Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары
1.2. Сыртқы саяси концепциясы.
1.3. Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары.
ІІ Тарау. Халықаралық қатынастар жүйесіндЕгі Иран.
2.1. Иранның аймақтық және мұнай саясаты
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты
2.3. Иран.Қазақстан қатынастары
Қортынды
1.3. Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары.
ІІ Тарау. Халықаралық қатынастар жүйесіндЕгі Иран.
2.1. Иранның аймақтық және мұнай саясаты
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты
2.3. Иран.Қазақстан қатынастары
Қортынды
«Ұлттық тәуелсіздік саясат» - монархиялық Иранның 60 жылдардағы сыртқы саяси концепциясы.
Бірінші жеті жылдық жоспардың құлдырлуына, екінші жеті жылдықтың көптеген міндеттерінің орындалмауыпа қараластап Аламаның үкіметі (1962/63 - 1967/68) кейінгі бес жылдық экономикалық даму жоспарын жасады. Бас кезінде осы жоспар орындалмауына 140 млд риал жұмсалу көзделді. Оның 100 млд риалды мұнай саласынап, ал қалған Иранның ішкі және сыртқы инвестициядан алу жоспарлапды.
Иранның 1967-68 жж. жалпы ішкі ұлттық өнімі 504,6 млрд риалды құраған болатын, яғни жыл сайын 8,8% өсе отырып, 5 жыл ішінде 52,7%-кежетті. Осы уақыт аралығындағы жан басына шаққандағы ұлттық өнім 20040 риалға (269$) жетті. Ал осы көрсеткіш бас кезінде 14900 риал болатын (197$). Иран экономистерінің зерттеуінше бұл кіріс мемлекет территориясында біркелкі таралмады, яғни көптеген Иран ауылды жерлерінде аталған көрсеткіш анағұрлым төмен еді. Себебі. 1968ж. өзінде Йран халқының 60% ауылдарда тұратын. Осылайша, 5 жылдық экономикалық даму жоспарынан кейін де қарапайым жұмыскерлер мен шаруалардың өмір сүру деңгейі төмен болып қала берді [25; 6-8 64. ]
Өмір сүру деңгейін көтеруді қажет ететін ен маңызды салаларлың өмірі - ауыл шаруашылығы бөлатын. Мұнда шаруашылық құралдарының өте қарапайымдылығынан ауылшаруашылығының дамуын өте төмен болып шаруалардың еңбегінің өнімділігі жоғары бола қоймайды. Сөндықтан халықты ауылшаруашлық өнімдерімен, тамақтармен қамтамасыз ету үшін бұл саладағы жартылай феодалдық қатынастарды жою қажет болатын.
Халықтың 61% ауылшаруашылығында қызмет есе де ол ұлттық ішкі өнімнің 24 % ғана берді. 1965ж. ақпан айының соңында аграрлық реформалардың екінші толқына басталды. Бірінші бес жылдыққа бұл салаға (.млд. Риал бөлінген 1965ж. наурыз бен 1969ж. реформалардың ауқымы 54174 ауылды және 19379 ферманы қамтыды. Осы уақыт аралығында 9455 қоғамдық вакуфтық ферма, 968 жеке вакуфтық фермалар шаруаларға 99-100 жылға жолға берілді. 208702 ұсақ жер иеленушілер өз жерлерін жалға беруге келісті де, ол 3414-і өз жерлерін шаруаларға сатты. [29: 75. ]
Дегенмен, бірінші және екінші реформалардың жүргізілуі ауылшаруашылығына айтарлықтай өзгерістер әкеле қөйған жоқ бес жылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіпке өте үлкен көңіл бөле бастады.
Егер 1-жетіжылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіп саласына 1.2 млд. Риал бүкіл инвестицияның 8% құрады. Ал бес жылдық жосларды өрындап кезінде бұл сонша үлкейіп 27,3 млд.риалға жетті. Бесжылдықтың соңына қарай жалпы қаржы салудың мемлекеттік секторы 24 млд.-қа кеміп, жеке сектор салған қаржы 26 млд. риалды құрады.
Бірінші жеті жылдық жоспардың құлдырлуына, екінші жеті жылдықтың көптеген міндеттерінің орындалмауыпа қараластап Аламаның үкіметі (1962/63 - 1967/68) кейінгі бес жылдық экономикалық даму жоспарын жасады. Бас кезінде осы жоспар орындалмауына 140 млд риал жұмсалу көзделді. Оның 100 млд риалды мұнай саласынап, ал қалған Иранның ішкі және сыртқы инвестициядан алу жоспарлапды.
Иранның 1967-68 жж. жалпы ішкі ұлттық өнімі 504,6 млрд риалды құраған болатын, яғни жыл сайын 8,8% өсе отырып, 5 жыл ішінде 52,7%-кежетті. Осы уақыт аралығындағы жан басына шаққандағы ұлттық өнім 20040 риалға (269$) жетті. Ал осы көрсеткіш бас кезінде 14900 риал болатын (197$). Иран экономистерінің зерттеуінше бұл кіріс мемлекет территориясында біркелкі таралмады, яғни көптеген Иран ауылды жерлерінде аталған көрсеткіш анағұрлым төмен еді. Себебі. 1968ж. өзінде Йран халқының 60% ауылдарда тұратын. Осылайша, 5 жылдық экономикалық даму жоспарынан кейін де қарапайым жұмыскерлер мен шаруалардың өмір сүру деңгейі төмен болып қала берді [25; 6-8 64. ]
Өмір сүру деңгейін көтеруді қажет ететін ен маңызды салаларлың өмірі - ауыл шаруашылығы бөлатын. Мұнда шаруашылық құралдарының өте қарапайымдылығынан ауылшаруашылығының дамуын өте төмен болып шаруалардың еңбегінің өнімділігі жоғары бола қоймайды. Сөндықтан халықты ауылшаруашлық өнімдерімен, тамақтармен қамтамасыз ету үшін бұл саладағы жартылай феодалдық қатынастарды жою қажет болатын.
Халықтың 61% ауылшаруашылығында қызмет есе де ол ұлттық ішкі өнімнің 24 % ғана берді. 1965ж. ақпан айының соңында аграрлық реформалардың екінші толқына басталды. Бірінші бес жылдыққа бұл салаға (.млд. Риал бөлінген 1965ж. наурыз бен 1969ж. реформалардың ауқымы 54174 ауылды және 19379 ферманы қамтыды. Осы уақыт аралығында 9455 қоғамдық вакуфтық ферма, 968 жеке вакуфтық фермалар шаруаларға 99-100 жылға жолға берілді. 208702 ұсақ жер иеленушілер өз жерлерін жалға беруге келісті де, ол 3414-і өз жерлерін шаруаларға сатты. [29: 75. ]
Дегенмен, бірінші және екінші реформалардың жүргізілуі ауылшаруашылығына айтарлықтай өзгерістер әкеле қөйған жоқ бес жылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіпке өте үлкен көңіл бөле бастады.
Егер 1-жетіжылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіп саласына 1.2 млд. Риал бүкіл инвестицияның 8% құрады. Ал бес жылдық жосларды өрындап кезінде бұл сонша үлкейіп 27,3 млд.риалға жетті. Бесжылдықтың соңына қарай жалпы қаржы салудың мемлекеттік секторы 24 млд.-қа кеміп, жеке сектор салған қаржы 26 млд. риалды құрады.
1.2. Сыртқы саяси концепциясы.
1.3. Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары.
ІІ Тарау. Халықаралық қатынастар жүйесіндЕгі Иран.
2.1. Иранның аймақтық және мұнай саясаты
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты
2.3. Иран-Қазақстан қатынастары
Қортынды
1.2. Сыртқы саяси концепциясы.
Ұлттық тәуелсіздік саясат - монархиялық Иранның 60 жылдардағы
сыртқы саяси концепциясы.
Бірінші жеті жылдық жоспардың құлдырлуына, екінші жеті жылдықтың
көптеген міндеттерінің орындалмауыпа қараластап Аламаның үкіметі (196263 -
196768) кейінгі бес жылдық экономикалық даму жоспарын жасады. Бас кезінде
осы жоспар орындалмауына 140 млд риал жұмсалу көзделді. Оның 100 млд риалды
мұнай саласынап, ал қалған Иранның ішкі және сыртқы инвестициядан алу
жоспарлапды.
Иранның 1967-68 жж. жалпы ішкі ұлттық өнімі 504,6 млрд риалды құраған
болатын, яғни жыл сайын 8,8% өсе отырып, 5 жыл ішінде 52,7%-кежетті. Осы
уақыт аралығындағы жан басына шаққандағы ұлттық өнім 20040 риалға (269$)
жетті. Ал осы көрсеткіш бас кезінде 14900 риал болатын (197$). Иран
экономистерінің зерттеуінше бұл кіріс мемлекет территориясында біркелкі
таралмады, яғни көптеген Иран ауылды жерлерінде аталған көрсеткіш анағұрлым
төмен еді. Себебі. 1968ж. өзінде Йран халқының 60% ауылдарда тұратын.
Осылайша, 5 жылдық экономикалық даму жоспарынан кейін де қарапайым
жұмыскерлер мен шаруалардың өмір сүру деңгейі төмен болып қала берді [25; 6-
8 64. ]
Өмір сүру деңгейін көтеруді қажет ететін ен маңызды салаларлың өмірі -
ауыл шаруашылығы бөлатын. Мұнда шаруашылық құралдарының өте
қарапайымдылығынан ауылшаруашылығының дамуын өте төмен болып шаруалардың
еңбегінің өнімділігі жоғары бола қоймайды. Сөндықтан халықты ауылшаруашлық
өнімдерімен, тамақтармен қамтамасыз ету үшін бұл саладағы жартылай
феодалдық қатынастарды жою қажет болатын.
Халықтың 61% ауылшаруашылығында қызмет есе де ол ұлттық ішкі өнімнің
24 % ғана берді. 1965ж. ақпан айының соңында аграрлық реформалардың екінші
толқына басталды. Бірінші бес жылдыққа бұл салаға (.млд. Риал бөлінген
1965ж. наурыз бен 1969ж. реформалардың ауқымы 54174 ауылды және 19379
ферманы қамтыды. Осы уақыт аралығында 9455 қоғамдық вакуфтық ферма, 968
жеке вакуфтық фермалар шаруаларға 99-100 жылға жолға берілді. 208702 ұсақ
жер иеленушілер өз жерлерін жалға беруге келісті де, ол 3414-і өз жерлерін
шаруаларға сатты. [29: 75. ]
Дегенмен, бірінші және екінші реформалардың жүргізілуі
ауылшаруашылығына айтарлықтай өзгерістер әкеле қөйған жоқ бес жылдық
жоспарлау кезінде өнеркәсіпке өте үлкен көңіл бөле бастады.
Егер 1-жетіжылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіп саласына 1.2 млд. Риал
бүкіл инвестицияның 8% құрады. Ал бес жылдық жосларды өрындап кезінде бұл
сонша үлкейіп 27,3 млд.риалға жетті. Бесжылдықтың соңына қарай жалпы қаржы
салудың мемлекеттік секторы 24 млд.-қа кеміп, жеке сектор салған қаржы 26
млд. риалды құрады.
Иранның осы уақыт аралығындағы экономикалық саясаты ауыр индустрияпы
(өнеркәсіпті) мемлекеттік қаржымен қатар, жеке сектор қаржысын да пайдалану
арқылы дамытумен ерекшеленді.
Иран өнеркәсібінің жалпы өнімі жылдық 13%-ке өсе отырып 81%-ке жетті
және 1962бЗжж. жалпы ұлттық өнімнің 11% құраса, 196768жж. 13%-кежетті.
Бірінші бесжылдық кезінде бастауыш және орта білім беретіп мектептерді
дамытуға ерекше көңіл бөлді. Дегенмен, мектептер санының, өсуіне қарамастан
өзінің сапасы жағынан заман талабына жауан бермеді. Сөндықтан оқыту
бағдарламаларына күрделі өзгерістер енгізу керектігі айқын сезілді.
Ел экономикасының қарқынды дамуына сәйкес келмейтін соғысқа дейінгі
әдістермен оқыту және гуманитарлық ғылымдарда оқитын студенттердің,
техникалық ғылымдарды оқып үйренүшілердің санынан анағұрлым көп болуы (М.:
ЖОО оқитын 6683 студенті 916-ы техникалық мамандықтарда оқыды.) білім
сапасын реформалаудың әлі де жеткіліксіз екенін көрсетті[35; 14-15 б.].
Екінші бесжылдықтың міидеттерінің бірі өндірісті қарқынды дамытып,
өндірістік тауарларды экспорттауды үлкейтіп кейбір импорттық тауарлардан
бас тартуға бағытталды. Өндірістің өсуінің ектенін жыл сайынға 15% үлкейтіп
отыруға жоспарлаған 2-бесжылдықта өндіріске бүкіл инвестицияның 26% -ын
құрайтын 207 млд. рпал бо.тіпді. Елді индустриализациялау мақсатында екінші
бесжылдық жоспары негізінде техникалық мамандықтарға айтарлықтай қаржы бөлу
көзделді Анығырақ айтқанда, зерттеушілердің пікірінше Иранның өндіріс
саласының өлке 313 мың 1 19 мың маман жұмысшылар болуы керек еді.
Осы 2-бесжылдық жоспар бойынша транспорттық қажеттіліктерге 89 млд.
риал бөлінді. Бұл қаражатты стратегиялық маңызды объектілерге жұмсау
көзделді. Сонымен қатар, денсаулық сақтау саласына 13 млд. риал бөлінді,
ауруханалардағы орындарды 14500-ге көбейтілді
Екінші бесжылдық жоспарды орындай барысында өнерксәіп саласында біраз
жетістіктерге жетті және Иран бірақ өнірістік тауарларды шекаралас елдерге
экспорттай бастады. Мұндағы қаржы айналымдарды тек қана мемлекеттің ғана
емес, сонымен қатар жеке сектордың қаржысы да айналымда болды. [38; 16-
196.]
Иран экономикасының құрылымын қайта құру кезінде яғни 2- бесжылдық
жоспарын жүзеге асыру бойынша экономиқаның барлық салаларын дамытуды
қарастырды. Дегемен, Иран өзінің ішкі қаржысын жоспарды толығымен орындауға
шамасы келмейтін еді, оның устіне Иранның негізгі пайда көзі болып
табылатын.
Мұнайы өзіне толығымен тиесілі емес еді. Ішкі қордың аздығынан және
шет ел валютасына деген сұраныстың 2-бесжылдық жоспарын жүзеге асыру үшін
қажеттілігі артуынан, керісінше Иранды хахалықаралық монополистерден
қарызды көбірек алуға, мұқият етті. Мұның өзі
монополистердің ел экономикасындағы орнының одан әрі бекітуіне
алып келді.
Ішкі қаржының өте тапшылығы мен империалисттік елдердің көмек
көрсетуге ниет білдіре қоймауын ескере отырып Иран үкіметі кеңестік
мемлекеттерден қаржы алуына болатын, бірақ өз мүдделерін ойлаған Иран
билеушілері бұған бармады. Керісінше, экономикалық объектілер салғызу
мақсатында елге 40 млд. риалға жуық шетел инвесторларын тартты.
Осылайша елдегі барлық экономикалық объектілердің ширек бөлігі шет
елдіктер қарамағында болды. [35; 45 б.]
Шетел инвесторларының жекеменшік секторының ақша саласының негізгі
ағымы мұнай-химиялық өнеркәсіптер салуға әр түрлі маркадағы автомобильдерге
дөңгелектер және Иранға, оның маңайындағы елдерге ең қажетті, қысқасы ақша
көп әкелетін тауарлар жасап шығаруға бағытталған болатын. Иран ақпарат
көздері бойынша, ол қаржы 1400 млн. риалды құрады Иранның қаржылық
қиындықтан экономиканы тұрақтандыру арқылы дағдарыстан шығу үшін жасаған
әрекеттерінің пайда бермеуі 1962-63жж аграрлық реформаларды жүзеге
асыру кезіндегі әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, империалистік
елдермен қарым-қатынасының нығайюының барлығы 1950ж. мен 60ж. басында
қаржы-валюталық дағдарысқа алып келді.
60-жылдардың басында әлемдік аренадағы куштер қатынасы біраз
өзгеріске ұшырады. Социалистік елдердің ғылыми-техникалық дамуы.
КСРО-ның абыройының жоғарылауы және т.с.с. факторлар Иранның ішкі және
сыртқы саясатына әсер етпей қоймады. Сол кезеңде басталған Азия, Африка
және латын Америкасы сияқты елдерден отаршылдыққа қарсы көтерілістердің
бөлек қалуы Иранды өзінің сыртқы және ішкі саясатының бағытын қайта қарауға
мәжбүр етті. Осылайша шахтың өзі авторлық ете отырып Ұлттық тәуелсіздік
саясатын жүргізе бастады бұл жалпы Иран Сыртқы істер министрлігінің Жасыл
кітабында жуылған. Дегенмен, Иран басшыларының бұл саясаттың астарында
өздерінің нағыз бет перделерін жасырды. Яғни, олар тәуелсіз саясат дей
отырып СЕНТО) әскери-саяси одағына мүше болып қала берді және АҚШ пен
жасасқан әскери-саяси келісімшартты да өз күшінде қалды. [36; 23-26 б.]
Осылайша 60-жылдардың екінші жартысынан бастап. Иранның сілртқы
саясаты қағаз жүзінде жаңа бағытқа бет бұрса, іс жүзінде бұрынғыдай
позитивті ұлтшылдық принципіне негізделді. Кеңес зерттеушісі Е.А.Орловтың
мына пікірімен толық келісуге болады "Иран сыртқы саясатындағы жаңа
беталысты оның саясатындағы толық бетбұрыс деп Қарауға болмайды, оны Шығыс
пен Батыс арасында өте икемді моневрлерді (айла-тәсілдерді) жүргізу деп
атаған дұрысырақ болады.
Бұған қарамастан Кеңес үкіметі тату көршілік қатынастар орнатуға
әрекет ете берді. Егер шынында да КСРО мен Иран арасында осындай
келісімшарт жасалса, өнда КСРО Таяу және Орта Шығыс аумағындағы елдермен де
бейбіт қарым-қатынас орнатып, өндағы имперпалистік елдердің ықпалын
әлсірететін еді.
1960-жылдардың басында кеңес-иран қатынастарының жақсару белгілері
пайда бола бастады. Бірнеше айлар бойы екі ел басшыларының пікір алмасуынан
кейін Иран үкіметінен КСРО-та делегация (өкілдер) келетін болып шешілді. Ол
делегацияны Иран премьерминистрі Шариф-Имаши бастап, Мәскеуде олар Кеңес-
Иран қатынастарын қалыптандыру және екі жақта шешілуіне мүдделі мәселелер
бойынша келіссөздер жургізіліетін болды. Бірақ империалистік елдердің
ықпалымен Иран меджлисінде қаралып, кездесу жоққа шығарылды. Сонан кейін 2
жақты қатынасты реттеуге бағытталған жаңа қадамдар жасала бастады. 1961ж.
мамыр айында Иран сыртқы істер министрі А.Арам мен кеңес елшісі Пегов
арасында кездесу болып, сол жылдың тамыз айында пресс-конференция кезінде
Иран өзін ешқашанда КСРО-ға қарсы атом базасы болмайтынын жалпылады.
Содан соң Иран тағы да айнымалы жол ұстай бастады бастады және 1961ж.
қыркүйекте БҰҰ-на Иран КСРО антиирандық саясат жүргізіп отыр деген шағым
жасады. [47]
Ең соңында 1962ж. Иран мен КСРО-ның қарым-қатынасын біржолата
жақсаруына себеп болған оқиға болды, Ол Иран мен КСРО басшылары арасындағы
үндеу алмасу болды. Бұл үндеусу бойынша Иран өз территориясында ешқандай
елдің де ракеталық базасының болуына келісім бермейтініне куәландырды.
Үндеу алмасу кезінде А.Арам Иран екіжақты қатынастардың жақсаруына
тырысатынын және ешқашанда өз территорияларынан бірде-бір КСРО-ға қарсы
агрессиялық акт жүргізүіне рұқсат етілмейтінін айтты.
Осы уақыттан бастап 1959ж. үзілген екі ел арасындағы сауда
экономикалық қатынаста тіктеліп, 1957ж. 25 сәүірдегі жасалған келісім
1962ж. ратификацияланды. Сол жылдың 20-желтоқсанында кеңес-иран шекаралары
туралы келісімнің ратификациялану грамоталарымен алмасты.
Дәл осы келісім шекаралық шиеленістерлі реттессе сонымен қатар
шаруашылық қатынастардың дамуына да үлкен әсерін тигізді. КСРО мен Иран
арасындағы қарым-қатынастардың жақсаруын ирандықтар, яғни қуана қарсы алды.
Екі жақтың да өзара тиімді слуда-экономикалық қатынастарды орнатуға
тырысуының арқасында 1963ж. 27-шілдеде Иран мен КСРО-нің экономика және
техника салаларындағы әріптесгігі жайлы алғашқы қол қойылады.
Кейінгі жылдары айтарлықтай өзгерістер болды. КСРО Иран ауыр
өнеркәсіп саласын дамытуға көмек беруге келісті. Ирен екі ел арасында жаңа
экономикалық келісімшарт жасалды. Бұл келісім бопыпша КСРО Исфахан
ауданындағы металлургиялық зауытты, Аракадағы машина жасау зауытын салуға
көмек көрсететін болды. Иран мен КСРО әріптестер; барысында Иранда көптеген
экономикалық маңызды объектілер тұрғызылды. Атап айтсақ, Саве-Астара ғаз
құбыры, Тебриздегі ЖӘС және бұған қаналындағы зерттеу жұмыстарын жүргізу,
Каспий жағалауындағы жаңа портты салу және т.с.с. [47]
70 жылдары Иранның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және халықаралық
саясаттағы шах режимінің реакциялық тенденцияларының күшеюі.
70-жылдардағы Иран экономикасы жартылай феодалдық өндірістен
капиталистікке өту процесінің аяқтаушы процесі ретінде сипатталады.
Капиталистік даму жолына түскен Иран аз уақыт ішінде артта қалған
аграрлық мемлекеттен аграрлық-индустриалды державаға айналды. Бұл Иран
қоғамның әлеуметтік құрылымына біраз өзгеріслер әкелді.
Иран экономикасының қарқынды дамуы әсіресе екінші бесжылдықты орындай
(196768-197273) кезінде байкалды. Жалпы ұллтық әнім жыл сайып 11,6% есе
отырын, өнеркәсіп өндірісі 4 есе көбейді.
70-жылдардың басында шах режимі Иранды қазіргі заман, өнеркәсібі,
дамыған ауылшаруашылығы, жаңа техникамен жабдықлалған қуатты әскері бар
әлемнің алыңғы қатарлы елдерінің біріне айналдырамыз деген амбициялық
мақсаттар қойды. Осыны жүзеге асыру мақсатында үшінші бесжылдық (197273-
197778) жоспарды қабылдады.
Иранның шаруашылығының дамуына, үшін бесжылдық жоспары бойынша 2,2
трл. Риал жұмсау көзделді. Оны былайша бөлді: ауыл шаруашылығына - 316 млд.
риал ауыр өнеркәсіпке - 200 млд., әкімшілік және тұрғын үй ғимараттарын
салуға - 130 млд., білім мен әлеуметтік-мәдени іс-шараларға - 315 млд,
газбен қамту жүйесін дамытуға - 77млд. қалалық жәнеі ауылдық жерлерде
байланысғы дамытуға - 70 млд, энергетикаға - 54 млд, саладағы зерттеу-
жұмыстары үшін 11 млд. риал.
Жаңа бесжылдық жоспар өзіне мынадай бығаттарды енгізген: білім
мәдениет дәрежесін көтеру иран халқының денсаулығы мен жақсы өмір сүруіне
жағдай жасау; ұлттық кірісті барыша тиімді бөлу теңестірілген және
тұрақтылыққа негізделген экономиқаның даму қарқынын сақтап қалу; жаңа жұмыс
орындарын құру; қазіргі бар өндірістң барлық қуатын толығымен қолдану,
жұмыс өнімділігін арттыру. [27; 46.]
Үшінші бесжылдықта өндірістің орташа 20-23,2% соның ішінде мұнай
өнеркәсібінің 26,3% жоғарылату көзделген болатып. Осымен қатар
ауылшаруашылығының үлесін 16,6-дан 12,5-ке түсіріп осылайша Иран ішкі
Ұлттық кірісінің құрылымы өзгеріске ұшыратты.
Орташа есеппен есептегенде мына экономикалары сәйкесінше қарқынмен
өсіп отыру керек еді: ауыл шаруашылығы - 5.5%, мұнай өнеркәсібі - 11,6%,
энергожабдықтау - 22,0%, құрылыс ,3,02, сумен жабдықтау 12%, тау кен ісі -
15,3%, басқа да салалар 15% жоспарлық тапсырмаларда өнеркәсіптің әр түрлі
салаларына ерекше бөлінген. Жеңіл өнеркәсіп құрылысы мен қатар
жылдамдатылған түрде ауыр өнеркәсіп құрылысы да жүріп жатты. Сөндықтан
19741975 жж. жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіп үлесі 72,1% шығып кетті.
Иран халқының мүдделері елдің байлығының қайнар көзі мұнай
саласындағы трансұлттық корпарацияларының үстемдігіне қарсы күрес жургізуді
талап етті. 70-жылдардың басы мұнай өндіруші елдердің Монополистерге
қарсы күрес толқынымен ерекшеленді. ОПЕК-ке мүше елдердің өзара ат
салысулардың арқасында біраз жетістіктерге жетті.
1971ж. Парсы шығанағындағы ОПЕК-ке мүше (Иран, Сауд Аравиясы, Кувейт)
елдермен империалистік мұнай компания басшыларының арасында келісімшарт
жасалды. Ол бойынша, сұралатын құн мұнайға 35 цент қосылды.
1973ж. ОПЕК-ке мүше елдердің күресінде шешуші жылға айналды. Қыркүйек
айында Зенада болған төтенге кездесуде сұралатын құн 17% жоғарылайтыны
белгілі болды. Мұның өзі елдердің экономиксаына өте үлкен оң әсерін
тигізді. Сол жылдың желтоқсан айында Тегеранда әкеліп кездесу кезінде
1974ж. 1-каңтарынан бастап сұралынатын құн : 1,65$ құрайтын болды.
Мұнай өндіретін елдердің бұл шешімі батыс елдерінен әлемдік
экономиканы тұрақсыз ететін фактор ретінде қарастырылды. І973 ж. 29-
желтоқсанында АҚШ президенті Р.Никсонның тапсырмасымен мемлекеттік хатшы
Г.Киссинджер Тегерандағы келісімшартты қайта құрауды талап еткен хатты
шахқа табыс етті. Мұның өзі ОПЕК-ке мүше елдердін ішкі істеріне араласудың
жарқын көрінісінің бірі.
Иран үкіметінде енді өз жоспарларын орындауға мүмкіндік тулы. Дерек
көздерінің айтуынша, 196263 жылдан 197576 жж. Аралығында жалпы ұлттық
өнім 6,5 есеге өскен және жан басына шаққанда 14,8 мың риалдан 110,9 мың
риалға өскен, бұл деген 7,5 есеге жуық.
Қалыптасқан қолайлы қаржылық жағдайға қарамай монархиялы Иран күрделі
мәселелерге кездесті. Яғни, елге келіп жатқан ақшаның көп бөлігі үлкен
бюрократиялық аппараттың қажеттіліктерінен басқа. Иран әскерлерін ең соңғы
технологиялы қымбат қарулармен қаржыландыруы үшін кетті.
Мұндай саясат, ауылшаруашылық саласына ойсырататын соққы болды 60-
жылдардың басында жүргізілгеп аграрлық реформа елінің пайдасын бере қойған
жоқ. Бұған себеп болған экономикалық базаның болмауы, қаржының жетіспеуі
немесе мамандандырылған кадрлардың болмауы еді. 1973ж. прессаның жазуына
сүйенсек, Иранның бидайға деген тапшылығы 1 млн. Т. құраған. Ауыл
шаруашылығының деградацияға ұшырауын тағы бір себебі, халық санының өсуі де
болды. Халық саны өсісімен ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныста өсті.
Оған қоса импортталатын тауарлардың бағасы да көтеріліп кетті.
Ауыл халқының қалаға қарай миграциясы да кушейіп кетті. Урбанизация
құблысы мұнда тек қана "қаланың тартқыш күшінен емес сонымен бірге
ауылдардағы терең дағдарысқа, салыстырмалы түрде қаланып өнеркәсібі
дамығандығы, ЖОО-ның санының көбейюі және олардың түлектерін қалада қалың
қоюы да себеп болды.
Иранның экономикалық дамуы 70-жылдарда экономикалық өнеркәсіптік
кешенді қалыптастырды. Бұл кешен негізінен әлемдік капиталистік өндіріспен
тікелей байланысты. Елге мұнайдан кешен қаржы көбейе бастаған кезде, бұл
кешен аяққа тұрған болатын. [50]
Үшінші бесжылдық жоспарды орындау кезінде Иранда жоғары Маманданған
кадрлардың жетіспеуі өте терең байқалды. Елге кұйылып келе жатқан қаржының
дұрыс бөлінбеуі және етек алған жоғарыдағы жемқорлықтың кесірінен ақша
жетіспеушілігі де мәселеге жемқорлықтың кесірінен ақша Шах режимі әскери
қуаттылықты күшейту молархиялық Иран үшін ең тиімді жол деп санаған.
Басшылар бұл мәселеде АҚШ-қа ерекше үміттеніп 70-жылдардың басы АҚШ
пен Иранның әскери-саяси қатынастардың нығаюымен сипатталады.
Шах режимі АҚШ пен әскери-саяси қатынастарын жақсартуға қуана барды
себебі Иранның ойынша бұл жолмен Иран қуатты әскері бар елге айналамып
немесе өткір әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешеміз деп үміттенеді. Өз
уақытынсында АҚШ үшін де Иран әскерлері бақылау өте тиімді еді. Себебі, ол
арқылы Таяу және Орта Шығыс аймағын да бақылай алады.
Сөндықтан АҚШ Иран әскерін ең соңғы әскери техникамен жабдықтап соғыс
жүргізудің ең зор әдістерін үйретті. 70-жылдарда пайда болған "Никсон
доктринасы" бойынша, АҚШ өзі бақылау жүргізіп отырған дамушы елдердегі өз
арсеналынан ядролық емес қару-жарақ сататын еді.
Консервативті режимдегі елдердің әскерлерін АҚШ қаруландыру арқылы
олардың көмегімен кеңес үкіметінен төнген қауіпке және бұрынғы отар болған
елдердегі ұлтазаттық қөзғалыстарға қарсы соғысы. Бұл процеске стратегиялық
маңызды ел - монархиялық Иранға ерекше мән берілді. [34; 4-8
б.] "Эттелаат" газетінің хабарлауынша 1973 ж. 23 ақпан күні Иран АҚШ-пен 2
млн. Доллорлық қазіргі заманғы әскери қару-жарақ сатып алу туралы келісім
жасалды. Жалпы 1976ж. АҚШ Иранға 18 млд $ қаржыға қару-жарақ жеткізуі керек
еді.
1973 жылдан бастап ирандық әскери күштерді модернизациялау басталды.
1977ж. Шілде айында Иран әскерінің саны 342 мың адамнан асты, оның 220 мыңы
жаяу әскерді құраса, 100 мыңы - әскери-ауа күштерінде. 22 мыңы - әскери-
теңіз күштерінде болды. Одан басқа 1980-ж. Қарай таяу құрғақтағы әскерлері
3 мыңнан астам танктермен қамтылуы жоспарланды.
Оның құрамында "Чифтен", "Скорпион", "Викперс" маркалы танктер бар
еді. Әскери-теңіздік флоттарды сатумен қатар, 60-жылдаржың ортасында
Шығанақтың жағалауға жақын жерлерінің экономикалық жағдайына да көп көңіл
бөлініп, иран үкіметімен елдің оңтүстік бөлігін дамытудың 15 жылдық жоспары
жасалды. Бендер-Аббас, Бендер-Бушир, Бендер-Шахпура сияқты порттарды
түбегейлі қайта жөндеуден өткізді. Осының арқасында жүкайналым өсті.
Негізгі бағдарды әскери объекттерді құруға бағыттаған Иранның 1978 ж.
Соңына қарай 5 әскери-теңіз флоты бар еді: Пехлеви, Харемшехр, Харк, Бушир,
Бендер-Аббас, ЧахбеХлрда жер асты кемелері үшін әскери база салынған еді.
1970 жылдары Шах режимі 1923ж. Салынған әскери-әуе күштерін (ЭӘК) қайта
қаруландыра бастады.
АҚШ-тан алдыңғы қатарлы техника сатып алуға миллиардтаған долларлар
жұмсалады және 1978ж. Иранның ӘЭК-ц (әуе ұшақтары) 350 соғыс ұшағы, 400 тік
ұшағы, соның ішінде 177 "Фантом ұшақтары, 125 бомбалаушы - жоюшы "Ф-5"
ұшақтары және 15 "Ф-14А" және 'Томкэт т.б. ұшақтары болды. Және де АҚШ-тан
"Ф-16" ұшақтарының 160 данасып 3,2 $ сатып алу туралы келісім жасасты.
Әскери модернизация кезінде Иран миллиардтаған ақша шығындалды.
19761977 жылдары әскери шығын 8,1 млд. $-ға әскери техника сатып алды.
Бұл шығындар шешілуі керек болған әлеуметтік-экономикалық мәселелердің
орнына жұмсалып кетті де. кейіннен ел экономикасына аса ауыр зардабын
тигізді. Шахтық режим эпизодық жоспарлары қазіргі заманға сай қару-жарақпен
шектеліп қоймады. осылайша бұл мақсатқа жасаған алғашқы қадамы 1974ж.
Құрылған Атом энергиясы бойынша ұйым құрды. Бағдарламаның негізгі мақсаты
80-жылдардың соны мен 90-жылдардың басына қарай (энергия) барлық өндірістік
қуатты атом энергиясына ауыстыру болды. [1; 46.]
Атом энергиясын дамыту бағдарламасы атомдық электростанциялардың кең
жүйесін құруды көздеген болатын. ХХғ Соңына қарай жалпы қуаты 700 НВт - 18
АӘС салу жоспарлаған шах режимі батыс елдерінен көмек сұрады. Батыс
германдық Крафт-верненион және Сименс фирмаларымен жасалған келісімшарт
бойынша Бушир ауданында әркайсысы 1200 мВт-тық АӘС салу басталды. Бұдан
басқа ФР-ц техникалық және қаржылай көмегімен 4 тағы да 4 АЭс салу
жоспарланды. 1974ж. Франциямен жасалған келісімнің шарты бойынша Иран
ядролық реактор алды, ал француз фирмалары Исфаханадағы ядролық зертіеу
орталығын салуға кірісті. 1978ж. Иран мен АҚШ келісімшарт жасасты, ол
бойынша 20 млд.$-ға сегіз АЭс салынып, 64 млд. $ ядролық жанғыш
жеткізілетін болды.
АӘС-на шикізат мәселесі ішкі ресурстар және импорт арқылы шешілетін
болды. 70- жылдарда уран көздерін іздеу кең етек алды және 50-ге-жуық уран
кең орны табылды.
Гобона, Нигерия, Намибия, ОАР және Австралияның компаниялары мен
Иранға уран рудасын жеткізу туралы келісім жасады.
Таяу және орта Шығыс және Үнді мұхиты аймағын адролық қандай босату
жайлы идеяны әрқашан қолдап отырған. Иран атом энергиясы дамыту
бағдарламасының астында болашақта ядролық қару жасау жоспары жатыр еді.
Ираның шахы уақыттан да тез ядролық қарудың иесі болады", -деген екен.
1977ж. Американың Лайскон Интеркорпорейтед фирмасына Иран тек қана
уран байыту кезінде пайдалануы мүмкін лазерлік қондырғыларды сатып алған.
1978ж. Бұл құрылғылар Иранға жіберілді. Американдық лазерлік көмек беруте
келіскен. [2; 4-56.]
Бірақ шах режимі құлатылғаннан кейін, ішкі саяси жағдайдын
Қиындауынан 126 млд. 8-лық бағдарлана тоқтатылды.
70-жылдарда халықаралық қатынастарда германияның ролі өзғерді. Бұл
шақтық режимнің таяу және орта шығыс елгіеріндегі саяси және экономикалық
қатынастарында айқын көрініс тапты. Бұл уақытта Иранның, сыртқы саясаты
мұнайдан келген ақшалардың кебеюіне байланысты анықталды. Яғни оның батыс
елдерімен қарым-қатынасы реттеліп, көбінесе экономика саласында) Иранның
экономикасы жақсарды және артта қалған аграрлық мемлекеттен күшті бұл
жағдай Иранның милитаризациясын да тездетті.
Осылайша, Иран американың аймақта өз әекери іс-әрекеттерін еркін
жүзеге асыра алатын әскери плацдарм ретінде АҚМ саясатындағы стратегиялық
елге айналды.
Иранның билеуші топтарының Позитивті ұлтжылдығы тек қана
империалистік державалармен саяси-экономикалық қатынастарды жан-жақты және
кең дәрежеде нығайту ғана емес, сонымен қатар ішкі консервативті бағыттағы
саясат жүргізуді де қарастырды, яғни өзық демократиялық институттарға
қарсылықтың кең етек алуы жане ұлттық азшылықтардың өз заңды құқықтары үшін
күресінің қиылысуы. Бұл жайлы шахтың өзі ашық түрде, Фигаро деген француз
газетті- берген сұхбатында айтқан болатын (6 наурыз, 1958ж.): Бұл
ұлтшылдық мақан әскерлерді Әзербайжанға кіргізу туралы шешім қабылдауға
көмек берді айтуынша, Әзербейжандағы 1946ж. оппозициялық қозғалыстардың
жеңілуі.
1962ж. Мосаддықтың биліктен кетірілуі, 1955ж. Иранның Багдат пактісіне
кіруі және 1959ж. америка мен иран арасындағы әскери келісімге отыруы
позитивті ұлтшылдықтың жеңісі, соның нәтижесі. Бұл концепция негізінен
билеуші топтың, ең бастысы шахтың режимін муддесі үшін жасалған болатын. Өз
мақсаттарына жетудің ең тиімді тәсілі және кепілі АҚШ және басқа да батыс
елдерімен жан-жақты саяси-экономикалық қатынастар орнату деп санады. [5; 4-
7 б.]
Өзінің табиғи ресурстарға бай болуының және өте тиімді стратегиялық
жағдайда болуының арқасында Иран импералистік ірі мемлекеттер саясатында
әрқашан ерекше рөл ойнаған. Мемлекеттің экономикасына монополистік
капиталдың енуіне және Иранға алдыңғы қатарлы империалистік елдердің
ықпалының күшеюуіне ол елдердің экспан-иран билеуші топтарының мүдделері
мен монополистердің мүдделерінң сәйкес келуі де себеп болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс
елдеріндегі империлистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді.
Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштерін жоғалтып
алды. Англияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың
нәтижесінде емес, сонымен бірге Британ империясының құрамындағы
мемлекеттерде ұлттық-азат ету қөзғлыстарының белең алуынын нәтижесінде Де
болды. Дәл осы уақытта қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық
потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз рөлін күшейтуге бас алды.
Таяу және Орта Шығыетағы АҚШ экспанциялық саясатының сәтті жүруіне
тағы бір себеп осы аймақ елдерінң ұлттық буржуазиясының санасында АҚШ
туралы отаршылдыққа қарсы держава деген жалған пікір Қалыптасқан еді.
Таяу және орта Шығыс елдерінің буржуазиясының үміттенуіне егер олар
Вашингтонмен жақындасса, олар Ұлыбританияның қысымынан құтылады. Бірақ, 40-
жылардың соңы, 50-жылдардың бас кезшдегі Иранда болған антиимпериалистік
ұлт-азаттық қөзғалысты талқандауда американдық арнайы қызметінің қатысуы,
бұл бос қиялдың орындалмайтынын, керісінше ұлттық тәуелсіздікті сақтап
қауіп төніп тұрғанына көз жеткізді. Бірақ, шах режимі өзінің жеке
мүдделерін көздеп, американдықтардын неоколониялдық мүдделеріне қызмет
жасай берді. Иранның билеуші топтарының ұстанған бұл саясаты Иранның нағыз
американдық саясат ықпалындағы мемлекеттердің біріне айналуына алып келген
бірнеше Ваингтонмен келісім шарттар жасасты. Бұл сияқты бір жақты
бағдарлану мемлекеттің әлеуметтік-экоиомикалық дамуына теріс әсерін
тигізді.
II. Дүниежүзілік соғыс көзінің өзінде АҚШ үкіметінің Иранға қатысты
саясатының басты бағыты, Иранның экономика саласындағы, әсіресе мұның
өнеркәсібіне американдық монополистік капиталды енгізу және мықтау Иран
территориясын Кеңес Үкіметі мен Таяу және Орта Шығыстағы ұлт-азаттық
қөзғалыстарды басу кезінде пайдаланылатын әскери алаң ретінде пайдалану
болатын. Саяси-экономикалық экспанциемен қатар, АҚШ-тың әскери-милитаистері
иран әскерінің басшыларына өз әсерлерін тез тигізді. Иранның билеуші
топтары өз мүдделері және бар тәртіпі сақтап қалу үшін өз әскерлерін
империалистік мемлекеттер көмегімен қаруландыруға, әсіресе американдық
үлгімен қарулануға қуана келісті. [6]
II Дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ өз әскерлерін Иранға енгізуін одан
әрі жалғастырды. Сонымен қатар, ішкі демократиялық күштерге қарсылықтың
күшеюіне әсерін тигізіп отырды. Осы жылдай Иран тарихында репрессия,
полицейлердің өзбырлығымен ерекшелепді.
Антидемократиялялық күштер күшейіп, 1949ж. елдегі ең күшті
демократиялық бағыттағы партия -Иран халық партиясы заңсыз деп табылды.
Иран үкіметінің антидемокрагиялық бағыты Иран мен Кеңес үкіметінің
арасындағы қарым-қатынастардың күрделенуіне әкелді.
Иран басшылары американың 4-пункте техникалық көмегін қуана
қабылдады (Трумән бағдарламасы). 1950ж. Тегеран мен Вашингтон арасында АҚШ-
ң Иранға ағарту, ауылшаруашылығы жәле денсаулық сақтау салаларында көмегі
туралы келісім жасасты. 1952;к. жасалған тағы бір келісімшарттан соң АҚШ-ң
экономика саласындағы ықпалы бұрышынан күшейе түсті. Иранның
консервативтерінің АҚШ басқа да империалистік мемлекеттермен әріптестігі
мұнай саласын келіп жатқан монополистік капиталға қарсы болған Масадықты
билікпен кетірген соң одан да күшейе түсті.
50 жылдардың басынан бастап АҚШ және басқа батыс елдері Ианға қатысты
саясатында экономикалық мүддеден басқа. Әскери блоққа тартуды да көздеді.
Бұл саясатын егер Иран аскері блокқа кірсе, оны сыртқы қауіптерден қорғалуы
кепілді деген. Ал негізгі мақсаттары Иранды ішкі және сыртқы саясата
мемлекет ретінде болу құқығынан айыру, Таяу және Орта Шығыс елдерінде
Шиеленіс туғызу және саяси-экономикалық позициялары. [7]
1954ж. басында Империалистік дипломатия Иранды әскери блокқа тарту
жолында күшті қадамдар жасады. Атап айтқанда, АҚШ елшісі
Гендерсен мен Иран премьер министрі Фазолла Захедимен қатар кездесулер
барысында Иранның қорғаныс одақтарына кіруі туралы мәселелер қаралды. Өз
таптық мүдделерін ойлап империалистік дипломатияның қысымының арқасында
иран билеушілері әскери одақтарда қатысуға келісімін берді. Мұндай саясат
иран-кеңестік көршілік қатынасын түбегейлі өзгертті.
Иранның империалистік одақтарда қатысуы батыс елдеріне Кенес
Үкіметінің оңтүстік шекараларында әскери іс-шаралар жүргізуге мүмкіндік
берді. Осылайша, Иранның АҚШ және Англия сияқты империалистік
мемлекеттермен бірігуі, КСРО-ның мемлееттік қауіпсіздік мәселесін қозғауға
әкелді.
1954ж. 8 шілдеде Ирандағы кеңестік елші Иранның сыртқы істер министрі
А.Энтезалиге естелік хат тапсырды.
1.3. Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары.
Империалистік мемлекеттермен әскери-экономикалық қатынастарын реттеп
алған Иран үкіметі, енді КСРО-мен қарым-қатынасты сақтаудан ауытқып қана
қоймай, АҚШ-тың агрессиялық саясатының ықпалына бой бұра бастады.
Өз елінің ұлттық мүдделерін мүлде ескермей Хосейн Аланың үкіметі
1955ж. агрессивті әскери одаққа - Багдат пәктісіне кіру туралы шешім
қабылдады. Бұл одаққа Ираннан басқа Англия, Ирак, Туркия. Пакистан мүше
болды. Осылайша, Позитивті ұлтшылдық саясаты Ираның басқаруы топтарын
АҚШ, Ұлыбритания сияқты мүдделі Түркия сияқты елдермен де байланысты етті.
(1958ж. Иран бұл пактіден шілде төңкерісінен кейін шықты және Багдат
пактісі СЕНТО болып аты өзгертілді). Иранның бұл одаққа кіруі көптеген
шығын әклді және еңбекші халықтың ауыр жағдайын одан да ауырлатты. [8]
Багдат пактісіне қосылуы Иранның империалист; елдердің көмегіне
бағынышты етіл қойды. Багдат пактісіне қосылу көзінде Иран басшылары АҚШ-
тың экономикалық көмегіне, анығырақ айтқанда кезектегі 100 млн. доллор ақша
қарыз алу умітімен кірген. 1955-60 жж. аралығының өзінде Иран әр турлі
империалистік елдер банктерінен 881 млн. долл. Несие алған болатын.
Иран басшылары тілті Эйзенхаур доктринасын да болдады. Осы кезде дәл
айтылған Е.А.Орловтың сөздерін келтіріп келісті: 50-жылдардың ортасынан
бастап, 5 жыл бойы иран басшыларыпың қолдауымен АҚШ мемлекеттегі
экономикалық пөзициялары кеңейте берді иранның сыртқы және ішкі саясатына
бара-бара ықпалы кушейе берді.
КСРО-ның Иранмен тату-көршілік жағдайды сақтап қалуға деген тырысуына
қарамастан, Иран укіметі мен Шах КСРО-ға қатысты саясатында бұл
принциптерді сақтамады.
1953ж. төңкерістен кейін елде антикеңестік рух күшейе тусті.
Антикеңестік ұрандармен қаруланған Иран басшылары КСРО-ның бейбітшілікке
бағытталған әрекеттерінің ешқайсысын да қабылдамады.
Қуған қарамастан КСРО үкіметі Иранмен қарым-қатынасын жақслртуға одан
әрі талпына берді. 1953ж. (Мосадық билігі кезінде) КСРО Иран укіметіне екі
арада дау туғызып жақан мәселелерді шешу мақсатында екіжақты келіссөздер
жургізуді ұсынған болатын. 1954ж. 2 желтоқсан куні ұзак уақытқа сөзылған
аралас ирандық және кеңестігі комиссия жұмысының нәтижесінде КСРО мен Иран
арасында шекаралық және қаржылық мәселеде келісім жасалды. 1957ж. 14
мамырда Мәскеуде кеңес-ирандық шекара жағдайы туралы келісімге қол қойды.
Салыстырмалы түрде кеңес-иран қатынастарының жақсаруы сауда-
экономикалық қатынастарды реттеуге септігін тигідзді. 1957 ж, сәуір айында
ұзақ мерзімді өзара тауар айналымды реттеуге- бағытталған келісім, сол
Жылдың тамыз айында Аракс және Артек өзендері сияқты шекаралық Учаскелерін
тең құқыт пайдалану туралы келісім жасалды. 1958ж. А.Герируд өзенінің суын
пайдалану туралы келісімге қол қойысты. Иран үкіметі империалистік
мемлекеттердің емес, КСРО-ның көмегін алуына да болатын еді, бірақ өздерін
АҚШ және басқа батыс елдерімен тығыз байланыстырып.
КСРО-мен қарым-қатынасын кеңейтуге ынта білдіре қойған жок. Осіреее
1958ж. Иракта болған антимонархиялық төңкерістен кейіп, өз елдерінде де
осындай жағдайдың қайталануынан қорыққан Иран басшылары бағыспен байланысын
одан әрі нығайта түсті. 1958ж. шілдеде Лондон қаласында Багдат пактісіне
мүше елдердің мемлекеттік құрылымын қолдау туралы сессия болып өтті.
Ю.Бочкаревтың айтуынша: Иран өкілдері АҚШ Ирандағы шахтың мемлекеттік
құрылымның сақтап қалуын өз міндетіне алуын талап етіп Даллесті шабуылдай
бастады Иран билеушілерінің ойынша, бұл келісім екіжақты әскери
келісімшарт арқылы бекітілүі тиіс еді.
Осылайша АҚШ-тың Иран мемлекетінің ішкі саясатына еркін аралас,
құқығына ие болды.
Бірақ, сол жылдың желтоқсан айында, Иран басшылары өздерінің
сүйікті әдістері - АҚШ пен КСРО арасындағы ойынын бастады. Яғни, белгілі
болғандай бір жағынан жасырын түрде АҚШ-пен келіссөздер
жүргізе ікінші жағынан КСРО-мен келіссөздерді бастады.
ИРИ мен ОАЭ, дәлірек айтқанда Шарджа және Рас-эл-Хайм княздіктерімен
қарым-қатынас үрейленген болып отыр. Бұл 1971 жылы шах Мохаммед Реза
Пехлевидің Англияның қолдауымен шығанақтың 3 басты стратегиялық
аралдарды Абу-Муса, Үлкен және кіші Томбты басып алды. Бұл шығанаққа Ормуз
түбегі арқылы кіру мен шығуды қадағаллуға еркіндік береді.
Иранның бұндай агресеиялық қимылдары араб әлемілде келіспеушіліктер
толқынын тудырды. Мысалға Ирак Иранмен және
Англиямен дипломатиялық қарым-қатынастарды бұзды. 1979
жылғы ислам революциясының жеңісінен кейін ОАЭ имам
Хомейниге жаулап алған аралдарды өз қожайындарына қайтаруды сұрады.
Тегеран құлақ аспады. Екі ел арасындағы қарым-қатынас шиеленісті.
Сонымен қоса басында бұрын бірігіп билік жүргізген арабтарды
аралдап куып шығып, аралды жалғыз басқаруға көшті.
Абу-Даби Гаагадағы халықаралық сотқа шағымданды. Бұл
инцидент Парсы шығанағындағы араб елдерінің ықпалдастығы
Кеңесі (ССАГПЗ) шеңберіндегі дискуссияның басты мәселесі болып, Кеңес
Ираннан аралдарды Шардж және Рас-эл-Хаим княздіктеріне қайтаруды сұрады,
бірақ ИРИ бас тартты[8].
Тегерандағы ОИК соммиті қарсаңында президент хаттама бұйрығы бойынша
сыртқы істер министрі К.Хоррози шығанақ елдеріне, оның ішінде ОАЭ-де болды.
Абу-Дабиде даулы мәселелер жөнінде келіссөздер жүріп, 90ж. басына дейінгі
бірігіп басқару туралы шешім қлбылданды, келліпеп Қайтарып беру туралы да
сөз болды. Барлық іс-шаралар этаптар бойынша Жүруге келісімге келді.
Осындай іс-шаралар шығанақтағы жағдайды Жұмсартып аймақтың кауіпсіздігіне
жақсы әсерін тигізді.
Басқа шығанақғағы басты мәселелердің бірі - иран-бахрейндік қарым-
қатынастар. Бұл арал-мемлекеттің халқының 70% исламы Ираннан шыққан Шейттер
болып табылады. Ал билік азшылық - әмір Иса мен Салман Аль Холифа бастаған
араб сунниттердің қолында. Бұрын Бахрейн Парсы империясының құрамына
кірген, бірақ ХҮІІІғ. Ұлыбританияның протектораты ретінде қосылған, алайды
Тегеран оны өзінің провинциясы ретінде санайтын. 1971ж. шілдесінде Бахрейн
тәуелсіз мемлекет болды.
1980ж. ИРИ Бахрейнге өз революциясын экспорттауды алға койды. Иран
қолдайтын жергілікті шейттер антиүкіметтік қозғалыстарды ұйымдастырды.
Алайда билік Сауд-Арафиясының көмегімен бұл бүліктердің алдын-алды. Иран
Бұнымен қойман 1994жылы Бахрейнде тағы да бүліктер ұпымдлстыры және оған
айыпталды. 1997ж. аяғында Харрази шығанақ елдерінде болып, соның ішінде
Бахрейнде иран-бахрейн қарым-қатынастары жақсартуға арналған келіссөздер
сериясын жүргізді. Екі ел арасындағы байланысы жақсартуға арналған шешімдер
қабылданып, соның, шеңберінде Тегеран Хезболах-Бахрейн сынды шейттік
ұжымдарды қандайда болмас келіссөздер және қолдаудан бас тартты. [9]
Шығанақтағы қауіпсіздік проблемалары туралы сөз болғанда ИРИ-дің
Изриальмен қарым-қатынастарын айтпай кетуге болмайды. Израйль жағадағы
болмаса да шығанақ аумағында әсері мол мемлекет болып табылады. Иран 1950ж.
Израильмен де-факто деңгейінде қатынас құрған бізге белгілі. Бұл екі елге
де саясатта, экономикада, мәдениет аскери тіпті спеңслужба саласындағы
ықпалдастыққа кең байланыстар байланыстар орнатуға септігін тигізді. Бұл
жағдай Иранның өзі ішінде, ислам әлеміде толығымен қарсылық туғызды. Осы
қарсылық Ирандағы ислам республикасының себептеріиін бірі болды. Жаңа
режимнің бірінші актісі Тегерандағы Израиль өкілеттігін жабу мен барлық
израильдық дипломаттардың, кеңесшілердің және Израйльдық Ираннан шығарылуы
болды.
Бұл Таяу және Орта Шығыстағы, сонымен қоса Шығанақ аймағындағы
жағдайды ушықтырды. Алайда прогмативті ирандықтар мен еврейлер Шешілмейтін
келіспеушілікіер мен пропагандалық соғысқа қарамастан, жасырын түрде өзара
сауда және т.б. байланыстарды жақсартып алған Тель- Авив ирандық мұнайды
алса, Тегеран американ және Израйльдық өндірісінен қару мен әскери
жабдықтарды алған. Шынында бұл қарым-қатынас үшінші бір мемлекет немесе
фирма арқылы журген, бірақ факт-факт болып қала береді, екі жақта өзара
сауда жүргізеді, алғашында соғысу жағдайында көрінгенімен, мүдделері үшін
соғыспайды. Сөндықтан екі елдің қарым-қатынасының аймақтағы қауіпсіздікке
әсері күрделі және қарама-қайшы.
Енді осы аймақтағы жағалаудағы мемлекет болмаса да Ресейдің ролі
туралы айта кетсек. 90ж. басында Мәскеу шығанақтың барлық мемлекеттерімен
дипломатиялық қарым-катынастар құрды. Белгілі сауда байланыстары орнады. РФ
аймақтағы елдерден займдар мен кредитте аламын Деп үмітіенді. Ресейдің осы
елдермен әскери ынтымақтастығының ұштары көріне бастады. Алайда Ресейдің
Иран мен Иракпен де тікелей байланыста болуы осы елдермен оның кейінгі
уақытта дамуына себеп болды. Соған Қарамастан, шығанақтағы Ресейдің әсері
үлкен қарқынмен болмаса да өсіп келе жатыр.
Ресейдің бұрынғы теріс айырылып, либералды демократиялық даму жолына
түсуі, Кеңес Үкіметі мен қандай да болмасын байланысты қашқақтаған
Шығанақтың монархиялық режимдегі мемлекеттерін
қорқытатын коммунизм идеясынан бас тартуды бұл елдермен
қарм-қатынастар құруға септігін тигізді.
Ресейдің Иранмен және араб әлемімен, Иранның Иракпен қатынастарды
айқындау арқылы жақын уақытта осы аймақтағы кауіпсіздік проблемаларын
шешуде әсері болады деген үміт бар.
Оның амбициозды жоспарларының жүзеге асуы, шешуші деңгейде
болмасын, жер шарының бұл аймағындағы геосаяси жағдайына әсер етеді.
ІІ Тарау. Халықаралық қатынастар жүйесіндЕгі Иран.
2.1. Иранның аймақтық және мұнай саясаты
Қөптеген ірі факторлардың әсері себеп болған қазіргі курделі
халықаралық жағдайда Ресей ИИР-ң стратегиялық мақсаттарын Ресей өте жақсы
түсінеді. Таяу, Қиыр Шығыс, Кавказ, Каспий теңізінің зонасы, Орталық Азия
кіретін Жер шарының маңызды аймағы - Батыс Азияда ИРИ жетекші роль
атқаратынына ешкім күмән келтіре алмайды. Иран бірден уақытта Үнді
мұхитының Парсы, Оман шығанағымен қоршалған орташығыстық. кавказдық,
орталық-азиаттық, каспийлік ел бола отырып маңызды әскери-стратегиялық,
жағдайға ие. Аймақтың бүкіл жаралы жерлері Иранға байланысты болды.
Аймақтың жеке бөліктерінің ішкі мәселелері, техникалық немесе діни, әскери
немесе экономикалық, есірткі саудасы мен босқындар мәселесі, сепаратизм,
терроризм мәселелерінің қайсысы болса тек Ираиның қатысуымен ғана нәтижелі
шешіле алады. Иранның көмірсутектік табиғи қазбалардың қайнар көзі ретінде
және мұнай-ғаз өнімдерін тасымаддаушы шекара ретінде жоғары дәрежелі
құндылықтарға ие екендігің ескерту артық болар еді. Иранның қаралған ішкі
мұнай қоры 90 миллиард баррельді құрайды. Бұл оны әлемнің ең ірі мұнай
өндіруші елдерінің біріне айналдырады. Бүкіл мұнай шығу орнына жоғары
өнімділік және табстың өз бағасының төмендігі тән. Иран ОПЕК елдерінің
арасында мұнай өндіру көлемі бойынша екінші орында келеді. Иран Ресейден
кейн ғаз қорлары бойынша әлемде екінші орынды алады. Қазіргі уақытта оның
барланған және зерттелген қорлары әзірге 21 триллион метр кубты құрайды.
бұл 14% әлем қорынан асып туседі. [11]
Сөндан-ақ әлемдегі ең көп санды армиялардың біріне ие 806 мың адамға
жуық). 70 миллиондық Иран объективті түрде ішкі болсын, не сыртқы болсын
саяси конъюнктурасында батыс-азия аймақтық саясаттың шешуші факторы болып
табылады.
Ақпанда 25-жылдық мерейтойын тойлаған ИИР-дің тарихи дамуындағы
маңызды ерекшелігі - соңғы онжылдықта оның төңкерістің құрамының шеткі
радикализмнен прагматикалық бір қалыптас исламизмге біртіндеп өтуі болады.
ИИР-дің қазіргі басқарып отырған әскери-саяси билігі (саяси
ориентацияға емес -не либералдар, не консерваторлар, не неоконсерваторлар
болсын) өз қоғамының қазіргі әлемдік әлеуметтік-экономикалық даму
Динамикасы мен тенденцияларын түсіну ішкі және сыртқы векторларының, үйлесу
қабілетін арттыруға тырысады.
Бірақ соңғы кезекте Иран идеологтары мен
саясаткерлерінің көзқарастарының шын өзгеруімен Ислам төңкерісінің
экспортының жүзсге сырылуы туралы сөз қөзғалады. Бұл әрине Иран радикалды
шеніттері мен тақтан түсірілген шах Мұхаммед Реза Пехлеви 40 жыл бұрын
жузеге асыра бастаған аймақтық цегемония идеясынан бас тартады
деген сөз емес, керісінше бүкіләлемдік Ислам төңкерісінің қияли идеясы
Парсы шеиттерінің аймақтық деңгейде басымдылыққа ие болған жаңашыл идеяға
ауысты, яғни ең алдымен Қиыр және Таяу Шығыста.
Сөндай-ақ бұл идеяның діни құрамы ұлтшылдықпен біте қайнасты.
Біртіндеп Тегеран мемлекеттің саясатындағы прагматизм идеологиялық ойлардан
басым түсті, ең алдымен шейіттерді қолдай саласында басым түсті.
Бұл тек ислам төңкерісі идеясынсыз күштеу экспортынан және ислам
фундаментальдылығының тузу жолды насихаттаудан бас тартуда ғана емес,
сонымен қатар ИИР ішкі саясатын түзетуде де көрмеді. Сөнда да өзінің
аймақтық мақсатына жету үшін йрап Таяу және Қиыр Шығыстағы саясатын
қалыптастыру да шейіттік құралдар пайдалануды жалғастырып келеді.
Тегеран Ауған шейіттеріне қолдау көрсетіп, Хезболла ливандық
экстремистік тобын демел келеді. Ираннан шейіт руханилығының өкілдері
дәстүрлі түрде бағып алады. Тегеран бұны тиімді пайдаланып келеді.
Қазіргі уақытта ИИР-дің аймақтық саясатыиын негізгі бағыттары болып
мыналар табылады:
1. Ирак
2. Ауғанстан
3. Кавказ аймағы
4. Каспий мәселесі
5. Орғалық Азия мемлекеттері (бұрынғы КСРО құрамындағы елдер)
6. Палестиндік-израильдік басқарма
7. Парсы шығанағы
Ирак.
Ресми түрде Иран Саддам Хусейн режимін құлатылуынан кейін Ирактың
уақытша басқару кеңесін кейіннен мемлекет укім-егінде
мойындаған аймақтағы ең алғашқы ел еді. Бір жарым жыл ішінде Тегеран Иран-
Ирак қатынастарының интенсификациясы жолында көп нәрсе жасады. Жоғары
дәрежеде өзара ресми іс-сапарлары жасалды. соның арқасында екі ел
арасындағы экономикалық қатынастар белсенді бола түсті.
Осылайша бір бағыты Багдад-Касре-Ширин-Керманшах-Тегера н желісі
бойлан, екіншіеі Басра-Шаламне-Хорремшехр желісі бойлап, екіншісі тармағын
сатуға келісім жасалды. 2004 жылдың соңынан бастап Иран-Ирак мұнай құбыры
салына бастады. Мұнай тартқыш станциялары Иранның Абадан портына күніне
4000 баррель шикізат жеткізіп отырады. Ирактың Сулеймания провинциясында
Иранның коммерциялық және экспорттық банктер ашылды. Екі ел арасындағы
сауда-саттық бірден өсіп кетті, тіпті әрбір, жерлерде екі есе өсіп
кетті. Дегенмен Иранның Иракқа ықпалы бұл ресми іс-Шаралармен шектеліп
қалмады. Иран радикалдары тарапынан әсіресе зор қолдау тапқан Иран
революциялық жолын насихаттары Хоменнидің Жақтасы Муктада ас-Садр Ирак
шейіттеріне қолдау көрсетті.
Муктада ас-Садр: Ирактың қазіргі президенті АҚШ-ты біздің
серіктесіміз деседе боларды біздің жауымыз деймін дейді. Бұл Тегеран
саясатымен толық сәйкес келеді. Ирак саясаттанушы-журналисті Нидаль аль-
Лейси: Шейттердің Йрактағы көтерілісінің арқасында көрші шейіттік Иран
туруы әбден мүмкін. Тегеранға қарсы АҚШ әскерлерінің Иран
шекараларында орналасуы ұнамайды. Шетелдік сарапшылардың
ойынша, ас-Садрдын шейіттік бағыттағы қарулы көтерілістерде
белсенді түрде катысуы опың Ирак басшылығының бір маңызды орнын
иеленгісі келетіпдіктен. Бұл Тегеран оны жаңа Иранның билік құрылымында
көргісі келмейтіндй анық Иран ас-Садрды өзінің мақсатындағы құралы
ретінде ғана пайдаланады. Сонымен қатар, ас-Садр арқылы АҚШ-қа
белгі тастап отыр. Иракта балды кім басқаратындығын, Ирак
алаңындағы орнын ауыстырып болмайтын ойыншы кім екенін көрсететін белгі.
Ирак жерінде Иранның көптеген рычагтары бар.
Тәжірибені ойыншыға тән қасиет ретінде Тегеран АҚШ-Ирак бағытындағы
көп жүрісті күрделі ойын ойнап отыр. 2004 жылдың ортасынан
бастап қалыптаса бастаған Ирактың шейіттері мен АҚШ әскерлері
арасындағы шиеленістер АҚШ әкімшілігін Иракқа қатысты мақсаттарына жету
жолын қиындатады.
Американдық дипломатияның Иракта жасалқан қателіктерін Таяу және
Орта Шығыстағы белсенді ойыны, яғни шейіттер Иран
пайдаланбауы мүмкін емес еді.
Американдықтар мен Ирак шейіттері арасында жарылған көпірді Иран
шейіттері қалпына келтіре алады.
Ауғаныстан Постталибтік Ауғанстандағы оқиғалар іс жүзінде елдің
орнына келі процесі қағазға жазылып, түрлі конференциялар
мен кездемулерде жарияланғандай женіл және тез өтпейтінін көрсетіп
отыр.
АҚШ пен Батыс державалардың талқандалған ұлтшыл Германия
мен Жапонияны қалпына келтіруде жақсы тарихи тәжірибесі бар секілді
еді. Бірақ Ауғанстан жағдайы антитеррористі коалицияның батыстық
қатысушылары барлық жағдайда ескере бермейтіи өзіндік жеке ерекшеліктерімен
санасуды талап етеді. Шынымен де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.3. Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары.
ІІ Тарау. Халықаралық қатынастар жүйесіндЕгі Иран.
2.1. Иранның аймақтық және мұнай саясаты
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты
2.3. Иран-Қазақстан қатынастары
Қортынды
1.2. Сыртқы саяси концепциясы.
Ұлттық тәуелсіздік саясат - монархиялық Иранның 60 жылдардағы
сыртқы саяси концепциясы.
Бірінші жеті жылдық жоспардың құлдырлуына, екінші жеті жылдықтың
көптеген міндеттерінің орындалмауыпа қараластап Аламаның үкіметі (196263 -
196768) кейінгі бес жылдық экономикалық даму жоспарын жасады. Бас кезінде
осы жоспар орындалмауына 140 млд риал жұмсалу көзделді. Оның 100 млд риалды
мұнай саласынап, ал қалған Иранның ішкі және сыртқы инвестициядан алу
жоспарлапды.
Иранның 1967-68 жж. жалпы ішкі ұлттық өнімі 504,6 млрд риалды құраған
болатын, яғни жыл сайын 8,8% өсе отырып, 5 жыл ішінде 52,7%-кежетті. Осы
уақыт аралығындағы жан басына шаққандағы ұлттық өнім 20040 риалға (269$)
жетті. Ал осы көрсеткіш бас кезінде 14900 риал болатын (197$). Иран
экономистерінің зерттеуінше бұл кіріс мемлекет территориясында біркелкі
таралмады, яғни көптеген Иран ауылды жерлерінде аталған көрсеткіш анағұрлым
төмен еді. Себебі. 1968ж. өзінде Йран халқының 60% ауылдарда тұратын.
Осылайша, 5 жылдық экономикалық даму жоспарынан кейін де қарапайым
жұмыскерлер мен шаруалардың өмір сүру деңгейі төмен болып қала берді [25; 6-
8 64. ]
Өмір сүру деңгейін көтеруді қажет ететін ен маңызды салаларлың өмірі -
ауыл шаруашылығы бөлатын. Мұнда шаруашылық құралдарының өте
қарапайымдылығынан ауылшаруашылығының дамуын өте төмен болып шаруалардың
еңбегінің өнімділігі жоғары бола қоймайды. Сөндықтан халықты ауылшаруашлық
өнімдерімен, тамақтармен қамтамасыз ету үшін бұл саладағы жартылай
феодалдық қатынастарды жою қажет болатын.
Халықтың 61% ауылшаруашылығында қызмет есе де ол ұлттық ішкі өнімнің
24 % ғана берді. 1965ж. ақпан айының соңында аграрлық реформалардың екінші
толқына басталды. Бірінші бес жылдыққа бұл салаға (.млд. Риал бөлінген
1965ж. наурыз бен 1969ж. реформалардың ауқымы 54174 ауылды және 19379
ферманы қамтыды. Осы уақыт аралығында 9455 қоғамдық вакуфтық ферма, 968
жеке вакуфтық фермалар шаруаларға 99-100 жылға жолға берілді. 208702 ұсақ
жер иеленушілер өз жерлерін жалға беруге келісті де, ол 3414-і өз жерлерін
шаруаларға сатты. [29: 75. ]
Дегенмен, бірінші және екінші реформалардың жүргізілуі
ауылшаруашылығына айтарлықтай өзгерістер әкеле қөйған жоқ бес жылдық
жоспарлау кезінде өнеркәсіпке өте үлкен көңіл бөле бастады.
Егер 1-жетіжылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіп саласына 1.2 млд. Риал
бүкіл инвестицияның 8% құрады. Ал бес жылдық жосларды өрындап кезінде бұл
сонша үлкейіп 27,3 млд.риалға жетті. Бесжылдықтың соңына қарай жалпы қаржы
салудың мемлекеттік секторы 24 млд.-қа кеміп, жеке сектор салған қаржы 26
млд. риалды құрады.
Иранның осы уақыт аралығындағы экономикалық саясаты ауыр индустрияпы
(өнеркәсіпті) мемлекеттік қаржымен қатар, жеке сектор қаржысын да пайдалану
арқылы дамытумен ерекшеленді.
Иран өнеркәсібінің жалпы өнімі жылдық 13%-ке өсе отырып 81%-ке жетті
және 1962бЗжж. жалпы ұлттық өнімнің 11% құраса, 196768жж. 13%-кежетті.
Бірінші бесжылдық кезінде бастауыш және орта білім беретіп мектептерді
дамытуға ерекше көңіл бөлді. Дегенмен, мектептер санының, өсуіне қарамастан
өзінің сапасы жағынан заман талабына жауан бермеді. Сөндықтан оқыту
бағдарламаларына күрделі өзгерістер енгізу керектігі айқын сезілді.
Ел экономикасының қарқынды дамуына сәйкес келмейтін соғысқа дейінгі
әдістермен оқыту және гуманитарлық ғылымдарда оқитын студенттердің,
техникалық ғылымдарды оқып үйренүшілердің санынан анағұрлым көп болуы (М.:
ЖОО оқитын 6683 студенті 916-ы техникалық мамандықтарда оқыды.) білім
сапасын реформалаудың әлі де жеткіліксіз екенін көрсетті[35; 14-15 б.].
Екінші бесжылдықтың міидеттерінің бірі өндірісті қарқынды дамытып,
өндірістік тауарларды экспорттауды үлкейтіп кейбір импорттық тауарлардан
бас тартуға бағытталды. Өндірістің өсуінің ектенін жыл сайынға 15% үлкейтіп
отыруға жоспарлаған 2-бесжылдықта өндіріске бүкіл инвестицияның 26% -ын
құрайтын 207 млд. рпал бо.тіпді. Елді индустриализациялау мақсатында екінші
бесжылдық жоспары негізінде техникалық мамандықтарға айтарлықтай қаржы бөлу
көзделді Анығырақ айтқанда, зерттеушілердің пікірінше Иранның өндіріс
саласының өлке 313 мың 1 19 мың маман жұмысшылар болуы керек еді.
Осы 2-бесжылдық жоспар бойынша транспорттық қажеттіліктерге 89 млд.
риал бөлінді. Бұл қаражатты стратегиялық маңызды объектілерге жұмсау
көзделді. Сонымен қатар, денсаулық сақтау саласына 13 млд. риал бөлінді,
ауруханалардағы орындарды 14500-ге көбейтілді
Екінші бесжылдық жоспарды орындай барысында өнерксәіп саласында біраз
жетістіктерге жетті және Иран бірақ өнірістік тауарларды шекаралас елдерге
экспорттай бастады. Мұндағы қаржы айналымдарды тек қана мемлекеттің ғана
емес, сонымен қатар жеке сектордың қаржысы да айналымда болды. [38; 16-
196.]
Иран экономикасының құрылымын қайта құру кезінде яғни 2- бесжылдық
жоспарын жүзеге асыру бойынша экономиқаның барлық салаларын дамытуды
қарастырды. Дегемен, Иран өзінің ішкі қаржысын жоспарды толығымен орындауға
шамасы келмейтін еді, оның устіне Иранның негізгі пайда көзі болып
табылатын.
Мұнайы өзіне толығымен тиесілі емес еді. Ішкі қордың аздығынан және
шет ел валютасына деген сұраныстың 2-бесжылдық жоспарын жүзеге асыру үшін
қажеттілігі артуынан, керісінше Иранды хахалықаралық монополистерден
қарызды көбірек алуға, мұқият етті. Мұның өзі
монополистердің ел экономикасындағы орнының одан әрі бекітуіне
алып келді.
Ішкі қаржының өте тапшылығы мен империалисттік елдердің көмек
көрсетуге ниет білдіре қоймауын ескере отырып Иран үкіметі кеңестік
мемлекеттерден қаржы алуына болатын, бірақ өз мүдделерін ойлаған Иран
билеушілері бұған бармады. Керісінше, экономикалық объектілер салғызу
мақсатында елге 40 млд. риалға жуық шетел инвесторларын тартты.
Осылайша елдегі барлық экономикалық объектілердің ширек бөлігі шет
елдіктер қарамағында болды. [35; 45 б.]
Шетел инвесторларының жекеменшік секторының ақша саласының негізгі
ағымы мұнай-химиялық өнеркәсіптер салуға әр түрлі маркадағы автомобильдерге
дөңгелектер және Иранға, оның маңайындағы елдерге ең қажетті, қысқасы ақша
көп әкелетін тауарлар жасап шығаруға бағытталған болатын. Иран ақпарат
көздері бойынша, ол қаржы 1400 млн. риалды құрады Иранның қаржылық
қиындықтан экономиканы тұрақтандыру арқылы дағдарыстан шығу үшін жасаған
әрекеттерінің пайда бермеуі 1962-63жж аграрлық реформаларды жүзеге
асыру кезіндегі әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, империалистік
елдермен қарым-қатынасының нығайюының барлығы 1950ж. мен 60ж. басында
қаржы-валюталық дағдарысқа алып келді.
60-жылдардың басында әлемдік аренадағы куштер қатынасы біраз
өзгеріске ұшырады. Социалистік елдердің ғылыми-техникалық дамуы.
КСРО-ның абыройының жоғарылауы және т.с.с. факторлар Иранның ішкі және
сыртқы саясатына әсер етпей қоймады. Сол кезеңде басталған Азия, Африка
және латын Америкасы сияқты елдерден отаршылдыққа қарсы көтерілістердің
бөлек қалуы Иранды өзінің сыртқы және ішкі саясатының бағытын қайта қарауға
мәжбүр етті. Осылайша шахтың өзі авторлық ете отырып Ұлттық тәуелсіздік
саясатын жүргізе бастады бұл жалпы Иран Сыртқы істер министрлігінің Жасыл
кітабында жуылған. Дегенмен, Иран басшыларының бұл саясаттың астарында
өздерінің нағыз бет перделерін жасырды. Яғни, олар тәуелсіз саясат дей
отырып СЕНТО) әскери-саяси одағына мүше болып қала берді және АҚШ пен
жасасқан әскери-саяси келісімшартты да өз күшінде қалды. [36; 23-26 б.]
Осылайша 60-жылдардың екінші жартысынан бастап. Иранның сілртқы
саясаты қағаз жүзінде жаңа бағытқа бет бұрса, іс жүзінде бұрынғыдай
позитивті ұлтшылдық принципіне негізделді. Кеңес зерттеушісі Е.А.Орловтың
мына пікірімен толық келісуге болады "Иран сыртқы саясатындағы жаңа
беталысты оның саясатындағы толық бетбұрыс деп Қарауға болмайды, оны Шығыс
пен Батыс арасында өте икемді моневрлерді (айла-тәсілдерді) жүргізу деп
атаған дұрысырақ болады.
Бұған қарамастан Кеңес үкіметі тату көршілік қатынастар орнатуға
әрекет ете берді. Егер шынында да КСРО мен Иран арасында осындай
келісімшарт жасалса, өнда КСРО Таяу және Орта Шығыс аумағындағы елдермен де
бейбіт қарым-қатынас орнатып, өндағы имперпалистік елдердің ықпалын
әлсірететін еді.
1960-жылдардың басында кеңес-иран қатынастарының жақсару белгілері
пайда бола бастады. Бірнеше айлар бойы екі ел басшыларының пікір алмасуынан
кейін Иран үкіметінен КСРО-та делегация (өкілдер) келетін болып шешілді. Ол
делегацияны Иран премьерминистрі Шариф-Имаши бастап, Мәскеуде олар Кеңес-
Иран қатынастарын қалыптандыру және екі жақта шешілуіне мүдделі мәселелер
бойынша келіссөздер жургізіліетін болды. Бірақ империалистік елдердің
ықпалымен Иран меджлисінде қаралып, кездесу жоққа шығарылды. Сонан кейін 2
жақты қатынасты реттеуге бағытталған жаңа қадамдар жасала бастады. 1961ж.
мамыр айында Иран сыртқы істер министрі А.Арам мен кеңес елшісі Пегов
арасында кездесу болып, сол жылдың тамыз айында пресс-конференция кезінде
Иран өзін ешқашанда КСРО-ға қарсы атом базасы болмайтынын жалпылады.
Содан соң Иран тағы да айнымалы жол ұстай бастады бастады және 1961ж.
қыркүйекте БҰҰ-на Иран КСРО антиирандық саясат жүргізіп отыр деген шағым
жасады. [47]
Ең соңында 1962ж. Иран мен КСРО-ның қарым-қатынасын біржолата
жақсаруына себеп болған оқиға болды, Ол Иран мен КСРО басшылары арасындағы
үндеу алмасу болды. Бұл үндеусу бойынша Иран өз территориясында ешқандай
елдің де ракеталық базасының болуына келісім бермейтініне куәландырды.
Үндеу алмасу кезінде А.Арам Иран екіжақты қатынастардың жақсаруына
тырысатынын және ешқашанда өз территорияларынан бірде-бір КСРО-ға қарсы
агрессиялық акт жүргізүіне рұқсат етілмейтінін айтты.
Осы уақыттан бастап 1959ж. үзілген екі ел арасындағы сауда
экономикалық қатынаста тіктеліп, 1957ж. 25 сәүірдегі жасалған келісім
1962ж. ратификацияланды. Сол жылдың 20-желтоқсанында кеңес-иран шекаралары
туралы келісімнің ратификациялану грамоталарымен алмасты.
Дәл осы келісім шекаралық шиеленістерлі реттессе сонымен қатар
шаруашылық қатынастардың дамуына да үлкен әсерін тигізді. КСРО мен Иран
арасындағы қарым-қатынастардың жақсаруын ирандықтар, яғни қуана қарсы алды.
Екі жақтың да өзара тиімді слуда-экономикалық қатынастарды орнатуға
тырысуының арқасында 1963ж. 27-шілдеде Иран мен КСРО-нің экономика және
техника салаларындағы әріптесгігі жайлы алғашқы қол қойылады.
Кейінгі жылдары айтарлықтай өзгерістер болды. КСРО Иран ауыр
өнеркәсіп саласын дамытуға көмек беруге келісті. Ирен екі ел арасында жаңа
экономикалық келісімшарт жасалды. Бұл келісім бопыпша КСРО Исфахан
ауданындағы металлургиялық зауытты, Аракадағы машина жасау зауытын салуға
көмек көрсететін болды. Иран мен КСРО әріптестер; барысында Иранда көптеген
экономикалық маңызды объектілер тұрғызылды. Атап айтсақ, Саве-Астара ғаз
құбыры, Тебриздегі ЖӘС және бұған қаналындағы зерттеу жұмыстарын жүргізу,
Каспий жағалауындағы жаңа портты салу және т.с.с. [47]
70 жылдары Иранның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және халықаралық
саясаттағы шах режимінің реакциялық тенденцияларының күшеюі.
70-жылдардағы Иран экономикасы жартылай феодалдық өндірістен
капиталистікке өту процесінің аяқтаушы процесі ретінде сипатталады.
Капиталистік даму жолына түскен Иран аз уақыт ішінде артта қалған
аграрлық мемлекеттен аграрлық-индустриалды державаға айналды. Бұл Иран
қоғамның әлеуметтік құрылымына біраз өзгеріслер әкелді.
Иран экономикасының қарқынды дамуы әсіресе екінші бесжылдықты орындай
(196768-197273) кезінде байкалды. Жалпы ұллтық әнім жыл сайып 11,6% есе
отырын, өнеркәсіп өндірісі 4 есе көбейді.
70-жылдардың басында шах режимі Иранды қазіргі заман, өнеркәсібі,
дамыған ауылшаруашылығы, жаңа техникамен жабдықлалған қуатты әскері бар
әлемнің алыңғы қатарлы елдерінің біріне айналдырамыз деген амбициялық
мақсаттар қойды. Осыны жүзеге асыру мақсатында үшінші бесжылдық (197273-
197778) жоспарды қабылдады.
Иранның шаруашылығының дамуына, үшін бесжылдық жоспары бойынша 2,2
трл. Риал жұмсау көзделді. Оны былайша бөлді: ауыл шаруашылығына - 316 млд.
риал ауыр өнеркәсіпке - 200 млд., әкімшілік және тұрғын үй ғимараттарын
салуға - 130 млд., білім мен әлеуметтік-мәдени іс-шараларға - 315 млд,
газбен қамту жүйесін дамытуға - 77млд. қалалық жәнеі ауылдық жерлерде
байланысғы дамытуға - 70 млд, энергетикаға - 54 млд, саладағы зерттеу-
жұмыстары үшін 11 млд. риал.
Жаңа бесжылдық жоспар өзіне мынадай бығаттарды енгізген: білім
мәдениет дәрежесін көтеру иран халқының денсаулығы мен жақсы өмір сүруіне
жағдай жасау; ұлттық кірісті барыша тиімді бөлу теңестірілген және
тұрақтылыққа негізделген экономиқаның даму қарқынын сақтап қалу; жаңа жұмыс
орындарын құру; қазіргі бар өндірістң барлық қуатын толығымен қолдану,
жұмыс өнімділігін арттыру. [27; 46.]
Үшінші бесжылдықта өндірістің орташа 20-23,2% соның ішінде мұнай
өнеркәсібінің 26,3% жоғарылату көзделген болатып. Осымен қатар
ауылшаруашылығының үлесін 16,6-дан 12,5-ке түсіріп осылайша Иран ішкі
Ұлттық кірісінің құрылымы өзгеріске ұшыратты.
Орташа есеппен есептегенде мына экономикалары сәйкесінше қарқынмен
өсіп отыру керек еді: ауыл шаруашылығы - 5.5%, мұнай өнеркәсібі - 11,6%,
энергожабдықтау - 22,0%, құрылыс ,3,02, сумен жабдықтау 12%, тау кен ісі -
15,3%, басқа да салалар 15% жоспарлық тапсырмаларда өнеркәсіптің әр түрлі
салаларына ерекше бөлінген. Жеңіл өнеркәсіп құрылысы мен қатар
жылдамдатылған түрде ауыр өнеркәсіп құрылысы да жүріп жатты. Сөндықтан
19741975 жж. жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіп үлесі 72,1% шығып кетті.
Иран халқының мүдделері елдің байлығының қайнар көзі мұнай
саласындағы трансұлттық корпарацияларының үстемдігіне қарсы күрес жургізуді
талап етті. 70-жылдардың басы мұнай өндіруші елдердің Монополистерге
қарсы күрес толқынымен ерекшеленді. ОПЕК-ке мүше елдердің өзара ат
салысулардың арқасында біраз жетістіктерге жетті.
1971ж. Парсы шығанағындағы ОПЕК-ке мүше (Иран, Сауд Аравиясы, Кувейт)
елдермен империалистік мұнай компания басшыларының арасында келісімшарт
жасалды. Ол бойынша, сұралатын құн мұнайға 35 цент қосылды.
1973ж. ОПЕК-ке мүше елдердің күресінде шешуші жылға айналды. Қыркүйек
айында Зенада болған төтенге кездесуде сұралатын құн 17% жоғарылайтыны
белгілі болды. Мұның өзі елдердің экономиксаына өте үлкен оң әсерін
тигізді. Сол жылдың желтоқсан айында Тегеранда әкеліп кездесу кезінде
1974ж. 1-каңтарынан бастап сұралынатын құн : 1,65$ құрайтын болды.
Мұнай өндіретін елдердің бұл шешімі батыс елдерінен әлемдік
экономиканы тұрақсыз ететін фактор ретінде қарастырылды. І973 ж. 29-
желтоқсанында АҚШ президенті Р.Никсонның тапсырмасымен мемлекеттік хатшы
Г.Киссинджер Тегерандағы келісімшартты қайта құрауды талап еткен хатты
шахқа табыс етті. Мұның өзі ОПЕК-ке мүше елдердін ішкі істеріне араласудың
жарқын көрінісінің бірі.
Иран үкіметінде енді өз жоспарларын орындауға мүмкіндік тулы. Дерек
көздерінің айтуынша, 196263 жылдан 197576 жж. Аралығында жалпы ұлттық
өнім 6,5 есеге өскен және жан басына шаққанда 14,8 мың риалдан 110,9 мың
риалға өскен, бұл деген 7,5 есеге жуық.
Қалыптасқан қолайлы қаржылық жағдайға қарамай монархиялы Иран күрделі
мәселелерге кездесті. Яғни, елге келіп жатқан ақшаның көп бөлігі үлкен
бюрократиялық аппараттың қажеттіліктерінен басқа. Иран әскерлерін ең соңғы
технологиялы қымбат қарулармен қаржыландыруы үшін кетті.
Мұндай саясат, ауылшаруашылық саласына ойсырататын соққы болды 60-
жылдардың басында жүргізілгеп аграрлық реформа елінің пайдасын бере қойған
жоқ. Бұған себеп болған экономикалық базаның болмауы, қаржының жетіспеуі
немесе мамандандырылған кадрлардың болмауы еді. 1973ж. прессаның жазуына
сүйенсек, Иранның бидайға деген тапшылығы 1 млн. Т. құраған. Ауыл
шаруашылығының деградацияға ұшырауын тағы бір себебі, халық санының өсуі де
болды. Халық саны өсісімен ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныста өсті.
Оған қоса импортталатын тауарлардың бағасы да көтеріліп кетті.
Ауыл халқының қалаға қарай миграциясы да кушейіп кетті. Урбанизация
құблысы мұнда тек қана "қаланың тартқыш күшінен емес сонымен бірге
ауылдардағы терең дағдарысқа, салыстырмалы түрде қаланып өнеркәсібі
дамығандығы, ЖОО-ның санының көбейюі және олардың түлектерін қалада қалың
қоюы да себеп болды.
Иранның экономикалық дамуы 70-жылдарда экономикалық өнеркәсіптік
кешенді қалыптастырды. Бұл кешен негізінен әлемдік капиталистік өндіріспен
тікелей байланысты. Елге мұнайдан кешен қаржы көбейе бастаған кезде, бұл
кешен аяққа тұрған болатын. [50]
Үшінші бесжылдық жоспарды орындау кезінде Иранда жоғары Маманданған
кадрлардың жетіспеуі өте терең байқалды. Елге кұйылып келе жатқан қаржының
дұрыс бөлінбеуі және етек алған жоғарыдағы жемқорлықтың кесірінен ақша
жетіспеушілігі де мәселеге жемқорлықтың кесірінен ақша Шах режимі әскери
қуаттылықты күшейту молархиялық Иран үшін ең тиімді жол деп санаған.
Басшылар бұл мәселеде АҚШ-қа ерекше үміттеніп 70-жылдардың басы АҚШ
пен Иранның әскери-саяси қатынастардың нығаюымен сипатталады.
Шах режимі АҚШ пен әскери-саяси қатынастарын жақсартуға қуана барды
себебі Иранның ойынша бұл жолмен Иран қуатты әскері бар елге айналамып
немесе өткір әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешеміз деп үміттенеді. Өз
уақытынсында АҚШ үшін де Иран әскерлері бақылау өте тиімді еді. Себебі, ол
арқылы Таяу және Орта Шығыс аймағын да бақылай алады.
Сөндықтан АҚШ Иран әскерін ең соңғы әскери техникамен жабдықтап соғыс
жүргізудің ең зор әдістерін үйретті. 70-жылдарда пайда болған "Никсон
доктринасы" бойынша, АҚШ өзі бақылау жүргізіп отырған дамушы елдердегі өз
арсеналынан ядролық емес қару-жарақ сататын еді.
Консервативті режимдегі елдердің әскерлерін АҚШ қаруландыру арқылы
олардың көмегімен кеңес үкіметінен төнген қауіпке және бұрынғы отар болған
елдердегі ұлтазаттық қөзғалыстарға қарсы соғысы. Бұл процеске стратегиялық
маңызды ел - монархиялық Иранға ерекше мән берілді. [34; 4-8
б.] "Эттелаат" газетінің хабарлауынша 1973 ж. 23 ақпан күні Иран АҚШ-пен 2
млн. Доллорлық қазіргі заманғы әскери қару-жарақ сатып алу туралы келісім
жасалды. Жалпы 1976ж. АҚШ Иранға 18 млд $ қаржыға қару-жарақ жеткізуі керек
еді.
1973 жылдан бастап ирандық әскери күштерді модернизациялау басталды.
1977ж. Шілде айында Иран әскерінің саны 342 мың адамнан асты, оның 220 мыңы
жаяу әскерді құраса, 100 мыңы - әскери-ауа күштерінде. 22 мыңы - әскери-
теңіз күштерінде болды. Одан басқа 1980-ж. Қарай таяу құрғақтағы әскерлері
3 мыңнан астам танктермен қамтылуы жоспарланды.
Оның құрамында "Чифтен", "Скорпион", "Викперс" маркалы танктер бар
еді. Әскери-теңіздік флоттарды сатумен қатар, 60-жылдаржың ортасында
Шығанақтың жағалауға жақын жерлерінің экономикалық жағдайына да көп көңіл
бөлініп, иран үкіметімен елдің оңтүстік бөлігін дамытудың 15 жылдық жоспары
жасалды. Бендер-Аббас, Бендер-Бушир, Бендер-Шахпура сияқты порттарды
түбегейлі қайта жөндеуден өткізді. Осының арқасында жүкайналым өсті.
Негізгі бағдарды әскери объекттерді құруға бағыттаған Иранның 1978 ж.
Соңына қарай 5 әскери-теңіз флоты бар еді: Пехлеви, Харемшехр, Харк, Бушир,
Бендер-Аббас, ЧахбеХлрда жер асты кемелері үшін әскери база салынған еді.
1970 жылдары Шах режимі 1923ж. Салынған әскери-әуе күштерін (ЭӘК) қайта
қаруландыра бастады.
АҚШ-тан алдыңғы қатарлы техника сатып алуға миллиардтаған долларлар
жұмсалады және 1978ж. Иранның ӘЭК-ц (әуе ұшақтары) 350 соғыс ұшағы, 400 тік
ұшағы, соның ішінде 177 "Фантом ұшақтары, 125 бомбалаушы - жоюшы "Ф-5"
ұшақтары және 15 "Ф-14А" және 'Томкэт т.б. ұшақтары болды. Және де АҚШ-тан
"Ф-16" ұшақтарының 160 данасып 3,2 $ сатып алу туралы келісім жасасты.
Әскери модернизация кезінде Иран миллиардтаған ақша шығындалды.
19761977 жылдары әскери шығын 8,1 млд. $-ға әскери техника сатып алды.
Бұл шығындар шешілуі керек болған әлеуметтік-экономикалық мәселелердің
орнына жұмсалып кетті де. кейіннен ел экономикасына аса ауыр зардабын
тигізді. Шахтық режим эпизодық жоспарлары қазіргі заманға сай қару-жарақпен
шектеліп қоймады. осылайша бұл мақсатқа жасаған алғашқы қадамы 1974ж.
Құрылған Атом энергиясы бойынша ұйым құрды. Бағдарламаның негізгі мақсаты
80-жылдардың соны мен 90-жылдардың басына қарай (энергия) барлық өндірістік
қуатты атом энергиясына ауыстыру болды. [1; 46.]
Атом энергиясын дамыту бағдарламасы атомдық электростанциялардың кең
жүйесін құруды көздеген болатын. ХХғ Соңына қарай жалпы қуаты 700 НВт - 18
АӘС салу жоспарлаған шах режимі батыс елдерінен көмек сұрады. Батыс
германдық Крафт-верненион және Сименс фирмаларымен жасалған келісімшарт
бойынша Бушир ауданында әркайсысы 1200 мВт-тық АӘС салу басталды. Бұдан
басқа ФР-ц техникалық және қаржылай көмегімен 4 тағы да 4 АЭс салу
жоспарланды. 1974ж. Франциямен жасалған келісімнің шарты бойынша Иран
ядролық реактор алды, ал француз фирмалары Исфаханадағы ядролық зертіеу
орталығын салуға кірісті. 1978ж. Иран мен АҚШ келісімшарт жасасты, ол
бойынша 20 млд.$-ға сегіз АЭс салынып, 64 млд. $ ядролық жанғыш
жеткізілетін болды.
АӘС-на шикізат мәселесі ішкі ресурстар және импорт арқылы шешілетін
болды. 70- жылдарда уран көздерін іздеу кең етек алды және 50-ге-жуық уран
кең орны табылды.
Гобона, Нигерия, Намибия, ОАР және Австралияның компаниялары мен
Иранға уран рудасын жеткізу туралы келісім жасады.
Таяу және орта Шығыс және Үнді мұхиты аймағын адролық қандай босату
жайлы идеяны әрқашан қолдап отырған. Иран атом энергиясы дамыту
бағдарламасының астында болашақта ядролық қару жасау жоспары жатыр еді.
Ираның шахы уақыттан да тез ядролық қарудың иесі болады", -деген екен.
1977ж. Американың Лайскон Интеркорпорейтед фирмасына Иран тек қана
уран байыту кезінде пайдалануы мүмкін лазерлік қондырғыларды сатып алған.
1978ж. Бұл құрылғылар Иранға жіберілді. Американдық лазерлік көмек беруте
келіскен. [2; 4-56.]
Бірақ шах режимі құлатылғаннан кейін, ішкі саяси жағдайдын
Қиындауынан 126 млд. 8-лық бағдарлана тоқтатылды.
70-жылдарда халықаралық қатынастарда германияның ролі өзғерді. Бұл
шақтық режимнің таяу және орта шығыс елгіеріндегі саяси және экономикалық
қатынастарында айқын көрініс тапты. Бұл уақытта Иранның, сыртқы саясаты
мұнайдан келген ақшалардың кебеюіне байланысты анықталды. Яғни оның батыс
елдерімен қарым-қатынасы реттеліп, көбінесе экономика саласында) Иранның
экономикасы жақсарды және артта қалған аграрлық мемлекеттен күшті бұл
жағдай Иранның милитаризациясын да тездетті.
Осылайша, Иран американың аймақта өз әекери іс-әрекеттерін еркін
жүзеге асыра алатын әскери плацдарм ретінде АҚМ саясатындағы стратегиялық
елге айналды.
Иранның билеуші топтарының Позитивті ұлтжылдығы тек қана
империалистік державалармен саяси-экономикалық қатынастарды жан-жақты және
кең дәрежеде нығайту ғана емес, сонымен қатар ішкі консервативті бағыттағы
саясат жүргізуді де қарастырды, яғни өзық демократиялық институттарға
қарсылықтың кең етек алуы жане ұлттық азшылықтардың өз заңды құқықтары үшін
күресінің қиылысуы. Бұл жайлы шахтың өзі ашық түрде, Фигаро деген француз
газетті- берген сұхбатында айтқан болатын (6 наурыз, 1958ж.): Бұл
ұлтшылдық мақан әскерлерді Әзербайжанға кіргізу туралы шешім қабылдауға
көмек берді айтуынша, Әзербейжандағы 1946ж. оппозициялық қозғалыстардың
жеңілуі.
1962ж. Мосаддықтың биліктен кетірілуі, 1955ж. Иранның Багдат пактісіне
кіруі және 1959ж. америка мен иран арасындағы әскери келісімге отыруы
позитивті ұлтшылдықтың жеңісі, соның нәтижесі. Бұл концепция негізінен
билеуші топтың, ең бастысы шахтың режимін муддесі үшін жасалған болатын. Өз
мақсаттарына жетудің ең тиімді тәсілі және кепілі АҚШ және басқа да батыс
елдерімен жан-жақты саяси-экономикалық қатынастар орнату деп санады. [5; 4-
7 б.]
Өзінің табиғи ресурстарға бай болуының және өте тиімді стратегиялық
жағдайда болуының арқасында Иран импералистік ірі мемлекеттер саясатында
әрқашан ерекше рөл ойнаған. Мемлекеттің экономикасына монополистік
капиталдың енуіне және Иранға алдыңғы қатарлы империалистік елдердің
ықпалының күшеюуіне ол елдердің экспан-иран билеуші топтарының мүдделері
мен монополистердің мүдделерінң сәйкес келуі де себеп болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс
елдеріндегі империлистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді.
Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштерін жоғалтып
алды. Англияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың
нәтижесінде емес, сонымен бірге Британ империясының құрамындағы
мемлекеттерде ұлттық-азат ету қөзғлыстарының белең алуынын нәтижесінде Де
болды. Дәл осы уақытта қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық
потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз рөлін күшейтуге бас алды.
Таяу және Орта Шығыетағы АҚШ экспанциялық саясатының сәтті жүруіне
тағы бір себеп осы аймақ елдерінң ұлттық буржуазиясының санасында АҚШ
туралы отаршылдыққа қарсы держава деген жалған пікір Қалыптасқан еді.
Таяу және орта Шығыс елдерінің буржуазиясының үміттенуіне егер олар
Вашингтонмен жақындасса, олар Ұлыбританияның қысымынан құтылады. Бірақ, 40-
жылардың соңы, 50-жылдардың бас кезшдегі Иранда болған антиимпериалистік
ұлт-азаттық қөзғалысты талқандауда американдық арнайы қызметінің қатысуы,
бұл бос қиялдың орындалмайтынын, керісінше ұлттық тәуелсіздікті сақтап
қауіп төніп тұрғанына көз жеткізді. Бірақ, шах режимі өзінің жеке
мүдделерін көздеп, американдықтардын неоколониялдық мүдделеріне қызмет
жасай берді. Иранның билеуші топтарының ұстанған бұл саясаты Иранның нағыз
американдық саясат ықпалындағы мемлекеттердің біріне айналуына алып келген
бірнеше Ваингтонмен келісім шарттар жасасты. Бұл сияқты бір жақты
бағдарлану мемлекеттің әлеуметтік-экоиомикалық дамуына теріс әсерін
тигізді.
II. Дүниежүзілік соғыс көзінің өзінде АҚШ үкіметінің Иранға қатысты
саясатының басты бағыты, Иранның экономика саласындағы, әсіресе мұның
өнеркәсібіне американдық монополистік капиталды енгізу және мықтау Иран
территориясын Кеңес Үкіметі мен Таяу және Орта Шығыстағы ұлт-азаттық
қөзғалыстарды басу кезінде пайдаланылатын әскери алаң ретінде пайдалану
болатын. Саяси-экономикалық экспанциемен қатар, АҚШ-тың әскери-милитаистері
иран әскерінің басшыларына өз әсерлерін тез тигізді. Иранның билеуші
топтары өз мүдделері және бар тәртіпі сақтап қалу үшін өз әскерлерін
империалистік мемлекеттер көмегімен қаруландыруға, әсіресе американдық
үлгімен қарулануға қуана келісті. [6]
II Дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ өз әскерлерін Иранға енгізуін одан
әрі жалғастырды. Сонымен қатар, ішкі демократиялық күштерге қарсылықтың
күшеюіне әсерін тигізіп отырды. Осы жылдай Иран тарихында репрессия,
полицейлердің өзбырлығымен ерекшелепді.
Антидемократиялялық күштер күшейіп, 1949ж. елдегі ең күшті
демократиялық бағыттағы партия -Иран халық партиясы заңсыз деп табылды.
Иран үкіметінің антидемокрагиялық бағыты Иран мен Кеңес үкіметінің
арасындағы қарым-қатынастардың күрделенуіне әкелді.
Иран басшылары американың 4-пункте техникалық көмегін қуана
қабылдады (Трумән бағдарламасы). 1950ж. Тегеран мен Вашингтон арасында АҚШ-
ң Иранға ағарту, ауылшаруашылығы жәле денсаулық сақтау салаларында көмегі
туралы келісім жасасты. 1952;к. жасалған тағы бір келісімшарттан соң АҚШ-ң
экономика саласындағы ықпалы бұрышынан күшейе түсті. Иранның
консервативтерінің АҚШ басқа да империалистік мемлекеттермен әріптестігі
мұнай саласын келіп жатқан монополистік капиталға қарсы болған Масадықты
билікпен кетірген соң одан да күшейе түсті.
50 жылдардың басынан бастап АҚШ және басқа батыс елдері Ианға қатысты
саясатында экономикалық мүддеден басқа. Әскери блоққа тартуды да көздеді.
Бұл саясатын егер Иран аскері блокқа кірсе, оны сыртқы қауіптерден қорғалуы
кепілді деген. Ал негізгі мақсаттары Иранды ішкі және сыртқы саясата
мемлекет ретінде болу құқығынан айыру, Таяу және Орта Шығыс елдерінде
Шиеленіс туғызу және саяси-экономикалық позициялары. [7]
1954ж. басында Империалистік дипломатия Иранды әскери блокқа тарту
жолында күшті қадамдар жасады. Атап айтқанда, АҚШ елшісі
Гендерсен мен Иран премьер министрі Фазолла Захедимен қатар кездесулер
барысында Иранның қорғаныс одақтарына кіруі туралы мәселелер қаралды. Өз
таптық мүдделерін ойлап империалистік дипломатияның қысымының арқасында
иран билеушілері әскери одақтарда қатысуға келісімін берді. Мұндай саясат
иран-кеңестік көршілік қатынасын түбегейлі өзгертті.
Иранның империалистік одақтарда қатысуы батыс елдеріне Кенес
Үкіметінің оңтүстік шекараларында әскери іс-шаралар жүргізуге мүмкіндік
берді. Осылайша, Иранның АҚШ және Англия сияқты империалистік
мемлекеттермен бірігуі, КСРО-ның мемлееттік қауіпсіздік мәселесін қозғауға
әкелді.
1954ж. 8 шілдеде Ирандағы кеңестік елші Иранның сыртқы істер министрі
А.Энтезалиге естелік хат тапсырды.
1.3. Иранның сыртқы саясатының дамуының негізгі бағыттары.
Империалистік мемлекеттермен әскери-экономикалық қатынастарын реттеп
алған Иран үкіметі, енді КСРО-мен қарым-қатынасты сақтаудан ауытқып қана
қоймай, АҚШ-тың агрессиялық саясатының ықпалына бой бұра бастады.
Өз елінің ұлттық мүдделерін мүлде ескермей Хосейн Аланың үкіметі
1955ж. агрессивті әскери одаққа - Багдат пәктісіне кіру туралы шешім
қабылдады. Бұл одаққа Ираннан басқа Англия, Ирак, Туркия. Пакистан мүше
болды. Осылайша, Позитивті ұлтшылдық саясаты Ираның басқаруы топтарын
АҚШ, Ұлыбритания сияқты мүдделі Түркия сияқты елдермен де байланысты етті.
(1958ж. Иран бұл пактіден шілде төңкерісінен кейін шықты және Багдат
пактісі СЕНТО болып аты өзгертілді). Иранның бұл одаққа кіруі көптеген
шығын әклді және еңбекші халықтың ауыр жағдайын одан да ауырлатты. [8]
Багдат пактісіне қосылуы Иранның империалист; елдердің көмегіне
бағынышты етіл қойды. Багдат пактісіне қосылу көзінде Иран басшылары АҚШ-
тың экономикалық көмегіне, анығырақ айтқанда кезектегі 100 млн. доллор ақша
қарыз алу умітімен кірген. 1955-60 жж. аралығының өзінде Иран әр турлі
империалистік елдер банктерінен 881 млн. долл. Несие алған болатын.
Иран басшылары тілті Эйзенхаур доктринасын да болдады. Осы кезде дәл
айтылған Е.А.Орловтың сөздерін келтіріп келісті: 50-жылдардың ортасынан
бастап, 5 жыл бойы иран басшыларыпың қолдауымен АҚШ мемлекеттегі
экономикалық пөзициялары кеңейте берді иранның сыртқы және ішкі саясатына
бара-бара ықпалы кушейе берді.
КСРО-ның Иранмен тату-көршілік жағдайды сақтап қалуға деген тырысуына
қарамастан, Иран укіметі мен Шах КСРО-ға қатысты саясатында бұл
принциптерді сақтамады.
1953ж. төңкерістен кейін елде антикеңестік рух күшейе тусті.
Антикеңестік ұрандармен қаруланған Иран басшылары КСРО-ның бейбітшілікке
бағытталған әрекеттерінің ешқайсысын да қабылдамады.
Қуған қарамастан КСРО үкіметі Иранмен қарым-қатынасын жақслртуға одан
әрі талпына берді. 1953ж. (Мосадық билігі кезінде) КСРО Иран укіметіне екі
арада дау туғызып жақан мәселелерді шешу мақсатында екіжақты келіссөздер
жургізуді ұсынған болатын. 1954ж. 2 желтоқсан куні ұзак уақытқа сөзылған
аралас ирандық және кеңестігі комиссия жұмысының нәтижесінде КСРО мен Иран
арасында шекаралық және қаржылық мәселеде келісім жасалды. 1957ж. 14
мамырда Мәскеуде кеңес-ирандық шекара жағдайы туралы келісімге қол қойды.
Салыстырмалы түрде кеңес-иран қатынастарының жақсаруы сауда-
экономикалық қатынастарды реттеуге септігін тигідзді. 1957 ж, сәуір айында
ұзақ мерзімді өзара тауар айналымды реттеуге- бағытталған келісім, сол
Жылдың тамыз айында Аракс және Артек өзендері сияқты шекаралық Учаскелерін
тең құқыт пайдалану туралы келісім жасалды. 1958ж. А.Герируд өзенінің суын
пайдалану туралы келісімге қол қойысты. Иран үкіметі империалистік
мемлекеттердің емес, КСРО-ның көмегін алуына да болатын еді, бірақ өздерін
АҚШ және басқа батыс елдерімен тығыз байланыстырып.
КСРО-мен қарым-қатынасын кеңейтуге ынта білдіре қойған жок. Осіреее
1958ж. Иракта болған антимонархиялық төңкерістен кейіп, өз елдерінде де
осындай жағдайдың қайталануынан қорыққан Иран басшылары бағыспен байланысын
одан әрі нығайта түсті. 1958ж. шілдеде Лондон қаласында Багдат пактісіне
мүше елдердің мемлекеттік құрылымын қолдау туралы сессия болып өтті.
Ю.Бочкаревтың айтуынша: Иран өкілдері АҚШ Ирандағы шахтың мемлекеттік
құрылымның сақтап қалуын өз міндетіне алуын талап етіп Даллесті шабуылдай
бастады Иран билеушілерінің ойынша, бұл келісім екіжақты әскери
келісімшарт арқылы бекітілүі тиіс еді.
Осылайша АҚШ-тың Иран мемлекетінің ішкі саясатына еркін аралас,
құқығына ие болды.
Бірақ, сол жылдың желтоқсан айында, Иран басшылары өздерінің
сүйікті әдістері - АҚШ пен КСРО арасындағы ойынын бастады. Яғни, белгілі
болғандай бір жағынан жасырын түрде АҚШ-пен келіссөздер
жүргізе ікінші жағынан КСРО-мен келіссөздерді бастады.
ИРИ мен ОАЭ, дәлірек айтқанда Шарджа және Рас-эл-Хайм княздіктерімен
қарым-қатынас үрейленген болып отыр. Бұл 1971 жылы шах Мохаммед Реза
Пехлевидің Англияның қолдауымен шығанақтың 3 басты стратегиялық
аралдарды Абу-Муса, Үлкен және кіші Томбты басып алды. Бұл шығанаққа Ормуз
түбегі арқылы кіру мен шығуды қадағаллуға еркіндік береді.
Иранның бұндай агресеиялық қимылдары араб әлемілде келіспеушіліктер
толқынын тудырды. Мысалға Ирак Иранмен және
Англиямен дипломатиялық қарым-қатынастарды бұзды. 1979
жылғы ислам революциясының жеңісінен кейін ОАЭ имам
Хомейниге жаулап алған аралдарды өз қожайындарына қайтаруды сұрады.
Тегеран құлақ аспады. Екі ел арасындағы қарым-қатынас шиеленісті.
Сонымен қоса басында бұрын бірігіп билік жүргізген арабтарды
аралдап куып шығып, аралды жалғыз басқаруға көшті.
Абу-Даби Гаагадағы халықаралық сотқа шағымданды. Бұл
инцидент Парсы шығанағындағы араб елдерінің ықпалдастығы
Кеңесі (ССАГПЗ) шеңберіндегі дискуссияның басты мәселесі болып, Кеңес
Ираннан аралдарды Шардж және Рас-эл-Хаим княздіктеріне қайтаруды сұрады,
бірақ ИРИ бас тартты[8].
Тегерандағы ОИК соммиті қарсаңында президент хаттама бұйрығы бойынша
сыртқы істер министрі К.Хоррози шығанақ елдеріне, оның ішінде ОАЭ-де болды.
Абу-Дабиде даулы мәселелер жөнінде келіссөздер жүріп, 90ж. басына дейінгі
бірігіп басқару туралы шешім қлбылданды, келліпеп Қайтарып беру туралы да
сөз болды. Барлық іс-шаралар этаптар бойынша Жүруге келісімге келді.
Осындай іс-шаралар шығанақтағы жағдайды Жұмсартып аймақтың кауіпсіздігіне
жақсы әсерін тигізді.
Басқа шығанақғағы басты мәселелердің бірі - иран-бахрейндік қарым-
қатынастар. Бұл арал-мемлекеттің халқының 70% исламы Ираннан шыққан Шейттер
болып табылады. Ал билік азшылық - әмір Иса мен Салман Аль Холифа бастаған
араб сунниттердің қолында. Бұрын Бахрейн Парсы империясының құрамына
кірген, бірақ ХҮІІІғ. Ұлыбританияның протектораты ретінде қосылған, алайды
Тегеран оны өзінің провинциясы ретінде санайтын. 1971ж. шілдесінде Бахрейн
тәуелсіз мемлекет болды.
1980ж. ИРИ Бахрейнге өз революциясын экспорттауды алға койды. Иран
қолдайтын жергілікті шейттер антиүкіметтік қозғалыстарды ұйымдастырды.
Алайда билік Сауд-Арафиясының көмегімен бұл бүліктердің алдын-алды. Иран
Бұнымен қойман 1994жылы Бахрейнде тағы да бүліктер ұпымдлстыры және оған
айыпталды. 1997ж. аяғында Харрази шығанақ елдерінде болып, соның ішінде
Бахрейнде иран-бахрейн қарым-қатынастары жақсартуға арналған келіссөздер
сериясын жүргізді. Екі ел арасындағы байланысы жақсартуға арналған шешімдер
қабылданып, соның, шеңберінде Тегеран Хезболах-Бахрейн сынды шейттік
ұжымдарды қандайда болмас келіссөздер және қолдаудан бас тартты. [9]
Шығанақтағы қауіпсіздік проблемалары туралы сөз болғанда ИРИ-дің
Изриальмен қарым-қатынастарын айтпай кетуге болмайды. Израйль жағадағы
болмаса да шығанақ аумағында әсері мол мемлекет болып табылады. Иран 1950ж.
Израильмен де-факто деңгейінде қатынас құрған бізге белгілі. Бұл екі елге
де саясатта, экономикада, мәдениет аскери тіпті спеңслужба саласындағы
ықпалдастыққа кең байланыстар байланыстар орнатуға септігін тигізді. Бұл
жағдай Иранның өзі ішінде, ислам әлеміде толығымен қарсылық туғызды. Осы
қарсылық Ирандағы ислам республикасының себептеріиін бірі болды. Жаңа
режимнің бірінші актісі Тегерандағы Израиль өкілеттігін жабу мен барлық
израильдық дипломаттардың, кеңесшілердің және Израйльдық Ираннан шығарылуы
болды.
Бұл Таяу және Орта Шығыстағы, сонымен қоса Шығанақ аймағындағы
жағдайды ушықтырды. Алайда прогмативті ирандықтар мен еврейлер Шешілмейтін
келіспеушілікіер мен пропагандалық соғысқа қарамастан, жасырын түрде өзара
сауда және т.б. байланыстарды жақсартып алған Тель- Авив ирандық мұнайды
алса, Тегеран американ және Израйльдық өндірісінен қару мен әскери
жабдықтарды алған. Шынында бұл қарым-қатынас үшінші бір мемлекет немесе
фирма арқылы журген, бірақ факт-факт болып қала береді, екі жақта өзара
сауда жүргізеді, алғашында соғысу жағдайында көрінгенімен, мүдделері үшін
соғыспайды. Сөндықтан екі елдің қарым-қатынасының аймақтағы қауіпсіздікке
әсері күрделі және қарама-қайшы.
Енді осы аймақтағы жағалаудағы мемлекет болмаса да Ресейдің ролі
туралы айта кетсек. 90ж. басында Мәскеу шығанақтың барлық мемлекеттерімен
дипломатиялық қарым-катынастар құрды. Белгілі сауда байланыстары орнады. РФ
аймақтағы елдерден займдар мен кредитте аламын Деп үмітіенді. Ресейдің осы
елдермен әскери ынтымақтастығының ұштары көріне бастады. Алайда Ресейдің
Иран мен Иракпен де тікелей байланыста болуы осы елдермен оның кейінгі
уақытта дамуына себеп болды. Соған Қарамастан, шығанақтағы Ресейдің әсері
үлкен қарқынмен болмаса да өсіп келе жатыр.
Ресейдің бұрынғы теріс айырылып, либералды демократиялық даму жолына
түсуі, Кеңес Үкіметі мен қандай да болмасын байланысты қашқақтаған
Шығанақтың монархиялық режимдегі мемлекеттерін
қорқытатын коммунизм идеясынан бас тартуды бұл елдермен
қарм-қатынастар құруға септігін тигізді.
Ресейдің Иранмен және араб әлемімен, Иранның Иракпен қатынастарды
айқындау арқылы жақын уақытта осы аймақтағы кауіпсіздік проблемаларын
шешуде әсері болады деген үміт бар.
Оның амбициозды жоспарларының жүзеге асуы, шешуші деңгейде
болмасын, жер шарының бұл аймағындағы геосаяси жағдайына әсер етеді.
ІІ Тарау. Халықаралық қатынастар жүйесіндЕгі Иран.
2.1. Иранның аймақтық және мұнай саясаты
Қөптеген ірі факторлардың әсері себеп болған қазіргі курделі
халықаралық жағдайда Ресей ИИР-ң стратегиялық мақсаттарын Ресей өте жақсы
түсінеді. Таяу, Қиыр Шығыс, Кавказ, Каспий теңізінің зонасы, Орталық Азия
кіретін Жер шарының маңызды аймағы - Батыс Азияда ИРИ жетекші роль
атқаратынына ешкім күмән келтіре алмайды. Иран бірден уақытта Үнді
мұхитының Парсы, Оман шығанағымен қоршалған орташығыстық. кавказдық,
орталық-азиаттық, каспийлік ел бола отырып маңызды әскери-стратегиялық,
жағдайға ие. Аймақтың бүкіл жаралы жерлері Иранға байланысты болды.
Аймақтың жеке бөліктерінің ішкі мәселелері, техникалық немесе діни, әскери
немесе экономикалық, есірткі саудасы мен босқындар мәселесі, сепаратизм,
терроризм мәселелерінің қайсысы болса тек Ираиның қатысуымен ғана нәтижелі
шешіле алады. Иранның көмірсутектік табиғи қазбалардың қайнар көзі ретінде
және мұнай-ғаз өнімдерін тасымаддаушы шекара ретінде жоғары дәрежелі
құндылықтарға ие екендігің ескерту артық болар еді. Иранның қаралған ішкі
мұнай қоры 90 миллиард баррельді құрайды. Бұл оны әлемнің ең ірі мұнай
өндіруші елдерінің біріне айналдырады. Бүкіл мұнай шығу орнына жоғары
өнімділік және табстың өз бағасының төмендігі тән. Иран ОПЕК елдерінің
арасында мұнай өндіру көлемі бойынша екінші орында келеді. Иран Ресейден
кейн ғаз қорлары бойынша әлемде екінші орынды алады. Қазіргі уақытта оның
барланған және зерттелген қорлары әзірге 21 триллион метр кубты құрайды.
бұл 14% әлем қорынан асып туседі. [11]
Сөндан-ақ әлемдегі ең көп санды армиялардың біріне ие 806 мың адамға
жуық). 70 миллиондық Иран объективті түрде ішкі болсын, не сыртқы болсын
саяси конъюнктурасында батыс-азия аймақтық саясаттың шешуші факторы болып
табылады.
Ақпанда 25-жылдық мерейтойын тойлаған ИИР-дің тарихи дамуындағы
маңызды ерекшелігі - соңғы онжылдықта оның төңкерістің құрамының шеткі
радикализмнен прагматикалық бір қалыптас исламизмге біртіндеп өтуі болады.
ИИР-дің қазіргі басқарып отырған әскери-саяси билігі (саяси
ориентацияға емес -не либералдар, не консерваторлар, не неоконсерваторлар
болсын) өз қоғамының қазіргі әлемдік әлеуметтік-экономикалық даму
Динамикасы мен тенденцияларын түсіну ішкі және сыртқы векторларының, үйлесу
қабілетін арттыруға тырысады.
Бірақ соңғы кезекте Иран идеологтары мен
саясаткерлерінің көзқарастарының шын өзгеруімен Ислам төңкерісінің
экспортының жүзсге сырылуы туралы сөз қөзғалады. Бұл әрине Иран радикалды
шеніттері мен тақтан түсірілген шах Мұхаммед Реза Пехлеви 40 жыл бұрын
жузеге асыра бастаған аймақтық цегемония идеясынан бас тартады
деген сөз емес, керісінше бүкіләлемдік Ислам төңкерісінің қияли идеясы
Парсы шеиттерінің аймақтық деңгейде басымдылыққа ие болған жаңашыл идеяға
ауысты, яғни ең алдымен Қиыр және Таяу Шығыста.
Сөндай-ақ бұл идеяның діни құрамы ұлтшылдықпен біте қайнасты.
Біртіндеп Тегеран мемлекеттің саясатындағы прагматизм идеологиялық ойлардан
басым түсті, ең алдымен шейіттерді қолдай саласында басым түсті.
Бұл тек ислам төңкерісі идеясынсыз күштеу экспортынан және ислам
фундаментальдылығының тузу жолды насихаттаудан бас тартуда ғана емес,
сонымен қатар ИИР ішкі саясатын түзетуде де көрмеді. Сөнда да өзінің
аймақтық мақсатына жету үшін йрап Таяу және Қиыр Шығыстағы саясатын
қалыптастыру да шейіттік құралдар пайдалануды жалғастырып келеді.
Тегеран Ауған шейіттеріне қолдау көрсетіп, Хезболла ливандық
экстремистік тобын демел келеді. Ираннан шейіт руханилығының өкілдері
дәстүрлі түрде бағып алады. Тегеран бұны тиімді пайдаланып келеді.
Қазіргі уақытта ИИР-дің аймақтық саясатыиын негізгі бағыттары болып
мыналар табылады:
1. Ирак
2. Ауғанстан
3. Кавказ аймағы
4. Каспий мәселесі
5. Орғалық Азия мемлекеттері (бұрынғы КСРО құрамындағы елдер)
6. Палестиндік-израильдік басқарма
7. Парсы шығанағы
Ирак.
Ресми түрде Иран Саддам Хусейн режимін құлатылуынан кейін Ирактың
уақытша басқару кеңесін кейіннен мемлекет укім-егінде
мойындаған аймақтағы ең алғашқы ел еді. Бір жарым жыл ішінде Тегеран Иран-
Ирак қатынастарының интенсификациясы жолында көп нәрсе жасады. Жоғары
дәрежеде өзара ресми іс-сапарлары жасалды. соның арқасында екі ел
арасындағы экономикалық қатынастар белсенді бола түсті.
Осылайша бір бағыты Багдад-Касре-Ширин-Керманшах-Тегера н желісі
бойлан, екіншіеі Басра-Шаламне-Хорремшехр желісі бойлап, екіншісі тармағын
сатуға келісім жасалды. 2004 жылдың соңынан бастап Иран-Ирак мұнай құбыры
салына бастады. Мұнай тартқыш станциялары Иранның Абадан портына күніне
4000 баррель шикізат жеткізіп отырады. Ирактың Сулеймания провинциясында
Иранның коммерциялық және экспорттық банктер ашылды. Екі ел арасындағы
сауда-саттық бірден өсіп кетті, тіпті әрбір, жерлерде екі есе өсіп
кетті. Дегенмен Иранның Иракқа ықпалы бұл ресми іс-Шаралармен шектеліп
қалмады. Иран радикалдары тарапынан әсіресе зор қолдау тапқан Иран
революциялық жолын насихаттары Хоменнидің Жақтасы Муктада ас-Садр Ирак
шейіттеріне қолдау көрсетті.
Муктада ас-Садр: Ирактың қазіргі президенті АҚШ-ты біздің
серіктесіміз деседе боларды біздің жауымыз деймін дейді. Бұл Тегеран
саясатымен толық сәйкес келеді. Ирак саясаттанушы-журналисті Нидаль аль-
Лейси: Шейттердің Йрактағы көтерілісінің арқасында көрші шейіттік Иран
туруы әбден мүмкін. Тегеранға қарсы АҚШ әскерлерінің Иран
шекараларында орналасуы ұнамайды. Шетелдік сарапшылардың
ойынша, ас-Садрдын шейіттік бағыттағы қарулы көтерілістерде
белсенді түрде катысуы опың Ирак басшылығының бір маңызды орнын
иеленгісі келетіпдіктен. Бұл Тегеран оны жаңа Иранның билік құрылымында
көргісі келмейтіндй анық Иран ас-Садрды өзінің мақсатындағы құралы
ретінде ғана пайдаланады. Сонымен қатар, ас-Садр арқылы АҚШ-қа
белгі тастап отыр. Иракта балды кім басқаратындығын, Ирак
алаңындағы орнын ауыстырып болмайтын ойыншы кім екенін көрсететін белгі.
Ирак жерінде Иранның көптеген рычагтары бар.
Тәжірибені ойыншыға тән қасиет ретінде Тегеран АҚШ-Ирак бағытындағы
көп жүрісті күрделі ойын ойнап отыр. 2004 жылдың ортасынан
бастап қалыптаса бастаған Ирактың шейіттері мен АҚШ әскерлері
арасындағы шиеленістер АҚШ әкімшілігін Иракқа қатысты мақсаттарына жету
жолын қиындатады.
Американдық дипломатияның Иракта жасалқан қателіктерін Таяу және
Орта Шығыстағы белсенді ойыны, яғни шейіттер Иран
пайдаланбауы мүмкін емес еді.
Американдықтар мен Ирак шейіттері арасында жарылған көпірді Иран
шейіттері қалпына келтіре алады.
Ауғаныстан Постталибтік Ауғанстандағы оқиғалар іс жүзінде елдің
орнына келі процесі қағазға жазылып, түрлі конференциялар
мен кездемулерде жарияланғандай женіл және тез өтпейтінін көрсетіп
отыр.
АҚШ пен Батыс державалардың талқандалған ұлтшыл Германия
мен Жапонияны қалпына келтіруде жақсы тарихи тәжірибесі бар секілді
еді. Бірақ Ауғанстан жағдайы антитеррористі коалицияның батыстық
қатысушылары барлық жағдайда ескере бермейтіи өзіндік жеке ерекшеліктерімен
санасуды талап етеді. Шынымен де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz