Қазақтың ат тағалау өнері

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Ахмет Тоқтабай т. ғ. к. доцент

Алматы қаласы Қазақстан Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Қазақтың ат тағалау өнері

Адамзат атты бағындырып қолға үйрету үшін алғашқы ауыздықтан, ер-тұрманның соңғы жабдығы үзеңгі мен тағаны ойлап табуға дейін бірнеше мыңдаған жылдар уақыт өткен. Жалпы ер-тұрман жабдықтары өте консервативті кеш дамыған. Мысалы: алғашқы ауыздық б. з. . д. ІІІ-мыңжылдықтарда пайда болса, үзеңгі біздің заманның аржақ-бержағында пайда болып VI-VII ғасырларда кәзіргі пошымына, күйіне келді. Ат жабдықтарының ең соңғысы-тағы VIII және IX ғасырларда бірнеше елдерде бір мезгілде пайда болып, халықтардың ұлы көші (Великое переселение народов А. Т. ) сияқты оқиғалар тағаның пайда болуына, көп жыдық крест жорықтары тағаның дамып жетілдірілуіне себепші болған дейді зерттеушілер [1. 202б] . Европа елдерінде ат тағалауға ерекше маңыз бергені соншалық «бір мемлекеттің тағдыры бір шегеге байланысты» деген мәтел болған, себебі «шеге тағаны сақтайды, таға атты сақтайды, ат батырды сақтайды, батыр қамалды қорғайды, қамал бүкіл мемлекетті қорғайды » [2, 54б] . Көшпенді халықтарға қарағанда отырықшы елдер ат тағалауға ерекше мән берген. Тіпті ат тағалау арнаулы пән ретінде кавалериялық мектептерде оқытылған. Ат тағалау теориясына арнаулы, кітаптар мен көмекші құралдар жазылған. [3. 5]

Қазақта жаппай ат тағаламаған. Біріншіден қазақ жылқыларының қатты құйма тұяғы тағаны керек етпеген, екіншіден темірдің, металдың жетімсіздігінен болуы мүмкін. Бірақ үстем тап өкілдерінің хан, сұлтан, батырлардың атты көбінесе сәндік үшін алтын, күміс тағалармен тағалағаны халық эпосында кездеседі:

. . . Ұсарма, билер ұсарма!

Арғымақтың аяғын

Алтынменен тағалап,

Күміспенен шегелеп

Ит жібек тұрғанда,

Арқанменен тұсарма? [1. 331-бет ]

Тұрманының барлығын алтындатып,

Күміспенен төрт аяғын тағалатып [4. 417-бет]

(Ер Тарғын)

XVIII ғасырларда қазақ-жоңғар соғысында барлық қазақ әскерлері аттарын тағаламасада, қолбасшылардың аттарын тағалағанын көреміз.

Қабанбай батырдың жорыққа шыққалы жатқанда серігі Шағалақ батырға айтқаны:

-Ей Шағалақ, Шағалақ,

Ертіп едім жасыңнан,

Жүз кісіге бағалап.

Қубас атты алып кел,

Төрт аяғын тағалап [4 ^а . 185б]

Ат тағалау оңай шаруа сияқты көрінгенмен, әр аттың тұяғының формасы әртүрлі қалың, жұқа, үлкен, кішкене және әртүрлі уақытта өсіп жетіледі, сондықтан ат тағаларда тағаны жыл мезгіліне және ат қай жерде пайдаланылады жазық жердеме тау-таспа, соған сәйкес таңдап алады.

Таға соғып жүрген ұсталар тағаны формасына қарай бүршік таға (емшек таға), жайпақ таға, жыл мезгіліне қарай қыстың емшек тағасы, күздің (жаздың) жайпақ тағасы деп бөледі. Тағаларды суға қанбаған жасық темірден соғады, асыл темірден соқса морт сынғыш болады. Халық арасында ай таға, шеге таға деген сөздер кездеседі. Қасан (қасаң) таға -деп тозған тағаны айтады. Бүршік тағаның ортасында және екі жақ ұшында үш бүршігі (емшегі) болады, биіктігі-1, 5 см тағаның көлденеңі 10 см, ұзындығы 11, 5 см (орташа ат тұяғының мөлшерімен А. Т. ) әр таға бес шегемен тағаланады, шегелерінің ұзындығы 4, 5 см, басы ұзынша төртбұрыштанып трапеция тәрізді боп келеді, бір атқа 20 шеге кетеді. Бүршік таға аттың аяғының сырт жағынан, қазақша қамшылар жағынан үш шегемен, іш жағынан екі шегемен шегеленеді, себебі қыста аяқтың сырт жағына көп күш түседі деп есептелінеді. Жаздың (күздің) жайпақ тағасы төрт шегемен ғана шегеленеді, сонда бір атқа 16 шеге қажет. Аттың жасына байланысты тай таға, құнан таға -депте атау қалыптасқан. (І) Жетісуда жазда да қыста да жайпақ тағаны пайдаланған, қыста таймас үшін шегенің қалпақбас жағын үлкенірек қылып, оны әдейі үшкірлеген-мұны «мұз шеге» деп атаған. Жазда шегені тағадағы ойықтың ішіне кіргізіп тағалайтын. (V) Төсін шауып алып, жара қылады -деп бәйгеге шабатын атты Монғолия қазақтары ешқашан тағаламайды.

Қазақ жеріне ат тағалау Қазақстанның Ресейге қосылған кезінен біраз уақыт өткен соң Батыс Қазақстанда кең тарай бастады, оған дәлел кіші жүз Мөңке би айтты деген:

Арғымақтың аяғы,

Айдай таға қағылса,

Кілегей мұздан таярма.

Ел ішінде таға соғатын, ат тағалайтын, шеберлер, ұсталар шыға бастады.

Бірақ қазақта архардың мүйізінен таға жасау, таутекенің мүйізінен үзеңгі жасау күні кешеге дейін ХХ ғасырдың 50- жылдарына шейін жалғасып келе жатқан мүйіз ұқсату өнерінің көне саласы болған. Сонымен қатар бұл өнер арқар мен таутеке өсетін Қазақстанның барлық жеріне тән.

Баянөлгий қазақтарында Лайық деген ұста 1960ж. дейін арқардың мүйізінен таға істеп шегесін темірден қаққан. Лайықа ұстаға заказ берушілердің айтуынша арқар таға өте шыдамды «азбас, тозбас» - деуге болады тек темір шегесі қиылып қалады, шегені ауыстырып отыру керек. [1]

Мүйіз тағаға архардың құлжасының (Ovis Argali), қырлы жуан салмақты мүйізі пайдаланылады. Мүйізінен тағаның көлеміне сәйкес бөлегі арамен кесіліп алынады да, отқа әбден былқылдақ күйге түскенше, қысқышпен ұсталып қыздырылады. Балқытылған мүйізді пышақпен жонып, аттың тұяғына мөлшерлейді. Мұнан соң қолдан соғылған басы бүршік шегелермен аттың тұяғына қағылады. Шегенің үшкір бүршіктері барлық шығыс тағаларындай тағаның емшегі ролін атқарады.

Мүйіз тағаның ерекшеліктері мен артықшылықтары:

Қалың және өте қатты, ең құрығанда жылқының өз тұяғынан қатты болып шығады. [І]
Біршама майысқан, икемді, иімді келеді, жарылып жарықшақ болмайды, темір таға сияқты морт сынбайды.
Жеңіл, бар салмағы 100-120 грамм темір тағаның салмағы 350-400 грамм.
Қанша тозып желінседе, бедерлі, ажымды күйін сақтайды, себебі архардың мүйізінің құрылымы (структурасы) сондай
Таулы жерде аттың тек табанын, тұяғын ғана сақтамайды, адамның аяқ киімі туфлиге ұқсас тұяққа кигізіліп тағалағандықтан тұяқтың жан-жағын үшкір тастардан және басқа табиғи факторлардан қорғайды.
Үнемді, бір жылға бір атқа екі-ақ мүйіз таға кетеді екен, темір таға небәрі 3-4 айдан аспай тозып қалады.
Мүйіз таға әсіресе алысқа шабатын бәйге аттарға жақсы, жүйрік аттарды тағалағанда шегенің басын шығармай, арнайы шеге ойығына кіргізе тағалайды. Көнекөз қариялардың айтуынша мүйіз таға өте жеңіл және ат шапқанда серіппелік әсер береді. Темір тағамен аттар төсін шауып алады, жарақаттайды

ХІХ ғ. ІІ жартысына дейін қазақтар мүйіз таға пайдаланып келген. ХІХғ. Ортасынан бастап орта Азиядан Ресейден, Қытайдан дайын Темір тағалардың келуі, мүйіз тағаларды ұмыттыра бастайды. Дегенмен ХХғ. басына дейін қазақтар мен қырғыздар жеке бәйге аттарын мүйіз тағамен тағалап келлді. Мүйіз тағаның тағы бір жоғалу себебі орыс қоныстанушыларының арқарды жаппай қырып, азық-түлікке пайдалануы еді. Арқардың мүйізін табуға қарағанда темір табу одан таға соғу оңайға түсті. *

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.