Қазақтың ат тағалау өнері

Адамзат атты бағындырып қолға үйрету үшін алғашқы ауыздықтан, ер-тұрманның соңғы жабдығы үзеңгі мен тағаны ойлап табуға дейін бірнеше мыңдаған жылдар уақыт өткен. Жалпы ер-тұрман жабдықтары өте консервативті кеш дамыған. Мысалы: алғашқы ауыздық б.з..д. ІІІ-мыңжылдықтарда пайда болса, үзеңгі біздің заманның аржақ-бержағында пайда болып VI-VII ғасырларда кәзіргі пошымына, күйіне келді. Ат жабдықтарының ең соңғысы-тағы VIII және IX ғасырларда бірнеше елдерде бір мезгілде пайда болып, халықтардың ұлы көші (Великое переселение народов А.Т.) сияқты оқиғалар тағаның пайда болуына, көп жыдық крест жорықтары тағаның дамып жетілдірілуіне себепші болған дейді зерттеушілер [1.202б]. Европа елдерінде ат тағалауға ерекше маңыз бергені соншалық «бір мемлекеттің тағдыры бір шегеге байланысты» деген мәтел болған, себебі «шеге тағаны сақтайды, таға атты сақтайды, ат батырды сақтайды, батыр қамалды қорғайды, қамал бүкіл мемлекетті қорғайды» [2,54б]. Көшпенді халықтарға қарағанда отырықшы елдер ат тағалауға ерекше мән берген. Тіпті ат тағалау арнаулы пән ретінде кавалериялық мектептерде оқытылған. Ат тағалау теориясына арнаулы, кітаптар мен көмекші құралдар жазылған. [3.5]
Қазақта жаппай ат тағаламаған. Біріншіден қазақ жылқыларының қатты құйма тұяғы тағаны керек етпеген, екіншіден темірдің, металдың жетімсіздігінен болуы мүмкін. Бірақ үстем тап өкілдерінің хан, сұлтан, батырлардың атты көбінесе сәндік үшін алтын, күміс тағалармен тағалағаны халық эпосында кездеседі:
...Ұсарма, билер ұсарма!
Арғымақтың аяғын
Алтынменен тағалап,
Күміспенен шегелеп
Ит жібек тұрғанда,
Арқанменен тұсарма? [1.331-бет ]

Тұрманының барлығын алтындатып,
Күміспенен төрт аяғын тағалатып [4.417-бет]
(Ер Тарғын)
XVIII ғасырларда қазақ-жоңғар соғысында барлық қазақ әскерлері аттарын тағаламасада, қолбасшылардың аттарын тағалағанын көреміз.
Қабанбай батырдың жорыққа шыққалы жатқанда серігі Шағалақ батырға айтқаны:
-Ей Шағалақ, Шағалақ,
Ертіп едім жасыңнан,
Жүз кісіге бағалап.
Қубас атты алып кел,
Төрт аяғын тағалап [4а.185б]
Ат тағалау оңай шаруа сияқты көрінгенмен, әр аттың тұяғының формасы әртүрлі қалың, жұқа, үлкен, кішкене және әртүрлі уақытта өсіп жетіледі, сондықтан ат тағаларда тағаны жыл мезгіліне және ат қай жерде пайдаланылады жазық жердеме тау-таспа, соған сәйкес таңдап алады.

1. Урусов С.П. Книга о лошади. Т.2. СПб, 1911 глава ХІ
2. Граф Гуттен –Чапский История лошади // ЖК. 1981. №11. с.52-84
3. Доминик Теория ковки. Перевод издание Конева Харьков. 1891. с 213
4. Сейфуллин С. Шығармалар 6-том. 1964
4а Сәдуақасұлы Ә. Тарихыңды танып біл. А. «Шартарап» 1996
5. Абдюшев Х.Х Ковка лошадей. Куйбышев. 1950
6. Высотский Н.А Оригинальный способ ковки лошадей //Архив ветеринарных наук. 1909. с.949-956

І.Мешітхан Сәкенұлы 1927ж. МХР Баянөлгий аймағы, Сақсай аумағы.
ІІ. Тікей Бүтікейұлы 70ж. МХР Баянөлгий аймағы Ногоонур аумағы
ІІІ. Наурыз Қосанбайұлы 85ж. Ташкент қаласы
ІV. Дәурен Ескекбаев 1954ж. Астана қаласы т.ғ.к. доцент
V. Андас Әжібеков 1946 ж Алматы қаласы