Қылмыстық құқықтағы қылмысты істеу сатылары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
І ТАРАУ
1.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысты істеу сатыларының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.15
1.2. Қылмысты істеу сатыларының түрлерінің сипаттамасы және қылмысқа дайындалудың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16.25
1.3. Қылмысқа оқталудың ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ...26.35
ІI ТАРАУ
2.1. Аяќталған қылмыс және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... .36.41
2.2 Қылмысты жасауға дайындалу және оқталу үшін қылмыстық жауаптылық және жазаланушылықтың негіздері ... ... ... ... ..42.43
2.3. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54.56
ТЕРМИНДІК СӨЗДІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.57
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ТЗІМІ ... ... ... ... ... ... .57.58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.62
І ТАРАУ
1.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысты істеу сатыларының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.15
1.2. Қылмысты істеу сатыларының түрлерінің сипаттамасы және қылмысқа дайындалудың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16.25
1.3. Қылмысқа оқталудың ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ...26.35
ІI ТАРАУ
2.1. Аяќталған қылмыс және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... .36.41
2.2 Қылмысты жасауға дайындалу және оқталу үшін қылмыстық жауаптылық және жазаланушылықтың негіздері ... ... ... ... ..42.43
2.3. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54.56
ТЕРМИНДІК СӨЗДІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.57
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ТЗІМІ ... ... ... ... ... ... .57.58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.62
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Ұйымдасқан түрде қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының ІІМ статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1997 жылы 148053 қылмыс тіркелсе, ал 1998 жылы - 173858; 1999 жылы – 200873; 2000 жылы – 206006; 2001 – жылы 201796; 2002 – жылы 183913; 2003 жылы – 183977; 2004 жылы –165401; 2005 ж – 142100; 2006 ж – 139431; 2007 ж - 150790 қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 6 жылда 2002 ж-18928; 2003 ж-22185; 2004 ж-24712; 2005 ж-20641; 2006 ж-20518; 2007 ж-17066 топ адамдардың жасаған қылмыстары тіркелген. Егер, осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың ішіндегі үлес салмағын анықтасақ, онда 2002 жылы тіркелген қылмыстарда топ адамдардың қылмыс жасауы 9,4%; 2003 ж-10,7%; 2004 ж-12,2%; 2005 ж-11,2% 2006 ж-11,1%; 2007 ж-10,5% алады.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2000 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Ал топ адамдардың қылмыс жасауы 2004 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.Конституцияның 5 бабының 3 тарауында “Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады”-деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды. Бұл мәселе туралы профессор Ө.С.Жекебаев “жаңа, әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік және субъективтік себептері де болды”- деді
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2000 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Ал топ адамдардың қылмыс жасауы 2004 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.Конституцияның 5 бабының 3 тарауында “Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады”-деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды. Бұл мәселе туралы профессор Ө.С.Жекебаев “жаңа, әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік және субъективтік себептері де болды”- деді
1. Кузнецова Н.Ф. Ответственность за приготовление к преступле¬нию и покушение на преступление по советскому уголовному праву: Ав-тореф. дисс. ... канд. юрид. наук. - М., 1953.-15 с.
2. Трайнин А.Н. Уголовное право. Общая часть. - М., 1929.-507 с.
3. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. - М.: Юридическая литература, 1955.-212 с.
4. Шляпочников А.С. Приготовление и покушение на преступление в советском уголовном праве // Социалистическая законность. 1937. № 3. С.222-225.
5. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. Москва, 1912г.662с.
6. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. Под ред. Н.Ф.Кузнецовой. М., 1999г. 592с.
7. Иванов В.Д. Понятие и виды стадий преступной деятельности // Правоведение. 1992. № 6. С.86-89.
8. Иванов В.Д. Ответственность за покушение на преступление. - Ка-раганда, 1974.-116с.
9. Уголовное право. общая часть. Под ред. Б.В.Здравомыслова. М., 1996г. 512с.
10. Герцензон А.А. Уголовное право. Часть Общая. Учебное пособие для слушателей ВЮА. - М., 1948.
11. Тишкевич И.С. Понятие приготовления и покушения в советском уголовном праве: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. - Минск, 1952.-16 с.
12. Слуцкий И.И. Обстоятельства, исключающие общественную опас-ность деяния по советскому уголовному праву: Автореф. дисс. ... докт. юрид. наук.-Л., 1954.-21с.
13. Уголовное право. общая часть. ЛГУ, 1948г. 478с.
14. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984г. 285с.
15. Загородников Н.И. Советское уголовное право. Общая и Особен-ная части: Учебник. - М.: Юридическая литература, 1975.-568с.
16. Курс советского уголовного права. Часть Общая/ Под ред. А.А. Пионтковского. В 6 т. Т. 1. - М.: Наука, 1970.-611с.
17. Лясс Н.В. Стадии совершения преступления // Курс советского уголовного права. Часть Общая. Т. 1. -Л., 1968. С.539-583.
18. Колодкин Л.М. Развитие законодательства об ответственности за неоконченное преступление // Проблемы реформы уголовного законода¬тельства Российской Федерации: Сб. научи, трудов. - М, 1992. С.52-54.
19. Назаренко Г.В. Русское уголовное право. Общая часть: Курс лек-ций. - М.: Ось-89, 2000.-256с.
20. Редин М.П. Осуществление преступного намерения и неокончен-ное преступление // Правоведение. 1999. № 1. С. 159-168.
21. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. - Алматы: Баспа, 1999.-808 с.
22. А.А.Пионтковский. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М., 1961г. 594с.
23. Уголовное право. Общая часть / Под ред. В.П. Петрашева.- М.: Приор, 1999.-544с.
24. Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому уголовному праву.-М., 1951.-332с.
25. Шаргородский М.Д. Вопросы Общей части уголовного права (за-конодательная и судебная практика).-Л.: Изд-во Ленигр. ун-та, 1955.-253с.
26. Утевский Б.С. Уголовное право. 2-е изд., доп. и перераб. - М.: Гос. издат. юрид. лит., 1950.-278с.
27. Уголовное право. Общая часть: Учебник/ Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова.- М.: Инфра - Норма, 1997.-516с.
28. Уголовное право Российской Федерации / Отв. ред. Б.В. Здравомы-слов.-М.: Юрист, 1996.-508с.
29. Ожегов С.И. Словарь русского языка. - М.: Русский язык, 1988.-796с.
30. Хорева Е.С. Социальная обусловленность уголовной ответственно¬сти за предварительную преступную деятельность // Совершенствование мер борьбы с преступностью. - Ташкент, 1989. С.17-24.
31. Горелик И.И. Ответственность зха поставление в опасность по советскому уголовному праву. Минск, 1964г. 236с.
32. Иоахим Реннеберг. Объективная сторона преступления.-М., 1957.
33. Мокринский С.П. Приготовление и покушение по новейшим уго-ловным кодексам и проектам // Право и жизнь, 1924. С.5-12.
34. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997 жыл. Алматы, 2005ж.
35. Домаков В.В. Этапы умышленной преступной деятельности и во-просы ответственности // Проблемы неотвратимости ответственности в уголовном праве и процессе. Вып. 4. - Калинин, 1984. С.121-126.
36. Ахмедова М.М. К вопросу о мотивах добровольного отказа от со-вершения преступления до конца // Проблемы совершенствования мер борьбы с преступностью. - Ташкент, 1986. С.11-14.
37. Зелинский А. Добровольный отказ от преступления // Советская юстиция. 1968. № 9. С.9-10.
38. Блинова Л.И., Криволапов Г.Г. Основные вопросы Общей части советского уголовного права. - М., 1976.-122с.
39. Блинова Л.И., Криволапов Г.Г. Основные вопросы Общей части советского уголовного права. - М., 1976.-122с.
40. Зубкова В.И. Проблемы совершенствования законодательства о неоконченном преступлении // Вестник Московского университета. Серия II, Право. 1988. № 3. С.28-32.
41. Анашкин Г.З. Ответственность за измену Родине и шпионаж. - М., 1964.-230с.77
42. Гришанин П.Ф. Стадии совершения преступления // Уголовное право. Часть Общая: Учебник / Под ред. Н.И. Загородникова, С.В. Бороди¬на, В.Ф. Кириченко. -М.: Юридическая литература, 1966. С.243-273.
43. 43.Уголовное право Республики Казахстан.Обшая часть. Алматы:Жеті жарғы, 1998, -отв. ред. проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин.Г.И.
44. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.-Алматы, Баспа. 1999. под. ред: дюн, проф. Рогова. И. И, -кюн, доц. С.М.Рахметова.
45. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Жалпы бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1999.ж
46. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Ерекше бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы,2000ж.
2. Брайнин Я.М. Уголовное ответственность и ее основанние в советском уголовном праве.М., изд.Юриздат, 1963г.
47. .Волхов.В.С.Қылмыстық ниет және оны квалификациялау Казань.Изд.Знание.1968.
48. Волков.Б.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы.М.Изд.Наука.,1977.
49. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8.
50. Дагель.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974.
51. Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971.
52. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву.М.,Изд. Госюриздат.1952.
53. Кудрявцев В.Н. Қылмыстың квалификациясының жалпы теориясы. М.Юриздат.1972.
54. Кайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон
55. Алма-Ата, Изд.Баспа. 1973г.
56. Кайыржанов Е.И. «Уголовное право « (общая часть) Алматы, Жеті Жарғы. 1998г.
57. Макашвили.В.Г.Уголовная отвественность за неосторожность.
58. М,Госюриздат.1957.
59. Наумов.А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. М.,изд.Проспект,1996.
60. .Пионтковский А.А. Ученые о преступлении по советскому уголовному праву. М., изд. Знание.1961.
61. Рахметов.С.М, Бапанов Т.А, Қылмыс құрамы. Алматы: ЖШС.Баспа.1999.
62. Рарог.А.И. Проблема субъективной стороны преступления. М.Изд.Наука.1991.
63. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.
64.
65. Уголовное право Казахстана (Общая часть). Учебник для ВУЗ-ов. Под ред. д.ю.н. проф. И.И. Рогова и к.ю.н., доц. С.М. Рахметова – Алматы, ТОО «Баспа», 1998 г.
66. Е. Каиржанов Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 2003 г.
2. Трайнин А.Н. Уголовное право. Общая часть. - М., 1929.-507 с.
3. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. - М.: Юридическая литература, 1955.-212 с.
4. Шляпочников А.С. Приготовление и покушение на преступление в советском уголовном праве // Социалистическая законность. 1937. № 3. С.222-225.
5. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. Москва, 1912г.662с.
6. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. Под ред. Н.Ф.Кузнецовой. М., 1999г. 592с.
7. Иванов В.Д. Понятие и виды стадий преступной деятельности // Правоведение. 1992. № 6. С.86-89.
8. Иванов В.Д. Ответственность за покушение на преступление. - Ка-раганда, 1974.-116с.
9. Уголовное право. общая часть. Под ред. Б.В.Здравомыслова. М., 1996г. 512с.
10. Герцензон А.А. Уголовное право. Часть Общая. Учебное пособие для слушателей ВЮА. - М., 1948.
11. Тишкевич И.С. Понятие приготовления и покушения в советском уголовном праве: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. - Минск, 1952.-16 с.
12. Слуцкий И.И. Обстоятельства, исключающие общественную опас-ность деяния по советскому уголовному праву: Автореф. дисс. ... докт. юрид. наук.-Л., 1954.-21с.
13. Уголовное право. общая часть. ЛГУ, 1948г. 478с.
14. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984г. 285с.
15. Загородников Н.И. Советское уголовное право. Общая и Особен-ная части: Учебник. - М.: Юридическая литература, 1975.-568с.
16. Курс советского уголовного права. Часть Общая/ Под ред. А.А. Пионтковского. В 6 т. Т. 1. - М.: Наука, 1970.-611с.
17. Лясс Н.В. Стадии совершения преступления // Курс советского уголовного права. Часть Общая. Т. 1. -Л., 1968. С.539-583.
18. Колодкин Л.М. Развитие законодательства об ответственности за неоконченное преступление // Проблемы реформы уголовного законода¬тельства Российской Федерации: Сб. научи, трудов. - М, 1992. С.52-54.
19. Назаренко Г.В. Русское уголовное право. Общая часть: Курс лек-ций. - М.: Ось-89, 2000.-256с.
20. Редин М.П. Осуществление преступного намерения и неокончен-ное преступление // Правоведение. 1999. № 1. С. 159-168.
21. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. - Алматы: Баспа, 1999.-808 с.
22. А.А.Пионтковский. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М., 1961г. 594с.
23. Уголовное право. Общая часть / Под ред. В.П. Петрашева.- М.: Приор, 1999.-544с.
24. Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому уголовному праву.-М., 1951.-332с.
25. Шаргородский М.Д. Вопросы Общей части уголовного права (за-конодательная и судебная практика).-Л.: Изд-во Ленигр. ун-та, 1955.-253с.
26. Утевский Б.С. Уголовное право. 2-е изд., доп. и перераб. - М.: Гос. издат. юрид. лит., 1950.-278с.
27. Уголовное право. Общая часть: Учебник/ Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова.- М.: Инфра - Норма, 1997.-516с.
28. Уголовное право Российской Федерации / Отв. ред. Б.В. Здравомы-слов.-М.: Юрист, 1996.-508с.
29. Ожегов С.И. Словарь русского языка. - М.: Русский язык, 1988.-796с.
30. Хорева Е.С. Социальная обусловленность уголовной ответственно¬сти за предварительную преступную деятельность // Совершенствование мер борьбы с преступностью. - Ташкент, 1989. С.17-24.
31. Горелик И.И. Ответственность зха поставление в опасность по советскому уголовному праву. Минск, 1964г. 236с.
32. Иоахим Реннеберг. Объективная сторона преступления.-М., 1957.
33. Мокринский С.П. Приготовление и покушение по новейшим уго-ловным кодексам и проектам // Право и жизнь, 1924. С.5-12.
34. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997 жыл. Алматы, 2005ж.
35. Домаков В.В. Этапы умышленной преступной деятельности и во-просы ответственности // Проблемы неотвратимости ответственности в уголовном праве и процессе. Вып. 4. - Калинин, 1984. С.121-126.
36. Ахмедова М.М. К вопросу о мотивах добровольного отказа от со-вершения преступления до конца // Проблемы совершенствования мер борьбы с преступностью. - Ташкент, 1986. С.11-14.
37. Зелинский А. Добровольный отказ от преступления // Советская юстиция. 1968. № 9. С.9-10.
38. Блинова Л.И., Криволапов Г.Г. Основные вопросы Общей части советского уголовного права. - М., 1976.-122с.
39. Блинова Л.И., Криволапов Г.Г. Основные вопросы Общей части советского уголовного права. - М., 1976.-122с.
40. Зубкова В.И. Проблемы совершенствования законодательства о неоконченном преступлении // Вестник Московского университета. Серия II, Право. 1988. № 3. С.28-32.
41. Анашкин Г.З. Ответственность за измену Родине и шпионаж. - М., 1964.-230с.77
42. Гришанин П.Ф. Стадии совершения преступления // Уголовное право. Часть Общая: Учебник / Под ред. Н.И. Загородникова, С.В. Бороди¬на, В.Ф. Кириченко. -М.: Юридическая литература, 1966. С.243-273.
43. 43.Уголовное право Республики Казахстан.Обшая часть. Алматы:Жеті жарғы, 1998, -отв. ред. проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин.Г.И.
44. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.-Алматы, Баспа. 1999. под. ред: дюн, проф. Рогова. И. И, -кюн, доц. С.М.Рахметова.
45. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Жалпы бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1999.ж
46. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Ерекше бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы,2000ж.
2. Брайнин Я.М. Уголовное ответственность и ее основанние в советском уголовном праве.М., изд.Юриздат, 1963г.
47. .Волхов.В.С.Қылмыстық ниет және оны квалификациялау Казань.Изд.Знание.1968.
48. Волков.Б.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы.М.Изд.Наука.,1977.
49. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8.
50. Дагель.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974.
51. Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971.
52. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву.М.,Изд. Госюриздат.1952.
53. Кудрявцев В.Н. Қылмыстың квалификациясының жалпы теориясы. М.Юриздат.1972.
54. Кайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон
55. Алма-Ата, Изд.Баспа. 1973г.
56. Кайыржанов Е.И. «Уголовное право « (общая часть) Алматы, Жеті Жарғы. 1998г.
57. Макашвили.В.Г.Уголовная отвественность за неосторожность.
58. М,Госюриздат.1957.
59. Наумов.А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. М.,изд.Проспект,1996.
60. .Пионтковский А.А. Ученые о преступлении по советскому уголовному праву. М., изд. Знание.1961.
61. Рахметов.С.М, Бапанов Т.А, Қылмыс құрамы. Алматы: ЖШС.Баспа.1999.
62. Рарог.А.И. Проблема субъективной стороны преступления. М.Изд.Наука.1991.
63. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.
64.
65. Уголовное право Казахстана (Общая часть). Учебник для ВУЗ-ов. Под ред. д.ю.н. проф. И.И. Рогова и к.ю.н., доц. С.М. Рахметова – Алматы, ТОО «Баспа», 1998 г.
66. Е. Каиржанов Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 2003 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
І ТАРАУ
1.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысты істеу сатыларының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .7-15
1.2. Қылмысты істеу сатыларының түрлерінің сипаттамасы және қылмысқа
дайындалудың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .16-
25
1.3. Қылмысқа оқталудың ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ...26-35
ІI ТАРАУ
2.1. Аяќталған қылмыс және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... .36-41
2.2 Қылмысты жасауға дайындалу және оқталу үшін қылмыстық жауаптылық және
жазаланушылықтың негіздері ... ... ... ... ..42-43
2.3. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43-53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...54-56
ТЕРМИНДІК
СӨЗДІКТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56-57
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ТЗІМІ ... ... ... ... ... ... .57-58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...59-62
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Ұйымдасқан түрде қылмыс
жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға,
қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық
мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының ІІМ статистикалық
мәліметтері бойынша Республикада 1997 жылы 148053 қылмыс тіркелсе, ал 1998
жылы - 173858; 1999 жылы – 200873; 2000 жылы – 206006; 2001 – жылы 201796;
2002 – жылы 183913; 2003 жылы – 183977; 2004 жылы –165401; 2005 ж – 142100;
2006 ж – 139431; 2007 ж - 150790 қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика
көлемінде соңғы 6 жылда 2002 ж-18928; 2003 ж-22185; 2004 ж-24712; 2005 ж-
20641; 2006 ж-20518; 2007 ж-17066 топ адамдардың жасаған қылмыстары
тіркелген. Егер, осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың
ішіндегі үлес салмағын анықтасақ, онда 2002 жылы тіркелген қылмыстарда топ
адамдардың қылмыс жасауы 9,4%; 2003 ж-10,7%; 2004 ж-12,2%; 2005 ж-11,2%
2006 ж-11,1%; 2007 ж-10,5% алады.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2000 жылғы дейін
өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Ал топ адамдардың қылмыс
жасауы 2004 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары
азайыңқыраған.Конституцияның 5 бабының 3 тарауында “Мақсаты немесе іс-
әрекеті Республиканың конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның
тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға
бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-
ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады”-
деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған.
Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан
еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.Бұл бір жағынан заңды
құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде
алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Бұл мәселе туралы профессор Ө.С.Жекебаев “жаңа, әлеуметтік-саяси,
экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі заңдардың
өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық реформасы айтарлықтай
нәтиже бере алмады, оның объективтік және субъективтік себептері де болды”-
деді
Профессор Е.І. Каиржанов “Социалистік қағидадан аяқ астынан бас тарту
және елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған құқықтық
жүйені түпкілікті реформалауды талап етеді” деген. Соның бір көрінісі
ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі қазіргі әлеуметтік-
қоғамдық, экономикалық жағдайларға сәйкестікке келтіруде. Елімізде
қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау, құқық қорғау
органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында соңғы төрт жылда
Республика Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет
басшысының осындай Жарлықтары мен қаулыларының ішінен атап айтар болсақ:
“Коррупциямен және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің
шаралары жөніндегі” 1992 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы”
1994 жылғы 11 ақпандағы Президенттің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күресті
күшейту туралы” 1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, “Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету
жөніндегі қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Қаулысы, “Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан
қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық комиссия құру туралы” 1994 ж.
21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы”
1995 ж. 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
сонымен қатар “Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы”1995 жылғы 18наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық
нысандары анықталып және алғашқы рет арнайы жеке бапта көрсетілді Сондай-ақ
көрнекті ғалымдар мен құқық қорғау органдарының жетекшілері ұйымдасқан
қылмыстылықпен күресу туралы арнайы заң қабылдау туралы ұсыныстар да
білдіруде.[1]
Сонымен бірге осы Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 17
наурыздағы №2122 Жарлығы бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінде қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық ұйымдастырғаны немесе
оларға басшылық еткені, қылмыстық қауымдастыққа қатысқандығы үшін қылмыстық
жауаптылық жүктейтін бабтарыда дүниеге келді. Бұған заңды негіз туындады.
Себебі елдің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты ұйымдасқан
қылмыстылықтың әртүрлі көріністері пайда болып, қарқын ала бастады. Әбдіров
Н.М. осы мәселе туралы “соңғы кезде ұйымдасқан және маманданған
қылмыстылықтың нашақорлық және наркобизнес саласында өзінің бақылау
жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға болады” деген болатын [2]Осы аталған
және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және практикалық маңызы зор
екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам үшін
қауіпті құбылыс болып табылатын бірлесіп қылмыс жасаушылыққа қылмыстық-
құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1959 жылғы ҚазССР – нің
Қылмыстық кодексінің көптеген ережелері елімізде орын алған экономикалық,
әлеуметтік және саяси қажеттіліктерге, сондай – ақ адам құқықтары туралы
халықаралық шарттарға сәйкес келмеді. Сол себептен де 1997 жылы 16 шілдеде
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмысқа
дайындалу, қылмысқа оқталу, қылмысты істеуден өз еркімен бас тарту
мәселелері жаңаша көзқараспен баяндалған.
Қоғамдық экономикалық формацияның жаңа тұғырына аусықандықтан,
сәйкесінше қоғам өмірінде туындап жатқан жаңа қоғамдық қатынастарды реттеу
үшін бірқатар жаңа нормативтік құқытық актілер қабылдағандықтан, ескі
ҚазССР-нің Қылмыстық кодексінің ережелерін жаңа Қылмыстық кодекстің
ережелерімен салыстыра отырып, теориялық тұрғыдан түсіндіруге және оларды
қолдануға байланысты ғылыми негізделген нұсқауларды өңдеп шығару
қажеттілігі туындады. Қымыстық құқыққа байланысты отандық және ресейлік
әдебиеттерде монографиялық сипаттағы еңбектер және қылмысты істеу сатысына
қатысты әртүрлі мәселелерді қозғайтын ғылыми мақалалар болғанымен де, олар
қазіргі таңда едәуір дәрежеде ескірген. Себебі олардың барлығы да 1958
жылғы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдар Негізінде және
1959 жылғы ҚазССР – нің Қылмыстық кодексі негізінде жазылған.
Осы себептен де жаңа Қылмыстық кодекстің ережелерін қолдана отырып,
қылмысты істеу сатыларына талдау жасаудың ғылыми -–тәжірибелік мәселелерін
теориялық тұрғыдан қарастыру өте маңызды және өзекті болып табылады.
Осы жоғарыда аталған мән – жайлардың болуы магистрлік зерттеудің
тақырыбын таңдап алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты келесіде: 1997 жылғы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің қылмысты істеу сатылары туралы ережелерін ғылыми
талдау, қылмыстық заңды жетілдіруге және оның сот – тергеу тәжірибесінде
қолданылуын жақсартуға байланысты теориялық тұрғыдан негізделген
ұсыныстарды кешенді түрде өңдеу.
Осы мақсат зерттеудің мазмұнын құрайтын келесі міндеттерді анықтайды.
Бұл міндеттер:
- Алғашқы қылмыстық қызметтің әлеуметтік құқықтық мазмұнын
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық Заңы мен Ресей
Федерациясының қылмыстық заңына салыстырмалы түрде талдау жасау;
- Қылмысты істеу сатылары үшін жауаптылықты көздейтін Қылмыстық
кодекстің нормаларын жетілдіру үшін нақты ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің объектісін және зерттеу пәнін 1997 жылғы Қылмыстық кодекстің
қылмысты істеу сатылары туралы ережелері, Қылмыстық кодекстің баптарын
пайдалануға байланысты сот – тергеу тәжірибесі құрады.
Берілген тақырыппен жұмыс жүргізу барысында салыстырмалы құқықтанудың
жекелеген ғылыми әдістері, тарихи және логикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық негізін аталған мәселе бойынша қылмыстық құқық
ғылымында орын алған ережелер мен қорытындылар құрайды.
Жұмысты жазу барысында арнайы әдебиеттер, оның ішінде отандық, ресейлік
еңбектер кең түрде қолданылды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы
мен сот – тергеу тәжірибесі құрайды.
Жұмыста алғаш рет 1997 жылғы Қылмыстық кодекс қабылданғалы бері
қылмысты істеу сатыларының мәселелерін кешенді түрде зерттеуге талпыныс
жасалынған. Қылмысты істеу сатыларының түрлері, қылмысқа дайындалудың
нысандары, орташа ауырлықтағы қылмысқа дайындалуды криминализациялау
мәселесі талқыланылып, қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен
пікірлер негізделген.
Осыған байланысты қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Қылмысты істеу сатыларының нақты анықтамасы Қылмыстық
кодекстің арнайы бабында көрініс табуы қажет. Яғни, қылмысты істеу
сатылары дегеніміз – қасақана қылмыс жүзеге асырудың нақты
кезеңдері. Қасақана ойды қалыптастыру, қасақана ойды табу қасақана
қылмыстың сатысы ретінде қарастырылмайды.
1. Орташа ауырлдықтағы, ауыр және аса ауыр қылмыстарға дайындалғандығы
үшін тұлға жауаптылыққа тартылады.
Зерттеудің ғылыми – тәжірибелік маңызы зерттеу барысында алынған ғылыми
тұжырымдамалар сот – тергеу тәжірибесінде, қылмыстық заңды жетілдіруге
байланысты қолданыла алады.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫ ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
Заңшығарушы қылмыстың (ҚР ҚК 9 бабы), қылмыстық жауаптылықтың негізі
ретінде қылмыс құрамының (ҚР ҚК 3 бабы), қылмыстың субъектісінің (ҚР ҚК 15
бабы) түсінігін бергенде аяқталған, яғни біткен қылмысқа қатысты береді.
Қылмыстық кодектстің Ерекше бөлімінде сипатталған нақты қылмыс түрлері де
аяқталған қылмыстарға қатысты берілген. Бірақта бәрімізге мәлім, өмірде
белгілі бір себептерге байланысты тұлғаның ойының аяғына дейін жетпей
қалған жағдайлары жиі кездеседі. Мысалы, қылмыскер өлтіру мақсатымен
пистолет салып алды, бірақ та сатып алу барысында ұсталынды. Немесе,
пистолетпен ату барысында мүлт кетті де, жәбірленуші тірі қалды. Осыған
байланысты, қылмыстық құқық теориясы және сот – тергеу тәжірибесі қылмыстық
заңға сүйенен отырып, қылмыстың жасалыну кезеңдерін бөліп қарастырады.
Қылмыстық құқықтың қалыптасуы барысында қылмысты істеу сатыларының ұғымына,
түрлеріне байланысты әртүрлі көзқарастар орын алып отырды. Сондықтан да,
алғашқы қылмыстық қызмет сатыларының түрлерін талдамастан бұрын осы
көзқарастарға шолу жасау орынды.
Қасақана қылмыстық қызмет белгілі бір кезеңдерден тұратын адамныњ
саналы, бағытталған қызметініқ бір түрі болып табылады. Ең алдымен адамда
белгілі бір ой туындап, ол µзініњ алдына нақты мақсат ќояды. Содан кейін,
ол белгілі бір баѓытта єрекет ету үшін шешім ќабылдап, тілеген маќсатына
жетуге ұмтыла бастайды. Ойға алѓанын орындау ‰шін ол дайындыќ єрекеттерін
жасап, кейін іс-ќимылды орындауѓа жєне алдына ќойѓан маќсатќа жетуге
кіріседі.
Ойдыњ туындауы жєне оныњ ќалыптасуы – адамныњ санасында болатын жєне
оныњ баѓытталѓан єрекетініњ алдында жүретін процесс, сондыќтан да адамныњ
ойыныњ наќты єрекетте бейнеленуін білдіретін қызметтің кезеңі болып
табылмайды.
Қылмыстық қызметтің сатыларыныњ ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ т‰сінігі ќылмыстыњ
наќты µмірдегі дамуына сєйкес келіп, объективті процесті бейнелейді.
Ќасаќана ќылмыстыќ ќызмет ‰ш сатыдан: дайындалу, оќталу жєне аяќталѓан
ќылмыстан т±рады. Осыѓан сєйкес, ќылмыстыќ ќызметтіњ ‰ш сатысын
ажыратуымызѓа болады: ќылмысты жасауѓа дайындалу сатысы, ќылмысты жасауѓа
оќталу сатысы жєне аяќталѓан ќылмыс. Алѓашќы екі саты алѓашќы немесе
аяќталмаѓан ќылмыстыќ ќызметті ќ±райды.
Н.Ф.Кузнецова ќылмыстыќ ќызметтіњ даму сатыларын ажыратып, оларѓа
дайындыќ єрекеттері мен ќылмысты орындауды жатќызып, аяќталмаѓан ќылмыстыњ
т‰рлерін – дайындалу жєне оќталуды жатќызад[3] ¦ѓымдардыњ б±ндай екі
т‰рлілігі тиімсіз. Ќылмыстыќ ќызмет сатысы ‰шін жауаптылыќ мєселесі
аяќталмаѓан ќылмыстыќ ќызмет жаѓдайында туындайды, сондыќтан да ќылмыстыќ
зањда зањ шыѓарушы ќылмысты істеу сатылары терминін ќолданбаса да,
ќылмысќа дайындалу жєне ќылмыс істеуге оќталу ‰шін жауаптылыќ белгіленген.
Ќылмыстыќ ќызмет барлыќ жаѓдайда бірдей барлыќ ‰ш сатыдан: дайындалу,
оќталу жєне аяќталѓан ќылмыстан т±ра бермейді. Пайда болѓан ой дайындалу
жєне оќталу сатысынан µтпей, тікелей аяќталѓан ќылмыста ж‰зеге асырылады.
Алѓашќы ќылмыстыќ ќызмет ‰шін жауаптылыќ с±раќтары ќылмысќа дайындалу
жєне оќталуды ж‰зеге асырѓан соњ, кейін аяќталѓан ќылмысты орындаса
туындамайды.
Аяќталмаѓан ќылмыстыќ ќызмет ‰шін жауаптылыќ мєселесі ќылмысќа
дайындалу жєне оќталу сатысында, кінєлініњ еркінен тыс мєн-жайларѓа
байланысты аяќталмаса туындайды.
Ќасаќана ќылмыстарда ќылмысты жасау ойыныњ пайда болуы ќасаќаналыќтыњ
ќалыптасуы, ќылмысты ойлау, немесе – жалањ ќасаќаналыќ деп аталады.
Ќ±л иеленушілік жєне феодалдыќ ќ±ќыќта жоѓары билік µкілдеріне ќатысты
ќылмысты ойлаудыњ µзі ауыр ќылмыс деп танылады. 1845 жылѓы тµњкеріске
дейінгі ќылмыстыќ жєне т‰зеу жазалары туралы Уложенияда ќылмысты ойлаудыњ
µзі жазаланатын. Осы Уложенияныњ 241 бабында жоѓары мєртебелі
императордыњ µміріне, денсаулыѓына жєне ар-намысына ќарсы кез келген
ќасаќаналыќ ойлар, оны таќтан тайдыру, бостандыѓынан жєне жоѓары биліктен
айыру немесе б±л ќ±ќыќтардан айыру.
Шындыѓында ќасаќаналаќ ойдыњ ќалыптасуы ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ
ќатынастардыњ пєні болып табылмайды. Ќылмыстыќ ќ±ќыќтыњ жалпыѓа мєлім
ќаѓидасы – ойлар жазаланбайды. Ќасаќаналыќтыњ ќалыптасуыныњ
жазаланбаушылыѓы ой жєне сенім бостандыѓынан халыќаралыќ жєне
конституциялыќ ќ±ќыќтарынан туындайды.
Қылмысты істеу сатыларының даму кезењдерін қылмыстық қ±қық доктринасы
дайындық және оќталу деп қарастырды. А.Н.Трайнин бір іс-әрекеттіњ єр т‰рлі
жаѓдайда кейде ќылмыс болып, кейде ќылмысќа дайындық болып келуі м‰мкін деп
пайымдаѓан. Анық емес µзгерулерді қайта қарау арқылы қылмыспен оѓан
дайындық ‰стіндегі (қылмыскер атынан) кісі µлтіруге немесе ±рлық жасау
әрекетінде тәжірибе жүргізген. Мәселен, есікті бұзу. Бірінші жағдайда кісі
өлтіруге дайындық, екінші жағдайда сол іс-әрекеттер негізінде ұрлық жасалу.
Сондықтан, заң шығарушы орган, тек алдын-ала бір ғана іс әрекет (қызмет)
негізінде қылмыстың алдын алуға бағытталған, нәтижесінде қоғамға зиянын
тигізбейтін бір ғана топ болуы керек деп тұжырым жасайды. [4]
Ішкі алдын-ала әрекет негізінде әрбір нақты жағдайларда есепке алынып
отыратын кезеңдер мен шектер белең алып отырды. А.Н.Трайниннің пайымдауынша
есеп “заң шығарушы орган арқылы емес, бүтіндей алғанда сот шешімімен жүзеге
асады”.
Осы мәселеге байланысты А.Н.Трайниннің әр түрлі жағдайлардағы іс-
әрекеттің кейде ќылмыс болып, кейде оған дайындық болып келуін теріске
шығарған Н.Д. Дурманов тұжырымы әділ болып көрінді. "Іс-әрекетті дайындауға
негізделген әрекет өзге жағдайда да өзгермейді. Бұл кезеңдегі әр түрлі
мінез - құлық ондағы жағдайға емес, ќол с±ѓушылыќ жасаушы адамның адамның,
яғни объектінің қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді іске асырушының мінез-
құлығына байланысты. Сайып келгенде, кезең аралық шектік алдын-ала
анықталып, сот қарауымен шешім қабылдамай, кеңекстік заң шығарудағы,
ғылымдағы, сот тәжірибесіндегі саты бойынша анықтау мен олардың белгілерін
негізге алады".
А.С.Шляпочников қылмыстық кезең мәселесінің шешімі оның қатысуы
арқылы болған іс-әрекеттен бөлек, оның жеке басының қаупіне негізделіп
шешілмеуі тиіс, - деп сызып көрсетті, әрі өзіндік деликт тудырмайтын
жағдайларда қылмыстық жауапкершілікке дайындық әрекетін алып тастауды
ұсынды.[5] Осыған ұқсас ұстанымдағы (позициядағы) С.В.Познышев "адамдардың
игілікті істерімен мемлекетке қатер төндіретін іс-әрекеттерді, өзге
қылмыстарға дайындық ретінде емес, жеке қылмыс ретінде қарау керек" деген
тұжырымды ұстанды.[6]
Заң оқулықтарында қарастырылған қылмыстың іске асу кезеңдері жайлы
пікірдің бар болуына қарамастан, заң шығарушы орган "қылмыс сатысы" ұғымына
анықтама бермейді, әрі бұл терминді іс жүзінде қолданбайды.
Толық іске аспаған қылмыстық әрекеттің жалпы мазмұнының әр түрлі
формасын көрсетуде қылмыстық құқық ғылымында термин үш түрі қолданылады:
"қылмыстың іске асу кезеңі", "алдын-ала қылмыстық әрекет", және "қылмыстың
даму кезеңдері". Бұл ұғымдардың мазмұнына байланысты көзқарас жайлы,
терминологиялық түрде ажыратылып, әр түрлі болып келген.
Мәселен, Н.Ф.Кузнецова қылмыстық әрекетпен аяқталмаған қылмыстық әрекет
түрлерінің даму кезеңдерін ажыратып алуды ұсынды. Даму кезеңіне дайындық
әрекетімен қылмыстың іске асуын, аяқталмаған қылмыс түріне – қылмысқа
дайындықпен ќылмысќа оќталу әрекетін жатқызды. Н.Ф.Кузнецова "қылмыстың
даму сатысы" түсінігінің толық мазмұнын және өзіндік қылмысқа дайындықпен
оќталуѓа байланысты қылмыстық жауапқа тартылытын әрекеттерді анықталмаған,
- деп қарады. Ол "Қасақана қылмыс кезеңін қылмыстың даму іс-әрекетінде
басты орын алып, негізді құрайтын – қылмыс жасауға бағытталғандық деп
жазды. Дайындықпен оќталу әрекетіне жауапкершілік, белгілі бір адамның
қылмысты бастап, оның іс-әрекетінің белгілі бір анықталған даму кезеңіне
жетпеуі, яғни аяқталмауы қылмыскерге байланысты емес екендігін, сотта
констатациялау керек".[7]
Жалпы терминге байланысты "қылмыстың іске асу сатысы" Н.Д.Дурмановтың
пайымдауынша екі мағынада қолданылады: 1) аяқталған қылмыстық әрекет
кезеңдерін анықтау үшін; 2) қылмыстық әрекеттің аяғына жетпей тоқтатылған
кезеңдеріне байланысты, қылмыстық әрекет жауапкершілігін анықтау үшін.
Автор екіншісіне көп мән берген.
Н.Ф.Кузнецова өз кезегінде бұндай екі түрлі мағынаның заңда
қолданылуын, яғни "қылмыстық кезең" ұғымының қылмыстық үрдіс әрекет кезеңі
және аяқталмаған қылмыстық әрекет (даярлық және оќталу) түрінде берілуін
анықталмаған, шатас тудырарлық жағдай деп қарады.
Бүгінгі күнде қылмыстың даму әрекетін үш кезеңге бөлу мәселесі өзекті
болып табылып отыр: 1) қылмысқы дайындық, 2) қылмысқа оќталу, 3) аяқталған
қылмыс. Бұндай тұжырымды көпшілік заңгер - ғалымдармен қатар, Қазақстан
Республикасының заң шығарушы органдары да ұстанады.
Қылмыстық кезең жайлы концепцияның жақтаушыларының бірі В.Д.Иванов.
Аталған автордың салыстырмалы зерттеулерінің нәтижелері, алғашында
В.Д.Ивановтың оќталу мен дайындық әрекетін аяқталмаған қылмыстық әрекет
түріне жатқызып – қарама-қарсылық, кінә, жазаға тарту тәрізді белгілердің
бәрі онда бар есептеген.[8] Біршама кейінірек қылмыстың іске асу әрекетін
үш кезеңге бөлу жайлы сөз қозғайды. Сонымен қатар, ол " біршама ертеректе
байқалған қылмыстық іс-әрекет кезеңінің " бар екендігін айтқанмен, ашып
көрсетпейді. Монографиялық зерттеулерінде В.Д.Иванов қасақана қылмыстық
әрекеттің даму кезеңдеріне мыналарды жатқызды: 1) қылмыс жасауға деген
ойдың қалыптасуы, 2) қылмыс жасауға дайындық, 3) қылмыс жасау, аяқталған
қылмыс . Кейіннен автор аяқталмаған және аяқталған қылмыс түрлерінің
кезеңдерін бөліп көрсетеді.
Екіншісіне – қылмыс істеуге деген ниет, қылмысќа оќталу және аяқталған
қылмыс.
Қылмыстық кезең концепциясын профессор Б.В.Здравомыслов та қолдайды.
Қылмыстың іске асу кезеңін (дайындық, оќталу және аяқталған қылмыс) заң
негізінде қалыптасты.[9]
Бұл тәрізді тұжырымдар нақты жағдайға сәйкес келмейді және бұдан
былайғы Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының заң шығарушы
органына 1960 жылмен салыстырғанда ауқымды өзгерістер енгізілді, олар
мыналардан тұрады:
- Біріншіден, дайындық әрекетінінің деңгейі біршама кеңейді: оған
мынадай дайындық түрлері, қылмысты жасау құралдарын даярлау,
қатысушы адамдарды іздеу, қылмысты іске асыруға ќолайлы жаѓдай
туындату кіреді (ҚР ЌР 1б.24, РФ ЌР 1б. 30);
- Екіншіден, ауыр қылмыспен өте ауыр қылмыс түрлеріне жауаптылыќ
(ҚР ЌР 1б.24, РФ ЌР 1б. 30);
- Үшіншіден, оќталудың құрамымен іс-әрекетінде тікелей тұлғаның
әрекеттенбеуі (ҚР ЌР 24 б және РФ ЌР 3б.30);
- Төртіншіден, дайындықтың арнайы түрі енгізілді, ол қылмыскердің
қатысынсыз қылмыстық әрекеттің аяқталмауы (ҚР ЌР 24б. 1б және
РФ ЌР 3 б. 30);
- Дайындалу мен оќталуѓа жаза қолдану түрінің түпкілікті
өзгеріске ұшырауы (ҚР ЌР 56б және РФ ЌР 66 б).
Кейбір авторлар, мәселен А.А.Герцензон, А.Н.Трайнин, А.А.Пионтковский
оќталудың іске асу кезеңіне қылмысқа деген негізгі, басты ойдың құрылуымен
пайда болу кезеңін анықтауды енгізді. Мәселен, А.А.Герцензон Әскери - заң
академиясындағы дәріс тыңдаушыларға арналған оқу құралында қылмыстың
алғашқы даму кезеңіне негізгі ойдың түрткі болатынын атады, яғни тек ішкі
танымдық үрдіс, адамның ішкі дүниесінің ешқандай даму процесіне
негізделмеген жағдайында[10], ал А.Н. Трайнин, қылмыстық жауапкершіліктің
субъективті жағдайы қылмыскердің қылмыс жасауға деген ойы, ниеті пайда
болып, бірақ қылмысты іске асырмаған жағдайда да есепке алынады. Бұндай
көзқарас біздің ойымызша қате болып саналады, себебі Қазақстан
Республикасының қылмыстық заң шығару органында қылмысты істеуге деген ой,
немесе ниет, ішкі сезімнің танымдық жағдайлары емес, субъектінің белгілі
бір іс-әрекеттері, болмаса әрекетсіздіктері, адамның ішкі қылығындағы
белгілі бір әрекеттер жатқызылады.
Қылмыс жасаудың алғашқы сатысы деп қай бөлігінің табылуы жөнінде
Мәскеу университетінің Хабаршысына Кеңестік қылмыстық құқық ЖОО
оқулығының Жалпы бөліміне жазылған рецензия авторларының ұжымы қарсы
тұжырым білдіреді.
Оқулықта көрсетілген алғашқы қылмыстық ойдың қалыптасуын қылмыстың
алғашқы кезеңіне жатқызуын дұрыс сынға ала отырып, рецензия авторлары өз
тұжырымдарын келесі түрде келтіреді: Ќасаќаналыќ ойдың пайда болуы
қылмыстың алғашқы кезеңіне жатқызыла алмайды себебі, ол субьекттің
қылмыстық мақсатына жетуіне еш әсер етпейді және мақсатқа жету жолындағы
қылмыс кезеңінің бір баспалдағы бола алмауымен қатар, керісінше кедергі
келтіреді. Бірақ, көрсетілген дұрыс тұжырымдамаларына қарамастан, рецензия
авторлары тағы мынадай ой келтіреді: Сондықтан қылмыстың дамуының алғашқы
кезеңі болып ќасаќаналыќ ойдың байқалуы емес, ќасаќаналыќ ойдың қалыптасуы,
қылмысты ойластыру болып табылады. Әйтсе де, авторлар бұл кезеңнің
жазалануын талап етпеген керісінше, Кеңестік қылмыстық құқық бойынша
оқулықтағы қылмыстық ниеттің байқалуын жазалауды үлкен қателік деп
тұжырымдайды. Дегенмен, жоғарыда келтірілген рецензия авторларының
пікірлерін жоққа шығара отырып, И.О.Тишкевич, біздің ойымызша, толығымен
негізделген сұрақ қояды: Қылмысты ойластыру қылмыстық мақсатқа жету
жолындағы кезең бола ала ма, ол қылмыстық істі жүзеге асырудың бір кезеңі
ретінде атала ала ма? Ары қарай И.О.Тишкевичтің өзі жауап береді: Қылмыс
жасаудың алғашқы кезеңі, тіпті рецензия авторларының көзқарастары
тұрғысынан да тек қана дайындалу кезеңі болып табылады. Тек қана осы кезең
ғана субьект ойластырылған қылмыстық мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттің
басы бола алады.[11] Н.Д. Дурманов та, Н.Ф. Кузнецованың – ќасаќаналыќ
ойдың пайда болу кезеңінде, бұл кезеңнің РСФСР ҚК 1 бабына сәйкес
дәлелденбейтініне байланысты сот үшін еш маңызы жоқ екеніне қарамастан,
субьект қылмыстың интеллектуалдық және психикалық мүмкіндігін жасайды деген
пікірінің қателігін мойындайды. Әділеттілік үшін, Н.Ф.Кузнецова өзінің
кейінгі еңбектерінде ќасаќаналыќ ойдың пайда болуын – қылмыстың дамуының
алғашқы кезеңіне жатқызуға алғашқыдай біржақты келмегендігін атап өте кету
керек.[12] Ал, ќасаќаналыќ ойдыњ пайда болуының байқалуына келгенде, бұл
мәселеде автор бұрынғысынша қарсы көзқараста қалып отыр яғни, оны қылмыстық
іс-әрекет кезеңіне жатқызбайды. Сонымен қатар, ойдың пайда болуы құқықпен
қорғалатын нысандарға қауіп тудырмайды және қылмыстық істі жүзеге асырудың
басы болып табылмайды, дей отырып, Қауіп тек қылмыстық іс барысында ғана
емес, ойдың байқалуы және дайындық кезінде де бар себебі, субьект іс-қимылы
арқылы қылмысты жүзеге асырудың бастапқы кезеңінде-ақ нақты қауіптің бар
екеніне дәлел, - деген И.И.Слуцкийдің пікірін жоққа шығарады.
Сонымен қатар, қылмысқа деген ойдың байқалуын қылмыстың даму
кезеңдеріне жатқызатын авторлар өз пікірлерін келесідей дәлелдеуге
тырысады: Кейбір жағдайларда қасаќаналық ойдың пайда болуы қылмысқа
жатқандықтан ол жазалануы қажет. А.А.Герцензон жалпы ережелер бойынша
ќасаќаналыќ ойдыњ байқалуы қудаланбайды деп жазады. Қасаќаналыќ ой тек
қоғамға қауіп тудыратын пішінде және ерекше қорғалатын қоғамдық
қатынастарға қауіп тудыратын жағдайларда ғана қудаланады .
Көптеген кеңестік қылмыстық құқық оқулықтарында жауапқа тартылу
мәселесі осыған сәйкес шешіліп отырған.
Қылмыстық құқық бойынша жазаланатын ниеттің байқалуы туралы
көрсетілген авторлар мысал ретінде жазаланатын қоқан-лоққы, оның ішінде
өлтіруге қоқан-лоққы көрсету және денсаулыққа ауыр зиян келтіру сияқты
жағдайларды келтіреді.
Дегенмен, бұл тәріздес көзқарас қате болып табылады, өйткені өлтіру
туралы немесе дене жарақатын түсіру ниетінің байқалуының арғы жағында өзге
адамды өлтіру немес денсаулығына қандай да болмасын зиян келтіру ойы тұр.
Қоқан-лоққы жасауда ниеттің мазмұны болып қоқан-лоққы жасаушы адамның сол
бағытқа қарай бет-әлпет қимылының өзгерісі табылады. Осылайша, қоқан-лоққы
жасалу ниеттің байқалуы болып табылмайды. Ол – белгілі бір қылмыстық
мақсатқа жетудегі іс-әрекеттің ерекше пішіні, психикалық зорлық болып
табылады. Және ол қоғамға қауіп тудыратын салдары бар болса ғана
жазаланады, ал ниеттің байқалуы кезінде бұлай емес. өлтіруге немес зорлық
жасауға бағытталмаған ниеттің байқалуынсыз қоқан-лоққы да тұлғаға қарсы
қылмыстың даму кезеңіне енбейді.
Кейбір ниеттің байқалу түрлерінің жазалануға жататындықтарын
мақұлдайтын біраз авторларды сынға ала отырып, И.С.Тишкевич негізді түрде
ниеттің байқалуы – оның қылмыстың даму кезеңіне жатпайтындығынан қылмыстық
жауапқа тартылмайтындығын жазады. Ниеттің байқалуы емес, ниеттің қылмыста
жүзеге асырылуы жазаланады.[13]
Осылайша, қоқан-лоққыны белгілі бір қылмыстың кезеңіне жатқызатын қате
пікір, мысалы тұлғаға қарсы қылмыста, тәжірибе жүзінде қате саралауға
әкелуі және бұл дегеніміз өз кезегінде жаза түрін дұрыс тағайындамауға,
сонымен қатар құқықтық дұрыс емес нәтижелерге соқтыруы мүмкін.
Ниеттің байқалуын қылмыстың белгілі бір нақты кезеңі ретінде
есептелуіне қарсы Б.А.Куринов, Н.И.Загородников және т.б. зерттеушілер
қарсы пікір білдіреді. Өз пікірін дәлелдеу мақсатында Н.И.Загородников
ниеттің байқалуы кезеңі - өз кезегінде істелген істің қоғамға немесе
тұлғаға нақты дәрежеде қауіп тудырмайтын кезең - деп атап өтеді.[14]
Көптеген кеңестік ғалымдардың ниеттің байқалуын қылмыстық кезеңге
жатқызбауына қарамастан, олар ниеттің байқалуының өзінің маңыздылығын атап
өтіп, егер ниеттің жүзеге асуынан қауіп келтірілсе алдын-алу шаралары
жүргізілуі қажет деп жазылған.
Жоғарыда келтірілген пікірлерді қорытындылай отырып, қылмыстық іс-
әрекеттің даму кезеңдері деп нені түсіну керек екенін анықтау қажет.
Бұл мәселеге кеңестік қылмыстық құқық доктриналарында әртүрлі
анықтамалар келтірілген. Н.Ф.Кузнецова өз кезегінде: қылмыстың даму
кезеңіне субьектіні қылмыстық нәтижеге жақындата түсетін кез-келген кезең
түсініледі. Н.Ф.Кузнецованың бұл тұжырымдамасының көптеген оқулықтарда,
монографияларда, диссертацияларда келтірілуі – оның көзқарасымен көптеген
ғалымдардың келіскенін білдіреді. Н.В.Лясс кезеңдерге алдын-ала
ойластырылған қылмыстың нақты кезењдерден, яғни қылмысқа дайындалу, оќталу
және аяқталѓан ќылмысты жатқызады.[15] Осы тәріздес пікір Н.Д.Дурманов
тарапынан да келтіріледі. Ол қылмысты жүзеге асыру кезеңдеріне белгілі бір
дайындық кезењдерін және қоғамға қауіп төндіру, нәтижесі, кінәлінің
қылмыстық ниетін жүзеге асыру дәрежесіне қарай ойластырылған қылмысты
жүзеге асыруды жатқызады. Өзге авторлар (Б.В.Здравомыслов, П.И.Гришаев,
Л.М.Блинова, Г.Г.Криволапов) қылмысты жүзеге асыру кезеңдеріне тура ниетпен
жүзеге асырылған және өзара қылмысты іске асыру кезењдері бойынша
ерекшеленетін қылмысты жатқызады.
Осылайша, қылмыстық іс-әрекеттің даму кезеңдері түсінігіне берілген
көптеген әртүрлі авторлардың анықтамаларында, олардың кейбір
айырмашылықтарына қарамастан мазмұны бойынша бір-біріне ұқсас болып келеді.
Кейбір авторлар анықтамаларында мазмұны мен мәніне ғана мән берсе (мысалы,
Н.Д.Дурманов), келесілері (Н.В.Лясс) бұл түсінікті ойластырылған қылмысты
іске асыру кезеңдерін сипаттау арқылы кеңейтеді. Қылмыстық іс-әрекеттің
даму кезеңдері түсінігі туралы айтқанда бұл сұрақтағы маңызды нәрсенің
бірі – осы термин аяқталмаған қылмыстық іс-әрекеттің әртүрлі пішіндерін
белгілеуге келе ме деген сұрақ туады, себебі, заң әдебиеттерінде бұларды
кезең деп емес аяқталмаған қылмыстың түрлері деп атау туралы ұсыныстар
бірнеше рет айтылып келеді. Осы ойды жалғастыра келіп, Л.М.Колодкин былай
деп жазады: Оќталу – қылмыстық іс-әрекеттің кезеңіне жатпайды, өйткені,
тергеу және сот оќталу туралы істерді аяқталған қылмыс ретінде
қарастырады.
Г.В.Назаренко кезеңдер тұжырымдамасының бірнеше төмендегідей
кемшіліктері барын атап өтеді: біріншіден, істелген қылмыста кезеңдерді
бөліп көрсетудің қылмыстық-құқықтық маңызы жоқ, өйткені істелген қылмыстың
саралауы еш сілтемесіз ҚР ҚК 24 бабымен жүзеге асырылады; екіншіден,
көптеген ойластырылған қылмыстар ешқандай кезеңнен өтпейді; үшіншіден,
аяқталған қылмысты қылмыстық іс-әрекеттің соңғы кезеңі деп есептеуде
ешқандай мән жоқ, өйткені бітірілген қылмыс аяқталған қылмысты білдіреді,
яғни бір конгломератқа жатады.[16]
Сонымен қатар, М.П.Редин де дайындық пен оќталуды қылмыстық іс-
әрекеттің кезеңдеріне жатқызуды қате деп есептейді. Ол өз кезегінде
қылмыстық іс-әрекеттің дамуы немесе қылмысты іске асыру кезеңдері туралы
емес, қылмыстық пиғылдың іске асу кезеңі туралы айтылуы тиіс... - дейді.
Ќылмысқа дайындалу және оќталу – қылмыстық іс-әрекеттің кезеңдері емес,
аяқталмаған қылмыстың түрлері болып табылады деген көзқараспен келісуге
болады, себебі: біріншіден, көптеген қылмыстар аталған кезеңдерден өтпейді;
екіншіден, кезеңдерді бөліп қарастыру көп дәрежелі аяқталған қылмыс кезінде
ғана қолданылады; үшіншіден, аяқталған қылмысты қылмыс істеудің үшінші
кезеңіне жатқызудың қылмыстық-құқықтың мәні жоқ, өйткені аяқталған қылмыс
оның дайындалғаны және оќталѓандыѓы жөніндегі нормаларынсыз сараланады.
1.2. Қылмысты істеу сатыларының түрлерінің сипаттамасы және қылмысқа
дайындалудың ұғымы
Ќылмысты жасаудыњ алѓашќы сатысын ойластырылѓан ќылмысты жасау ‰шін
ќолайлы жаѓдай туындататын дайындыќ єрекеттері ќ±райды. Дайындыќ
єрекетерініњ жобалы тізбегі Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексініњ
24 бабыныњ 1 бµлігінде берілген.
Дайындалуды қылмысты істеуге жағдай жасау және соған арналған жағдайды
тудыру, құралдар мен мүмкіндіктерді іздестіру және дайындау деп
түсіндіретін осыдан бұрынғы заңдармен салыстырғанда, ќолданыстаѓы Қазақстан
Республикасының Ќылмыстық кодексі белгілі дәрежеде бұл анықтаманы оның
құрамына өзге де дайындық әрекеттерінің түрлерін қосу арқылы нақтылай
түседі. Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 16 шілдесінде ќабылданѓан
Қылмыстық Кодексінің 24 бабына сәйкес қылмысқа дайындалу деп қылмыстыњ
құралы мен ќаруларын іздеу, дайындау және бейімдеу, қылмысқа сыбайлас
іздестіру, қылмыс істеуге сөз байласу немесе қылмыс жасауға жағдай
тудыратын алдын-ала ойластырылған кез-келген іс-әрекетті ж‰зеге асыру
аталады. Бұл жағдайда қылмысты істеу үшін жағдай жасау әртүрлі әс-әрекетті
қамтиды, олардың қатарында жоғарыда келтірілгендер де бар. Қылмыс құралы
мен ќаруларын іздеу, дайындау және бейімдеу, қылмысқа сыбайлас іздестіру,
қылмыс істеуге сөз байласу сынды дайындық іс-әрекеттерінің түрлері тәжірибе
жүзінде жиі кездесетіндіктен зањныњ бабында атап µтілген.
Дайындық іс-әрекеттері түрлерінің көптеген түрлерінің ішінен кейбір
дайындыққа тән ерекшеліктерді атап көрсетуге болады:
1. Қылмысқа дайындық әрқашанда қылмысты істеуден уақыт бойынша алшақ
болады. Сонымен бірге дайындық іс-әрекеттері нысанға нұқсан келтірудің
алдында немесе одан уақыт бойынша біраз алшақ болуы мүмкін. Дайындық іс-
әрекеттерінің ерекшеліктері уақыт бойынша үлкен маңызға ие, бұл арқылы
істелген қылмыстың қоғамға қаупі дәрежесі мен мінездемесін білуге болады.
А.А.Пионтковскийдің пікірінше, бірнеше апталар мен айларға созылған
дайындық іс-әрекеттері қылмыстың қоғамға деген қаупінің жоғарылығын
білдіреді.[17] Сонымен қатар, мұндай іс-әрекеттер қылмысты жасау ниетінің
нақтылығын білдіреді.
Дегенмен, көптеген жағдайларда дайындық іс-әрекетінің көп уақытты
қамтуы субьекттің сенімсіздігінен де, оның екіұдайылығынан, қылмыс жасаудан
бас тарту ниетінен де болуы мүмкін екенін естен шығармау қажет.
2. Дайындық іс-әрекеттері көп жағдайда ќылмысќа оќталудан кеңістік
тұрғысынан алыста болады. Мысалы, өлтіру үшін алынатын ату қаруы көбінесе
ќылмысќа оќталу жасалатын нысаннан алыста алынатыны белгілі.
Тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартудан бұрын ең алдымен оның іс-
әрекетінде қылмысқа алдын-ала дайындалу белгілерінің бар не жоқ екені
анықталып алынуы тиіс. Мұндай әрекеттерге, әсіресе, қоғамға төндірілетін
қауіп жатады. Тек осы белгінің бар болуы ғана дайындық іс-әрекеттерінің
қылмыстық сипатќа ие екендігін анықтайды. Осылайша, қылмысқа дайындалудағы
қоғамға төнетін қауіп мәселесінің маңызды тәжірибелік мәні бар екенін
анықталады, бұл туралы Н.Д.Дурманованың монографиясына жазған рецензиясында
Т.В.Церетели мен В.Г.Макашвили дұрыс атап өтеді. Сонымен қатар, дайындық
іс-әрекетіндегі қоғамға қауіп төндіретін әрекетті анықтау барысында басты
маңызға ие нәрсе не және ол қалай анықталады. Бұл, Н.Д.Дурмановтың
пікірінше дайындық кезінде қолданылатын құрал-ќаруларѓа байланысты болады.
Қылмыс жасауға арналғын арнайы құралдар (зорлық қылмыстарға арналған
кастеттер, ұрлыққа арналған құралдар, жалған құжаттарға арналған мөрлер мен
штамптар және т.б.) олардың мұндай дайындық іс-әрекетері қоғамға
төндіретін қаупінің жоғары екеніне дәлел болады. Автордың пікірінше,
тұрмыстық заттар (балта, сіріңке, керосин) қоғамға қауіп төндірмейді.
Біздің ойымызша, бұл заттардың қоғамға қауіптілігі жөнінде айту бекер, ал
бұл заттардың ойластырылған қылмысты жүзеге асыруға арналғанын дәлелдеу
қиын.
Н.Ф.Кузнецованың пікірінше, ойластырылған қылмыстың қоғамға қауіптілігі
ең бірінші оның оќталу жасалатын объектісімен анықталуы қажет. объект
неғұрлым құнды болса, -деп жазады автор, - алдын-ала ерте даярлық іс-
әрекеттер соғұрлым қоғамға қауіп төндіреді және осыған байланысты қылмыстық
әрекет ретінде жазаланады. Ал неғұрлым құндылығы төмен объектілерге оќталу
қылмыстық әрекетінде қылмыс жасалу алдындағы даярлық әрекеттер қауіпті
болып табылады.[18]
Қылмысқа дайындықтың қоғамға қауіптілігін анықтауға қажетті талаптардың
бірі болып, біздің ойымызша, қылмыс жасаудың нақтылық дәрежесі табылады. Ол
өз кезегінде біріншіден, дайындық әрекеттерінің сипаты және көлемімен,
екіншіден, қылмыстық нәтижеге жақындығымен анықталады. Сипаты бойынша
әртүрлі дайындық әрекеттері қоғамға әртүрлі дәрежеде қауіп тудырады.
Төмендегі оқиға бұған мысал бола алады: Т. күйеуін өлтіру мақсатымен жүйелі
түрде ғылыми кітапханаға келіп жүрді. Мұнда ол медициналық кітаптардан
адамды улау тәсілдерін білді. Осыдан кейін Т. дәріханадан ұйқы дәрісін
алып, оны аса көп өлімге әкелетін мөлшерде күйеуіне алдап іштірген.
Келтірілген мысал әртүрлі дайындық әрекеттердің арасындағы қоғамға қауіп
төндіру дәрежесінің әртүрлі болатынын анық көрсетеді. Кітапханаға бару және
у алу – бір ғана оќталу жасалатын нысан кезінде болып тұр. Сонымен қатар,
жоғарыда келтірілгендей, дайындық әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесі
олардың қылмыс жасауға жақындығына да байланысты болады. Берілген өлтіру
жағдайында қылмысқа жақыны және қауіптісі удың сатып алынуы болып табылады.
Көрсетілген мысалда дайындық әрекеттерінің уақыт бойынша қоғамға
қауіптілігі осы әрекеттердің сипаттамасы ретінде беріледі және бұл
әрекеттердің қылмыстық нәтижеге жақындығын білдіреді. Дегенмен, қылмыстың
тура алдында орындалатын дайындық әрекеттері әрқашан қоғамѓа ќауіпті
сипатќа ие бола бермейді.
Ќылмысќа дайындалудыњ келесі негізгі белгісі болып қылмыстық әрекеттің
тұлғаның еркінен тыс жағдайларға байланысты аяѓына дейін жеткізілмеуі болып
табылады. Келтірілген белгі дайындыќ түсінігін айқындауда біздің заңда да
бар. Біздің пікірімізше, дайындық сипаты нақтылауды қажет етеді: субьект
дайындық кезінде дайындыќ єрекеттерін іске асыру жолында кедергі
кездестірсе, оны алып тастау мүмкін еместігін түсінсе және оған қатыссыз
жағдайларға байланысты дайындалған қылмысты жасамаса ќылмыстыќ жауаптылыќ
мєселесін ќалай шешетіндігін аныќтауымыз ќажет. Н.Ф.Кузнецова бұл мәселеге
ерекше мән бере отырып, өз кезегінде кеңестік криминалистер – И.С.Тишкевич,
Н.В. Лясс еңбектерінде бұл ауқымды мәселенің көтерілмегенін айта отырып,
И.О.Тишкевичпен тұлғаның оған байланыссыз жағдайларға байланысты қылмысты
жасамауы кезінде жауаптылыќты кімге арту керек екені жөнінде пікір
таластырады. Бұл мәселеде Н.Ф.Кузнецова бұл міндетті сот құзыретіне
қалдырса, И.О.Тишкевичтің пікірінше: Бұл оќталу мен дайындыќтың кез-келген
түрін жазалай алмаушылыққа әкеліп соқтырады, себебі, сот кінәлінің
қылмыстан өз еркімен бас тартқаны туралы мәлімдемесін жоққа шығара
алмайды, сондықтан, автор бұл міндетті заң шығарушыға жүктейді.
Көрсетілген жағдайға автордың қылмысты ашу кезінде қылмысқа дайындалушының
қылмысты аяғына жеткізуге деген ниетін анықтаудың маңыздылығы туралы келесі
пікірі қарама-қайшылық тудырады. Осы мәселеге байланысты Н.Ф.Кузнецова,
біздің пікірімізше, әділетті түрде соттың басталған қылмыстық әрекетті ашу
кезінде тұлғада оны соңына дейін жеткізуге деген нақты ќасаќаналыќ ойдыњ
болғанын айқындау, қылмыстың оның еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты
іске аспағанының және оның қылмыстан өз еркімен бас тартпағанының дәлелі
болады,- деп кµрсетеді.
Осылайша, істің нақты жағдайы мен жайтына негізделе отырып, сот,
тұлғаның іс-әрекетінде қылмысқа дайындық белгілері – қоғамѓа қауіптілік
және қылмыстың тұлғаныњ еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты іске аспауы –
бар не жоқ екенін анықтайды. Көрсетілген белгілерге сүйене отырып, қылмысқа
дайындық деп нені түсіну керек екенін айқындауға болады. И.О.Тишкевич оны
қылмыстың басы болып саналатын қылмыстың құрал-ќаруларының алынуы мен
дайындалуымен түсіндірілетін, сыбайлас ізделінетін және жалпы алғанда
аяқталған қылмыстық тізбекті орындауға арналған жағдайды жасауға
негізделген қоғамдық қауіп төндіретін іс-әрекет Дайындықтың осы тәріздес
±ѓымын кеңестік қылмыстық құқық бойынша қылмыстық әрекетті жасау
кезеңдері авторефератында Н.В.Лясс та береді. Келтірілген авторларды сынға
ала отырып Н.Ф.Кузнецова олардың еңбектеріндегі тұлғаның еркінсіз
жасалмаған қылмыстың белгілерініњ жоқтығын айта отырып, өз тарапынан
анықтама береді. Ол бойынша қылмысқа дайындалу деген – қылмыстық
жазаланатын әрекет, яғни, ойластырылып басталған қылмыстық әрекет қылмысты
жүзеге асыруға арналған тудыру кезеңіне жетіп, қылмысты орындауға дейінгі
аралықта тұлғаның еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты үзіліп қалуы.
Келтірілген анықтамаларда дайындық түсінігіне тағы бір сәйкессіздік
енеді. И.О.Тишкевич дайындық қылмысты жүзеге асырудың басы болып табылады
десе Н.Ф.Кузнецованың анықтамасында дайындық қылмысты іске асыру
басталғанда үзіліп қалған қылмыстық әрекет деп танылады. Сондықтан,
қылмысты жасаудың басы болып не табылатыны жөніндегі сұрақ заң
әдебиеттерінде әлі де талас тудыратын мәселе болып отыр.
Бұл мәселені талқылауға көшпес бұрын, ғалымдардың арасында ортақ шешім
таппай тұрған сұрақтардың бірі – ќылмысќа алдын-ала дайындық барысындаѓы
ќылмыс құрамы туралы сұрақты қарастыру дұрыс болып табылады.
Қылмысқа дайындық және қылмыстың құрамы. А.Н.Трайнин ќылмыс құрамның
бір ғана элементінің болмауы қылмыстық жауаптылыќты жояды дей келе, бірден
өз ойына қарсы шығатын дайындыќта қылмыс құрамның бір ғана элементі –
ќасаќаналыќ қана болады, ал өзге элементтер болмайды деп қайшылықты пікір
білдіреді.[19] Осылай дей отырып, А.Н.Трайнин дайындықтың жауапкершілікке
тартылатынын жоққа шығармайды.
Біздің пікірімізше, А.Н.Трайниннің бұл пікірі ғалым-құқықтанушылардың
тарапынан, олардың қатарында Н.Д.Дурманов, Н.Ф.Кузнецова, И.О.Тишкевич те
бар, әділетті түрде сынға алынды.
Н.Д.Дурманов Трайниннің ойын түсіндіре отырып, қылмыс құрамы бар болған
жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыќќа тартатын қылмыстық-процессуалдық заңға
сілтеме жасайды және былай деп нақтылай түседі: кінәлінің әрекетіндегі
қылмыстық белгілердің барлығы болған жағдайда ќылмысќа дайындалу жєне
оќталу жазаланады, б±л ќылмысќа дайындалѓан жєне оќталѓан тұлғалардың іс-
әрекетінде қылмыс құрамның барлық белгілері бар деген сөз [20]
Н.Ф.Кузнецова бұл көзқарасқа қайшы пікірді ұстанады. Ол өзінің
диссертациясының авторефератында дайындық әрекеттері қылмыс құрамына
жатпайды деген пікірді ұстанды. Дегенмен, кейінгі шыққан Кеңестік
қылмыстық құқық бойынша дайындық және оќталуды жазалаудың кейбір
мәселелері деген мақаласында автор, бұрынғы көзқарасын қатаң қайталамай,
кейбір сұрақтарда Н.Д.Дурмановтың пікірімен келісе отырып, алғашында
келтірген өз пікірлеріне қарсы шығады.
А.Н.Трайнин дайындық басталғанда нақты объект, субьект және қылмыстың
субьективтік жағы болады деп, яғни ќылмыс құрамның обьективті жағынан
басқа барлық элементтердіњ болатынын атап өтеді.Оның бұл пікірін
И.О.Тишкевич сынға ала отырып: жағдайдың бұл қалпын қылмыстық әрекеттің
бірден бір белгісі болып табылатын қылмыстың обьективтік және субьективтік
жақтарының ажыратылуы деп түсіндіреді.
Өзінің кейінгі жұмыстарында Н.Ф.Кузнецова дайындық әрекеттер қылмыс
құрамына жатпайды деген пікірін жоққа шығара отырып, бұл әрекеттердің
қылмыстың обьективті жағына да жатпайды деген екінші пікірін де жоққа
шығарады. Сонымен бірге сот-тергеу органдары дайындық және қылмыс үшін
жауапқа тартқанда объект, субьект, қылмыстың субьективтік жаќтарын және де
әрекеттің обьективтік жаѓын және дайындық әрекеттерінде белгілері
болмайтындықтан қылмыстық нәтижені де анықтап алуы тиіс. Қылмыстың
обьективті жаѓының қалған барлық белгілері - орын, уақыт, жағдай егер де
заңда көрсетілген болса, анықталуы қажет. Қылмыс құрамы жөніндегі осы
тәріздес көзқарасты И.О.Тишкевич те ұстанады: объект, обьективтік жаќ,
субьек және субьективтік жаќты білдіретін қылмыс құрамның элементтері
қылмыс жасаудың кез-келген кезеңінде нақты берілуі керек: тек қана нәтиже
мен кейбір (барлығы емес) қылмыстық әрекеттің элементтері болмауы мүмкін,
- деп орынды т‰рде кµрсетеді. Дегенмен, Н.Ф.Кузнецова мен И.О.Тишкевичтің
көзқарастарының сәйкестігіне қарамастан аздаған айырмашылықтар да бар.
Н.Ф.Кузнецова дайындық ќылмыс құрамында обьективтік жаќтың, қылмыс жасаудың
әрекеті, қылмыстық нәтиженің болмайтындығын айта отырып, тек қана оның
факультативтік белгілерінің болатынын жазады.
Берілген жағдайда, біздің ойымызша, автор нақтыламаған, яғни,
элементтің орнына белгілер деп оқылуы дүрыс, өйткені автор
Н.Ф.Кузнецованың қылмыс құрамның обьективтік жаѓындаѓы бір элементтің
дайындық әрекеттерінің мазмұны жөніндегі пікіріне қарсы келген болатын.
Осылай дей келе И.О.Тишкевич, яғни, дайындық әрекеттер қылмыстың
обьективтік жаѓы болғандықтан оның іске асуының да басы болып табылады
деген, біздің пікірімізше, қате болып табылатын позицияны ұстанады.
Айта кету керек, қазіргі күшінде тұрған Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңында да осы тәріздес қателік бар. Заң шығарушылардың тарапынан
дайындық және қылмысќа оќталу анықтамасына мынадай түсініктеме берілген:
егер қылмыс тұлғаның еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты аяғына дейін
жеткізілмесе. Осылайша, аяғына дейін істелмеген деген құрылым Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңының қылмысты дайындық кезеңде басталған деп
мойындайтынын білдіреді. Ал бұл дегеніміз болашақта қылмысты жүзеге асыру
үшін жағдай жасау әрекеті деген анықтамаға қайшы келіп, И.О.Тишкевичтің
пайымдауынша аяқталған қылмысқа қарсы келмейді. Осы мәселелерге сүйене
отырып, заңдағы анықтама құрылымын былай деп өзгерту қажет деп табамыз:
егер қылмыс тұлғаның еркіне байланыссыз себептерге байланысты басталмай
қалса[21].
Дайындықты қылмыс жасаудың алдындағы әрекетке жатқызатындардың
ққатарында белгілі А.А.Герцензон сияқты белгілі ғалым-заңгерлер де бар. Ол
өз кезегінде: дайындық әрекеттер қылмыс істеудің басы болып табылмайды,
белгілі бір мөлшерде субьектінің қылмыс жасауға шешім қабылдағанын
білдіретін белгі болып табылады. Дайындық қылмыстық әрекетті іске
асырудың басы болып табылмайды, өйткені әрекет қылмыс нысанына нақты
қастандық жасамайды - деп тұжырымдайды Н.Д.Дурманов.
Дегенмен, И.О.Тишкевичтің дұрыс көрсетіп кеткеніндей, дайындыққа деген
мұндай көзқарас Н.Д.Дурмановтың дайындықта қылмыс құрамының барлық
белгілері бар деген пікірімен сәйкес келмейді.
Дайындықтың қылмысты іске асырудың басы болып табылмайтынына дәйек
болып, қылмысқа дайындық пен оған кірісудің обьективті жаѓынан болатыны
яғни, кінәлі тұлға оны қылмысқа бару кезеңінде ғана іске асыра бастайтыны
болып табылады. Дайындық кезінде обьективтік жаќтың аздаған бөлігі де іске
аспайды.
Алайда, Дурмановтың әдiл пайымдауынша Негiзгi бастамалар, шамасы,
басталған қылмыс деген терминнiң баламасы ретiнде қолданылады. (Основные
начала). Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында бұл терминдi де
қате көрсетiп жүргенiн атап өткен артық болмас. Сонымен, қылмысқа
дайындалуды түсiндiруде заң шығарушыларға түсiнiктеме енгiзiлдi - егер
қылмыскердiң еркiнен тыс себептерге байланысты, қылмыс соңына дейiн
жасалмаса, жеткiзiлмесе. Осындай жолмен соңына дейiн жеткiзiлмесе деген
қалыптасып қалған қағида Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында
дайындық кезеңiнен басталған қылмысты мойындайды деген қорытындыға келуге
мүмкiндiк туғызады. Заңда көрсетiлген формулировканы бiздiң ойымызша
келесiдегiдей егер қылмыс қылмыскердiң еркiнен тыс себептерге байланысты
басталмаса деп өзгерту керек сияқты.
Iс-әрекеттiң алдын-ала дайындалуын, оның қылмысты жүзеге асырылуын
мойындайтын жақтаушылардың қатарына көрнектi заңгер-ғалымдардың бiрi
А.А.Герцензонды жатқыза аламыз. Ол алдын-ала дайындалған iс-әрекет
қылмысты жүзеге асырудың бастамасы болмай тұрып, белгiлi бiр өлшемде
субъектiнiң қылмыс жасауға шешiм қабылдауының белгiсi болады деп ой
қорытады және Н.Д.Дурманов дайындық қылмыстық әрекеттiң басы бола алмайды,
себебi, әрекет тiкелей объектiге қол сұға алмайды деп пайымдайды. Алайда,
бұл пiкiрдi анық аңғарған И.О.Тишкевич Н.Д.Дурмановтың пiкiрiмен
келiспейдi.
Тағы бiр аргумент, дайындалған әрекет қылмысты орындаудың басы емес,
қылмысқа дайындық жасаудың, ќылмысќа оќталудың арасында айырмашылықтар бар
әрi кiнәлi адам қылмысқа дайындалу кезеңiнде жүзеге асырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
І ТАРАУ
1.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысты істеу сатыларының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .7-15
1.2. Қылмысты істеу сатыларының түрлерінің сипаттамасы және қылмысқа
дайындалудың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .16-
25
1.3. Қылмысқа оқталудың ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ...26-35
ІI ТАРАУ
2.1. Аяќталған қылмыс және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... .36-41
2.2 Қылмысты жасауға дайындалу және оқталу үшін қылмыстық жауаптылық және
жазаланушылықтың негіздері ... ... ... ... ..42-43
2.3. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43-53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...54-56
ТЕРМИНДІК
СӨЗДІКТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56-57
НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ТЗІМІ ... ... ... ... ... ... .57-58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...59-62
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Ұйымдасқан түрде қылмыс
жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға,
қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық
мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының ІІМ статистикалық
мәліметтері бойынша Республикада 1997 жылы 148053 қылмыс тіркелсе, ал 1998
жылы - 173858; 1999 жылы – 200873; 2000 жылы – 206006; 2001 – жылы 201796;
2002 – жылы 183913; 2003 жылы – 183977; 2004 жылы –165401; 2005 ж – 142100;
2006 ж – 139431; 2007 ж - 150790 қылмыс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша, бүкіл Республика
көлемінде соңғы 6 жылда 2002 ж-18928; 2003 ж-22185; 2004 ж-24712; 2005 ж-
20641; 2006 ж-20518; 2007 ж-17066 топ адамдардың жасаған қылмыстары
тіркелген. Егер, осы топ адамдар қылмыстарының жалпы қылмыстылықтың
ішіндегі үлес салмағын анықтасақ, онда 2002 жылы тіркелген қылмыстарда топ
адамдардың қылмыс жасауы 9,4%; 2003 ж-10,7%; 2004 ж-12,2%; 2005 ж-11,2%
2006 ж-11,1%; 2007 ж-10,5% алады.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2000 жылғы дейін
өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Ал топ адамдардың қылмыс
жасауы 2004 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары
азайыңқыраған.Конституцияның 5 бабының 3 тарауында “Мақсаты немесе іс-
әрекеті Республиканың конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның
тұтастығын бұзуға мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға
бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметтеріне, сондай-
ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады”-
деп заңды мүдделерге ұйым болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған.
Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан
еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр.Бұл бір жағынан заңды
құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде
алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Бұл мәселе туралы профессор Ө.С.Жекебаев “жаңа, әлеуметтік-саяси,
экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі заңдардың
өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық реформасы айтарлықтай
нәтиже бере алмады, оның объективтік және субъективтік себептері де болды”-
деді
Профессор Е.І. Каиржанов “Социалистік қағидадан аяқ астынан бас тарту
және елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған құқықтық
жүйені түпкілікті реформалауды талап етеді” деген. Соның бір көрінісі
ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі қазіргі әлеуметтік-
қоғамдық, экономикалық жағдайларға сәйкестікке келтіруде. Елімізде
қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау, құқық қорғау
органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында соңғы төрт жылда
Республика Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет
басшысының осындай Жарлықтары мен қаулыларының ішінен атап айтар болсақ:
“Коррупциямен және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің
шаралары жөніндегі” 1992 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы”
1994 жылғы 11 ақпандағы Президенттің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күресті
күшейту туралы” 1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, “Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету
жөніндегі қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Қаулысы, “Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан
қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық комиссия құру туралы” 1994 ж.
21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы”
1995 ж. 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
сонымен қатар “Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы”1995 жылғы 18наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық
нысандары анықталып және алғашқы рет арнайы жеке бапта көрсетілді Сондай-ақ
көрнекті ғалымдар мен құқық қорғау органдарының жетекшілері ұйымдасқан
қылмыстылықпен күресу туралы арнайы заң қабылдау туралы ұсыныстар да
білдіруде.[1]
Сонымен бірге осы Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 17
наурыздағы №2122 Жарлығы бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінде қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық ұйымдастырғаны немесе
оларға басшылық еткені, қылмыстық қауымдастыққа қатысқандығы үшін қылмыстық
жауаптылық жүктейтін бабтарыда дүниеге келді. Бұған заңды негіз туындады.
Себебі елдің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты ұйымдасқан
қылмыстылықтың әртүрлі көріністері пайда болып, қарқын ала бастады. Әбдіров
Н.М. осы мәселе туралы “соңғы кезде ұйымдасқан және маманданған
қылмыстылықтың нашақорлық және наркобизнес саласында өзінің бақылау
жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға болады” деген болатын [2]Осы аталған
және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және практикалық маңызы зор
екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам үшін
қауіпті құбылыс болып табылатын бірлесіп қылмыс жасаушылыққа қылмыстық-
құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1959 жылғы ҚазССР – нің
Қылмыстық кодексінің көптеген ережелері елімізде орын алған экономикалық,
әлеуметтік және саяси қажеттіліктерге, сондай – ақ адам құқықтары туралы
халықаралық шарттарға сәйкес келмеді. Сол себептен де 1997 жылы 16 шілдеде
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмысқа
дайындалу, қылмысқа оқталу, қылмысты істеуден өз еркімен бас тарту
мәселелері жаңаша көзқараспен баяндалған.
Қоғамдық экономикалық формацияның жаңа тұғырына аусықандықтан,
сәйкесінше қоғам өмірінде туындап жатқан жаңа қоғамдық қатынастарды реттеу
үшін бірқатар жаңа нормативтік құқытық актілер қабылдағандықтан, ескі
ҚазССР-нің Қылмыстық кодексінің ережелерін жаңа Қылмыстық кодекстің
ережелерімен салыстыра отырып, теориялық тұрғыдан түсіндіруге және оларды
қолдануға байланысты ғылыми негізделген нұсқауларды өңдеп шығару
қажеттілігі туындады. Қымыстық құқыққа байланысты отандық және ресейлік
әдебиеттерде монографиялық сипаттағы еңбектер және қылмысты істеу сатысына
қатысты әртүрлі мәселелерді қозғайтын ғылыми мақалалар болғанымен де, олар
қазіргі таңда едәуір дәрежеде ескірген. Себебі олардың барлығы да 1958
жылғы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдар Негізінде және
1959 жылғы ҚазССР – нің Қылмыстық кодексі негізінде жазылған.
Осы себептен де жаңа Қылмыстық кодекстің ережелерін қолдана отырып,
қылмысты істеу сатыларына талдау жасаудың ғылыми -–тәжірибелік мәселелерін
теориялық тұрғыдан қарастыру өте маңызды және өзекті болып табылады.
Осы жоғарыда аталған мән – жайлардың болуы магистрлік зерттеудің
тақырыбын таңдап алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты келесіде: 1997 жылғы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің қылмысты істеу сатылары туралы ережелерін ғылыми
талдау, қылмыстық заңды жетілдіруге және оның сот – тергеу тәжірибесінде
қолданылуын жақсартуға байланысты теориялық тұрғыдан негізделген
ұсыныстарды кешенді түрде өңдеу.
Осы мақсат зерттеудің мазмұнын құрайтын келесі міндеттерді анықтайды.
Бұл міндеттер:
- Алғашқы қылмыстық қызметтің әлеуметтік құқықтық мазмұнын
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық Заңы мен Ресей
Федерациясының қылмыстық заңына салыстырмалы түрде талдау жасау;
- Қылмысты істеу сатылары үшін жауаптылықты көздейтін Қылмыстық
кодекстің нормаларын жетілдіру үшін нақты ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің объектісін және зерттеу пәнін 1997 жылғы Қылмыстық кодекстің
қылмысты істеу сатылары туралы ережелері, Қылмыстық кодекстің баптарын
пайдалануға байланысты сот – тергеу тәжірибесі құрады.
Берілген тақырыппен жұмыс жүргізу барысында салыстырмалы құқықтанудың
жекелеген ғылыми әдістері, тарихи және логикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық негізін аталған мәселе бойынша қылмыстық құқық
ғылымында орын алған ережелер мен қорытындылар құрайды.
Жұмысты жазу барысында арнайы әдебиеттер, оның ішінде отандық, ресейлік
еңбектер кең түрде қолданылды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы
мен сот – тергеу тәжірибесі құрайды.
Жұмыста алғаш рет 1997 жылғы Қылмыстық кодекс қабылданғалы бері
қылмысты істеу сатыларының мәселелерін кешенді түрде зерттеуге талпыныс
жасалынған. Қылмысты істеу сатыларының түрлері, қылмысқа дайындалудың
нысандары, орташа ауырлықтағы қылмысқа дайындалуды криминализациялау
мәселесі талқыланылып, қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен
пікірлер негізделген.
Осыған байланысты қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Қылмысты істеу сатыларының нақты анықтамасы Қылмыстық
кодекстің арнайы бабында көрініс табуы қажет. Яғни, қылмысты істеу
сатылары дегеніміз – қасақана қылмыс жүзеге асырудың нақты
кезеңдері. Қасақана ойды қалыптастыру, қасақана ойды табу қасақана
қылмыстың сатысы ретінде қарастырылмайды.
1. Орташа ауырлдықтағы, ауыр және аса ауыр қылмыстарға дайындалғандығы
үшін тұлға жауаптылыққа тартылады.
Зерттеудің ғылыми – тәжірибелік маңызы зерттеу барысында алынған ғылыми
тұжырымдамалар сот – тергеу тәжірибесінде, қылмыстық заңды жетілдіруге
байланысты қолданыла алады.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫ ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
Заңшығарушы қылмыстың (ҚР ҚК 9 бабы), қылмыстық жауаптылықтың негізі
ретінде қылмыс құрамының (ҚР ҚК 3 бабы), қылмыстың субъектісінің (ҚР ҚК 15
бабы) түсінігін бергенде аяқталған, яғни біткен қылмысқа қатысты береді.
Қылмыстық кодектстің Ерекше бөлімінде сипатталған нақты қылмыс түрлері де
аяқталған қылмыстарға қатысты берілген. Бірақта бәрімізге мәлім, өмірде
белгілі бір себептерге байланысты тұлғаның ойының аяғына дейін жетпей
қалған жағдайлары жиі кездеседі. Мысалы, қылмыскер өлтіру мақсатымен
пистолет салып алды, бірақ та сатып алу барысында ұсталынды. Немесе,
пистолетпен ату барысында мүлт кетті де, жәбірленуші тірі қалды. Осыған
байланысты, қылмыстық құқық теориясы және сот – тергеу тәжірибесі қылмыстық
заңға сүйенен отырып, қылмыстың жасалыну кезеңдерін бөліп қарастырады.
Қылмыстық құқықтың қалыптасуы барысында қылмысты істеу сатыларының ұғымына,
түрлеріне байланысты әртүрлі көзқарастар орын алып отырды. Сондықтан да,
алғашқы қылмыстық қызмет сатыларының түрлерін талдамастан бұрын осы
көзқарастарға шолу жасау орынды.
Қасақана қылмыстық қызмет белгілі бір кезеңдерден тұратын адамныњ
саналы, бағытталған қызметініқ бір түрі болып табылады. Ең алдымен адамда
белгілі бір ой туындап, ол µзініњ алдына нақты мақсат ќояды. Содан кейін,
ол белгілі бір баѓытта єрекет ету үшін шешім ќабылдап, тілеген маќсатына
жетуге ұмтыла бастайды. Ойға алѓанын орындау ‰шін ол дайындыќ єрекеттерін
жасап, кейін іс-ќимылды орындауѓа жєне алдына ќойѓан маќсатќа жетуге
кіріседі.
Ойдыњ туындауы жєне оныњ ќалыптасуы – адамныњ санасында болатын жєне
оныњ баѓытталѓан єрекетініњ алдында жүретін процесс, сондыќтан да адамныњ
ойыныњ наќты єрекетте бейнеленуін білдіретін қызметтің кезеңі болып
табылмайды.
Қылмыстық қызметтің сатыларыныњ ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ т‰сінігі ќылмыстыњ
наќты µмірдегі дамуына сєйкес келіп, объективті процесті бейнелейді.
Ќасаќана ќылмыстыќ ќызмет ‰ш сатыдан: дайындалу, оќталу жєне аяќталѓан
ќылмыстан т±рады. Осыѓан сєйкес, ќылмыстыќ ќызметтіњ ‰ш сатысын
ажыратуымызѓа болады: ќылмысты жасауѓа дайындалу сатысы, ќылмысты жасауѓа
оќталу сатысы жєне аяќталѓан ќылмыс. Алѓашќы екі саты алѓашќы немесе
аяќталмаѓан ќылмыстыќ ќызметті ќ±райды.
Н.Ф.Кузнецова ќылмыстыќ ќызметтіњ даму сатыларын ажыратып, оларѓа
дайындыќ єрекеттері мен ќылмысты орындауды жатќызып, аяќталмаѓан ќылмыстыњ
т‰рлерін – дайындалу жєне оќталуды жатќызад[3] ¦ѓымдардыњ б±ндай екі
т‰рлілігі тиімсіз. Ќылмыстыќ ќызмет сатысы ‰шін жауаптылыќ мєселесі
аяќталмаѓан ќылмыстыќ ќызмет жаѓдайында туындайды, сондыќтан да ќылмыстыќ
зањда зањ шыѓарушы ќылмысты істеу сатылары терминін ќолданбаса да,
ќылмысќа дайындалу жєне ќылмыс істеуге оќталу ‰шін жауаптылыќ белгіленген.
Ќылмыстыќ ќызмет барлыќ жаѓдайда бірдей барлыќ ‰ш сатыдан: дайындалу,
оќталу жєне аяќталѓан ќылмыстан т±ра бермейді. Пайда болѓан ой дайындалу
жєне оќталу сатысынан µтпей, тікелей аяќталѓан ќылмыста ж‰зеге асырылады.
Алѓашќы ќылмыстыќ ќызмет ‰шін жауаптылыќ с±раќтары ќылмысќа дайындалу
жєне оќталуды ж‰зеге асырѓан соњ, кейін аяќталѓан ќылмысты орындаса
туындамайды.
Аяќталмаѓан ќылмыстыќ ќызмет ‰шін жауаптылыќ мєселесі ќылмысќа
дайындалу жєне оќталу сатысында, кінєлініњ еркінен тыс мєн-жайларѓа
байланысты аяќталмаса туындайды.
Ќасаќана ќылмыстарда ќылмысты жасау ойыныњ пайда болуы ќасаќаналыќтыњ
ќалыптасуы, ќылмысты ойлау, немесе – жалањ ќасаќаналыќ деп аталады.
Ќ±л иеленушілік жєне феодалдыќ ќ±ќыќта жоѓары билік µкілдеріне ќатысты
ќылмысты ойлаудыњ µзі ауыр ќылмыс деп танылады. 1845 жылѓы тµњкеріске
дейінгі ќылмыстыќ жєне т‰зеу жазалары туралы Уложенияда ќылмысты ойлаудыњ
µзі жазаланатын. Осы Уложенияныњ 241 бабында жоѓары мєртебелі
императордыњ µміріне, денсаулыѓына жєне ар-намысына ќарсы кез келген
ќасаќаналыќ ойлар, оны таќтан тайдыру, бостандыѓынан жєне жоѓары биліктен
айыру немесе б±л ќ±ќыќтардан айыру.
Шындыѓында ќасаќаналаќ ойдыњ ќалыптасуы ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ
ќатынастардыњ пєні болып табылмайды. Ќылмыстыќ ќ±ќыќтыњ жалпыѓа мєлім
ќаѓидасы – ойлар жазаланбайды. Ќасаќаналыќтыњ ќалыптасуыныњ
жазаланбаушылыѓы ой жєне сенім бостандыѓынан халыќаралыќ жєне
конституциялыќ ќ±ќыќтарынан туындайды.
Қылмысты істеу сатыларының даму кезењдерін қылмыстық қ±қық доктринасы
дайындық және оќталу деп қарастырды. А.Н.Трайнин бір іс-әрекеттіњ єр т‰рлі
жаѓдайда кейде ќылмыс болып, кейде ќылмысќа дайындық болып келуі м‰мкін деп
пайымдаѓан. Анық емес µзгерулерді қайта қарау арқылы қылмыспен оѓан
дайындық ‰стіндегі (қылмыскер атынан) кісі µлтіруге немесе ±рлық жасау
әрекетінде тәжірибе жүргізген. Мәселен, есікті бұзу. Бірінші жағдайда кісі
өлтіруге дайындық, екінші жағдайда сол іс-әрекеттер негізінде ұрлық жасалу.
Сондықтан, заң шығарушы орган, тек алдын-ала бір ғана іс әрекет (қызмет)
негізінде қылмыстың алдын алуға бағытталған, нәтижесінде қоғамға зиянын
тигізбейтін бір ғана топ болуы керек деп тұжырым жасайды. [4]
Ішкі алдын-ала әрекет негізінде әрбір нақты жағдайларда есепке алынып
отыратын кезеңдер мен шектер белең алып отырды. А.Н.Трайниннің пайымдауынша
есеп “заң шығарушы орган арқылы емес, бүтіндей алғанда сот шешімімен жүзеге
асады”.
Осы мәселеге байланысты А.Н.Трайниннің әр түрлі жағдайлардағы іс-
әрекеттің кейде ќылмыс болып, кейде оған дайындық болып келуін теріске
шығарған Н.Д. Дурманов тұжырымы әділ болып көрінді. "Іс-әрекетті дайындауға
негізделген әрекет өзге жағдайда да өзгермейді. Бұл кезеңдегі әр түрлі
мінез - құлық ондағы жағдайға емес, ќол с±ѓушылыќ жасаушы адамның адамның,
яғни объектінің қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді іске асырушының мінез-
құлығына байланысты. Сайып келгенде, кезең аралық шектік алдын-ала
анықталып, сот қарауымен шешім қабылдамай, кеңекстік заң шығарудағы,
ғылымдағы, сот тәжірибесіндегі саты бойынша анықтау мен олардың белгілерін
негізге алады".
А.С.Шляпочников қылмыстық кезең мәселесінің шешімі оның қатысуы
арқылы болған іс-әрекеттен бөлек, оның жеке басының қаупіне негізделіп
шешілмеуі тиіс, - деп сызып көрсетті, әрі өзіндік деликт тудырмайтын
жағдайларда қылмыстық жауапкершілікке дайындық әрекетін алып тастауды
ұсынды.[5] Осыған ұқсас ұстанымдағы (позициядағы) С.В.Познышев "адамдардың
игілікті істерімен мемлекетке қатер төндіретін іс-әрекеттерді, өзге
қылмыстарға дайындық ретінде емес, жеке қылмыс ретінде қарау керек" деген
тұжырымды ұстанды.[6]
Заң оқулықтарында қарастырылған қылмыстың іске асу кезеңдері жайлы
пікірдің бар болуына қарамастан, заң шығарушы орган "қылмыс сатысы" ұғымына
анықтама бермейді, әрі бұл терминді іс жүзінде қолданбайды.
Толық іске аспаған қылмыстық әрекеттің жалпы мазмұнының әр түрлі
формасын көрсетуде қылмыстық құқық ғылымында термин үш түрі қолданылады:
"қылмыстың іске асу кезеңі", "алдын-ала қылмыстық әрекет", және "қылмыстың
даму кезеңдері". Бұл ұғымдардың мазмұнына байланысты көзқарас жайлы,
терминологиялық түрде ажыратылып, әр түрлі болып келген.
Мәселен, Н.Ф.Кузнецова қылмыстық әрекетпен аяқталмаған қылмыстық әрекет
түрлерінің даму кезеңдерін ажыратып алуды ұсынды. Даму кезеңіне дайындық
әрекетімен қылмыстың іске асуын, аяқталмаған қылмыс түріне – қылмысқа
дайындықпен ќылмысќа оќталу әрекетін жатқызды. Н.Ф.Кузнецова "қылмыстың
даму сатысы" түсінігінің толық мазмұнын және өзіндік қылмысқа дайындықпен
оќталуѓа байланысты қылмыстық жауапқа тартылытын әрекеттерді анықталмаған,
- деп қарады. Ол "Қасақана қылмыс кезеңін қылмыстың даму іс-әрекетінде
басты орын алып, негізді құрайтын – қылмыс жасауға бағытталғандық деп
жазды. Дайындықпен оќталу әрекетіне жауапкершілік, белгілі бір адамның
қылмысты бастап, оның іс-әрекетінің белгілі бір анықталған даму кезеңіне
жетпеуі, яғни аяқталмауы қылмыскерге байланысты емес екендігін, сотта
констатациялау керек".[7]
Жалпы терминге байланысты "қылмыстың іске асу сатысы" Н.Д.Дурмановтың
пайымдауынша екі мағынада қолданылады: 1) аяқталған қылмыстық әрекет
кезеңдерін анықтау үшін; 2) қылмыстық әрекеттің аяғына жетпей тоқтатылған
кезеңдеріне байланысты, қылмыстық әрекет жауапкершілігін анықтау үшін.
Автор екіншісіне көп мән берген.
Н.Ф.Кузнецова өз кезегінде бұндай екі түрлі мағынаның заңда
қолданылуын, яғни "қылмыстық кезең" ұғымының қылмыстық үрдіс әрекет кезеңі
және аяқталмаған қылмыстық әрекет (даярлық және оќталу) түрінде берілуін
анықталмаған, шатас тудырарлық жағдай деп қарады.
Бүгінгі күнде қылмыстың даму әрекетін үш кезеңге бөлу мәселесі өзекті
болып табылып отыр: 1) қылмысқы дайындық, 2) қылмысқа оќталу, 3) аяқталған
қылмыс. Бұндай тұжырымды көпшілік заңгер - ғалымдармен қатар, Қазақстан
Республикасының заң шығарушы органдары да ұстанады.
Қылмыстық кезең жайлы концепцияның жақтаушыларының бірі В.Д.Иванов.
Аталған автордың салыстырмалы зерттеулерінің нәтижелері, алғашында
В.Д.Ивановтың оќталу мен дайындық әрекетін аяқталмаған қылмыстық әрекет
түріне жатқызып – қарама-қарсылық, кінә, жазаға тарту тәрізді белгілердің
бәрі онда бар есептеген.[8] Біршама кейінірек қылмыстың іске асу әрекетін
үш кезеңге бөлу жайлы сөз қозғайды. Сонымен қатар, ол " біршама ертеректе
байқалған қылмыстық іс-әрекет кезеңінің " бар екендігін айтқанмен, ашып
көрсетпейді. Монографиялық зерттеулерінде В.Д.Иванов қасақана қылмыстық
әрекеттің даму кезеңдеріне мыналарды жатқызды: 1) қылмыс жасауға деген
ойдың қалыптасуы, 2) қылмыс жасауға дайындық, 3) қылмыс жасау, аяқталған
қылмыс . Кейіннен автор аяқталмаған және аяқталған қылмыс түрлерінің
кезеңдерін бөліп көрсетеді.
Екіншісіне – қылмыс істеуге деген ниет, қылмысќа оќталу және аяқталған
қылмыс.
Қылмыстық кезең концепциясын профессор Б.В.Здравомыслов та қолдайды.
Қылмыстың іске асу кезеңін (дайындық, оќталу және аяқталған қылмыс) заң
негізінде қалыптасты.[9]
Бұл тәрізді тұжырымдар нақты жағдайға сәйкес келмейді және бұдан
былайғы Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының заң шығарушы
органына 1960 жылмен салыстырғанда ауқымды өзгерістер енгізілді, олар
мыналардан тұрады:
- Біріншіден, дайындық әрекетінінің деңгейі біршама кеңейді: оған
мынадай дайындық түрлері, қылмысты жасау құралдарын даярлау,
қатысушы адамдарды іздеу, қылмысты іске асыруға ќолайлы жаѓдай
туындату кіреді (ҚР ЌР 1б.24, РФ ЌР 1б. 30);
- Екіншіден, ауыр қылмыспен өте ауыр қылмыс түрлеріне жауаптылыќ
(ҚР ЌР 1б.24, РФ ЌР 1б. 30);
- Үшіншіден, оќталудың құрамымен іс-әрекетінде тікелей тұлғаның
әрекеттенбеуі (ҚР ЌР 24 б және РФ ЌР 3б.30);
- Төртіншіден, дайындықтың арнайы түрі енгізілді, ол қылмыскердің
қатысынсыз қылмыстық әрекеттің аяқталмауы (ҚР ЌР 24б. 1б және
РФ ЌР 3 б. 30);
- Дайындалу мен оќталуѓа жаза қолдану түрінің түпкілікті
өзгеріске ұшырауы (ҚР ЌР 56б және РФ ЌР 66 б).
Кейбір авторлар, мәселен А.А.Герцензон, А.Н.Трайнин, А.А.Пионтковский
оќталудың іске асу кезеңіне қылмысқа деген негізгі, басты ойдың құрылуымен
пайда болу кезеңін анықтауды енгізді. Мәселен, А.А.Герцензон Әскери - заң
академиясындағы дәріс тыңдаушыларға арналған оқу құралында қылмыстың
алғашқы даму кезеңіне негізгі ойдың түрткі болатынын атады, яғни тек ішкі
танымдық үрдіс, адамның ішкі дүниесінің ешқандай даму процесіне
негізделмеген жағдайында[10], ал А.Н. Трайнин, қылмыстық жауапкершіліктің
субъективті жағдайы қылмыскердің қылмыс жасауға деген ойы, ниеті пайда
болып, бірақ қылмысты іске асырмаған жағдайда да есепке алынады. Бұндай
көзқарас біздің ойымызша қате болып саналады, себебі Қазақстан
Республикасының қылмыстық заң шығару органында қылмысты істеуге деген ой,
немесе ниет, ішкі сезімнің танымдық жағдайлары емес, субъектінің белгілі
бір іс-әрекеттері, болмаса әрекетсіздіктері, адамның ішкі қылығындағы
белгілі бір әрекеттер жатқызылады.
Қылмыс жасаудың алғашқы сатысы деп қай бөлігінің табылуы жөнінде
Мәскеу университетінің Хабаршысына Кеңестік қылмыстық құқық ЖОО
оқулығының Жалпы бөліміне жазылған рецензия авторларының ұжымы қарсы
тұжырым білдіреді.
Оқулықта көрсетілген алғашқы қылмыстық ойдың қалыптасуын қылмыстың
алғашқы кезеңіне жатқызуын дұрыс сынға ала отырып, рецензия авторлары өз
тұжырымдарын келесі түрде келтіреді: Ќасаќаналыќ ойдың пайда болуы
қылмыстың алғашқы кезеңіне жатқызыла алмайды себебі, ол субьекттің
қылмыстық мақсатына жетуіне еш әсер етпейді және мақсатқа жету жолындағы
қылмыс кезеңінің бір баспалдағы бола алмауымен қатар, керісінше кедергі
келтіреді. Бірақ, көрсетілген дұрыс тұжырымдамаларына қарамастан, рецензия
авторлары тағы мынадай ой келтіреді: Сондықтан қылмыстың дамуының алғашқы
кезеңі болып ќасаќаналыќ ойдың байқалуы емес, ќасаќаналыќ ойдың қалыптасуы,
қылмысты ойластыру болып табылады. Әйтсе де, авторлар бұл кезеңнің
жазалануын талап етпеген керісінше, Кеңестік қылмыстық құқық бойынша
оқулықтағы қылмыстық ниеттің байқалуын жазалауды үлкен қателік деп
тұжырымдайды. Дегенмен, жоғарыда келтірілген рецензия авторларының
пікірлерін жоққа шығара отырып, И.О.Тишкевич, біздің ойымызша, толығымен
негізделген сұрақ қояды: Қылмысты ойластыру қылмыстық мақсатқа жету
жолындағы кезең бола ала ма, ол қылмыстық істі жүзеге асырудың бір кезеңі
ретінде атала ала ма? Ары қарай И.О.Тишкевичтің өзі жауап береді: Қылмыс
жасаудың алғашқы кезеңі, тіпті рецензия авторларының көзқарастары
тұрғысынан да тек қана дайындалу кезеңі болып табылады. Тек қана осы кезең
ғана субьект ойластырылған қылмыстық мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттің
басы бола алады.[11] Н.Д. Дурманов та, Н.Ф. Кузнецованың – ќасаќаналыќ
ойдың пайда болу кезеңінде, бұл кезеңнің РСФСР ҚК 1 бабына сәйкес
дәлелденбейтініне байланысты сот үшін еш маңызы жоқ екеніне қарамастан,
субьект қылмыстың интеллектуалдық және психикалық мүмкіндігін жасайды деген
пікірінің қателігін мойындайды. Әділеттілік үшін, Н.Ф.Кузнецова өзінің
кейінгі еңбектерінде ќасаќаналыќ ойдың пайда болуын – қылмыстың дамуының
алғашқы кезеңіне жатқызуға алғашқыдай біржақты келмегендігін атап өте кету
керек.[12] Ал, ќасаќаналыќ ойдыњ пайда болуының байқалуына келгенде, бұл
мәселеде автор бұрынғысынша қарсы көзқараста қалып отыр яғни, оны қылмыстық
іс-әрекет кезеңіне жатқызбайды. Сонымен қатар, ойдың пайда болуы құқықпен
қорғалатын нысандарға қауіп тудырмайды және қылмыстық істі жүзеге асырудың
басы болып табылмайды, дей отырып, Қауіп тек қылмыстық іс барысында ғана
емес, ойдың байқалуы және дайындық кезінде де бар себебі, субьект іс-қимылы
арқылы қылмысты жүзеге асырудың бастапқы кезеңінде-ақ нақты қауіптің бар
екеніне дәлел, - деген И.И.Слуцкийдің пікірін жоққа шығарады.
Сонымен қатар, қылмысқа деген ойдың байқалуын қылмыстың даму
кезеңдеріне жатқызатын авторлар өз пікірлерін келесідей дәлелдеуге
тырысады: Кейбір жағдайларда қасаќаналық ойдың пайда болуы қылмысқа
жатқандықтан ол жазалануы қажет. А.А.Герцензон жалпы ережелер бойынша
ќасаќаналыќ ойдыњ байқалуы қудаланбайды деп жазады. Қасаќаналыќ ой тек
қоғамға қауіп тудыратын пішінде және ерекше қорғалатын қоғамдық
қатынастарға қауіп тудыратын жағдайларда ғана қудаланады .
Көптеген кеңестік қылмыстық құқық оқулықтарында жауапқа тартылу
мәселесі осыған сәйкес шешіліп отырған.
Қылмыстық құқық бойынша жазаланатын ниеттің байқалуы туралы
көрсетілген авторлар мысал ретінде жазаланатын қоқан-лоққы, оның ішінде
өлтіруге қоқан-лоққы көрсету және денсаулыққа ауыр зиян келтіру сияқты
жағдайларды келтіреді.
Дегенмен, бұл тәріздес көзқарас қате болып табылады, өйткені өлтіру
туралы немесе дене жарақатын түсіру ниетінің байқалуының арғы жағында өзге
адамды өлтіру немес денсаулығына қандай да болмасын зиян келтіру ойы тұр.
Қоқан-лоққы жасауда ниеттің мазмұны болып қоқан-лоққы жасаушы адамның сол
бағытқа қарай бет-әлпет қимылының өзгерісі табылады. Осылайша, қоқан-лоққы
жасалу ниеттің байқалуы болып табылмайды. Ол – белгілі бір қылмыстық
мақсатқа жетудегі іс-әрекеттің ерекше пішіні, психикалық зорлық болып
табылады. Және ол қоғамға қауіп тудыратын салдары бар болса ғана
жазаланады, ал ниеттің байқалуы кезінде бұлай емес. өлтіруге немес зорлық
жасауға бағытталмаған ниеттің байқалуынсыз қоқан-лоққы да тұлғаға қарсы
қылмыстың даму кезеңіне енбейді.
Кейбір ниеттің байқалу түрлерінің жазалануға жататындықтарын
мақұлдайтын біраз авторларды сынға ала отырып, И.С.Тишкевич негізді түрде
ниеттің байқалуы – оның қылмыстың даму кезеңіне жатпайтындығынан қылмыстық
жауапқа тартылмайтындығын жазады. Ниеттің байқалуы емес, ниеттің қылмыста
жүзеге асырылуы жазаланады.[13]
Осылайша, қоқан-лоққыны белгілі бір қылмыстың кезеңіне жатқызатын қате
пікір, мысалы тұлғаға қарсы қылмыста, тәжірибе жүзінде қате саралауға
әкелуі және бұл дегеніміз өз кезегінде жаза түрін дұрыс тағайындамауға,
сонымен қатар құқықтық дұрыс емес нәтижелерге соқтыруы мүмкін.
Ниеттің байқалуын қылмыстың белгілі бір нақты кезеңі ретінде
есептелуіне қарсы Б.А.Куринов, Н.И.Загородников және т.б. зерттеушілер
қарсы пікір білдіреді. Өз пікірін дәлелдеу мақсатында Н.И.Загородников
ниеттің байқалуы кезеңі - өз кезегінде істелген істің қоғамға немесе
тұлғаға нақты дәрежеде қауіп тудырмайтын кезең - деп атап өтеді.[14]
Көптеген кеңестік ғалымдардың ниеттің байқалуын қылмыстық кезеңге
жатқызбауына қарамастан, олар ниеттің байқалуының өзінің маңыздылығын атап
өтіп, егер ниеттің жүзеге асуынан қауіп келтірілсе алдын-алу шаралары
жүргізілуі қажет деп жазылған.
Жоғарыда келтірілген пікірлерді қорытындылай отырып, қылмыстық іс-
әрекеттің даму кезеңдері деп нені түсіну керек екенін анықтау қажет.
Бұл мәселеге кеңестік қылмыстық құқық доктриналарында әртүрлі
анықтамалар келтірілген. Н.Ф.Кузнецова өз кезегінде: қылмыстың даму
кезеңіне субьектіні қылмыстық нәтижеге жақындата түсетін кез-келген кезең
түсініледі. Н.Ф.Кузнецованың бұл тұжырымдамасының көптеген оқулықтарда,
монографияларда, диссертацияларда келтірілуі – оның көзқарасымен көптеген
ғалымдардың келіскенін білдіреді. Н.В.Лясс кезеңдерге алдын-ала
ойластырылған қылмыстың нақты кезењдерден, яғни қылмысқа дайындалу, оќталу
және аяқталѓан ќылмысты жатқызады.[15] Осы тәріздес пікір Н.Д.Дурманов
тарапынан да келтіріледі. Ол қылмысты жүзеге асыру кезеңдеріне белгілі бір
дайындық кезењдерін және қоғамға қауіп төндіру, нәтижесі, кінәлінің
қылмыстық ниетін жүзеге асыру дәрежесіне қарай ойластырылған қылмысты
жүзеге асыруды жатқызады. Өзге авторлар (Б.В.Здравомыслов, П.И.Гришаев,
Л.М.Блинова, Г.Г.Криволапов) қылмысты жүзеге асыру кезеңдеріне тура ниетпен
жүзеге асырылған және өзара қылмысты іске асыру кезењдері бойынша
ерекшеленетін қылмысты жатқызады.
Осылайша, қылмыстық іс-әрекеттің даму кезеңдері түсінігіне берілген
көптеген әртүрлі авторлардың анықтамаларында, олардың кейбір
айырмашылықтарына қарамастан мазмұны бойынша бір-біріне ұқсас болып келеді.
Кейбір авторлар анықтамаларында мазмұны мен мәніне ғана мән берсе (мысалы,
Н.Д.Дурманов), келесілері (Н.В.Лясс) бұл түсінікті ойластырылған қылмысты
іске асыру кезеңдерін сипаттау арқылы кеңейтеді. Қылмыстық іс-әрекеттің
даму кезеңдері түсінігі туралы айтқанда бұл сұрақтағы маңызды нәрсенің
бірі – осы термин аяқталмаған қылмыстық іс-әрекеттің әртүрлі пішіндерін
белгілеуге келе ме деген сұрақ туады, себебі, заң әдебиеттерінде бұларды
кезең деп емес аяқталмаған қылмыстың түрлері деп атау туралы ұсыныстар
бірнеше рет айтылып келеді. Осы ойды жалғастыра келіп, Л.М.Колодкин былай
деп жазады: Оќталу – қылмыстық іс-әрекеттің кезеңіне жатпайды, өйткені,
тергеу және сот оќталу туралы істерді аяқталған қылмыс ретінде
қарастырады.
Г.В.Назаренко кезеңдер тұжырымдамасының бірнеше төмендегідей
кемшіліктері барын атап өтеді: біріншіден, істелген қылмыста кезеңдерді
бөліп көрсетудің қылмыстық-құқықтық маңызы жоқ, өйткені істелген қылмыстың
саралауы еш сілтемесіз ҚР ҚК 24 бабымен жүзеге асырылады; екіншіден,
көптеген ойластырылған қылмыстар ешқандай кезеңнен өтпейді; үшіншіден,
аяқталған қылмысты қылмыстық іс-әрекеттің соңғы кезеңі деп есептеуде
ешқандай мән жоқ, өйткені бітірілген қылмыс аяқталған қылмысты білдіреді,
яғни бір конгломератқа жатады.[16]
Сонымен қатар, М.П.Редин де дайындық пен оќталуды қылмыстық іс-
әрекеттің кезеңдеріне жатқызуды қате деп есептейді. Ол өз кезегінде
қылмыстық іс-әрекеттің дамуы немесе қылмысты іске асыру кезеңдері туралы
емес, қылмыстық пиғылдың іске асу кезеңі туралы айтылуы тиіс... - дейді.
Ќылмысқа дайындалу және оќталу – қылмыстық іс-әрекеттің кезеңдері емес,
аяқталмаған қылмыстың түрлері болып табылады деген көзқараспен келісуге
болады, себебі: біріншіден, көптеген қылмыстар аталған кезеңдерден өтпейді;
екіншіден, кезеңдерді бөліп қарастыру көп дәрежелі аяқталған қылмыс кезінде
ғана қолданылады; үшіншіден, аяқталған қылмысты қылмыс істеудің үшінші
кезеңіне жатқызудың қылмыстық-құқықтың мәні жоқ, өйткені аяқталған қылмыс
оның дайындалғаны және оќталѓандыѓы жөніндегі нормаларынсыз сараланады.
1.2. Қылмысты істеу сатыларының түрлерінің сипаттамасы және қылмысқа
дайындалудың ұғымы
Ќылмысты жасаудыњ алѓашќы сатысын ойластырылѓан ќылмысты жасау ‰шін
ќолайлы жаѓдай туындататын дайындыќ єрекеттері ќ±райды. Дайындыќ
єрекетерініњ жобалы тізбегі Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексініњ
24 бабыныњ 1 бµлігінде берілген.
Дайындалуды қылмысты істеуге жағдай жасау және соған арналған жағдайды
тудыру, құралдар мен мүмкіндіктерді іздестіру және дайындау деп
түсіндіретін осыдан бұрынғы заңдармен салыстырғанда, ќолданыстаѓы Қазақстан
Республикасының Ќылмыстық кодексі белгілі дәрежеде бұл анықтаманы оның
құрамына өзге де дайындық әрекеттерінің түрлерін қосу арқылы нақтылай
түседі. Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 16 шілдесінде ќабылданѓан
Қылмыстық Кодексінің 24 бабына сәйкес қылмысқа дайындалу деп қылмыстыњ
құралы мен ќаруларын іздеу, дайындау және бейімдеу, қылмысқа сыбайлас
іздестіру, қылмыс істеуге сөз байласу немесе қылмыс жасауға жағдай
тудыратын алдын-ала ойластырылған кез-келген іс-әрекетті ж‰зеге асыру
аталады. Бұл жағдайда қылмысты істеу үшін жағдай жасау әртүрлі әс-әрекетті
қамтиды, олардың қатарында жоғарыда келтірілгендер де бар. Қылмыс құралы
мен ќаруларын іздеу, дайындау және бейімдеу, қылмысқа сыбайлас іздестіру,
қылмыс істеуге сөз байласу сынды дайындық іс-әрекеттерінің түрлері тәжірибе
жүзінде жиі кездесетіндіктен зањныњ бабында атап µтілген.
Дайындық іс-әрекеттері түрлерінің көптеген түрлерінің ішінен кейбір
дайындыққа тән ерекшеліктерді атап көрсетуге болады:
1. Қылмысқа дайындық әрқашанда қылмысты істеуден уақыт бойынша алшақ
болады. Сонымен бірге дайындық іс-әрекеттері нысанға нұқсан келтірудің
алдында немесе одан уақыт бойынша біраз алшақ болуы мүмкін. Дайындық іс-
әрекеттерінің ерекшеліктері уақыт бойынша үлкен маңызға ие, бұл арқылы
істелген қылмыстың қоғамға қаупі дәрежесі мен мінездемесін білуге болады.
А.А.Пионтковскийдің пікірінше, бірнеше апталар мен айларға созылған
дайындық іс-әрекеттері қылмыстың қоғамға деген қаупінің жоғарылығын
білдіреді.[17] Сонымен қатар, мұндай іс-әрекеттер қылмысты жасау ниетінің
нақтылығын білдіреді.
Дегенмен, көптеген жағдайларда дайындық іс-әрекетінің көп уақытты
қамтуы субьекттің сенімсіздігінен де, оның екіұдайылығынан, қылмыс жасаудан
бас тарту ниетінен де болуы мүмкін екенін естен шығармау қажет.
2. Дайындық іс-әрекеттері көп жағдайда ќылмысќа оќталудан кеңістік
тұрғысынан алыста болады. Мысалы, өлтіру үшін алынатын ату қаруы көбінесе
ќылмысќа оќталу жасалатын нысаннан алыста алынатыны белгілі.
Тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартудан бұрын ең алдымен оның іс-
әрекетінде қылмысқа алдын-ала дайындалу белгілерінің бар не жоқ екені
анықталып алынуы тиіс. Мұндай әрекеттерге, әсіресе, қоғамға төндірілетін
қауіп жатады. Тек осы белгінің бар болуы ғана дайындық іс-әрекеттерінің
қылмыстық сипатќа ие екендігін анықтайды. Осылайша, қылмысқа дайындалудағы
қоғамға төнетін қауіп мәселесінің маңызды тәжірибелік мәні бар екенін
анықталады, бұл туралы Н.Д.Дурманованың монографиясына жазған рецензиясында
Т.В.Церетели мен В.Г.Макашвили дұрыс атап өтеді. Сонымен қатар, дайындық
іс-әрекетіндегі қоғамға қауіп төндіретін әрекетті анықтау барысында басты
маңызға ие нәрсе не және ол қалай анықталады. Бұл, Н.Д.Дурмановтың
пікірінше дайындық кезінде қолданылатын құрал-ќаруларѓа байланысты болады.
Қылмыс жасауға арналғын арнайы құралдар (зорлық қылмыстарға арналған
кастеттер, ұрлыққа арналған құралдар, жалған құжаттарға арналған мөрлер мен
штамптар және т.б.) олардың мұндай дайындық іс-әрекетері қоғамға
төндіретін қаупінің жоғары екеніне дәлел болады. Автордың пікірінше,
тұрмыстық заттар (балта, сіріңке, керосин) қоғамға қауіп төндірмейді.
Біздің ойымызша, бұл заттардың қоғамға қауіптілігі жөнінде айту бекер, ал
бұл заттардың ойластырылған қылмысты жүзеге асыруға арналғанын дәлелдеу
қиын.
Н.Ф.Кузнецованың пікірінше, ойластырылған қылмыстың қоғамға қауіптілігі
ең бірінші оның оќталу жасалатын объектісімен анықталуы қажет. объект
неғұрлым құнды болса, -деп жазады автор, - алдын-ала ерте даярлық іс-
әрекеттер соғұрлым қоғамға қауіп төндіреді және осыған байланысты қылмыстық
әрекет ретінде жазаланады. Ал неғұрлым құндылығы төмен объектілерге оќталу
қылмыстық әрекетінде қылмыс жасалу алдындағы даярлық әрекеттер қауіпті
болып табылады.[18]
Қылмысқа дайындықтың қоғамға қауіптілігін анықтауға қажетті талаптардың
бірі болып, біздің ойымызша, қылмыс жасаудың нақтылық дәрежесі табылады. Ол
өз кезегінде біріншіден, дайындық әрекеттерінің сипаты және көлемімен,
екіншіден, қылмыстық нәтижеге жақындығымен анықталады. Сипаты бойынша
әртүрлі дайындық әрекеттері қоғамға әртүрлі дәрежеде қауіп тудырады.
Төмендегі оқиға бұған мысал бола алады: Т. күйеуін өлтіру мақсатымен жүйелі
түрде ғылыми кітапханаға келіп жүрді. Мұнда ол медициналық кітаптардан
адамды улау тәсілдерін білді. Осыдан кейін Т. дәріханадан ұйқы дәрісін
алып, оны аса көп өлімге әкелетін мөлшерде күйеуіне алдап іштірген.
Келтірілген мысал әртүрлі дайындық әрекеттердің арасындағы қоғамға қауіп
төндіру дәрежесінің әртүрлі болатынын анық көрсетеді. Кітапханаға бару және
у алу – бір ғана оќталу жасалатын нысан кезінде болып тұр. Сонымен қатар,
жоғарыда келтірілгендей, дайындық әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесі
олардың қылмыс жасауға жақындығына да байланысты болады. Берілген өлтіру
жағдайында қылмысқа жақыны және қауіптісі удың сатып алынуы болып табылады.
Көрсетілген мысалда дайындық әрекеттерінің уақыт бойынша қоғамға
қауіптілігі осы әрекеттердің сипаттамасы ретінде беріледі және бұл
әрекеттердің қылмыстық нәтижеге жақындығын білдіреді. Дегенмен, қылмыстың
тура алдында орындалатын дайындық әрекеттері әрқашан қоғамѓа ќауіпті
сипатќа ие бола бермейді.
Ќылмысќа дайындалудыњ келесі негізгі белгісі болып қылмыстық әрекеттің
тұлғаның еркінен тыс жағдайларға байланысты аяѓына дейін жеткізілмеуі болып
табылады. Келтірілген белгі дайындыќ түсінігін айқындауда біздің заңда да
бар. Біздің пікірімізше, дайындық сипаты нақтылауды қажет етеді: субьект
дайындық кезінде дайындыќ єрекеттерін іске асыру жолында кедергі
кездестірсе, оны алып тастау мүмкін еместігін түсінсе және оған қатыссыз
жағдайларға байланысты дайындалған қылмысты жасамаса ќылмыстыќ жауаптылыќ
мєселесін ќалай шешетіндігін аныќтауымыз ќажет. Н.Ф.Кузнецова бұл мәселеге
ерекше мән бере отырып, өз кезегінде кеңестік криминалистер – И.С.Тишкевич,
Н.В. Лясс еңбектерінде бұл ауқымды мәселенің көтерілмегенін айта отырып,
И.О.Тишкевичпен тұлғаның оған байланыссыз жағдайларға байланысты қылмысты
жасамауы кезінде жауаптылыќты кімге арту керек екені жөнінде пікір
таластырады. Бұл мәселеде Н.Ф.Кузнецова бұл міндетті сот құзыретіне
қалдырса, И.О.Тишкевичтің пікірінше: Бұл оќталу мен дайындыќтың кез-келген
түрін жазалай алмаушылыққа әкеліп соқтырады, себебі, сот кінәлінің
қылмыстан өз еркімен бас тартқаны туралы мәлімдемесін жоққа шығара
алмайды, сондықтан, автор бұл міндетті заң шығарушыға жүктейді.
Көрсетілген жағдайға автордың қылмысты ашу кезінде қылмысқа дайындалушының
қылмысты аяғына жеткізуге деген ниетін анықтаудың маңыздылығы туралы келесі
пікірі қарама-қайшылық тудырады. Осы мәселеге байланысты Н.Ф.Кузнецова,
біздің пікірімізше, әділетті түрде соттың басталған қылмыстық әрекетті ашу
кезінде тұлғада оны соңына дейін жеткізуге деген нақты ќасаќаналыќ ойдыњ
болғанын айқындау, қылмыстың оның еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты
іске аспағанының және оның қылмыстан өз еркімен бас тартпағанының дәлелі
болады,- деп кµрсетеді.
Осылайша, істің нақты жағдайы мен жайтына негізделе отырып, сот,
тұлғаның іс-әрекетінде қылмысқа дайындық белгілері – қоғамѓа қауіптілік
және қылмыстың тұлғаныњ еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты іске аспауы –
бар не жоқ екенін анықтайды. Көрсетілген белгілерге сүйене отырып, қылмысқа
дайындық деп нені түсіну керек екенін айқындауға болады. И.О.Тишкевич оны
қылмыстың басы болып саналатын қылмыстың құрал-ќаруларының алынуы мен
дайындалуымен түсіндірілетін, сыбайлас ізделінетін және жалпы алғанда
аяқталған қылмыстық тізбекті орындауға арналған жағдайды жасауға
негізделген қоғамдық қауіп төндіретін іс-әрекет Дайындықтың осы тәріздес
±ѓымын кеңестік қылмыстық құқық бойынша қылмыстық әрекетті жасау
кезеңдері авторефератында Н.В.Лясс та береді. Келтірілген авторларды сынға
ала отырып Н.Ф.Кузнецова олардың еңбектеріндегі тұлғаның еркінсіз
жасалмаған қылмыстың белгілерініњ жоқтығын айта отырып, өз тарапынан
анықтама береді. Ол бойынша қылмысқа дайындалу деген – қылмыстық
жазаланатын әрекет, яғни, ойластырылып басталған қылмыстық әрекет қылмысты
жүзеге асыруға арналған тудыру кезеңіне жетіп, қылмысты орындауға дейінгі
аралықта тұлғаның еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты үзіліп қалуы.
Келтірілген анықтамаларда дайындық түсінігіне тағы бір сәйкессіздік
енеді. И.О.Тишкевич дайындық қылмысты жүзеге асырудың басы болып табылады
десе Н.Ф.Кузнецованың анықтамасында дайындық қылмысты іске асыру
басталғанда үзіліп қалған қылмыстық әрекет деп танылады. Сондықтан,
қылмысты жасаудың басы болып не табылатыны жөніндегі сұрақ заң
әдебиеттерінде әлі де талас тудыратын мәселе болып отыр.
Бұл мәселені талқылауға көшпес бұрын, ғалымдардың арасында ортақ шешім
таппай тұрған сұрақтардың бірі – ќылмысќа алдын-ала дайындық барысындаѓы
ќылмыс құрамы туралы сұрақты қарастыру дұрыс болып табылады.
Қылмысқа дайындық және қылмыстың құрамы. А.Н.Трайнин ќылмыс құрамның
бір ғана элементінің болмауы қылмыстық жауаптылыќты жояды дей келе, бірден
өз ойына қарсы шығатын дайындыќта қылмыс құрамның бір ғана элементі –
ќасаќаналыќ қана болады, ал өзге элементтер болмайды деп қайшылықты пікір
білдіреді.[19] Осылай дей отырып, А.Н.Трайнин дайындықтың жауапкершілікке
тартылатынын жоққа шығармайды.
Біздің пікірімізше, А.Н.Трайниннің бұл пікірі ғалым-құқықтанушылардың
тарапынан, олардың қатарында Н.Д.Дурманов, Н.Ф.Кузнецова, И.О.Тишкевич те
бар, әділетті түрде сынға алынды.
Н.Д.Дурманов Трайниннің ойын түсіндіре отырып, қылмыс құрамы бар болған
жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыќќа тартатын қылмыстық-процессуалдық заңға
сілтеме жасайды және былай деп нақтылай түседі: кінәлінің әрекетіндегі
қылмыстық белгілердің барлығы болған жағдайда ќылмысќа дайындалу жєне
оќталу жазаланады, б±л ќылмысќа дайындалѓан жєне оќталѓан тұлғалардың іс-
әрекетінде қылмыс құрамның барлық белгілері бар деген сөз [20]
Н.Ф.Кузнецова бұл көзқарасқа қайшы пікірді ұстанады. Ол өзінің
диссертациясының авторефератында дайындық әрекеттері қылмыс құрамына
жатпайды деген пікірді ұстанды. Дегенмен, кейінгі шыққан Кеңестік
қылмыстық құқық бойынша дайындық және оќталуды жазалаудың кейбір
мәселелері деген мақаласында автор, бұрынғы көзқарасын қатаң қайталамай,
кейбір сұрақтарда Н.Д.Дурмановтың пікірімен келісе отырып, алғашында
келтірген өз пікірлеріне қарсы шығады.
А.Н.Трайнин дайындық басталғанда нақты объект, субьект және қылмыстың
субьективтік жағы болады деп, яғни ќылмыс құрамның обьективті жағынан
басқа барлық элементтердіњ болатынын атап өтеді.Оның бұл пікірін
И.О.Тишкевич сынға ала отырып: жағдайдың бұл қалпын қылмыстық әрекеттің
бірден бір белгісі болып табылатын қылмыстың обьективтік және субьективтік
жақтарының ажыратылуы деп түсіндіреді.
Өзінің кейінгі жұмыстарында Н.Ф.Кузнецова дайындық әрекеттер қылмыс
құрамына жатпайды деген пікірін жоққа шығара отырып, бұл әрекеттердің
қылмыстың обьективті жағына да жатпайды деген екінші пікірін де жоққа
шығарады. Сонымен бірге сот-тергеу органдары дайындық және қылмыс үшін
жауапқа тартқанда объект, субьект, қылмыстың субьективтік жаќтарын және де
әрекеттің обьективтік жаѓын және дайындық әрекеттерінде белгілері
болмайтындықтан қылмыстық нәтижені де анықтап алуы тиіс. Қылмыстың
обьективті жаѓының қалған барлық белгілері - орын, уақыт, жағдай егер де
заңда көрсетілген болса, анықталуы қажет. Қылмыс құрамы жөніндегі осы
тәріздес көзқарасты И.О.Тишкевич те ұстанады: объект, обьективтік жаќ,
субьек және субьективтік жаќты білдіретін қылмыс құрамның элементтері
қылмыс жасаудың кез-келген кезеңінде нақты берілуі керек: тек қана нәтиже
мен кейбір (барлығы емес) қылмыстық әрекеттің элементтері болмауы мүмкін,
- деп орынды т‰рде кµрсетеді. Дегенмен, Н.Ф.Кузнецова мен И.О.Тишкевичтің
көзқарастарының сәйкестігіне қарамастан аздаған айырмашылықтар да бар.
Н.Ф.Кузнецова дайындық ќылмыс құрамында обьективтік жаќтың, қылмыс жасаудың
әрекеті, қылмыстық нәтиженің болмайтындығын айта отырып, тек қана оның
факультативтік белгілерінің болатынын жазады.
Берілген жағдайда, біздің ойымызша, автор нақтыламаған, яғни,
элементтің орнына белгілер деп оқылуы дүрыс, өйткені автор
Н.Ф.Кузнецованың қылмыс құрамның обьективтік жаѓындаѓы бір элементтің
дайындық әрекеттерінің мазмұны жөніндегі пікіріне қарсы келген болатын.
Осылай дей келе И.О.Тишкевич, яғни, дайындық әрекеттер қылмыстың
обьективтік жаѓы болғандықтан оның іске асуының да басы болып табылады
деген, біздің пікірімізше, қате болып табылатын позицияны ұстанады.
Айта кету керек, қазіргі күшінде тұрған Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңында да осы тәріздес қателік бар. Заң шығарушылардың тарапынан
дайындық және қылмысќа оќталу анықтамасына мынадай түсініктеме берілген:
егер қылмыс тұлғаның еркінен тыс мєн-жайларѓа байланысты аяғына дейін
жеткізілмесе. Осылайша, аяғына дейін істелмеген деген құрылым Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңының қылмысты дайындық кезеңде басталған деп
мойындайтынын білдіреді. Ал бұл дегеніміз болашақта қылмысты жүзеге асыру
үшін жағдай жасау әрекеті деген анықтамаға қайшы келіп, И.О.Тишкевичтің
пайымдауынша аяқталған қылмысқа қарсы келмейді. Осы мәселелерге сүйене
отырып, заңдағы анықтама құрылымын былай деп өзгерту қажет деп табамыз:
егер қылмыс тұлғаның еркіне байланыссыз себептерге байланысты басталмай
қалса[21].
Дайындықты қылмыс жасаудың алдындағы әрекетке жатқызатындардың
ққатарында белгілі А.А.Герцензон сияқты белгілі ғалым-заңгерлер де бар. Ол
өз кезегінде: дайындық әрекеттер қылмыс істеудің басы болып табылмайды,
белгілі бір мөлшерде субьектінің қылмыс жасауға шешім қабылдағанын
білдіретін белгі болып табылады. Дайындық қылмыстық әрекетті іске
асырудың басы болып табылмайды, өйткені әрекет қылмыс нысанына нақты
қастандық жасамайды - деп тұжырымдайды Н.Д.Дурманов.
Дегенмен, И.О.Тишкевичтің дұрыс көрсетіп кеткеніндей, дайындыққа деген
мұндай көзқарас Н.Д.Дурмановтың дайындықта қылмыс құрамының барлық
белгілері бар деген пікірімен сәйкес келмейді.
Дайындықтың қылмысты іске асырудың басы болып табылмайтынына дәйек
болып, қылмысқа дайындық пен оған кірісудің обьективті жаѓынан болатыны
яғни, кінәлі тұлға оны қылмысқа бару кезеңінде ғана іске асыра бастайтыны
болып табылады. Дайындық кезінде обьективтік жаќтың аздаған бөлігі де іске
аспайды.
Алайда, Дурмановтың әдiл пайымдауынша Негiзгi бастамалар, шамасы,
басталған қылмыс деген терминнiң баламасы ретiнде қолданылады. (Основные
начала). Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында бұл терминдi де
қате көрсетiп жүргенiн атап өткен артық болмас. Сонымен, қылмысқа
дайындалуды түсiндiруде заң шығарушыларға түсiнiктеме енгiзiлдi - егер
қылмыскердiң еркiнен тыс себептерге байланысты, қылмыс соңына дейiн
жасалмаса, жеткiзiлмесе. Осындай жолмен соңына дейiн жеткiзiлмесе деген
қалыптасып қалған қағида Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында
дайындық кезеңiнен басталған қылмысты мойындайды деген қорытындыға келуге
мүмкiндiк туғызады. Заңда көрсетiлген формулировканы бiздiң ойымызша
келесiдегiдей егер қылмыс қылмыскердiң еркiнен тыс себептерге байланысты
басталмаса деп өзгерту керек сияқты.
Iс-әрекеттiң алдын-ала дайындалуын, оның қылмысты жүзеге асырылуын
мойындайтын жақтаушылардың қатарына көрнектi заңгер-ғалымдардың бiрi
А.А.Герцензонды жатқыза аламыз. Ол алдын-ала дайындалған iс-әрекет
қылмысты жүзеге асырудың бастамасы болмай тұрып, белгiлi бiр өлшемде
субъектiнiң қылмыс жасауға шешiм қабылдауының белгiсi болады деп ой
қорытады және Н.Д.Дурманов дайындық қылмыстық әрекеттiң басы бола алмайды,
себебi, әрекет тiкелей объектiге қол сұға алмайды деп пайымдайды. Алайда,
бұл пiкiрдi анық аңғарған И.О.Тишкевич Н.Д.Дурмановтың пiкiрiмен
келiспейдi.
Тағы бiр аргумент, дайындалған әрекет қылмысты орындаудың басы емес,
қылмысқа дайындық жасаудың, ќылмысќа оќталудың арасында айырмашылықтар бар
әрi кiнәлi адам қылмысқа дайындалу кезеңiнде жүзеге асырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz