оның
банк тәжірибесінде алатын орны, пайда болу себептері және оларға әсер
ететін факторлар толығымен ашылған.
Ал екінші тарауда негізгі мәселе болып банктік тәуекелдерді басқару
қарастырылады. Қазақстандық банктердің тәжірибесінде несиелік тәуекел,
проценттік тәуекел, өтімділік тәуекелі және валюталық тәуекел жиі
кездесетін болғандықтан, бұл бөлімде негізінен осы аталып кеткен
тәуекелдерді басқаруға көп көңіл бөлінген. Сол сияқты, мұнда тәуекелдерді
есептеу, басқару әдістері мен бағалаудың тәсілдері берілген.
Үшінші тарауда тәуекелдерді басқарудың шетелдік және отандық
тәжірибесі көрсетіліп, солардың негізінде Қазақстандағы банктер үшін
тәуекелді басқарудың қолайлы әдісі анықталып, оны жетілдіру жолдары
ұсынылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәуекел түсінігі, мәні және пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қаржылық тәуекелдің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ
2.1 Тәуекелді басқару процесстері және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Республикасында тәуекелді басқарудың негізгі әдістері ... ..
2.3 Қаржы жүйесіндегі тәуекел дәрежесін төмендету
әдістері ... ... ... ... ... ..
3 БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ
45-50
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен
байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып
келеді. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден
қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі
мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген опрециясы тәуекелмен байланысты
болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына
байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге
болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысын жазу барысында мен келесідей
мақсатқа жетуді көздедім. Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай
отырып, олардың түрлерін, оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін, сол
сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен басқарылуының
теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді басқаруда шетелдік
тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін
тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – банктік тәуекелдер аясында банктік
менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады. Және
осы мақсаттың жүзеге асуына байланысты тәуекелдердің пайда болу факторларын
анықтау, Қазақстанның бүгінгі экономикалық жағдайында тәуекелдерді басқару
әдісін анықтау, шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау,
отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді басқару тәжірибелерінің
негізінде біздің экономикаға қолайлы басқару әдістерін анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей тапсырмаларды қарастырып өттім:
- банктік тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғышарттарын, олардың
теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- шетел банктерінің тәжірибесінен банктік тәуекелдерді басқарудың
негізгі әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктеріндегі олардың қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі бактерінің іс-әрекетінде кездесетін
тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен
басқару әдістерін анықтау.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Тәуекел түсінігі, мәні және пайда болуы
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.1.215б
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы мен
капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел
жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар
жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты
шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс
операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ
тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланысты төмендегі
суреттен көруге болады (сурет 1). Бұл сызбада табыс пен тәуекел арасындағы
байланыс бірнеше бөліктерге бөлінген және әр бір бөліктің өзіне тән
ерекшеліктері бар.1.25б
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен проблемаларға жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп
атауға болады.
Ал, екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі (сурет 2)2,36б. Тәуекелдің пайда
болуының үш көзін атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта,
яғни банктің іс-әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші
түрі субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының
өзгеруіне тәуелді қаржылық жағдайды айтамыз. Ол
мыналардан тұрады:
a) Проценттік тәуекел – ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен
байланысты тәуекелдің түрі.
b) Валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты тәуекелдің
түрі.
c) Инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
Сурет 2. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
a) Оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу
дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті.
b) Стратегиялық тәуекел – банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар: шешім қабылдау
үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы нарығының математикалық
модельдерінің сапасының төмен болуы, болжау және жоспарлау
әдістемелерінің толық еместігі.2.25б
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1. Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін
жоғалтумен байланысты.
2. Проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен
байланысты.
3. Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты.
4. Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін
болатын құнсыздануымен байланысты.
5. Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады.
6. Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен
байланысты.
7. Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді
электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
8. Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы
болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
9. Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.1.166-169б
1.2 Банктік тәуекелдердің жіктелуі
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне
ұрынады. Ондай тәуекелдер пайда болу уақтысына, пайда болу жеріне, ішкі,
сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерияларға байланысты
жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылады.
Сондықтан тәуекелдің бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осы себептерге байланысты банк үшін әр тәуекелдің
түрін талдау, оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға
соғады.
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді
мына элементтер бойынша топтаймыз:
1. коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
2. банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3. банк клиенттерінің құрамы;
4. тәуекелділікті есептеу әдістері;
5. банктік тәуекелдің деңгейі;
6. тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7. тәуекелді есепке алу сипаты;
8. банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1. Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі
кезде коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін
көрсетуге болады: маманданған, салалық және әмбебап (сурет 3).
Маманданған банктердің қызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі. Мысалы, инновациялық банктер жаңа
технологияларды несиелендірумен байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал,
әмбебап банктерде тәуекелдің барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін.
Сурет 3. Коммерциялық банктердің мамандануына байланысты жіктелуі
2. Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес ішкі
және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе клиенттің
іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің деңгейіне
көп факторлар әсер етеді. Олар: саяси, экономикалық, демографиялық,
әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары. Ішкі тәуекелге банктің және
оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен байланысты пайда болатын тәуекелдерді
жатқызуға болады. Ішкі тәуекелдерге мыналар жатады: банк басқармасы іс-
әрекетінің белсенділігі, тиімді маркетингтік саясатты таңдауы және тағы
басқа факторлар. Сыртқы тәуекелге мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел,
табиғи апаттар тәуекелі жатады, ал ішкі тәуекелдерге банк клиентінің
құрамы, банктік операциялардың сипаты және коммерциялық банктердің түрлері
жатқызылады (сурет 4).
Сурет 4. Банктік тәуекелдердің ықпал ету аясы
Ал, қазақстандық экономистер ішкі және сыртқы тәуекелдерді жоғарыдағы
кестеге қарағанда біраз өзгеше топтастырған (сурет 5)2,96-99б.
Сурет 5.Қазақстандық банктік тәуекелдер
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын деп екіге бөлуі болып табылады. Ал ішкі тәуекелдер
әкімшілік, қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке бөлінген. Басқарылатын
сыртқы тәуекелге клиенттік тәуекел, контрпартнерлық тәуекел жатады.
Басқарылмайтын сыртқы тәуекелдерге саяси, экономикалық, сақтандыру,
депозиттік, валюталық, инвестициялық, проценттік тәуекелдер жатады. Ал
әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық, басқару, ынталандыру, бақылау,
стратегиялық тәуекелдер жатады. Қаржылық тәуекелдерге қаржыландыру,
өтімділік, диверсификациялық, табыстылықтың төмендеу тәуекелдері жатады.
Ұйымдастырушылық тәуекелдерге ақпараттық, персоналдық, жаңа технологияларды
қолданумен байланысты тәуекелдер жатады.
3. Банк клиенттерінің құрамы. Клиенттің құрамына байланысты әр банк
тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған
байланысты банк клиенттеріне байланысты тәуекелдердің толық құрылымын
анықтауға болады(сурет 6).
Сурет-6. Банк клиенттерінің құрамы
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші, орта және ірі деп
үш топқа бөлуге болады. Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым
болып келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында
кәсіби бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті
капиталы аз болады, сондықтан олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге,
қатаң бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды. Ал ірі кәсіпорындар
керісінше, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жай бейімделеді және
өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді. Бірақ мұдай кәсіпорындардың
меншікті капиталы үлкен болады, сондықтан олар нарықтағы жағымсыз
экономикалық өзгерістерге төтеп бере алады.3.254-258б
Меншікке қатысына байланысты банктің клиенттері немесе кәсіпорындар
мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншікке
қатысына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің деңгейі де әр түрлі
болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын немесе
несие берместен бұрын клиенттер портфелінің сапасын тексереді. Осылайша
банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі бір деңгейде
ұстау үшін үнемі түрде клиенттер портфелінің сапасын тексере отырып нақты
және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.
4. Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады. Тәуекелді
талдау келесі кестедегідей жүргізіледі (сурет 7).3, 45-46б
Сурет 7. Тәуекелді есептеу(талдау) әдістері
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
қолдануға болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып
келеді. Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу
кезеңдерін, пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады. Тәуекелді
анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзақтығы, көлемі,
ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі қолданылатын
әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалық, сараптамалық
және тағы басқалары.
5. Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің деңгейі оқиғаның
болу ықтималдығымен сипатталады. Ол процент түрінде немесе коэффицент
түрінде анықталады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2002 жылдың үшінші шілдесінде
бекіткен Екінші деңгейлі банктер үшін пруденциалды нормативтер туралы
ережеге сәйкес тәуекелдің деңгейіне байланысты банк активтері ірі бес
топқа бөлінген. Бірінші топтағы активтерге кассадағы қолма-қол ақша,
аффинирленген бағалы металдар, үкіметке берілген несие, Ұлттық Банкке
берілген несие, Ұлттық Банктегі депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар
және тағы басқалары жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекелділік деңгейі 0-
ге тең. Екінші топтағы активтерге жергілікті билік органдарының шығарған
бағалы қағаздары, ЖАҚ Қазақстан ипотекалық компаниясының бағалы
қағаздары. Бұл активтердің тәуекел деңгейі 0.2-ге тең. Үшінші топтағы
активтерге аффинирленбеген бағалы металдар және тағы басқалары жатады және
олардың тәуекелі 0.5-ке тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп
айырысулар, негізгі құралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы
активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттік құны бойынша
есептелетін инвестициялар, субординацияланған қарыз, лицензияланған
программалық жабдықтау жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекел деңгейі 1-ге
тең.
6. Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру. Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді. (Сурет 8)
Сурет 8. Банктік тәуекелдерді уақыт тұрғысынан жіктеу.
Уақыт тұрғысынан қарастырсақ тәуекелдер ағымдағы, келешектегі және
бұрынғы деп үшке бөлінеді. Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз
ағымдағы және болашақтағы тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш
кезендегі тәуекелдер бір бірімен өте тығыз байланысты болып келеді.
Мысалы, ағымдағы кезеңде несие берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты
шығындар келешекте көрініс табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт
тұрғысынан үлестіру маңызды болып келеді.
7. Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8. Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Басқару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық тәуекелдер
реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуге болады.4.22-26б
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық негіздері
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
басқару мен жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар
ресурстар мен мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық
жоспарлау мен басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс
деңгейін жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (сурет 9)4,67-69б.
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық
деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты
банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады. Олардың
ішінде жиі кездесетіндер:
1. диверсификация;
2. нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
3. лимиттеу;
4. өзін-өзі сақтандыру;
5. хеджирлеу;
6. сапаны басқару.
1. Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне
байланысты тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді. Банк өзінің портфелін
төменде көрсетілген бағыттарға байланысты жиі диверсификациялау керек.
a) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
• мерзімі бойынша;
• тартылу түрлері бойынша (заңды тұлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың
депозиттері, банк аралық несие, халық аралық қарыздар);
• тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
b) қолданылатын құралдардың диверсификациясы: активтер портфелінде төлем
құралдары көп болу керек;
c) қалыптастырылған портфельдің диверсификациясы:
• мерзімі бойынша: көбінесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып
бөлінеді;
• қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде қарыздың аз мөлшерде бірақ
көп тұлғаларға берілуі керек.
2. Сақтандыру. Мейлінше, тәуекел деңгейі бар банк активтерінің барлық
түрлері сақтандырылуы керек;
3. Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық
позициялар кері мәмілелер арқылы хеджирлену керек;
4. Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды
есептен шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін
мемлекеттен немесе құрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе банктің
пайдасынан құралған резервтік қоры болуы керек.
5. Лимиттеу – банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар,
құралдар және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу.
Шектеудің келесідей көп тараған түрлері бар:
• әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
• әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
• бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
• баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
• келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін мөлшері;
• банктің әр бөлімшесі, әр құралы, әр позициясы бойынша пайда мен шығындар
лимиті.
6. Нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпараттарды алу практикада
келесі шаралардың көмегімен жүзеге асады:
• банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік бөлімшесінің материалдары және
мерзімді басылымдар бойынша ақпараттарды іздестіру;
• Блумберг, Телерейтер, Рейтер, Интернет сияқты маманданған фирмалардан
электрондық және ақпараттық қызметтерді алу және аналитикалық
агенттіктердің мерзімді басылымдарына жазылу;
7. Сапаны басқару – тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең көп
қолданылатын түрі. Оның негізгі мәні болып банк басқармасының тарапынан
тәуекелдердің алдын алу болып табылады. Мұндай тәсілмен басқару үшін банкке
маманданған қызметкерлер керек.
Несиелік тәуекелді басқару. Банк үшін несиелік тәуекелді басқарудың
маңызы зор болып табылады. Несиелік тәуекел – негізгі қарызды және берілген
қарыз бойынша есептелген проценттерді қайтармауға байланысты туындайтын
тәуеклдің түрі. Несиелік тәуекелдің бірдей дәрежеде клиентке және банкке
қатысы бар. Ол мынадай факторлармен байланысты туындауы мүмкін: кәсіби
белсенділіктің төмендеуі, сұраныс деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар
және тағы да басқа факторлар.4.67б
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Несиелік тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды.
Несиелік тәуекел немесе негізгі соманың қайтарылмау тәуекелі келесідей
өндірістік мәселелермен түсіндіріледі: өндірістің құлдырауы, өнімге деген
сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс саласындағы кризистік жағдай.
Банктегі несиелік тәуекелдің деңгейі келемідей факторларға байланысты:
• Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік саясатының
жиі өзгеріп отыруы;
• Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
• Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық аймақтар
мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
• Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы
нашар клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
• Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте несиелік процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің несиелік саясаты үш бөліктен
тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру
кезеңдерінен тұрады:
• Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.
• Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-
қатынасын тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік
қызметінің материалдары негізінде жүргізіледі.
• Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең.
• Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде
банк қарыз алушының конъюгктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие
алушының өндіретін товарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
• Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері
анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан
кепілдіктің сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие
көлеміне қатынасын реттеп отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
a) Жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері;
b) Товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың құрылымдары немесе үлес салмағы;
c) Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
d) Қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау.
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді.
Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
• Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау
арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін
коммерциялық банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен
айналысатын және табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
• Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау;
• Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
• Несиені сақтандыру;
• Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
• Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;
• Несиелік тәуекелді диверсификациялау;
• Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
1. қаржыландыру бағытын талдау;
2. несиені өтеу кезеңдерін талдау;
3. тәуекелдерді талдау;
4. менеджмент деңгейін талдау;
5. қаржылық түрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
қозғалысын талдау;
6. кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелгн
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
тортылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен
орны тортылады.5.79-81б
Несиелік тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін
шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі:
EL = CE*PD*SL, мұндағы:
EL – күтілген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
PD – дефолттың ықтималдығы;
SL – дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Несие беруге байланысты күтілмеген шығындар сомасы:
UEL = CE*SL
UEL – күтілмеген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
SL – дефолт болған жағдайдағы шығындар.
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі бар.
Олар жеке және бір бірімен қолдануы мүмкін:
• несиелік инспекторлар
• мен сараптаушылардың субъективті қорытындысы;
• автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе статистикалық модель болып табылады. Осы
модельдың арқылы банк бұрынғы клиенттерге талдау жүргізудің негізінде
потенциалды клиенттердің қарызды уақтында қайтару немесе қайтармау
ықтималдығын есептейді.
Проценттік тәуекелдерді басқару. Проценттік тәуекелдер дегеніміз –
тартылған қаражаттар бойынша төленетін проценттік ставканың орналастырылған
активтер бойынша алынатын проценттік ставкалардан жоғарлап кетуге
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Жалпы қарастырсақ, банк ісінде көп қолданылатын пассивтер мен
активтерді басқару түсінігі нарықтық конънктураның өзгеруне байланысты
активтер мен пассивтер бойынша проценттік ставкілерді басқару ұғымымен
сипатталады. Банктердегі проценттік тәуекелдерге талдау жүргізу үшін
активтер мен міндеттемелер өзгерісінің проценттік ставканың өзгерісіне
тәуелділігін анықтап алу керек.
Проценттік тәуекелдерді басқарудың мынадай құралдар қолданылады:
1. проценттік тәуекелдерді сақтандыру;
2. несиені өзгермелі проценттік ставкамен беру;
3. FRA (Forvard Rate Agreement) операцияларын жүргізу.
Валюталық тәуекелдерді басқару. Валюталық тәуекелдер - әр түрлі бағам
бойынша валютаны сату және сатып алу кезінде шығынға ұшырау. Бір валютаның
басқа валютамен салыстырғандағы бағамы әр түрлі факторларға байланысты
өзгереді. Ондай факторларға мыналар жатады: валютаның ішкі құны,
спекуляция, бір мемлекеттен екінші мемлекетке ақша ағымы. Валюталық тәуекел
ашық позиция жағдайында пайда болады.
Валюталық тәуекел әр банкте әр түрлі әдіспен басқарылады. Банктер
тарапынан ең жиі қолданылатын әдістердің бірі валюталық операцияларға шек
немесе лимит белгілеу болып табылады. Ондай лимиттерге мыналар жатады:
- шетел мемлекеттеріне байланысты лимиттер;
- клиенттермен жүргізілетін операциялар бойынша лимиттер;
- әр дилерге байланысты лимиттер;
- шығындарға байланысты лимиттер.
Өтімділік тәуекелін басқару. Өтімділік тәуекелі банк өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін орындау барысында өтімді қаражаттардың жетіспеу
мүмкіндігіне байланысты пайда болады. Өтімділік тәуекелі басқа банктік
тәуекелдердің туындысы болып табылады, яғни несиелік, проценттік
тәуекелдердің шамадан тыс жоғарлап кетуі өтімділік тәуекелінің жоғарлауына
әсерін тигізеді.
Өтімділік тәуекелінің деңгейі пассивтер есебінен қаржыландырылатын
өтімділігі жоқ активтер дәрежесімен сипатталады. Өтімділік тәуекелінің
пайда болу көзі ретінде пассивтердің мерзімі мен активтер мерзімінің
арасындағы айырманы қарастыруға болады, яғни банктердің ағымдағы
инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін қажетті пассивтерді уақтылы тарта
алмауы.
Дүние жүзілік тәжірибеде өтімділікті басқаруға байланысты бірнеше
әдістер қалыптасқан. Өтімділікті басқарудың базалық әдісі ресурстарды
активтер топтарының арасында бөлумен байланысты болып келеді. Ресурстарды
бөлу мынадай екі әдіске байланысты жүргізіледі: жалпы қор әдісі және
банк ішіндегі банктер әдісі.
Жалпы қор әдісінің мазмұны: ресурстардың қалыптасу көздеріне
қарамастан пассивтер сомасын әр түрлі активтердің арасында бөлу. Банк
белгілі бір активтік операцияны жүргізу кезінде осы әдіске сәйкес
ресурстардың қалыптасу көздерін есепке алмайды. Бұл тәсіл өтімділіктің
талаптарына жауап бермейді, сондықтан ол қарапайым немесе жай әдіс болып
саналады.
Банк ішіндегі банктер әдісіне сәйкес банктер тарапынан пассивтерді
бөлу барысында тартылған ресурстардың құрамына көңіл бөлінеді. Осылайша,
мерзімсіз депозиттер ретінде тартылған қаражаттар қысқа мерзімді және
өтімділігі жоғары активтерге орналастырылуы керек.
Өтімділік кризисі банктің банкроттыққа ұшырауына дейін пайда болады.
Ол негізінен банктік тәуекелдерді басқарумен байланысты проблемалардан
басталады. Өтімділік тәуекелін нашар басқару өтімділік кризисіне алып
келеді. Сондықтан банк төменде көрсетілген шараларды қолдана отырып
өтімділік тәуекелінің деңгейін төмендетуге тырысады:
- несиелік және проценттік тәуекелдерді тиімді басқару;
- өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз ету;
- баланстан тыс міндеттемелерді (кепіл, несиелік желі, овердрафт)
жоспарлау және реттеу;
- қызметкерлер арасында банктің қаржылық жағдайы туралы ақпараттарды
құпияда сақтау;
- банктің кез-келген уақытта нарықтан қарыз алу үшін жоғары репутациясын
сақтау немесе қалыптастыру.
Өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз етудің мынадай тәсілдері
бар. Өтімділікті басқарудың дәстүрлі әдісі болып, белгілі бір активтер
сомасын абсолютті өтімді түрде, яғни қолма-қол ақша түрінде сақтау. Бірақ
бұл әдіс банк тарапынан жиі қолданыс таппайды, өйткені бұл жағдайда банк
капиталының белгілі бір бөлігі жұмыс істемей, табыс деңгейі төмендейді.
Өтімділікті басқарудың екінші әдісі филиалдар жүйесін ашу арқылы тез арада
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын қолма-қол ақша ретінде тартады.
Өтімділікті басқарудың үшінші әдісі өтімді пассивтер құрылымын
қалыптастыру, ал төртінші әдісі резервтік қаражат көздерін қалыптастыру
болып табылады.6.106-108б
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ
ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқаруды ұйымдастыру шаралары
Қазіргі кезде банктік өнімдер, әсіресе несиелеу қызметтері
экономикалық дамудың негізгі элементі болып табылады. Оны үлкен
кәсіпорындар мен бірлестіктер, орта және кіші бизнес иелері, ауылшаруашылық
және сауда құрылымдары қолданылады. Бірақ отандық банктерде қарыз алушыға
несие беру кейбір факторлардың әсерінен несиені өтемеу тәуекелімен тығыз
байланысты болып келеді. Қазақстанның бүгінгі жалпы экономикасы және
аймақтары несиені көп қажет етуде. Бірақ банктер тәуекелдің жоғары
дәрежесін ескере отырып экономиканың қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз
ете алмайды. Банктер үшін несиелік ресурстарды тиімді орналастыру туралы
шешімді дұрыс қабылдау банктің экономикалық ортада табысқа жету көзі болып
табылады. Банктер несиелік қарым қатынастардың даму барысында несие беруден
көп жағдайда бас тартады, өйткені қарыз алушы несиені өтемеген жағдайда
банк шығындалып банкроттыққа ұшырауы мүмкін.
Осыған байланысты қазақстандық банктер үшін несиелік тәуекелді басқару
ең негізгі проблемалардың бірі болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі тетіктері банктің жүргізетін
ішкі саясатымен тығыз байланысты. Банктік тәжірибеде несиелік тәуекелдерді
реттеуге байланысты қолданылатын ұйымдастыру шаралары сауатты және дұрыс
жасалған несиелік саясатта қолданылады. Өз кезегінде банктің несиелік
саясаты несиелік тәуекелдерді басқару шаралары мен әдістерінен құралады.
Тиімді несиелік саясат несиелік тәуекелді басқарудағы құралдардың бірі
болып табылады. Ол негізінен несиелік операциялардың жүру барысында
несиелік тәуекелдің деңгейін төмендету мақсатында жасалады.
Шет ел әдебиеттерінде несиелік саясат несиелік саясат пен оны жүзеге
асыру әдістері несиелеу қағидаларына негізделетін несиелік іс-шаралардың
жиынтығы деп түсіндіріледі.
Банктегі несиелік саясаттың қажеттілігі несиелік ресурстарды
инвестициялау, несиелік процесті дамыту, оның тиімділігін арттыру және
несиелік тәуекелді төмендетуге бағытталған банктің негізгі басыңқы жолдарын
анықтаумен түсіндіріледі.
Банктің несиелік саясаты міндетті түрде несиелік тәуекелдердің пайда
болу мүмкіндігін қарастыруы керек және банктің қызметкерлеріне тәуекелді
басқару немесе дәрежесін төмендетуге байланысты ақпараттармен қамтамасыз
ету керек. Бірақ тәуекел дәрежесі төмен операциялардан түсетін табыс
деңгейі де төмен болады, көп жағдайда тәуекел дәрежесі жоғары банктік
қызметтер жоғары табысқа ие бола алады. Осылайша, банктің негізгі мақсаты
тәуекелді дұрыс басқару нәтижесінде тәуекел дәрежесі мен табыс деңгейінің
арасында ең тиімді қатынасты анықтау болып табылады.
Банктің несиелік саясаты банк қызметкерлерінің несиелеу объектілерін
клиенттің несие қабілеттілігін, төлем қабілеттілігін және басқа да банк
үшін маңызды факторлардың нәтижесінде дұрыс анықтау қабілеттіліне
негізделеді. Банктің несиелік саясаты банктік өнімдердің түрлерімен де
тығыз байланысты. Олардың нәтижесінде банктің табыстылығын қамтамасыз ету,
тәуекелді төмендету және реттеу органдарының талаптарына сай келу сияқты
мақсаттарының жүзеге асырылуын көздейтін несиелік портфель құрастыру керек.
Осыған байланысты банктің несиелік саясаты нарықтық конъюнктураның
өзгеруіне байланысты және банк ішіндегі немесе жалпы банктік жүйенің
өзгеруіне байланысты икемделіп отырылуы керек.
Қазақстандық банктердің несиелік саясатында көрініс табатын негізгі
параметрлер мыналар болып табылады:
• Заңды және жеке тұлғаларға несие беру шарттары;
• Банк қызметкерлеріне несие беру шарттары;
• Несиелік комитеттің қызметтері мен өкілеттігі, ұйымдастырушылық құрылымы;
• Берілітін несие көлеміне қойылатын шектеулер;
• Несиелік шарттарды рәсімдеу.
Коммерциялық банктердің несиелік саясаттарының мақсаттары мен
міндеттері көбінесе бірдей немесе ұқсас болып келеді. Олар негізінен
клиенттерге сапалы қызмет көрсетуге, тәуекелдерді төмендетуге, несиелік
портфельдің сапасын жоғарлатуға бағытталған. Кез-келген несиелік саясатта
несиелеу процесіне қатысатын клиенттердің санына, несиелердің түрлеріне,
несиенің көлеміне және уақтысына байланысты топталудың шарттары
көрсетіледі. Банктердің несиелік саясатында несиелік тәуекелді төмендету
жолдары қарастырылады. Ол несиелік тәуекелдерді жалпы талдау, тәуекелдің
деңгейін төмендетуге байланысты қолданылатын әдістемелік нұсқауларды шығару
арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстандың банктерде несиелік тәуекелдерді басқару келесідей
ұйымдастырушылық шараларды қолданудың нәтижесінде іске асады:
1. банктің несие портфелінің диверсификациясы;
2. несиелерді сақтандыру;
3. несиелердің қайтарылуын қамтамасыз ету немесе кепілзат;
4. провизияларды (резерв) құру;
5. қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау.
Банктің несие портфелінің диверсификациясы дегеніміз бір тұлғаға
берілетін қарыз мөлшерін төмендету, яғни қаражат мөлшерін көп тұлғаға ,
бірақ аз мөлшерде беру. Бір тұлғаға берілетін қарыз мөлшері шамадан көп
болса, онда банктің несиелік тәуекелінің деңгейі жоғарлап кетеді. Мұндай
жағдай банктің жағдайын нашарлатады немесе банкроттыққа дейін апарады.
Диверсификацияның негізгі мазмұны - бір немесе бірнеше тұлғаға берілетін
несиенің мөлшері банктік капиталдың белгілі бір мөлшерінен немесе
процентінен аспауы керек. Тәуекелдерді басқарудың бұл әдісі егер банк қарыз
алушының несие қабілеттілігіне күдікті болған жағдайда қолданылыады.
Берілетін несиенің аз мөлшері қарыз алушының несиені қайтара алмаған
жағдайында банктің шегетін шығынының мөлшерін төмендетеді. Диверсификация
екі бөліктен тұрады: әр қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің жеке деңгейі
және қарыз алушылардың тәуекелдерінің жалпы сомасы.
Тәуекелдерді топтау елдің белгілі бір аймақтарын немесе экономиканың
бөлек салалары мен секторларын несиелеу нәтижесінде пайда болатын
тәуекелдердің көп шоғырлануы кезінде қажетті болады. Мысалы, банктің
мақсаты тек бір ғана саланы дамыту болса, онда ол бірден бірнеше
кәсіпорындарды несиелендіру қажет. Диверсификацияның маңыздылығы осымен
түсіндіріледі, яғни несиелік портфельді бір салаға байланысты бірнеше
кәсіпорындарды несиелендіру болып табылады. Бұл әдіс қарыз алушылардың
несиені қайтаруға қабілетсіз болып табылған жағдайдағы тәуекелдің мөлшерін
азайтады. Несиелік портфельдің жалпы тәуекел дәрежесі көлемі мен сипаты
бойынша әр түрлі тәуекелдердің бірінің бірін орын толтыру нәтижесінде
төмендеуі мүмкін. Несиелік портфельдің диверсификациясын келесідей
сипаттамалар бойынша жүргізілуі мүмкін:
1. кәсіпкерлік іс-әрекеттер саласының даму дәрежесі;
2. тәуекелдердің аймақ бойынша деңгейлері;
3. қарыз алушыларды бірдей несие қабілеттілік дәрежесі бойынша
жіктеу;
4. несиелік тарихының мерзімі бойынша.
Осы сипаттамалар бойынша банк тәуекелдердің деңгейлерін топтайды.
Диверсификация тәуекелді хеджирлеудің ең тиімді және арзан әдісі болып
табылады. Қазақстандық екінші деңгейлі банктердің несиелік портфельдерінің
қажетті дәрежедегі дивесификациясының негізгі әдістері мыналар болып
табылады:
1) Несиені рационалдау – несиенің көлеміне, мерзіміне, проценттік
ставкалардың түрлеріне және несиені берудің басқа да шарттарына байланысты
несиелеуге қатаң және икемді шектеулерді қоюға байланысты қолданылатын
шаралардың жиынтығы. Бір қарыз алушыға берілетін несиеге байланысты
шектеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығарған пруденциалды
нормативтерінде (кесте 1) берілген. Қарыз алушылардың топтарына, яғни екі
немесе одан да көп өзара байланысты қарыз алушыларға байланысты несие
шектеулері бір қарыз алушыға қойылатын шектеумен бірдей болады. Бір қарыз
алушыға берілетін несиеге қойылатын шектеулер қарызды қайтармау тәуекелін
төмендету мақсатында жасалады. Егер қарыз алушы банк немесе несиелік мекеме
болып табылса, онда тәуекелдің деңгейі қаржылық талдау, қаржылық жағдайдың
мониторингі, банктің несиелік тарихы, корреспонденттік қатынастардың даму
деңгейі және банктің нарықтағы мәртебесін есепке ала отырып
есептеледі.7.155-157б
Кесте 1. Бір қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері.
Бір қарыз алушығы шаққандағы Бір қарыз алушығы шаққандағы
тәуеклдің ең үлкен мөлшері тәуекелдің меншікті капиталға
қатынасы %
банкпен ерекше қатынастағы клиенттер10 %
басқа қарыз алушылар
25%
2) Өтімділік тәуекелін шектеу мақсатында банк жеке сегмент бойынша
берілетін несиені сала бойынша топтарға жіктейді. Экономиканың жеке бір
салаларының даму қарқынының өзгеруіне байланысты банктер экономиканың әр
бір секторындағы несиелік ресурстардың шоғырлану қарқынына талдау жасайды.
Талдаудың нәтижесінде портфельдің сапасын басқарудағы басыңқылар
анықталады, және несие комитеті жеке бір салаларға шектеулер қояды.
3) Несиеге байланысты алынатын кепілзат бойынша диверсификация. Мұнда
кепілдіктер мен кепілзаттар қарастырылады. Кепілзат құнына, қызмет ету
мерзіміне және тағы басқа сипаттамаларына байланысты топталады.
4) Несие бойынша әр түрлі сыйақыларды қолдану;
5) Несие портфелін мерзімі әр түрлі несиелер бойынша
диверсификациялау. Мұндай диверсификацияның банк үшін маңызы өте зор,
өйткені мерзімі әр түрлі несиелердің тәуекел деңгейлері де әр түрлі болып
келеді.(Кесте 2)
Кесте 2. Несиелерді мерзіміне байланысты қойылатын шектер
Несиенің сипаттамасы Несиенің шекті мерзімі
1. Кәсіпорынның айналым капиталын 1,5 жылға дейін
өтеу үшін
2. Жеке тұлғаларға берілетін тұтыну 5 жылға дейін
несиелері
3. Банк қызметкерлеріне берілетін 5 жылға дейін
несие
4. Жалақы үшін берілетін несие 2 айға дейін
5. Инвестициялық қаржыландыру 2 жылға дейін
6. Банкаралық несие
- қысқа мерзімді несие 1 жылға дейін
- орта мерзімді несие 1 жылдан 3 жылға дейін
- ұзақ мерзімді несие 3 жылдан жоғары
7. Ломбардтық несие 1 айға дейін
8. Лизинг 5 жылға дейін
Несиелік портфельді дұрыс диверсификациялау банктік тәуекелдерді
сақтандырудың ең тиімді жолы болып келеді, бірақ бұл әдіс жеткілікті емес.
Несиелік портфельді диверсификациялау кезінде қарыз алушының қаржылық
жағдайы, кәсіпорынның өтімділігі, несиелік ресурстардағы қажеттілігі сияқты
факторлар қарастырылады. Несиелік комитет қарыз алушының қажеттіліктерін
толық қамтамасыз етуге, қаржылық жағдайы тұрақты клиенттерді іздеуге бір
саладағы несиенің көп шоғырландырмауына ұмтылуы керек. Бұл үшін банк
қаржылық нарықтықтың өзгерістеріне маркетингтік зерттеулер жүргізудің
нәтижесінде талдау және болжам жасауы керек.
Тәуекелдерді басқарудың келесі бір әдісі тәуекелдерді сақтандыру болып
табылады. Мұнда банк тәуекелдердің дәрежесін төмендету мақсатында
сақтандыру ұйымдарына тәуекелдерді жүктейді. Мысалы, несиелік тәуекел
жағдайында банк несиенің қайтарылмауына байланысты шығындарды сақтандыру
компанияларына береді. Несие қайтарылмаған жағдайда несиені сақтандыру
бойынша мекеме банкке толығымен несие сомасын қайтарады. Сақтандыру
объектісі - қарыз алушының несиені және несие бойынша есептелген
проценттерді қайтаруға байланысты банк алдындағы жауапкершілігі. Несиенің
қайтарылуын сақтандыру жауапкершілікті сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру объектілеріне болып коммерциялық несие, банктік несие, несиеге
байланысты міндеттемелер мен құқықтар жатқызылады.
Біздің мемлекетімізде несиені сақтандыру 1990 жылдан бастап екі
бағытта жүргізіледі 8.35-41б.
1) несиенің қайтарылмауын сақтандыру. Мұнда сақтандырушы ретінде несие
беретін банк, ал сақтандыру объектісі банктен несие алушы бір адам немесе
бірнеше адамдардың несиенің жалпы сомасын және несие бойынша есептелген
мүдені қайтару міндеттемесі болып табылады. Несиені қайтару мерзімінен
жиырма күн өткеннен кейін, қайтару күнінен бастап есептегенде қарыз алушы
жиырма күн ішінде несиені қайтармаса, онда несиені қайтаруға байланысты
міндеттеме толығымен сақтандырушыға жүктеледі. Егер сақтандыру шартында
ерекше келісімдер қарастырылмаса, онда сақтандырушы қайтарылмаған несиенің
елу проценттен тоқсан процент аралығында қайтаруға міндетті болады.
2) өтелмеген несие бойынша қарыз алушының сақтандыру міндеттемесі.
Мұнда сақтандырушы несиелік ресурстарды алған тұлға, ал сақтандыру
объектісі қарыз алушының банк алдындағы несиені өтеуге байланысты
міндеттемесі болып табылады. Шарттары несиені қайтарылмауынан сақтандыруға
ұқсас болып келеді.
Қазіргі уақытта қазақстандық екінші деңгейлі банктердің көбісі
сақтандыру компанияларының өнімдерін қолдануда. Мысалы, Туран Алем Банк
Акционерлік Қоғамы несилік тәуекелдің мөлшерін төмендету үшін сақтандыру
компанияларының көмегін қолданылады. Мұнда банк несиені беруге байланысты
құжаттармен сақтандыру компанияларын толығымен қамтамасыз етеді. Шартқа
отыру барысында екі жақты келісім шарт немесе үш жақты келісім шарт
толтырылады. Екі жақты келісім шарт қарыз алушы мен сақтандыру
компаниясының арасында, ал үш жақты келісім шарт қарыз алушы, банк және
сақтандыру компаниясының арасында жасалады. Қарыз алушы жеке немесе заңды
тұлға банк пен сақтандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАКРО-МИКРОЭКОНОМИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
БАНКТЕРДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘУКЕЛДІ БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕРІ
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі
Кафедра меңгерушісі
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының негізгі объектісі – Қазақстан Республикасының екінші
деңгейлі банктерінде кездесетін тәуекелдер және олардың пайда болу
ықтималдығы.
Диплом жұмысын жазуда теориялық – методологиялық негіз ретінде шетел,
Ресей мен Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым-экономистерінің қарыз
алушылардың несиелік қабілетін анықтау және оны бағалау әдістерінің
мәселелері туралы ғылыми еңбектері мен монографиялары, сонымен қатар
Қазақстан Республикасының құқықтық-нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, қорытындыдан және
өзара байланысты үш ірі тараудан тұрады. Өз кезегінде әр бір тарау бірнеше
тараушалардан құралған. Диплом жұмысым 55 бет, 9 кесте және 12 суретті
құрайды, соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар бар.
Кіріспе бөлімінде диплом жұмысын таңдаудағы көздеген мақсатым,
тақырыптың өзектілігі, зерттеу объектісі және диплом жұмысының жалпы
құрылымы берілген.
Бірінші тарауда банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық
аспектілеріне аса маңызды көңіл бөлінген. Мұнда тәуекелдің табиғаты, оның
банк тәжірибесінде алатын орны, пайда болу себептері және оларға әсер
ететін факторлар толығымен ашылған.
Ал екінші тарауда негізгі мәселе болып банктік тәуекелдерді басқару
қарастырылады. Қазақстандық банктердің тәжірибесінде несиелік тәуекел,
проценттік тәуекел, өтімділік тәуекелі және валюталық тәуекел жиі
кездесетін болғандықтан, бұл бөлімде негізінен осы аталып кеткен
тәуекелдерді басқаруға көп көңіл бөлінген. Сол сияқты, мұнда тәуекелдерді
есептеу, басқару әдістері мен бағалаудың тәсілдері берілген.
Үшінші тарауда тәуекелдерді басқарудың шетелдік және отандық
тәжірибесі көрсетіліп, солардың негізінде Қазақстандағы банктер үшін
тәуекелді басқарудың қолайлы әдісі анықталып, оны жетілдіру жолдары
ұсынылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәуекел түсінігі, мәні және пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қаржылық тәуекелдің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ
2.1 Тәуекелді басқару процесстері және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Республикасында тәуекелді басқарудың негізгі әдістері ... ..
2.3 Қаржы жүйесіндегі тәуекел дәрежесін төмендету
әдістері ... ... ... ... ... ..
3 БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ
45-50
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен
байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып
келеді. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден
қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі
мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген опрециясы тәуекелмен байланысты
болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына
байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге
болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысын жазу барысында мен келесідей
мақсатқа жетуді көздедім. Банктік тәуекелдердің теориясына талдау жасай
отырып, олардың түрлерін, оларды бағалаудың әдістері мен тәсілдерін, сол
сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен басқарылуының
теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді басқаруда шетелдік
тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін
тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – банктік тәуекелдер аясында банктік
менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады. Және
осы мақсаттың жүзеге асуына байланысты тәуекелдердің пайда болу факторларын
анықтау, Қазақстанның бүгінгі экономикалық жағдайында тәуекелдерді басқару
әдісін анықтау, шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау,
отандық және шетелдегі банктік тәуекелдерді басқару тәжірибелерінің
негізінде біздің экономикаға қолайлы басқару әдістерін анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей тапсырмаларды қарастырып өттім:
- банктік тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғышарттарын, олардың
теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- шетел банктерінің тәжірибесінен банктік тәуекелдерді басқарудың
негізгі әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктеріндегі олардың қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі бактерінің іс-әрекетінде кездесетін
тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен
басқару әдістерін анықтау.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Тәуекел түсінігі, мәні және пайда болуы
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.1.215б
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы мен
капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел
жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар
жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты
шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс
операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ
тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланысты төмендегі
суреттен көруге болады (сурет 1). Бұл сызбада табыс пен тәуекел арасындағы
байланыс бірнеше бөліктерге бөлінген және әр бір бөліктің өзіне тән
ерекшеліктері бар.1.25б
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен проблемаларға жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп
атауға болады.
Ал, екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі (сурет 2)2,36б. Тәуекелдің пайда
болуының үш көзін атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта,
яғни банктің іс-әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші
түрі субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының
өзгеруіне тәуелді қаржылық жағдайды айтамыз. Ол
мыналардан тұрады:
a) Проценттік тәуекел – ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен
байланысты тәуекелдің түрі.
b) Валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты тәуекелдің
түрі.
c) Инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
Сурет 2. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
a) Оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу
дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті.
b) Стратегиялық тәуекел – банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар: шешім қабылдау
үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы нарығының математикалық
модельдерінің сапасының төмен болуы, болжау және жоспарлау
әдістемелерінің толық еместігі.2.25б
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1. Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін
жоғалтумен байланысты.
2. Проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен
байланысты.
3. Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты.
4. Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін
болатын құнсыздануымен байланысты.
5. Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады.
6. Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен
байланысты.
7. Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді
электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
8. Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы
болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
9. Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.1.166-169б
1.2 Банктік тәуекелдердің жіктелуі
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне
ұрынады. Ондай тәуекелдер пайда болу уақтысына, пайда болу жеріне, ішкі,
сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерияларға байланысты
жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылады.
Сондықтан тәуекелдің бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осы себептерге байланысты банк үшін әр тәуекелдің
түрін талдау, оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға
соғады.
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді
мына элементтер бойынша топтаймыз:
1. коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
2. банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3. банк клиенттерінің құрамы;
4. тәуекелділікті есептеу әдістері;
5. банктік тәуекелдің деңгейі;
6. тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7. тәуекелді есепке алу сипаты;
8. банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1. Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі
кезде коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін
көрсетуге болады: маманданған, салалық және әмбебап (сурет 3).
Маманданған банктердің қызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі. Мысалы, инновациялық банктер жаңа
технологияларды несиелендірумен байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал,
әмбебап банктерде тәуекелдің барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін.
Сурет 3. Коммерциялық банктердің мамандануына байланысты жіктелуі
2. Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес ішкі
және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе клиенттің
іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің деңгейіне
көп факторлар әсер етеді. Олар: саяси, экономикалық, демографиялық,
әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары. Ішкі тәуекелге банктің және
оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен байланысты пайда болатын тәуекелдерді
жатқызуға болады. Ішкі тәуекелдерге мыналар жатады: банк басқармасы іс-
әрекетінің белсенділігі, тиімді маркетингтік саясатты таңдауы және тағы
басқа факторлар. Сыртқы тәуекелге мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел,
табиғи апаттар тәуекелі жатады, ал ішкі тәуекелдерге банк клиентінің
құрамы, банктік операциялардың сипаты және коммерциялық банктердің түрлері
жатқызылады (сурет 4).
Сурет 4. Банктік тәуекелдердің ықпал ету аясы
Ал, қазақстандық экономистер ішкі және сыртқы тәуекелдерді жоғарыдағы
кестеге қарағанда біраз өзгеше топтастырған (сурет 5)2,96-99б.
Сурет 5.Қазақстандық банктік тәуекелдер
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын деп екіге бөлуі болып табылады. Ал ішкі тәуекелдер
әкімшілік, қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке бөлінген. Басқарылатын
сыртқы тәуекелге клиенттік тәуекел, контрпартнерлық тәуекел жатады.
Басқарылмайтын сыртқы тәуекелдерге саяси, экономикалық, сақтандыру,
депозиттік, валюталық, инвестициялық, проценттік тәуекелдер жатады. Ал
әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық, басқару, ынталандыру, бақылау,
стратегиялық тәуекелдер жатады. Қаржылық тәуекелдерге қаржыландыру,
өтімділік, диверсификациялық, табыстылықтың төмендеу тәуекелдері жатады.
Ұйымдастырушылық тәуекелдерге ақпараттық, персоналдық, жаңа технологияларды
қолданумен байланысты тәуекелдер жатады.
3. Банк клиенттерінің құрамы. Клиенттің құрамына байланысты әр банк
тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған
байланысты банк клиенттеріне байланысты тәуекелдердің толық құрылымын
анықтауға болады(сурет 6).
Сурет-6. Банк клиенттерінің құрамы
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші, орта және ірі деп
үш топқа бөлуге болады. Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым
болып келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында
кәсіби бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті
капиталы аз болады, сондықтан олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге,
қатаң бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды. Ал ірі кәсіпорындар
керісінше, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жай бейімделеді және
өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді. Бірақ мұдай кәсіпорындардың
меншікті капиталы үлкен болады, сондықтан олар нарықтағы жағымсыз
экономикалық өзгерістерге төтеп бере алады.3.254-258б
Меншікке қатысына байланысты банктің клиенттері немесе кәсіпорындар
мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншікке
қатысына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің деңгейі де әр түрлі
болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын немесе
несие берместен бұрын клиенттер портфелінің сапасын тексереді. Осылайша
банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі бір деңгейде
ұстау үшін үнемі түрде клиенттер портфелінің сапасын тексере отырып нақты
және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.
4. Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады. Тәуекелді
талдау келесі кестедегідей жүргізіледі (сурет 7).3, 45-46б
Сурет 7. Тәуекелді есептеу(талдау) әдістері
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
қолдануға болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып
келеді. Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу
кезеңдерін, пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады. Тәуекелді
анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзақтығы, көлемі,
ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі қолданылатын
әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалық, сараптамалық
және тағы басқалары.
5. Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің деңгейі оқиғаның
болу ықтималдығымен сипатталады. Ол процент түрінде немесе коэффицент
түрінде анықталады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2002 жылдың үшінші шілдесінде
бекіткен Екінші деңгейлі банктер үшін пруденциалды нормативтер туралы
ережеге сәйкес тәуекелдің деңгейіне байланысты банк активтері ірі бес
топқа бөлінген. Бірінші топтағы активтерге кассадағы қолма-қол ақша,
аффинирленген бағалы металдар, үкіметке берілген несие, Ұлттық Банкке
берілген несие, Ұлттық Банктегі депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар
және тағы басқалары жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекелділік деңгейі 0-
ге тең. Екінші топтағы активтерге жергілікті билік органдарының шығарған
бағалы қағаздары, ЖАҚ Қазақстан ипотекалық компаниясының бағалы
қағаздары. Бұл активтердің тәуекел деңгейі 0.2-ге тең. Үшінші топтағы
активтерге аффинирленбеген бағалы металдар және тағы басқалары жатады және
олардың тәуекелі 0.5-ке тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп
айырысулар, негізгі құралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы
активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттік құны бойынша
есептелетін инвестициялар, субординацияланған қарыз, лицензияланған
программалық жабдықтау жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекел деңгейі 1-ге
тең.
6. Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру. Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді. (Сурет 8)
Сурет 8. Банктік тәуекелдерді уақыт тұрғысынан жіктеу.
Уақыт тұрғысынан қарастырсақ тәуекелдер ағымдағы, келешектегі және
бұрынғы деп үшке бөлінеді. Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз
ағымдағы және болашақтағы тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш
кезендегі тәуекелдер бір бірімен өте тығыз байланысты болып келеді.
Мысалы, ағымдағы кезеңде несие берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты
шығындар келешекте көрініс табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт
тұрғысынан үлестіру маңызды болып келеді.
7. Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8. Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Басқару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық тәуекелдер
реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуге болады.4.22-26б
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық негіздері
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
басқару мен жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар
ресурстар мен мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық
жоспарлау мен басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс
деңгейін жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (сурет 9)4,67-69б.
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық
деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты
банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады. Олардың
ішінде жиі кездесетіндер:
1. диверсификация;
2. нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
3. лимиттеу;
4. өзін-өзі сақтандыру;
5. хеджирлеу;
6. сапаны басқару.
1. Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне
байланысты тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді. Банк өзінің портфелін
төменде көрсетілген бағыттарға байланысты жиі диверсификациялау керек.
a) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
• мерзімі бойынша;
• тартылу түрлері бойынша (заңды тұлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың
депозиттері, банк аралық несие, халық аралық қарыздар);
• тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
b) қолданылатын құралдардың диверсификациясы: активтер портфелінде төлем
құралдары көп болу керек;
c) қалыптастырылған портфельдің диверсификациясы:
• мерзімі бойынша: көбінесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып
бөлінеді;
• қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде қарыздың аз мөлшерде бірақ
көп тұлғаларға берілуі керек.
2. Сақтандыру. Мейлінше, тәуекел деңгейі бар банк активтерінің барлық
түрлері сақтандырылуы керек;
3. Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық
позициялар кері мәмілелер арқылы хеджирлену керек;
4. Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды
есептен шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін
мемлекеттен немесе құрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе банктің
пайдасынан құралған резервтік қоры болуы керек.
5. Лимиттеу – банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар,
құралдар және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу.
Шектеудің келесідей көп тараған түрлері бар:
• әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
• әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
• бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
• баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
• келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін мөлшері;
• банктің әр бөлімшесі, әр құралы, әр позициясы бойынша пайда мен шығындар
лимиті.
6. Нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпараттарды алу практикада
келесі шаралардың көмегімен жүзеге асады:
• банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік бөлімшесінің материалдары және
мерзімді басылымдар бойынша ақпараттарды іздестіру;
• Блумберг, Телерейтер, Рейтер, Интернет сияқты маманданған фирмалардан
электрондық және ақпараттық қызметтерді алу және аналитикалық
агенттіктердің мерзімді басылымдарына жазылу;
7. Сапаны басқару – тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең көп
қолданылатын түрі. Оның негізгі мәні болып банк басқармасының тарапынан
тәуекелдердің алдын алу болып табылады. Мұндай тәсілмен басқару үшін банкке
маманданған қызметкерлер керек.
Несиелік тәуекелді басқару. Банк үшін несиелік тәуекелді басқарудың
маңызы зор болып табылады. Несиелік тәуекел – негізгі қарызды және берілген
қарыз бойынша есептелген проценттерді қайтармауға байланысты туындайтын
тәуеклдің түрі. Несиелік тәуекелдің бірдей дәрежеде клиентке және банкке
қатысы бар. Ол мынадай факторлармен байланысты туындауы мүмкін: кәсіби
белсенділіктің төмендеуі, сұраныс деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар
және тағы да басқа факторлар.4.67б
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Несиелік тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды.
Несиелік тәуекел немесе негізгі соманың қайтарылмау тәуекелі келесідей
өндірістік мәселелермен түсіндіріледі: өндірістің құлдырауы, өнімге деген
сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс саласындағы кризистік жағдай.
Банктегі несиелік тәуекелдің деңгейі келемідей факторларға байланысты:
• Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік саясатының
жиі өзгеріп отыруы;
• Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
• Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық аймақтар
мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
• Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы
нашар клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
• Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте несиелік процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің несиелік саясаты үш бөліктен
тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру
кезеңдерінен тұрады:
• Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.
• Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-
қатынасын тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік
қызметінің материалдары негізінде жүргізіледі.
• Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең.
• Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде
банк қарыз алушының конъюгктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие
алушының өндіретін товарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
• Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері
анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан
кепілдіктің сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие
көлеміне қатынасын реттеп отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
a) Жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері;
b) Товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың құрылымдары немесе үлес салмағы;
c) Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
d) Қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау.
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді.
Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
• Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау
арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін
коммерциялық банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен
айналысатын және табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
• Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау;
• Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
• Несиені сақтандыру;
• Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
• Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;
• Несиелік тәуекелді диверсификациялау;
• Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
1. қаржыландыру бағытын талдау;
2. несиені өтеу кезеңдерін талдау;
3. тәуекелдерді талдау;
4. менеджмент деңгейін талдау;
5. қаржылық түрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
қозғалысын талдау;
6. кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелгн
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
тортылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен
орны тортылады.5.79-81б
Несиелік тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін
шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі:
EL = CE*PD*SL, мұндағы:
EL – күтілген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
PD – дефолттың ықтималдығы;
SL – дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Несие беруге байланысты күтілмеген шығындар сомасы:
UEL = CE*SL
UEL – күтілмеген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
SL – дефолт болған жағдайдағы шығындар.
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі бар.
Олар жеке және бір бірімен қолдануы мүмкін:
• несиелік инспекторлар
• мен сараптаушылардың субъективті қорытындысы;
• автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе статистикалық модель болып табылады. Осы
модельдың арқылы банк бұрынғы клиенттерге талдау жүргізудің негізінде
потенциалды клиенттердің қарызды уақтында қайтару немесе қайтармау
ықтималдығын есептейді.
Проценттік тәуекелдерді басқару. Проценттік тәуекелдер дегеніміз –
тартылған қаражаттар бойынша төленетін проценттік ставканың орналастырылған
активтер бойынша алынатын проценттік ставкалардан жоғарлап кетуге
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Жалпы қарастырсақ, банк ісінде көп қолданылатын пассивтер мен
активтерді басқару түсінігі нарықтық конънктураның өзгеруне байланысты
активтер мен пассивтер бойынша проценттік ставкілерді басқару ұғымымен
сипатталады. Банктердегі проценттік тәуекелдерге талдау жүргізу үшін
активтер мен міндеттемелер өзгерісінің проценттік ставканың өзгерісіне
тәуелділігін анықтап алу керек.
Проценттік тәуекелдерді басқарудың мынадай құралдар қолданылады:
1. проценттік тәуекелдерді сақтандыру;
2. несиені өзгермелі проценттік ставкамен беру;
3. FRA (Forvard Rate Agreement) операцияларын жүргізу.
Валюталық тәуекелдерді басқару. Валюталық тәуекелдер - әр түрлі бағам
бойынша валютаны сату және сатып алу кезінде шығынға ұшырау. Бір валютаның
басқа валютамен салыстырғандағы бағамы әр түрлі факторларға байланысты
өзгереді. Ондай факторларға мыналар жатады: валютаның ішкі құны,
спекуляция, бір мемлекеттен екінші мемлекетке ақша ағымы. Валюталық тәуекел
ашық позиция жағдайында пайда болады.
Валюталық тәуекел әр банкте әр түрлі әдіспен басқарылады. Банктер
тарапынан ең жиі қолданылатын әдістердің бірі валюталық операцияларға шек
немесе лимит белгілеу болып табылады. Ондай лимиттерге мыналар жатады:
- шетел мемлекеттеріне байланысты лимиттер;
- клиенттермен жүргізілетін операциялар бойынша лимиттер;
- әр дилерге байланысты лимиттер;
- шығындарға байланысты лимиттер.
Өтімділік тәуекелін басқару. Өтімділік тәуекелі банк өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін орындау барысында өтімді қаражаттардың жетіспеу
мүмкіндігіне байланысты пайда болады. Өтімділік тәуекелі басқа банктік
тәуекелдердің туындысы болып табылады, яғни несиелік, проценттік
тәуекелдердің шамадан тыс жоғарлап кетуі өтімділік тәуекелінің жоғарлауына
әсерін тигізеді.
Өтімділік тәуекелінің деңгейі пассивтер есебінен қаржыландырылатын
өтімділігі жоқ активтер дәрежесімен сипатталады. Өтімділік тәуекелінің
пайда болу көзі ретінде пассивтердің мерзімі мен активтер мерзімінің
арасындағы айырманы қарастыруға болады, яғни банктердің ағымдағы
инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін қажетті пассивтерді уақтылы тарта
алмауы.
Дүние жүзілік тәжірибеде өтімділікті басқаруға байланысты бірнеше
әдістер қалыптасқан. Өтімділікті басқарудың базалық әдісі ресурстарды
активтер топтарының арасында бөлумен байланысты болып келеді. Ресурстарды
бөлу мынадай екі әдіске байланысты жүргізіледі: жалпы қор әдісі және
банк ішіндегі банктер әдісі.
Жалпы қор әдісінің мазмұны: ресурстардың қалыптасу көздеріне
қарамастан пассивтер сомасын әр түрлі активтердің арасында бөлу. Банк
белгілі бір активтік операцияны жүргізу кезінде осы әдіске сәйкес
ресурстардың қалыптасу көздерін есепке алмайды. Бұл тәсіл өтімділіктің
талаптарына жауап бермейді, сондықтан ол қарапайым немесе жай әдіс болып
саналады.
Банк ішіндегі банктер әдісіне сәйкес банктер тарапынан пассивтерді
бөлу барысында тартылған ресурстардың құрамына көңіл бөлінеді. Осылайша,
мерзімсіз депозиттер ретінде тартылған қаражаттар қысқа мерзімді және
өтімділігі жоғары активтерге орналастырылуы керек.
Өтімділік кризисі банктің банкроттыққа ұшырауына дейін пайда болады.
Ол негізінен банктік тәуекелдерді басқарумен байланысты проблемалардан
басталады. Өтімділік тәуекелін нашар басқару өтімділік кризисіне алып
келеді. Сондықтан банк төменде көрсетілген шараларды қолдана отырып
өтімділік тәуекелінің деңгейін төмендетуге тырысады:
- несиелік және проценттік тәуекелдерді тиімді басқару;
- өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз ету;
- баланстан тыс міндеттемелерді (кепіл, несиелік желі, овердрафт)
жоспарлау және реттеу;
- қызметкерлер арасында банктің қаржылық жағдайы туралы ақпараттарды
құпияда сақтау;
- банктің кез-келген уақытта нарықтан қарыз алу үшін жоғары репутациясын
сақтау немесе қалыптастыру.
Өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз етудің мынадай тәсілдері
бар. Өтімділікті басқарудың дәстүрлі әдісі болып, белгілі бір активтер
сомасын абсолютті өтімді түрде, яғни қолма-қол ақша түрінде сақтау. Бірақ
бұл әдіс банк тарапынан жиі қолданыс таппайды, өйткені бұл жағдайда банк
капиталының белгілі бір бөлігі жұмыс істемей, табыс деңгейі төмендейді.
Өтімділікті басқарудың екінші әдісі филиалдар жүйесін ашу арқылы тез арада
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын қолма-қол ақша ретінде тартады.
Өтімділікті басқарудың үшінші әдісі өтімді пассивтер құрылымын
қалыптастыру, ал төртінші әдісі резервтік қаражат көздерін қалыптастыру
болып табылады.6.106-108б
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ
ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқаруды ұйымдастыру шаралары
Қазіргі кезде банктік өнімдер, әсіресе несиелеу қызметтері
экономикалық дамудың негізгі элементі болып табылады. Оны үлкен
кәсіпорындар мен бірлестіктер, орта және кіші бизнес иелері, ауылшаруашылық
және сауда құрылымдары қолданылады. Бірақ отандық банктерде қарыз алушыға
несие беру кейбір факторлардың әсерінен несиені өтемеу тәуекелімен тығыз
байланысты болып келеді. Қазақстанның бүгінгі жалпы экономикасы және
аймақтары несиені көп қажет етуде. Бірақ банктер тәуекелдің жоғары
дәрежесін ескере отырып экономиканың қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз
ете алмайды. Банктер үшін несиелік ресурстарды тиімді орналастыру туралы
шешімді дұрыс қабылдау банктің экономикалық ортада табысқа жету көзі болып
табылады. Банктер несиелік қарым қатынастардың даму барысында несие беруден
көп жағдайда бас тартады, өйткені қарыз алушы несиені өтемеген жағдайда
банк шығындалып банкроттыққа ұшырауы мүмкін.
Осыған байланысты қазақстандық банктер үшін несиелік тәуекелді басқару
ең негізгі проблемалардың бірі болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі тетіктері банктің жүргізетін
ішкі саясатымен тығыз байланысты. Банктік тәжірибеде несиелік тәуекелдерді
реттеуге байланысты қолданылатын ұйымдастыру шаралары сауатты және дұрыс
жасалған несиелік саясатта қолданылады. Өз кезегінде банктің несиелік
саясаты несиелік тәуекелдерді басқару шаралары мен әдістерінен құралады.
Тиімді несиелік саясат несиелік тәуекелді басқарудағы құралдардың бірі
болып табылады. Ол негізінен несиелік операциялардың жүру барысында
несиелік тәуекелдің деңгейін төмендету мақсатында жасалады.
Шет ел әдебиеттерінде несиелік саясат несиелік саясат пен оны жүзеге
асыру әдістері несиелеу қағидаларына негізделетін несиелік іс-шаралардың
жиынтығы деп түсіндіріледі.
Банктегі несиелік саясаттың қажеттілігі несиелік ресурстарды
инвестициялау, несиелік процесті дамыту, оның тиімділігін арттыру және
несиелік тәуекелді төмендетуге бағытталған банктің негізгі басыңқы жолдарын
анықтаумен түсіндіріледі.
Банктің несиелік саясаты міндетті түрде несиелік тәуекелдердің пайда
болу мүмкіндігін қарастыруы керек және банктің қызметкерлеріне тәуекелді
басқару немесе дәрежесін төмендетуге байланысты ақпараттармен қамтамасыз
ету керек. Бірақ тәуекел дәрежесі төмен операциялардан түсетін табыс
деңгейі де төмен болады, көп жағдайда тәуекел дәрежесі жоғары банктік
қызметтер жоғары табысқа ие бола алады. Осылайша, банктің негізгі мақсаты
тәуекелді дұрыс басқару нәтижесінде тәуекел дәрежесі мен табыс деңгейінің
арасында ең тиімді қатынасты анықтау болып табылады.
Банктің несиелік саясаты банк қызметкерлерінің несиелеу объектілерін
клиенттің несие қабілеттілігін, төлем қабілеттілігін және басқа да банк
үшін маңызды факторлардың нәтижесінде дұрыс анықтау қабілеттіліне
негізделеді. Банктің несиелік саясаты банктік өнімдердің түрлерімен де
тығыз байланысты. Олардың нәтижесінде банктің табыстылығын қамтамасыз ету,
тәуекелді төмендету және реттеу органдарының талаптарына сай келу сияқты
мақсаттарының жүзеге асырылуын көздейтін несиелік портфель құрастыру керек.
Осыған байланысты банктің несиелік саясаты нарықтық конъюнктураның
өзгеруіне байланысты және банк ішіндегі немесе жалпы банктік жүйенің
өзгеруіне байланысты икемделіп отырылуы керек.
Қазақстандық банктердің несиелік саясатында көрініс табатын негізгі
параметрлер мыналар болып табылады:
• Заңды және жеке тұлғаларға несие беру шарттары;
• Банк қызметкерлеріне несие беру шарттары;
• Несиелік комитеттің қызметтері мен өкілеттігі, ұйымдастырушылық құрылымы;
• Берілітін несие көлеміне қойылатын шектеулер;
• Несиелік шарттарды рәсімдеу.
Коммерциялық банктердің несиелік саясаттарының мақсаттары мен
міндеттері көбінесе бірдей немесе ұқсас болып келеді. Олар негізінен
клиенттерге сапалы қызмет көрсетуге, тәуекелдерді төмендетуге, несиелік
портфельдің сапасын жоғарлатуға бағытталған. Кез-келген несиелік саясатта
несиелеу процесіне қатысатын клиенттердің санына, несиелердің түрлеріне,
несиенің көлеміне және уақтысына байланысты топталудың шарттары
көрсетіледі. Банктердің несиелік саясатында несиелік тәуекелді төмендету
жолдары қарастырылады. Ол несиелік тәуекелдерді жалпы талдау, тәуекелдің
деңгейін төмендетуге байланысты қолданылатын әдістемелік нұсқауларды шығару
арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстандың банктерде несиелік тәуекелдерді басқару келесідей
ұйымдастырушылық шараларды қолданудың нәтижесінде іске асады:
1. банктің несие портфелінің диверсификациясы;
2. несиелерді сақтандыру;
3. несиелердің қайтарылуын қамтамасыз ету немесе кепілзат;
4. провизияларды (резерв) құру;
5. қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау.
Банктің несие портфелінің диверсификациясы дегеніміз бір тұлғаға
берілетін қарыз мөлшерін төмендету, яғни қаражат мөлшерін көп тұлғаға ,
бірақ аз мөлшерде беру. Бір тұлғаға берілетін қарыз мөлшері шамадан көп
болса, онда банктің несиелік тәуекелінің деңгейі жоғарлап кетеді. Мұндай
жағдай банктің жағдайын нашарлатады немесе банкроттыққа дейін апарады.
Диверсификацияның негізгі мазмұны - бір немесе бірнеше тұлғаға берілетін
несиенің мөлшері банктік капиталдың белгілі бір мөлшерінен немесе
процентінен аспауы керек. Тәуекелдерді басқарудың бұл әдісі егер банк қарыз
алушының несие қабілеттілігіне күдікті болған жағдайда қолданылыады.
Берілетін несиенің аз мөлшері қарыз алушының несиені қайтара алмаған
жағдайында банктің шегетін шығынының мөлшерін төмендетеді. Диверсификация
екі бөліктен тұрады: әр қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің жеке деңгейі
және қарыз алушылардың тәуекелдерінің жалпы сомасы.
Тәуекелдерді топтау елдің белгілі бір аймақтарын немесе экономиканың
бөлек салалары мен секторларын несиелеу нәтижесінде пайда болатын
тәуекелдердің көп шоғырлануы кезінде қажетті болады. Мысалы, банктің
мақсаты тек бір ғана саланы дамыту болса, онда ол бірден бірнеше
кәсіпорындарды несиелендіру қажет. Диверсификацияның маңыздылығы осымен
түсіндіріледі, яғни несиелік портфельді бір салаға байланысты бірнеше
кәсіпорындарды несиелендіру болып табылады. Бұл әдіс қарыз алушылардың
несиені қайтаруға қабілетсіз болып табылған жағдайдағы тәуекелдің мөлшерін
азайтады. Несиелік портфельдің жалпы тәуекел дәрежесі көлемі мен сипаты
бойынша әр түрлі тәуекелдердің бірінің бірін орын толтыру нәтижесінде
төмендеуі мүмкін. Несиелік портфельдің диверсификациясын келесідей
сипаттамалар бойынша жүргізілуі мүмкін:
1. кәсіпкерлік іс-әрекеттер саласының даму дәрежесі;
2. тәуекелдердің аймақ бойынша деңгейлері;
3. қарыз алушыларды бірдей несие қабілеттілік дәрежесі бойынша
жіктеу;
4. несиелік тарихының мерзімі бойынша.
Осы сипаттамалар бойынша банк тәуекелдердің деңгейлерін топтайды.
Диверсификация тәуекелді хеджирлеудің ең тиімді және арзан әдісі болып
табылады. Қазақстандық екінші деңгейлі банктердің несиелік портфельдерінің
қажетті дәрежедегі дивесификациясының негізгі әдістері мыналар болып
табылады:
1) Несиені рационалдау – несиенің көлеміне, мерзіміне, проценттік
ставкалардың түрлеріне және несиені берудің басқа да шарттарына байланысты
несиелеуге қатаң және икемді шектеулерді қоюға байланысты қолданылатын
шаралардың жиынтығы. Бір қарыз алушыға берілетін несиеге байланысты
шектеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығарған пруденциалды
нормативтерінде (кесте 1) берілген. Қарыз алушылардың топтарына, яғни екі
немесе одан да көп өзара байланысты қарыз алушыларға байланысты несие
шектеулері бір қарыз алушыға қойылатын шектеумен бірдей болады. Бір қарыз
алушыға берілетін несиеге қойылатын шектеулер қарызды қайтармау тәуекелін
төмендету мақсатында жасалады. Егер қарыз алушы банк немесе несиелік мекеме
болып табылса, онда тәуекелдің деңгейі қаржылық талдау, қаржылық жағдайдың
мониторингі, банктің несиелік тарихы, корреспонденттік қатынастардың даму
деңгейі және банктің нарықтағы мәртебесін есепке ала отырып
есептеледі.7.155-157б
Кесте 1. Бір қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері.
Бір қарыз алушығы шаққандағы Бір қарыз алушығы шаққандағы
тәуеклдің ең үлкен мөлшері тәуекелдің меншікті капиталға
қатынасы %
банкпен ерекше қатынастағы клиенттер10 %
басқа қарыз алушылар
25%
2) Өтімділік тәуекелін шектеу мақсатында банк жеке сегмент бойынша
берілетін несиені сала бойынша топтарға жіктейді. Экономиканың жеке бір
салаларының даму қарқынының өзгеруіне байланысты банктер экономиканың әр
бір секторындағы несиелік ресурстардың шоғырлану қарқынына талдау жасайды.
Талдаудың нәтижесінде портфельдің сапасын басқарудағы басыңқылар
анықталады, және несие комитеті жеке бір салаларға шектеулер қояды.
3) Несиеге байланысты алынатын кепілзат бойынша диверсификация. Мұнда
кепілдіктер мен кепілзаттар қарастырылады. Кепілзат құнына, қызмет ету
мерзіміне және тағы басқа сипаттамаларына байланысты топталады.
4) Несие бойынша әр түрлі сыйақыларды қолдану;
5) Несие портфелін мерзімі әр түрлі несиелер бойынша
диверсификациялау. Мұндай диверсификацияның банк үшін маңызы өте зор,
өйткені мерзімі әр түрлі несиелердің тәуекел деңгейлері де әр түрлі болып
келеді.(Кесте 2)
Кесте 2. Несиелерді мерзіміне байланысты қойылатын шектер
Несиенің сипаттамасы Несиенің шекті мерзімі
1. Кәсіпорынның айналым капиталын 1,5 жылға дейін
өтеу үшін
2. Жеке тұлғаларға берілетін тұтыну 5 жылға дейін
несиелері
3. Банк қызметкерлеріне берілетін 5 жылға дейін
несие
4. Жалақы үшін берілетін несие 2 айға дейін
5. Инвестициялық қаржыландыру 2 жылға дейін
6. Банкаралық несие
- қысқа мерзімді несие 1 жылға дейін
- орта мерзімді несие 1 жылдан 3 жылға дейін
- ұзақ мерзімді несие 3 жылдан жоғары
7. Ломбардтық несие 1 айға дейін
8. Лизинг 5 жылға дейін
Несиелік портфельді дұрыс диверсификациялау банктік тәуекелдерді
сақтандырудың ең тиімді жолы болып келеді, бірақ бұл әдіс жеткілікті емес.
Несиелік портфельді диверсификациялау кезінде қарыз алушының қаржылық
жағдайы, кәсіпорынның өтімділігі, несиелік ресурстардағы қажеттілігі сияқты
факторлар қарастырылады. Несиелік комитет қарыз алушының қажеттіліктерін
толық қамтамасыз етуге, қаржылық жағдайы тұрақты клиенттерді іздеуге бір
саладағы несиенің көп шоғырландырмауына ұмтылуы керек. Бұл үшін банк
қаржылық нарықтықтың өзгерістеріне маркетингтік зерттеулер жүргізудің
нәтижесінде талдау және болжам жасауы керек.
Тәуекелдерді басқарудың келесі бір әдісі тәуекелдерді сақтандыру болып
табылады. Мұнда банк тәуекелдердің дәрежесін төмендету мақсатында
сақтандыру ұйымдарына тәуекелдерді жүктейді. Мысалы, несиелік тәуекел
жағдайында банк несиенің қайтарылмауына байланысты шығындарды сақтандыру
компанияларына береді. Несие қайтарылмаған жағдайда несиені сақтандыру
бойынша мекеме банкке толығымен несие сомасын қайтарады. Сақтандыру
объектісі - қарыз алушының несиені және несие бойынша есептелген
проценттерді қайтаруға байланысты банк алдындағы жауапкершілігі. Несиенің
қайтарылуын сақтандыру жауапкершілікті сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру объектілеріне болып коммерциялық несие, банктік несие, несиеге
байланысты міндеттемелер мен құқықтар жатқызылады.
Біздің мемлекетімізде несиені сақтандыру 1990 жылдан бастап екі
бағытта жүргізіледі 8.35-41б.
1) несиенің қайтарылмауын сақтандыру. Мұнда сақтандырушы ретінде несие
беретін банк, ал сақтандыру объектісі банктен несие алушы бір адам немесе
бірнеше адамдардың несиенің жалпы сомасын және несие бойынша есептелген
мүдені қайтару міндеттемесі болып табылады. Несиені қайтару мерзімінен
жиырма күн өткеннен кейін, қайтару күнінен бастап есептегенде қарыз алушы
жиырма күн ішінде несиені қайтармаса, онда несиені қайтаруға байланысты
міндеттеме толығымен сақтандырушыға жүктеледі. Егер сақтандыру шартында
ерекше келісімдер қарастырылмаса, онда сақтандырушы қайтарылмаған несиенің
елу проценттен тоқсан процент аралығында қайтаруға міндетті болады.
2) өтелмеген несие бойынша қарыз алушының сақтандыру міндеттемесі.
Мұнда сақтандырушы несиелік ресурстарды алған тұлға, ал сақтандыру
объектісі қарыз алушының банк алдындағы несиені өтеуге байланысты
міндеттемесі болып табылады. Шарттары несиені қайтарылмауынан сақтандыруға
ұқсас болып келеді.
Қазіргі уақытта қазақстандық екінші деңгейлі банктердің көбісі
сақтандыру компанияларының өнімдерін қолдануда. Мысалы, Туран Алем Банк
Акционерлік Қоғамы несилік тәуекелдің мөлшерін төмендету үшін сақтандыру
компанияларының көмегін қолданылады. Мұнда банк несиені беруге байланысты
құжаттармен сақтандыру компанияларын толығымен қамтамасыз етеді. Шартқа
отыру барысында екі жақты келісім шарт немесе үш жақты келісім шарт
толтырылады. Екі жақты келісім шарт қарыз алушы мен сақтандыру
компаниясының арасында, ал үш жақты келісім шарт қарыз алушы, банк және
сақтандыру компаниясының арасында жасалады. Қарыз алушы жеке немесе заңды
тұлға банк пен сақтандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz