Қазақстан Республикасы банктерінің ақша-несие саясаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ ПАЙЫЗДЫҚ
САЯСАТЫ
1.1Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.8
1.2 Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... 9.10
1.3 Екінші деңгейдегі банктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.13
1.4 Коммерциялық банктердің инвестицияық қызметі ... ... ... ... ... ... ..14.17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ АҚША.НЕСИЕ
САЯСАТЫ
2.1 Ақша.несие саясатының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.21
2.2 Ақша.несие саясатының табыстау механизмі және оның
салық,бюджет,валюта саясаттарымен байланысы ... ... ... ... ... ... ...22.26
2.3 2006 . 2008 жылдардағы Қазақстандағы пайыздық саясатты талдау...27.28
2.4 Экономикадағы ақша.несиелік реттеудің кейбір аспектілері ... ... ... .29.32
2.5 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... 33.34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.38
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ ПАЙЫЗДЫҚ
САЯСАТЫ
1.1Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.8
1.2 Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... 9.10
1.3 Екінші деңгейдегі банктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.13
1.4 Коммерциялық банктердің инвестицияық қызметі ... ... ... ... ... ... ..14.17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ АҚША.НЕСИЕ
САЯСАТЫ
2.1 Ақша.несие саясатының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.21
2.2 Ақша.несие саясатының табыстау механизмі және оның
салық,бюджет,валюта саясаттарымен байланысы ... ... ... ... ... ... ...22.26
2.3 2006 . 2008 жылдардағы Қазақстандағы пайыздық саясатты талдау...27.28
2.4 Экономикадағы ақша.несиелік реттеудің кейбір аспектілері ... ... ... .29.32
2.5 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... 33.34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.38
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, сегіз сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер қамтып отыр.
Бірінші бөлімде Ұлттық банктің экономикадағы ролі, мәні және мақсаты мен қажеттілігі қарастырылды, сонымен қатар Ұлттық банктің пайыздық саясаты, ақша – несие саясатының түрлері қарастырылды, сонымен қатар пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірбиелеріне сипат берілді.
Осы бөлімде мемлекеттің ақша – несие саясатында пайыздық саясатының қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды. Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар, ақша – несие саясатының субъектілері анықталды.
Екінші бөлімде, ҚҰБ-нің ақша – несие саясатының басты бағыттары, оны жүргізудің жолдары және реттеуі қарастырылды, сонымен қатар, ақша – несие саясатының табыстау механизімі және оның салық - бюджет, валюта саясаттарымен байланысына сипат берілді. Осы бөлімде Қазақстан Республикасының пайыздық саясатына талдау жасалып, негізгі көрсеткіштеріне баға берілді. Монетарлық саясаттың негізгі бағыттары анықталып, оларды жетілдіру жолдары қарастырылды.
Осы бөлімде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі «банктердің банкі», қызметінің маңыздылығы және екінші деңгейлі банктердің қызметін қабылдау, қадағалау және бақылау жүргізу бағыттарына сипат берілді. Сонымен қатар, Ұлттық банкінің екінші деңгейлі банктермен есеп айырысу операцияларын жүргізу қызметі қарастырылды. Және де Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2006 – 2009 жылдарға арналған ақша несие саясатына сипаттама берілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, сегіз сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер қамтып отыр.
Бірінші бөлімде Ұлттық банктің экономикадағы ролі, мәні және мақсаты мен қажеттілігі қарастырылды, сонымен қатар Ұлттық банктің пайыздық саясаты, ақша – несие саясатының түрлері қарастырылды, сонымен қатар пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірбиелеріне сипат берілді.
Осы бөлімде мемлекеттің ақша – несие саясатында пайыздық саясатының қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды. Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар, ақша – несие саясатының субъектілері анықталды.
Екінші бөлімде, ҚҰБ-нің ақша – несие саясатының басты бағыттары, оны жүргізудің жолдары және реттеуі қарастырылды, сонымен қатар, ақша – несие саясатының табыстау механизімі және оның салық - бюджет, валюта саясаттарымен байланысына сипат берілді. Осы бөлімде Қазақстан Республикасының пайыздық саясатына талдау жасалып, негізгі көрсеткіштеріне баға берілді. Монетарлық саясаттың негізгі бағыттары анықталып, оларды жетілдіру жолдары қарастырылды.
Осы бөлімде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі «банктердің банкі», қызметінің маңыздылығы және екінші деңгейлі банктердің қызметін қабылдау, қадағалау және бақылау жүргізу бағыттарына сипат берілді. Сонымен қатар, Ұлттық банкінің екінші деңгейлі банктермен есеп айырысу операцияларын жүргізу қызметі қарастырылды. Және де Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2006 – 2009 жылдарға арналған ақша несие саясатына сипаттама берілді.
1. Егемен Қазақстан. 1999. 13 қараша.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылы 13 карашадағы Жарлығымен 15 караша Ұлттық валюта - тенге Күні, Қазакстан Республикасы каржы саласы кызметкерлерінің кәсіби мейрамы болып жарияланды (ҚР ПҮАЖ, 1997. №49. 454-бап.)
3. Қазақстан Республикасы Ұлттык Банк Басқармасының 2001 жылы 3 наурыздағы каулысымен колма-кол ақша белгісі — тиын акща айналымынан алынды. (Қараныз: Егемен Қазакстан. 2001. 29 наурыз).
4. Ақша айналымы дегеніміз елдегі тарихи калыптасқан және ұлттық заңнамамен бекітілген ақшаның жүзеге асуының ұйымдастыру нысаны болып табылады. Қараңыз: Хусбяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Алматы: Жеті жарғы, 1955.
5. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995.
6. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2004.
7. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2005
8. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2005.
9. Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 2006.
10. Банки и банковские операции / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 2007.
11. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, .
12. Брокеры и реги2006страторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2005
13. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда¬телей, Тандем, Экмос, 2006.
14. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2003.
15. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 2006.
16. Шеденов О. Жалпы экономикалық теория. Алматы, Экономика 2006. – 680 б
17. Финансы. Денежное обращение. Кредит / Под.ред. Дробозиной Л.А. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 2006.
18. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. «Елорда» - 2007ж 159 – 161 б
19. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат 2006.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылы 13 карашадағы Жарлығымен 15 караша Ұлттық валюта - тенге Күні, Қазакстан Республикасы каржы саласы кызметкерлерінің кәсіби мейрамы болып жарияланды (ҚР ПҮАЖ, 1997. №49. 454-бап.)
3. Қазақстан Республикасы Ұлттык Банк Басқармасының 2001 жылы 3 наурыздағы каулысымен колма-кол ақша белгісі — тиын акща айналымынан алынды. (Қараныз: Егемен Қазакстан. 2001. 29 наурыз).
4. Ақша айналымы дегеніміз елдегі тарихи калыптасқан және ұлттық заңнамамен бекітілген ақшаның жүзеге асуының ұйымдастыру нысаны болып табылады. Қараңыз: Хусбяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Алматы: Жеті жарғы, 1955.
5. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995.
6. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2004.
7. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2005
8. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2005.
9. Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 2006.
10. Банки и банковские операции / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 2007.
11. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, .
12. Брокеры и реги2006страторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2005
13. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда¬телей, Тандем, Экмос, 2006.
14. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2003.
15. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 2006.
16. Шеденов О. Жалпы экономикалық теория. Алматы, Экономика 2006. – 680 б
17. Финансы. Денежное обращение. Кредит / Под.ред. Дробозиной Л.А. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 2006.
18. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. «Елорда» - 2007ж 159 – 161 б
19. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат 2006.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ ПАЙЫЗДЫҚ
САЯСАТЫ
1.1Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2 Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... 9-10
1.3 Екінші деңгейдегі банктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-13
1.4 Коммерциялық банктердің инвестицияық қызметі ... ... ... ... ... ... ..14-17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ АҚША-НЕСИЕ
САЯСАТЫ
2.1 Ақша-несие саясатының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-21
2.2 Ақша-несие саясатының табыстау механизмі және оның
салық,бюджет,валюта саясаттарымен байланысы ... ... ... ... ... ... ...22-26
2.3 2006 – 2008 жылдардағы Қазақстандағы пайыздық саясатты талдау...27-28
2.4 Экономикадағы ақша-несиелік реттеудің кейбір аспектілері ... ... ... .29-32
2.5 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... 33-34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .35-36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-38
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі
саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы
нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты
— айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты
азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді
қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде
пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа
пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің
нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, сегіз сұрақты,
сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер қамтып отыр.
Бірінші бөлімде Ұлттық банктің экономикадағы ролі, мәні және мақсаты
мен қажеттілігі қарастырылды, сонымен қатар Ұлттық банктің пайыздық
саясаты, ақша – несие саясатының түрлері қарастырылды, сонымен қатар
пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірбиелеріне сипат берілді.
Осы бөлімде мемлекеттің ақша – несие саясатында пайыздық саясатының
қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды. Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы
ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк
жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады.
Сонымен қатар, ақша – несие саясатының субъектілері анықталды.
Екінші бөлімде, ҚҰБ-нің ақша – несие саясатының басты бағыттары, оны
жүргізудің жолдары және реттеуі қарастырылды, сонымен қатар, ақша – несие
саясатының табыстау механизімі және оның салық - бюджет, валюта
саясаттарымен байланысына сипат берілді. Осы бөлімде Қазақстан
Республикасының пайыздық саясатына талдау жасалып, негізгі көрсеткіштеріне
баға берілді. Монетарлық саясаттың негізгі бағыттары анықталып, оларды
жетілдіру жолдары қарастырылды.
Осы бөлімде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банктердің
банкі, қызметінің маңыздылығы және екінші деңгейлі банктердің қызметін
қабылдау, қадағалау және бақылау жүргізу бағыттарына сипат берілді.
Сонымен қатар, Ұлттық банкінің екінші деңгейлі банктермен есеп айырысу
операцияларын жүргізу қызметі қарастырылды. Және де Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің 2006 – 2009 жылдарға арналған ақша несие
саясатына сипаттама берілді.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен
жүргізелетін пайыздық саясатының негізіг проблемалары мен оларды жетілдіру
жолдарына сипат берілді.
Яғни, Қазақстан Республикасының пайыздық саясатының қазіргі кездегі
қиыншылықтары анықталды және одан шығудың жолдарына сипат берлді.
Курстық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланылып отыр.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ ПАЙЫЗДЫҚ
САЯСАТЫ
1.1 Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні
Ақша мемлекет пайда болмастан көп бұрын қолданысқа енді және ол
тауардың әр түрлі болатындығын білдірді. Бұл айырбас қатынастарының
дамуының нәтижесі еді. Сөйтіп, ақша өзінің тауар ретіндегі сапасын
біртіндеп жоғалтып, оның құнының баламасына көшті. Мемлекет өзінің каржы
қызметі саласында өзіне дейінгі қолданылған акшаны пайдаланды. Қазақстан
Республикасы өзінің төл теңгесін шығарғанға дейін кеңесетік (кейін
ресейлік) сомдарды қодданды. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы
1993 жылғы 12 карашадағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығымен енгізілді. Жарлықта ұлттық валютаны 1993 жылдың 15 карашасынан
бастап енгізу көзделді.
Қазақстан Республикасының ақша бірлігі (ұлттық, валютасы) теңге болып
табылады. Тенге 100 тиыннан тұрады.
Ережелерге сәйкес екінші деңгейдегі банктер клиенттерден банкттік
шоттарға ешкандай кедергісіз қолма-қол тиындарды кедергісіз қабыддау мен
операциялық кассаны қамтамасыз етуге міндетті; занды және жеке тұлғалардан
тиындарды теңгеге, басқа да айналымдағы ақша белгілеріне ауыстыру
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының акша айналымынан қолма-қол тиынды
алудын шектеулі мерзімі белгіленбейді және ол ақша айналымынан толык шығып
қалғанша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының айналымдағы ақша белгілері банкнот пен
монеталардан тұрады. Банкнот пен монетаньщ көрсетілетін құнының құрылымын
Қазақстан Ұлттық Банкі белгілейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы заңына сәйкес
Қазақстан Республикасы аумағыңда қолма-қол ақшаны шығару, олардын
айналысын ұйымдастыру және айналыстан алуды тек қана Қазақстан Ұлттық
Банкі қолма-қолсыз эквивалентпен алу арқылы банкнот пен монеталарды
банктерге сату нысанында жүзеге асырады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өзінің ақша жүйесі қалыптасты. [4, 78] Ақша
жүйесінің элементі мемлекет белгілеген ақша айналымы болып табылады. Ақша
айналымына қолма-қол және қолма-қолсыз нысандағы ақша қозғалысы жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасындағы ақшалардың бірден-
бір эмитенті Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкноттар мен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгерлікті анықтайды, олардын жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді,
қолдағы ақшаны сақтау, жою және инкассациялау тәртібін белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің айналысқа шығарған банкноттары мен
монеталары олардың белгіленген құнымен Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында төлемдердің барлық түрлері бойынша, сондай-ақ банк шоттарына,
енгізу және акша аудару үшін қабылдауға міңдетті, олар Қазақстан
Республикасының барлық банктерінде шектеусіз ұсатылады және айырбасталады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкнот пен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгірлікті анықтайды, олардың жасалып шығары-луы, қолдағы ақшаны сақтау,
жою және инкассациялау тәртібін белгілейді. Қазақстан Республикасында
шығарылған банкнот-тар мен тиындардын көрсетілген құндық құрамы, нысаны
және орнекті кескіндемесі болуға тиіс. Банкноттар мен монеталардың аталған
сипаттамалары баспасөзде жарияланады.
Қазақстан Ұлттық Банкінен басқа ешкім Қазақстан Ұлттық Банкі шығарған
банкноттар мен монеталарды жарамсыз деп жариялай алмайды.
Тозған және бүлінген, өзінің толык көлемінін кемінде жетпіс проценті
сақталған банкноттарды Қазақстан Ұлтгык Банкі және Қазақстан
Республикасының банктері шектеусіз айырбастайды және жоғалған немесе
жойылған банкноттар мен монеталарды өтеуге міндетті емес.
Банкноттар мен тиындарды құқыққа қайшы жасап шығаруға, сондай-ақ
қолдағы ақшаны санкциясыз эмиссиясын іске асыруға кінәлі адамдар Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа
тартылады.
Ақша бірлігін ауыстыруға Қазақстан Республикасы Президентінің құқығы
бар. Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы ақша
бірлігінің колданылу тәртібін, мерзімін және шарттарын белгілейді.
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді.
ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты
жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет
ету үшін пайдаланады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін
көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша
жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде
шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе
белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы —
шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге
оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде,
валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу
мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік
нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Теңгенің айырбас бағамы
анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасыңдағы шекті қатынастың
бұзылуы Ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық
операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы
ретінде қызмет етеді.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк
мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші
деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын
несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін
нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа
мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа
мерзімді несиелер бойынша пайыз мелшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің
мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты темендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлуметтік
ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра
түсті.
Ақша-несие - бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы
мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегі субъектісі — Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Ақша-несие саясатының түрлері
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-
ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар
жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады. Ақырғы
мақсат:
а) экономиканың өсуі; ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру; в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны; ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі; в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей және жанама құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама
құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты.
Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде, тікелей және
жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты
ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құраддары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құраддарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі
деңгейін белгілеу;
- ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған
қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
- мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
- анктерге және үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
1.2 Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірибиесі
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
деңгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктердің категорияларына
депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті
резервтер федералдың резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында
сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің
АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір
көзін құрайды. АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайындалу негізі
коммерциялың банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен
бекітілген резервтер коммерциялың банктердің несиелеу қабілетіне әсер
ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару Кеңесінің басты құралы
болып табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан
немесе жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен коммерциялық,
банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы
тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау
құралы болып табылады деген Кэмпбел Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю.
Федералды резервтік жүйе экономикалың құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгейін жиі қысқартып отырған.
Ұлттың банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдың
нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды
орындау барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
1. Міндетті резервтер;
2. Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық, банк орташа айлық,
қайта қаржыландыру мәлшерлемесінің 50% көлемінде теңгедегі резервтер
бойынша, ал еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша
Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа
өлшемді мөлшерлемесінің 50% көлемінде пайыз төленді.
Қазақстан Республикасының 2006-2009 жылдарға арналған макроэкономикалық
көрсеткiштерiнiң болжамы
Көрсеткіштер 2006 есеп 2007 Болжам
2008 2009
ЖІӨ, млрд. теңге 7457,1 8725 9988 11459
Өткен жылға %-бен ЖІӨ-нің нақты 109,5 108,3 108,3 108,9
өзгеруі
ЖІӨ, млрд. АҚШ долл. ресми 56,1 68,7 78,6 90,2
бағам бойынша
ЖІӨ, млрд. АҚШ долл. сатып 160,7 173,9 194,2 218,1
алу қабілетінің шамасы (САҚШ) бойынша
Халықтың жан басына шаққандағы 3703 4486 5092 5799
ЖІӨ, АҚШ долл. ресми бағам бойынша
Халықтың жан басына шаққандағы 10619 11358 12571 14018
ЖІӨ, АҚШ долл. САҚШ бойынша
Тұтыну бағалары индексі (жылға орташа 5,7-7,6 5-7 5-7
алғанда), %-бен 7,6
Ақша базасы, млрд. теңге 663 939 1184 1416
Ақша массасы, млрд. теңге 2065 2789 3561 4413
Экономиканы монеталандыру деңгейі, % 271 32 35,7 38,5
1.3 Екінші деңгейдегі банктер.
Кредиттік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын
дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық,
кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық
банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған
(міне, осында коммерциялық банк деген атауға ие болды). Бірақ,
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де
салаларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген
сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болды. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
кредиттік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз кленттеріне 200-ге жуық әралуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда
өзін де пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін
пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері кредит жүйесінің негізгі операциялық буыны болып
қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-кредит нарығының жағдайына
көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да
пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс құралы
қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның
үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды
пайдаланады. Бұл кезде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана
соманы қысқа мерзімге салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде
коммерциялық банктер іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша
қаражатын тарту мүмкін емес.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс алады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен өздерінің
өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана пайданы сезінеді
(мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға ұлғайтқанда). Болашақ қарыз
алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың ішінде берілетін қарыз бойынша
жоғары пайызды төлеуге кімнің жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай
қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда кредиттер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және олардың
акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды. Ондай
қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы
әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады; көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға
жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік кредит – ең қолайлы және көптеген жағдайда орны
ауыстырылмайтын қаржылық қызметтердің формасы ретінде ол нақты қарыз
алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне
мүмкіндік береді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, кредиттік жүйенің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету
керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару
жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынандай базалық негізгі қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуды жүзеге асыру,
кредит беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттаынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп тек қолма-қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін
өте маңызды. Ол тиімді кредит жүйесін іске асыра отырып, экономиканың
өсуіне қажетті жағдай туғызады. Банк кредиттерінің жетіспеушілігі және өте
жоғары пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес, ал
экономиканың басқа буынында қажетті қор пайда есебінен жиналуын күтіп,
болмаса сырттан келуін күтіп қозғалыссыз жатыр. Халық шаруашылығындағы осы
сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себебі, бір жағынан, мынандай ірі ақша
сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші жағынан, мұндай
ақшалардың пжетіспейтіндігі сезіліп тұрады.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуде маңызды роль атқарады.
өздерінің депозиттік және кредиттік операцияларының көмегімен олар уақытша
бос ақша қаражаттарын жинақтайды және кредит түрінде оларды бере отырып,
халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем
құралдарын жасайды.
Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін жоятыны да рас. Бұл
біріншіден, клиенттің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және
екіншіден, кредитті қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында
мүмкін болады.
1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен.
Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чартер (рұқсат)
алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың үкіметтен
чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет етуі банк
жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.
ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және мүше болуға жіберілген
коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше-банкі болып табылады. Заң бойынша барлық
Ұлттық Банктер ФРЖ-ге кіруі тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары
бойынша және ФРЖ-нің мүше-банктерге қоятын талаптарына сәйкес келген
жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы ФРЖ-ге
мүше-банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүше-банктер жалпы коммерциялық
банктер қатарының 40%-ын құрайды.
Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналасына бақылау, банктерді
ФРЖ-нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бұл ФРЖ-ге
мүше-банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын
қалыпқа келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз
банктер.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу
кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және
шетелдерде ашылған болатын көптеген ірі банктер банктік холдинг-
компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру
формасы тек қана банк бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-ақ
жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг-компаниялар 6 мыңға
жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін бақылайды.
Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу сондай-ақ банктік
холдинг-компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік
жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы
бәсекенің артыруына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің
бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдау, электрондық терминалдардың пайда
болуы және АҚШ-та жалықаралық банктік операциялардың таралуы септігін
тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада
өсуіне байланысты күшейді (мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән
көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары).
1.4 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі.
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ
мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы (бағалы қағаздар портфелі) және ұзақ мерзімдік
банк кредиттерін беру арқылы (қарыздар портфелі) жүзеге асады. Жеке,
мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен реттеледі, ол
заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің инвестициялық іс-
әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқықтары қорғалады.
Қазақстанда заңға сәйкес инвестиция деп кәсіпкерлік іс-әрекет және
басқа да пайда әкелетін іс-әрекет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары – жеке
және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.
Берілген жағдайдағы әңгіме коммерциялық банктердің инвестициялық қызметіне
қатысты.
Әдетте банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің
өздерінің басшылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне
ақшалай қаражаттар салу. Тар мағынада банктердің инвестициялық қызметі
деп, банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы
қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның қарыздан бірқатар
айырмашылығы бар. Біріншіден, қарыздар салыстырмалы қысқа мерзімде
қайтарымдылық шартымен қолданылады, ал инвестиция салынған ақша иесіне
қайтпас бұрын, салыстырмалы ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының ағынын
қамтамасыз ету мақсатында жасалыды. Екіншіден, кредиттеу кезінде
бастамашылық қарыз алушыдан болған, ал инвестиция кезінде – кредит
берушіден (банктен) болады. Үшіншіден, кредиттік мәміле нақты кредит
беруші мен қарыз алушы арасында жасалады, ал инвестициялау нарықта
міндетті қызметті қарастырады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету.
Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар,
оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер).
Қорлық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен
ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және акционерлік немесе
облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.
Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі қорлық бағалы
қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция,
облигация), ал көмекші бағалы қағаздар қосымша құқықтар мен талаптарды
білдіреді (купондар, талондар).
Соңғыларына пайыз немесе дивидент түрінде табыс алу құқығын беретін
купондар – белгілі бір бағалы қағаздардың сатылу құқығын беретін купондар
жатады. Олар нарықта айналысқа түсе алады. Талондар купондарды алу құқығын
береді.
Олар өздерінің айналысқа қатысуының ерекшеліктерімен нарықтық және
нарықтық емес болып бөлінеді. Бірінші нарықта еркін айналады, яғни
биржалық немесе биржалық емес айналым шеңберінде еркін сатып алынып, еркін
сатылады және эмитентке мерзімі жетпей қайтарылмайды. Екіншілерінің
керісінше екінші ретті айналымы (яғни биржада және тысқары жүруі)
болмайды, бірақ мерзімі бітпей эмитентке қайтарылуы мүмкін.
Бағалы қағаздар иелерінің құқықтары ерекшеліктерімен байланысты
мәлімдеуші, ордерлік және атаулы болып бөлінеді.
Мәлімдеуші бағалы қағаздар – бұл мәлімдеуші чектер, акциялар,
облигациялар, салымдық анықтамалары, қоймалық анықтамалар және т.б..
Оларды сату және иесінің құқықтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.
Ордерлік бағалы қағаздар – оларды ұстаушылардың құқықтары сол
қағаздың мәлімдеушісімен және сол сияқты аударып жазу белгілерінің
сәйкестігімен расталады.
Атаулы бағалы қағазда ұстаушының аты міндетті болады.
Қаржылық бағалы қағаздар мемлекеттік және мемлекеттік емес
субъектілермен эмиссияланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазыналық вексельдер, қазыналық бондар,
қазыналық міндеттемелер жатады. Мемлекеттік еместерге акциялар,
облигациялар, қысқа мерзімді міндеттемелер, депозиттік сертификаттар
жатады.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде коммерциялық банктерде
мынандай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде – депортамент немесе
басқарма, орташаларында мен кішілерінде – инвестициялық немесе қор
бөлімдері. Олар банктің инвестициялық саясатын банк есебінен, немесе
клиент тапсырмасы бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың,
ұйымдардың, ведомостволардың бағалы қағаздарын шығарып сата алады,
клиенттің бағалы қағаздар портфелін сәйкес ақыға сақтап, басқарады.
Банктердің бағалы қағаздармен операциялары қорлық, коммерциялық,
эмиссиондық, саудалық, сенімділік, кепілдік, гарантиялық түрде болады.
Бағалы қағаздар қозғалысы – акцияларды сату, немесе қарыз беру –
бағалы қағаздар нарығын қалыптастырады. Бағалы қағаздар нарығының негізін
құрайтын биржа – бағалы қағаздар айналымын ұйымдастыратын ерекше
экономикалық институт. Биржа – бұл екінші реттегі нарық, бұнда бағалы
қағаздармен сауда-саттық нәтижесінде халық шаруашылығы ауқымында қаржылық
ресурстарды қайта бөлу, бағалы қағаздардың өтімділігінің жүзеге асады және
бағалы қағаздарды қосымша шығару үшін жағдай жасалады. Бар акционерлік
қоғамдардың, компаниялардың, банктердің бағалы қағаздың қосымша
эмиссиялауы алғашқы нарықты қалыптастырады.
Бағалы қағаздар нарығы – бұл қаржылық нарықтың анағұрлымдамыған
бөлігі, оған ақша және капитал нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы
нарығы, бағалы қағаздар нарығымен қоса, инфляция қарқынының өсуіне
байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы
қағаздардың бағамдары төмендеуде, сол сияқты бағалы қағаздарға деген
қызығушылық та төмендеп тұр. Жалпы айтқанда, Республикамызда банктердің
инвестициялық қызметі алғашқы даму сатысында.
Банктер бірден-бір акциялардың (үлесті бағалы қағаздың)
эмитенттерінің анағұрлым белсенділері болып табылады. Үлестік бағалы
қағаздардың эмиссиясы қарыздық бағалы қағаздың эмиссиясымен салыстырғанда
анағұрлым тиімді болып көрінеді.
Акцияларды орналастырудың нарықтық бағамына бағытталған жоғары бағасы
алғашқы шығарылған акциялардың номиналдық құнсыздануымен байланысты
иелерінің инфляциялық шығындарын өтей алмайды. Банк акцияларының қор
биржасындағы бағамының динамикасы ұзақ мерзімді және орта мерзімді
болашақта инфляция қарқынын компенсациялауды жүзеге асырады. Ірі
банктердің акцияларының бағамы, тіпті, екі номиналдан аспаған. Акция
ұстаушылардың мүдделерін қорғау банкі активтерін жыл сайын қайта
бағалауға, сондай-ақ бұрынғы акционерлер арасында үлестірілетін жаңа
акциялар шығаруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қарыздық міндеттемелер нарығының дамуына жақсы жағдай
жасалған. Бірақ, бұл депозиттік және жинақ сертификаттарына, вексельдерге
қарағанда, облигацияларға анағұрлым аз қатысты. Себебі, облигацияларды
шығару банктермен қарыздық міндеттемелерді шығарумен салыстырғанда заңмен
қатаңырақ бақылананды.
Ал, депозиттік және жинақ сертификаттарының нарығы жеткілікті
мөлшерде ауқымды және бәсекелес болып табылады. Бірақ, сертификаттардың
екінші реттік айналысы іс жүзінде дамымаса да, алғашқы орналастыру шегінде
олар орташа табысты тұрақты бағалы қағаз ретінде үнемі сұраныста болады
және сатып алушы үшін біршама қолайлы.
Банктердің үлкен қызығушылығы вексель айналысымен байланысты. Банктік
вексель ақша сертификатының барлық қасиеттеріне ие. Оның артықшылығы – ол
тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарымен сауда-саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар
бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты
активтерді қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша
тағайындалуы алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық
конъюктурасы алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді.
АТФ банктің несие беруінің басты көрсеткіштеріне талдау
2002 2003 2004 2005 2006
Несиелер, млн. тг 17928,4 23563,2 32778,7 52644,6 88977,1
Оның ішінде: қысқа мерзімді16923,3 21015,9 25048 40013,6 59036,5
Ұзақ мерзімді 1005,1 2547,3 7730,7 12631 29940,6
Қарыздар бойынша 10350,5 14232,8 26325,1 44019,8 61155,4
берешектер, млн. тг
Оның ішінде: по Қысқа 5650,5 7413,5 12604 17548,1 13951,1
мерзімді несиелер
Ұзақ мерзімді мерзім 4700 6819,3 13721,1 26471,7 24478,7
Несиелер, млн. тг 6748,2 18776,2 65919,5 96732,1 61183,1
Оның ішінде: қысқа мерзімді4320,2 14050,1 58810,4 84852,3 47558
Ұзақ мерзімді 2428 4726,1 7109,1 11879,8 13625,1
Депозиттар, млн. тг 13343,4 20888,5 21996,9 29607,7 36112,7
Ұлттық валютада млнт. тг 6614,5 8968,1 12508,3 21916 24882,7
Басқа валютада, млн. тг 6728,9 11920,4 9488,6 7691,7 11230
Қайнар көзі: Банки Казахстана №4, 2007, 7
2 ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКТЕРІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ
2.1 Қазақстан Ұлттық Банкінің ақша – несие саясаты
Осы бөлімде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша – несие
саясатына шолу жасайық. 1993 жылы 13 сәуірде Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің оныншы сессиясында Қазақстан Республикасыньщ Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңы қабылданды, ол Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттерін, қызмет принципін, құқықтык
мәртебесі мен өкілеттігін, оның банк жүйесіңдегі рөлі мен орнын,
мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынасын айкындап берді. Заң
Қазақстан Республикасыньщ ақшалай және заемдык қаражаттарға деген
сұранысын қамтамасыз етуде, салым салушылардың мүддесі мен мемлекеттік
несие саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуде кепілдікті қарастырды. Заң
Ұлттық Банктің негізгі міндеттерін айқындап берді: ақша айналымы, несие,
банктік есеп айырысуларды ұйымдастыру және валюталық қатынастар саласында
мемлекеттің саясатын әзірлеу мен жүзеге асыруға қатысу; несие берушілер
мен банктің салымшыларының, несиелік, есеп айырысу мекемелерінің, сондай-
ақ валютаны сатып алу, сату және айырбастау бойынша операцияларды жүзеге
асыратын мекемелердің клиенттерінің мүдделерін қорғау, банктік және басқа
несие мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде оны
сақтауға бақылау жасау; Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын
жүзеге асыру саласында мүдделерін қорғау.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның
енгізілуіне байланысты Қазақстанның Ұлттық Банкіне ақша-несие жүйесінің
жұмыс істеу жауапкершілігі, оның бюджетпен және банкілермен қарым-
қатынастарында классикалык принциптерді енгізу, банктердің қызметін
реттеудін жүйесін бекіту міндеттері жүктелді. Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасының — қазақстандық теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету — мемлекеттің орталык банкісі — Қазақстан Ұлттық Банкінің
негізгі міндеттерінін біріне айналды.
Орталық банктердің тиімді қызметі ұлтгық дәстүр тұрғысынан оны
ұйымдастыру мен басқара білуге көп байланысты болады. 1995 жылғы 30
наурызда шыққан Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Жарлығы Кдзақстан
Республикасы Ұлттық Банкінін міндеттерін, қызмет принципін, құқықтық
мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның мемлекетгік банк жүйесіндегі рөлі мен
орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда еліміздін жаңа Конституциясының
кабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді.
Ақшаның кұнсыздануын төменгі деңгейде ұстап, ұлттық валютанын
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие
саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-
бір орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты:
- қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
- ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының
деңгейлерін;
- ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін;
- ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен
көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес
коммерциялық вексельдерді қайта есепке алуды жүргізеді.
Қайта қаржыландырудын ресми ставкасы ақша-несие саясатының негізгі
операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта каржыландырудын ресми ставкасын ақша
нарығының жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне және инфляциялык болжауларға қарай белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жузеге асыратын шеңбердегі
қаржы нарығында сыйақының нарықтык ставкаларына әсер ету максатында ақша-
несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйакының ставкасын
белгілейді.
Резервтік талаптар нормативі банктер алдындағы міндеттемелерді кеміту
есебінен міндеттемелердің жалпы сомасынан процент есебінде есептеледі және
40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі айырықша жағдайларда міндеттемелердің есуіне
резервтік талаптар енгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардыц
нормативтерін әзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан
ерте колданысқа енгізілмейді.
Ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері бұзылған кезде
Қазақстан Республикасының заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Банкі
белгілеген мөлшерде айыппұл салынып, ендіріліп алынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банк кызметін тоқтатқан кезде бір апта мерзім
ішінде банкке Қазақстан Ұлттық Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып
береді.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді айырықша жағдайларда
ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандык шектеулері
дегеніміз операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша
ставкалардың ең жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының
(мүлденің) ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру
немесе тежеу максатында несиенін накты түрлерін реттеу болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді ақша-несиемен
реттеудің жанама әдістерімен инфляциялык процестерді тоқтату мүмкін
болмаған жағдайда қолдануға құқылы.
Ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі
мынадай операция түрлерін жүзеге асырады:
1) қарыздар беру;
2) депозиттер қабылдау;
3) валюталықинтервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарын шығару;
5) Мемлекеттік және басқа да бағалы кағаздарды сатып алу және сату, оның
ішінде кері сатып алу құқығымен;
6) коммерциялык вексельдерді қайта есепке алу;
7) Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасынын шешімі бойынша басқа да
операциялар.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының қабылданған бағдарларына
сәйкес банктердін карыз алуының жалпы көлемін реттейді.
Банктерге берілетін карыздарды беру мен өтеу тәртібін, талаптарын,
түрлерін, мерзімдерін және лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі қарыздарды өтімділігі жоғары және кауіпсіз
бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ ПАЙЫЗДЫҚ
САЯСАТЫ
1.1Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2 Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... 9-10
1.3 Екінші деңгейдегі банктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-13
1.4 Коммерциялық банктердің инвестицияық қызметі ... ... ... ... ... ... ..14-17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ АҚША-НЕСИЕ
САЯСАТЫ
2.1 Ақша-несие саясатының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-21
2.2 Ақша-несие саясатының табыстау механизмі және оның
салық,бюджет,валюта саясаттарымен байланысы ... ... ... ... ... ... ...22-26
2.3 2006 – 2008 жылдардағы Қазақстандағы пайыздық саясатты талдау...27-28
2.4 Экономикадағы ақша-несиелік реттеудің кейбір аспектілері ... ... ... .29-32
2.5 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... 33-34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .35-36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-38
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі
саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы
нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты
— айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты
азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді
қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде
пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа
пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің
нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, сегіз сұрақты,
сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер қамтып отыр.
Бірінші бөлімде Ұлттық банктің экономикадағы ролі, мәні және мақсаты
мен қажеттілігі қарастырылды, сонымен қатар Ұлттық банктің пайыздық
саясаты, ақша – несие саясатының түрлері қарастырылды, сонымен қатар
пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірбиелеріне сипат берілді.
Осы бөлімде мемлекеттің ақша – несие саясатында пайыздық саясатының
қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды. Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы
ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк
жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады.
Сонымен қатар, ақша – несие саясатының субъектілері анықталды.
Екінші бөлімде, ҚҰБ-нің ақша – несие саясатының басты бағыттары, оны
жүргізудің жолдары және реттеуі қарастырылды, сонымен қатар, ақша – несие
саясатының табыстау механизімі және оның салық - бюджет, валюта
саясаттарымен байланысына сипат берілді. Осы бөлімде Қазақстан
Республикасының пайыздық саясатына талдау жасалып, негізгі көрсеткіштеріне
баға берілді. Монетарлық саясаттың негізгі бағыттары анықталып, оларды
жетілдіру жолдары қарастырылды.
Осы бөлімде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банктердің
банкі, қызметінің маңыздылығы және екінші деңгейлі банктердің қызметін
қабылдау, қадағалау және бақылау жүргізу бағыттарына сипат берілді.
Сонымен қатар, Ұлттық банкінің екінші деңгейлі банктермен есеп айырысу
операцияларын жүргізу қызметі қарастырылды. Және де Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің 2006 – 2009 жылдарға арналған ақша несие
саясатына сипаттама берілді.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен
жүргізелетін пайыздық саясатының негізіг проблемалары мен оларды жетілдіру
жолдарына сипат берілді.
Яғни, Қазақстан Республикасының пайыздық саясатының қазіргі кездегі
қиыншылықтары анықталды және одан шығудың жолдарына сипат берлді.
Курстық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланылып отыр.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТЕРІНІҢ ПАЙЫЗДЫҚ
САЯСАТЫ
1.1 Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні
Ақша мемлекет пайда болмастан көп бұрын қолданысқа енді және ол
тауардың әр түрлі болатындығын білдірді. Бұл айырбас қатынастарының
дамуының нәтижесі еді. Сөйтіп, ақша өзінің тауар ретіндегі сапасын
біртіндеп жоғалтып, оның құнының баламасына көшті. Мемлекет өзінің каржы
қызметі саласында өзіне дейінгі қолданылған акшаны пайдаланды. Қазақстан
Республикасы өзінің төл теңгесін шығарғанға дейін кеңесетік (кейін
ресейлік) сомдарды қодданды. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы
1993 жылғы 12 карашадағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығымен енгізілді. Жарлықта ұлттық валютаны 1993 жылдың 15 карашасынан
бастап енгізу көзделді.
Қазақстан Республикасының ақша бірлігі (ұлттық, валютасы) теңге болып
табылады. Тенге 100 тиыннан тұрады.
Ережелерге сәйкес екінші деңгейдегі банктер клиенттерден банкттік
шоттарға ешкандай кедергісіз қолма-қол тиындарды кедергісіз қабыддау мен
операциялық кассаны қамтамасыз етуге міндетті; занды және жеке тұлғалардан
тиындарды теңгеге, басқа да айналымдағы ақша белгілеріне ауыстыру
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының акша айналымынан қолма-қол тиынды
алудын шектеулі мерзімі белгіленбейді және ол ақша айналымынан толык шығып
қалғанша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының айналымдағы ақша белгілері банкнот пен
монеталардан тұрады. Банкнот пен монетаньщ көрсетілетін құнының құрылымын
Қазақстан Ұлттық Банкі белгілейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы заңына сәйкес
Қазақстан Республикасы аумағыңда қолма-қол ақшаны шығару, олардын
айналысын ұйымдастыру және айналыстан алуды тек қана Қазақстан Ұлттық
Банкі қолма-қолсыз эквивалентпен алу арқылы банкнот пен монеталарды
банктерге сату нысанында жүзеге асырады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өзінің ақша жүйесі қалыптасты. [4, 78] Ақша
жүйесінің элементі мемлекет белгілеген ақша айналымы болып табылады. Ақша
айналымына қолма-қол және қолма-қолсыз нысандағы ақша қозғалысы жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасындағы ақшалардың бірден-
бір эмитенті Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкноттар мен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгерлікті анықтайды, олардын жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді,
қолдағы ақшаны сақтау, жою және инкассациялау тәртібін белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің айналысқа шығарған банкноттары мен
монеталары олардың белгіленген құнымен Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында төлемдердің барлық түрлері бойынша, сондай-ақ банк шоттарына,
енгізу және акша аудару үшін қабылдауға міңдетті, олар Қазақстан
Республикасының барлық банктерінде шектеусіз ұсатылады және айырбасталады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкнот пен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгірлікті анықтайды, олардың жасалып шығары-луы, қолдағы ақшаны сақтау,
жою және инкассациялау тәртібін белгілейді. Қазақстан Республикасында
шығарылған банкнот-тар мен тиындардын көрсетілген құндық құрамы, нысаны
және орнекті кескіндемесі болуға тиіс. Банкноттар мен монеталардың аталған
сипаттамалары баспасөзде жарияланады.
Қазақстан Ұлттық Банкінен басқа ешкім Қазақстан Ұлттық Банкі шығарған
банкноттар мен монеталарды жарамсыз деп жариялай алмайды.
Тозған және бүлінген, өзінің толык көлемінін кемінде жетпіс проценті
сақталған банкноттарды Қазақстан Ұлтгык Банкі және Қазақстан
Республикасының банктері шектеусіз айырбастайды және жоғалған немесе
жойылған банкноттар мен монеталарды өтеуге міндетті емес.
Банкноттар мен тиындарды құқыққа қайшы жасап шығаруға, сондай-ақ
қолдағы ақшаны санкциясыз эмиссиясын іске асыруға кінәлі адамдар Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа
тартылады.
Ақша бірлігін ауыстыруға Қазақстан Республикасы Президентінің құқығы
бар. Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы ақша
бірлігінің колданылу тәртібін, мерзімін және шарттарын белгілейді.
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді.
ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты
жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет
ету үшін пайдаланады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін
көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша
жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде
шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе
белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы —
шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге
оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде,
валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу
мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік
нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Теңгенің айырбас бағамы
анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасыңдағы шекті қатынастың
бұзылуы Ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық
операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы
ретінде қызмет етеді.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк
мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші
деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын
несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін
нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа
мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа
мерзімді несиелер бойынша пайыз мелшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің
мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты темендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлуметтік
ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра
түсті.
Ақша-несие - бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы
мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегі субъектісі — Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Ақша-несие саясатының түрлері
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-
ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар
жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады. Ақырғы
мақсат:
а) экономиканың өсуі; ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру; в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны; ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі; в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей және жанама құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама
құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты.
Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде, тікелей және
жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты
ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құраддары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құраддарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі
деңгейін белгілеу;
- ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған
қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
- мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
- анктерге және үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
1.2 Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжірибиесі
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
деңгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктердің категорияларына
депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті
резервтер федералдың резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында
сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің
АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір
көзін құрайды. АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайындалу негізі
коммерциялың банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен
бекітілген резервтер коммерциялың банктердің несиелеу қабілетіне әсер
ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару Кеңесінің басты құралы
болып табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан
немесе жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен коммерциялық,
банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы
тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау
құралы болып табылады деген Кэмпбел Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю.
Федералды резервтік жүйе экономикалың құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгейін жиі қысқартып отырған.
Ұлттың банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдың
нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды
орындау барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
1. Міндетті резервтер;
2. Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық, банк орташа айлық,
қайта қаржыландыру мәлшерлемесінің 50% көлемінде теңгедегі резервтер
бойынша, ал еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша
Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа
өлшемді мөлшерлемесінің 50% көлемінде пайыз төленді.
Қазақстан Республикасының 2006-2009 жылдарға арналған макроэкономикалық
көрсеткiштерiнiң болжамы
Көрсеткіштер 2006 есеп 2007 Болжам
2008 2009
ЖІӨ, млрд. теңге 7457,1 8725 9988 11459
Өткен жылға %-бен ЖІӨ-нің нақты 109,5 108,3 108,3 108,9
өзгеруі
ЖІӨ, млрд. АҚШ долл. ресми 56,1 68,7 78,6 90,2
бағам бойынша
ЖІӨ, млрд. АҚШ долл. сатып 160,7 173,9 194,2 218,1
алу қабілетінің шамасы (САҚШ) бойынша
Халықтың жан басына шаққандағы 3703 4486 5092 5799
ЖІӨ, АҚШ долл. ресми бағам бойынша
Халықтың жан басына шаққандағы 10619 11358 12571 14018
ЖІӨ, АҚШ долл. САҚШ бойынша
Тұтыну бағалары индексі (жылға орташа 5,7-7,6 5-7 5-7
алғанда), %-бен 7,6
Ақша базасы, млрд. теңге 663 939 1184 1416
Ақша массасы, млрд. теңге 2065 2789 3561 4413
Экономиканы монеталандыру деңгейі, % 271 32 35,7 38,5
1.3 Екінші деңгейдегі банктер.
Кредиттік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын
дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық,
кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық
банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған
(міне, осында коммерциялық банк деген атауға ие болды). Бірақ,
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де
салаларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген
сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болды. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
кредиттік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз кленттеріне 200-ге жуық әралуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда
өзін де пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін
пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері кредит жүйесінің негізгі операциялық буыны болып
қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-кредит нарығының жағдайына
көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да
пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс құралы
қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның
үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды
пайдаланады. Бұл кезде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана
соманы қысқа мерзімге салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде
коммерциялық банктер іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша
қаражатын тарту мүмкін емес.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс алады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен өздерінің
өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана пайданы сезінеді
(мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға ұлғайтқанда). Болашақ қарыз
алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың ішінде берілетін қарыз бойынша
жоғары пайызды төлеуге кімнің жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай
қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда кредиттер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және олардың
акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды. Ондай
қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы
әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады; көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға
жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік кредит – ең қолайлы және көптеген жағдайда орны
ауыстырылмайтын қаржылық қызметтердің формасы ретінде ол нақты қарыз
алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне
мүмкіндік береді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, кредиттік жүйенің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету
керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару
жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынандай базалық негізгі қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуды жүзеге асыру,
кредит беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттаынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп тек қолма-қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін
өте маңызды. Ол тиімді кредит жүйесін іске асыра отырып, экономиканың
өсуіне қажетті жағдай туғызады. Банк кредиттерінің жетіспеушілігі және өте
жоғары пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес, ал
экономиканың басқа буынында қажетті қор пайда есебінен жиналуын күтіп,
болмаса сырттан келуін күтіп қозғалыссыз жатыр. Халық шаруашылығындағы осы
сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себебі, бір жағынан, мынандай ірі ақша
сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші жағынан, мұндай
ақшалардың пжетіспейтіндігі сезіліп тұрады.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуде маңызды роль атқарады.
өздерінің депозиттік және кредиттік операцияларының көмегімен олар уақытша
бос ақша қаражаттарын жинақтайды және кредит түрінде оларды бере отырып,
халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем
құралдарын жасайды.
Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін жоятыны да рас. Бұл
біріншіден, клиенттің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және
екіншіден, кредитті қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында
мүмкін болады.
1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен.
Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чартер (рұқсат)
алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың үкіметтен
чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет етуі банк
жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.
ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және мүше болуға жіберілген
коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше-банкі болып табылады. Заң бойынша барлық
Ұлттық Банктер ФРЖ-ге кіруі тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары
бойынша және ФРЖ-нің мүше-банктерге қоятын талаптарына сәйкес келген
жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы ФРЖ-ге
мүше-банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүше-банктер жалпы коммерциялық
банктер қатарының 40%-ын құрайды.
Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналасына бақылау, банктерді
ФРЖ-нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бұл ФРЖ-ге
мүше-банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын
қалыпқа келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз
банктер.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу
кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және
шетелдерде ашылған болатын көптеген ірі банктер банктік холдинг-
компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру
формасы тек қана банк бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-ақ
жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг-компаниялар 6 мыңға
жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін бақылайды.
Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу сондай-ақ банктік
холдинг-компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік
жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы
бәсекенің артыруына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің
бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдау, электрондық терминалдардың пайда
болуы және АҚШ-та жалықаралық банктік операциялардың таралуы септігін
тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада
өсуіне байланысты күшейді (мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән
көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары).
1.4 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі.
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ
мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы (бағалы қағаздар портфелі) және ұзақ мерзімдік
банк кредиттерін беру арқылы (қарыздар портфелі) жүзеге асады. Жеке,
мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен реттеледі, ол
заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің инвестициялық іс-
әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқықтары қорғалады.
Қазақстанда заңға сәйкес инвестиция деп кәсіпкерлік іс-әрекет және
басқа да пайда әкелетін іс-әрекет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары – жеке
және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.
Берілген жағдайдағы әңгіме коммерциялық банктердің инвестициялық қызметіне
қатысты.
Әдетте банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің
өздерінің басшылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне
ақшалай қаражаттар салу. Тар мағынада банктердің инвестициялық қызметі
деп, банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы
қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның қарыздан бірқатар
айырмашылығы бар. Біріншіден, қарыздар салыстырмалы қысқа мерзімде
қайтарымдылық шартымен қолданылады, ал инвестиция салынған ақша иесіне
қайтпас бұрын, салыстырмалы ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының ағынын
қамтамасыз ету мақсатында жасалыды. Екіншіден, кредиттеу кезінде
бастамашылық қарыз алушыдан болған, ал инвестиция кезінде – кредит
берушіден (банктен) болады. Үшіншіден, кредиттік мәміле нақты кредит
беруші мен қарыз алушы арасында жасалады, ал инвестициялау нарықта
міндетті қызметті қарастырады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету.
Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар,
оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер).
Қорлық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен
ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және акционерлік немесе
облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.
Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі қорлық бағалы
қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция,
облигация), ал көмекші бағалы қағаздар қосымша құқықтар мен талаптарды
білдіреді (купондар, талондар).
Соңғыларына пайыз немесе дивидент түрінде табыс алу құқығын беретін
купондар – белгілі бір бағалы қағаздардың сатылу құқығын беретін купондар
жатады. Олар нарықта айналысқа түсе алады. Талондар купондарды алу құқығын
береді.
Олар өздерінің айналысқа қатысуының ерекшеліктерімен нарықтық және
нарықтық емес болып бөлінеді. Бірінші нарықта еркін айналады, яғни
биржалық немесе биржалық емес айналым шеңберінде еркін сатып алынып, еркін
сатылады және эмитентке мерзімі жетпей қайтарылмайды. Екіншілерінің
керісінше екінші ретті айналымы (яғни биржада және тысқары жүруі)
болмайды, бірақ мерзімі бітпей эмитентке қайтарылуы мүмкін.
Бағалы қағаздар иелерінің құқықтары ерекшеліктерімен байланысты
мәлімдеуші, ордерлік және атаулы болып бөлінеді.
Мәлімдеуші бағалы қағаздар – бұл мәлімдеуші чектер, акциялар,
облигациялар, салымдық анықтамалары, қоймалық анықтамалар және т.б..
Оларды сату және иесінің құқықтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.
Ордерлік бағалы қағаздар – оларды ұстаушылардың құқықтары сол
қағаздың мәлімдеушісімен және сол сияқты аударып жазу белгілерінің
сәйкестігімен расталады.
Атаулы бағалы қағазда ұстаушының аты міндетті болады.
Қаржылық бағалы қағаздар мемлекеттік және мемлекеттік емес
субъектілермен эмиссияланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазыналық вексельдер, қазыналық бондар,
қазыналық міндеттемелер жатады. Мемлекеттік еместерге акциялар,
облигациялар, қысқа мерзімді міндеттемелер, депозиттік сертификаттар
жатады.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде коммерциялық банктерде
мынандай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде – депортамент немесе
басқарма, орташаларында мен кішілерінде – инвестициялық немесе қор
бөлімдері. Олар банктің инвестициялық саясатын банк есебінен, немесе
клиент тапсырмасы бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың,
ұйымдардың, ведомостволардың бағалы қағаздарын шығарып сата алады,
клиенттің бағалы қағаздар портфелін сәйкес ақыға сақтап, басқарады.
Банктердің бағалы қағаздармен операциялары қорлық, коммерциялық,
эмиссиондық, саудалық, сенімділік, кепілдік, гарантиялық түрде болады.
Бағалы қағаздар қозғалысы – акцияларды сату, немесе қарыз беру –
бағалы қағаздар нарығын қалыптастырады. Бағалы қағаздар нарығының негізін
құрайтын биржа – бағалы қағаздар айналымын ұйымдастыратын ерекше
экономикалық институт. Биржа – бұл екінші реттегі нарық, бұнда бағалы
қағаздармен сауда-саттық нәтижесінде халық шаруашылығы ауқымында қаржылық
ресурстарды қайта бөлу, бағалы қағаздардың өтімділігінің жүзеге асады және
бағалы қағаздарды қосымша шығару үшін жағдай жасалады. Бар акционерлік
қоғамдардың, компаниялардың, банктердің бағалы қағаздың қосымша
эмиссиялауы алғашқы нарықты қалыптастырады.
Бағалы қағаздар нарығы – бұл қаржылық нарықтың анағұрлымдамыған
бөлігі, оған ақша және капитал нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы
нарығы, бағалы қағаздар нарығымен қоса, инфляция қарқынының өсуіне
байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы
қағаздардың бағамдары төмендеуде, сол сияқты бағалы қағаздарға деген
қызығушылық та төмендеп тұр. Жалпы айтқанда, Республикамызда банктердің
инвестициялық қызметі алғашқы даму сатысында.
Банктер бірден-бір акциялардың (үлесті бағалы қағаздың)
эмитенттерінің анағұрлым белсенділері болып табылады. Үлестік бағалы
қағаздардың эмиссиясы қарыздық бағалы қағаздың эмиссиясымен салыстырғанда
анағұрлым тиімді болып көрінеді.
Акцияларды орналастырудың нарықтық бағамына бағытталған жоғары бағасы
алғашқы шығарылған акциялардың номиналдық құнсыздануымен байланысты
иелерінің инфляциялық шығындарын өтей алмайды. Банк акцияларының қор
биржасындағы бағамының динамикасы ұзақ мерзімді және орта мерзімді
болашақта инфляция қарқынын компенсациялауды жүзеге асырады. Ірі
банктердің акцияларының бағамы, тіпті, екі номиналдан аспаған. Акция
ұстаушылардың мүдделерін қорғау банкі активтерін жыл сайын қайта
бағалауға, сондай-ақ бұрынғы акционерлер арасында үлестірілетін жаңа
акциялар шығаруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қарыздық міндеттемелер нарығының дамуына жақсы жағдай
жасалған. Бірақ, бұл депозиттік және жинақ сертификаттарына, вексельдерге
қарағанда, облигацияларға анағұрлым аз қатысты. Себебі, облигацияларды
шығару банктермен қарыздық міндеттемелерді шығарумен салыстырғанда заңмен
қатаңырақ бақылананды.
Ал, депозиттік және жинақ сертификаттарының нарығы жеткілікті
мөлшерде ауқымды және бәсекелес болып табылады. Бірақ, сертификаттардың
екінші реттік айналысы іс жүзінде дамымаса да, алғашқы орналастыру шегінде
олар орташа табысты тұрақты бағалы қағаз ретінде үнемі сұраныста болады
және сатып алушы үшін біршама қолайлы.
Банктердің үлкен қызығушылығы вексель айналысымен байланысты. Банктік
вексель ақша сертификатының барлық қасиеттеріне ие. Оның артықшылығы – ол
тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарымен сауда-саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар
бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты
активтерді қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша
тағайындалуы алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық
конъюктурасы алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді.
АТФ банктің несие беруінің басты көрсеткіштеріне талдау
2002 2003 2004 2005 2006
Несиелер, млн. тг 17928,4 23563,2 32778,7 52644,6 88977,1
Оның ішінде: қысқа мерзімді16923,3 21015,9 25048 40013,6 59036,5
Ұзақ мерзімді 1005,1 2547,3 7730,7 12631 29940,6
Қарыздар бойынша 10350,5 14232,8 26325,1 44019,8 61155,4
берешектер, млн. тг
Оның ішінде: по Қысқа 5650,5 7413,5 12604 17548,1 13951,1
мерзімді несиелер
Ұзақ мерзімді мерзім 4700 6819,3 13721,1 26471,7 24478,7
Несиелер, млн. тг 6748,2 18776,2 65919,5 96732,1 61183,1
Оның ішінде: қысқа мерзімді4320,2 14050,1 58810,4 84852,3 47558
Ұзақ мерзімді 2428 4726,1 7109,1 11879,8 13625,1
Депозиттар, млн. тг 13343,4 20888,5 21996,9 29607,7 36112,7
Ұлттық валютада млнт. тг 6614,5 8968,1 12508,3 21916 24882,7
Басқа валютада, млн. тг 6728,9 11920,4 9488,6 7691,7 11230
Қайнар көзі: Банки Казахстана №4, 2007, 7
2 ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКТЕРІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ
2.1 Қазақстан Ұлттық Банкінің ақша – несие саясаты
Осы бөлімде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша – несие
саясатына шолу жасайық. 1993 жылы 13 сәуірде Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің оныншы сессиясында Қазақстан Республикасыньщ Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңы қабылданды, ол Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттерін, қызмет принципін, құқықтык
мәртебесі мен өкілеттігін, оның банк жүйесіңдегі рөлі мен орнын,
мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынасын айкындап берді. Заң
Қазақстан Республикасыньщ ақшалай және заемдык қаражаттарға деген
сұранысын қамтамасыз етуде, салым салушылардың мүддесі мен мемлекеттік
несие саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуде кепілдікті қарастырды. Заң
Ұлттық Банктің негізгі міндеттерін айқындап берді: ақша айналымы, несие,
банктік есеп айырысуларды ұйымдастыру және валюталық қатынастар саласында
мемлекеттің саясатын әзірлеу мен жүзеге асыруға қатысу; несие берушілер
мен банктің салымшыларының, несиелік, есеп айырысу мекемелерінің, сондай-
ақ валютаны сатып алу, сату және айырбастау бойынша операцияларды жүзеге
асыратын мекемелердің клиенттерінің мүдделерін қорғау, банктік және басқа
несие мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде оны
сақтауға бақылау жасау; Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын
жүзеге асыру саласында мүдделерін қорғау.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның
енгізілуіне байланысты Қазақстанның Ұлттық Банкіне ақша-несие жүйесінің
жұмыс істеу жауапкершілігі, оның бюджетпен және банкілермен қарым-
қатынастарында классикалык принциптерді енгізу, банктердің қызметін
реттеудін жүйесін бекіту міндеттері жүктелді. Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасының — қазақстандық теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету — мемлекеттің орталык банкісі — Қазақстан Ұлттық Банкінің
негізгі міндеттерінін біріне айналды.
Орталық банктердің тиімді қызметі ұлтгық дәстүр тұрғысынан оны
ұйымдастыру мен басқара білуге көп байланысты болады. 1995 жылғы 30
наурызда шыққан Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Жарлығы Кдзақстан
Республикасы Ұлттық Банкінін міндеттерін, қызмет принципін, құқықтық
мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның мемлекетгік банк жүйесіндегі рөлі мен
орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда еліміздін жаңа Конституциясының
кабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді.
Ақшаның кұнсыздануын төменгі деңгейде ұстап, ұлттық валютанын
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие
саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-
бір орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты:
- қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
- ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының
деңгейлерін;
- ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін;
- ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен
көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес
коммерциялық вексельдерді қайта есепке алуды жүргізеді.
Қайта қаржыландырудын ресми ставкасы ақша-несие саясатының негізгі
операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта каржыландырудын ресми ставкасын ақша
нарығының жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне және инфляциялык болжауларға қарай белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жузеге асыратын шеңбердегі
қаржы нарығында сыйақының нарықтык ставкаларына әсер ету максатында ақша-
несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйакының ставкасын
белгілейді.
Резервтік талаптар нормативі банктер алдындағы міндеттемелерді кеміту
есебінен міндеттемелердің жалпы сомасынан процент есебінде есептеледі және
40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі айырықша жағдайларда міндеттемелердің есуіне
резервтік талаптар енгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардыц
нормативтерін әзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан
ерте колданысқа енгізілмейді.
Ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері бұзылған кезде
Қазақстан Республикасының заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Банкі
белгілеген мөлшерде айыппұл салынып, ендіріліп алынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банк кызметін тоқтатқан кезде бір апта мерзім
ішінде банкке Қазақстан Ұлттық Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып
береді.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді айырықша жағдайларда
ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандык шектеулері
дегеніміз операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша
ставкалардың ең жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының
(мүлденің) ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру
немесе тежеу максатында несиенін накты түрлерін реттеу болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді ақша-несиемен
реттеудің жанама әдістерімен инфляциялык процестерді тоқтату мүмкін
болмаған жағдайда қолдануға құқылы.
Ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі
мынадай операция түрлерін жүзеге асырады:
1) қарыздар беру;
2) депозиттер қабылдау;
3) валюталықинтервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарын шығару;
5) Мемлекеттік және басқа да бағалы кағаздарды сатып алу және сату, оның
ішінде кері сатып алу құқығымен;
6) коммерциялык вексельдерді қайта есепке алу;
7) Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасынын шешімі бойынша басқа да
операциялар.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының қабылданған бағдарларына
сәйкес банктердін карыз алуының жалпы көлемін реттейді.
Банктерге берілетін карыздарды беру мен өтеу тәртібін, талаптарын,
түрлерін, мерзімдерін және лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі қарыздарды өтімділігі жоғары және кауіпсіз
бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz