Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің құқықтық аспектілері
КІРІСПЕ 3
1 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАУЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ 8
1.1 «Халықаралық жағдай», «халықаралық дау»
«халықаралық экономикалық дау» түсінігі
мен арақатынасы 8
1.2 Экономикалық даудың түсінігі мен ерекше белгілері 11
1.3 Халықаралық экономикалық даулардың жіктелуі 13
2 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАУЛАРДЫ
ШЕШУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ
ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ 17
2.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің
дипломатиялық әдістері 17
2.2 Келіссөздер 18
2.3 Халықаралық бітімгершілік әдістер.Адал қызмет
көрсету мен делдалдық 19
2.4 Келісім процедурасы . халықаралық экономикалық
дауларды шешудің көмекші тәсілдері 20
3 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАУЛАРДЫ
ШЕШУ БОЙЫНША ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ ЖӘНЕ
АРБИТРАЖ ПРОЦЕДУРАСЫ 23
3.1 Халықаралық арбитраж 23
3.2 Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде
халықаралық ұйымдардың қызметі 25
3.3 Дүниежүзілік сауда ұйымы және
БҰҰ Халықаралық Соты 29
3.4 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы және
ТМД Экономикалық Соты 35
3.5 Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша
Ұйымы және Еуропалық Одақ Соты 41
3.6 Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта
құру және даму банкі 44
4 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАУЛАРДЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КЕЛІСІМДЕР
ШЕҢБЕРІНДЕ РЕТТЕУ 47
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53
1 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАУЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ 8
1.1 «Халықаралық жағдай», «халықаралық дау»
«халықаралық экономикалық дау» түсінігі
мен арақатынасы 8
1.2 Экономикалық даудың түсінігі мен ерекше белгілері 11
1.3 Халықаралық экономикалық даулардың жіктелуі 13
2 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАУЛАРДЫ
ШЕШУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ
ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ 17
2.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің
дипломатиялық әдістері 17
2.2 Келіссөздер 18
2.3 Халықаралық бітімгершілік әдістер.Адал қызмет
көрсету мен делдалдық 19
2.4 Келісім процедурасы . халықаралық экономикалық
дауларды шешудің көмекші тәсілдері 20
3 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАУЛАРДЫ
ШЕШУ БОЙЫНША ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ ЖӘНЕ
АРБИТРАЖ ПРОЦЕДУРАСЫ 23
3.1 Халықаралық арбитраж 23
3.2 Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде
халықаралық ұйымдардың қызметі 25
3.3 Дүниежүзілік сауда ұйымы және
БҰҰ Халықаралық Соты 29
3.4 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы және
ТМД Экономикалық Соты 35
3.5 Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша
Ұйымы және Еуропалық Одақ Соты 41
3.6 Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта
құру және даму банкі 44
4 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАУЛАРДЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КЕЛІСІМДЕР
ШЕҢБЕРІНДЕ РЕТТЕУ 47
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дүние жүзінде интеграциялық үрдістің жедел және қарқынды дамуының нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің экономикалық тәуелділігіне байланысты туындаған қарым- қатынастарды реттеу кезінде қолданылатын әлемдік қауымдастықтың келісімімен құрылған халықаралық құқық ережелерін білу қажеттілігі туындайды. Экономикалық дауларды шешу кезінде қатысушы мемлекеттер өздері қолданатын әдістің дұрыс және нәтижелі болатынына толық сенімді болу керек. Әр мемлекеттің экономикалық қарым- қатынас шеңберінің ұлғаюына сай және оның түрлі халықаралық ұйымдарға мүше болу арқылы қарым- қатынас орнатуы мемлекетке белгілі бір міндеттемелер жүктейді.
Халықаралық қатынастардың тәжірибе және теория жүзінде дамуының түрлі кезеңдерінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің көптеген әдіс- тәсілдері қалыптасқан. Мұның бәрі қазіргі халықаралық құқықтағы қолданылатын барлық әдіс- тәсілдерді жүйелеу қажеттілігін туғызады, сонымен қатар осы салада теориялық зерттеулерді жүргізудің маңызы зор. Қазақстандық заң оқулықтарында мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің кешенді зерттелу жұмыстары жоқ болғандықтан бұл мәселенің өзектілігі жоғарылайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев: «Қазақстан экономикалық өсу деңгейіне қарай әлемдік экономикаға дәйекті қосылуы нәтижесінде өз еркімен болсын, еріксіз болсын әскери- саяси, экономикалық, діни сипаттағы түрлі аумақтық даулардың иірімдеріне түседі» [1, 469 б.] деп атап көрсеткен. Өркениеттің даму тарихының қай кезеңінде болмасын мемлекеттер арасында экономикалық мүддеге нұқсан келтіретін даулар саны аз болған жоқ. Олардың шешімі, соңғы нәтижесі қалай тәмамдалатыны да мемлекеттер тарапынан әрқашан үлкен қызығушылық туғызатын. Ал өркениеттің ілгері қарыштап қадам басып келе жатқан уақытында мемлекеттердің экономикалық байланыстарының кеңеюінің нәтижесінде өзара экономикалық тәуелділік пайда болады. Мемлекеттердің кез келген мәселеге байланысты қарама- қайшы көзқарастарының салдарынан дау туындауы ықтимал. Халықаралық қатынастардың даму тарихына үңілетін болсақ, экономикалық даулар қарулы қақтығыстарға да әкеліп соғуы мүмкін. Ал қазіргі таңда мемлекеттер сондай қақтығыстардың алдын алу мақсатында жалпыға бірдей ортақ мойындалған дауларды реттеудің арнайы әдіс- тәсілдер жиынтығын әзірлеген. Әлбетте, уақыт өте экономикалық қатынастрадың дамуына байланысты әдістердің де кейбіреуінің тиімділігі артады, ал кейбіреулері мүлдем қолданыстан шығып отырады. Сондықтан осы салада жүйелеу және зерттеу жұмыстарын жүргізу ешқашан өзектілігінен айрылмайды. Жалпы мемлекеттердің саяси тұрақтылығы, халқының өмір сүру деңгейі, өндірістік, әлеуметтік және тағы басқа көптеген салаларының дамуына мемлекеттің жүргізетін экономикалық саясаты, экономикалық жағдайы зор ықпал етеді. Демек, экономика мемлекет өміріндегі шешуші маңызы бар секторлардың бірі болып табылады. Экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, басқа қандай сипатта болмасын халықаралық қатынастарда дау ұғымы әрқашан орын алған, әлі де кездеседі және болашақта да болуының ықтимал екендігін болжатады. Олай болса, зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі дамудың қай сатысында болмасын жоғары тұрады.
Халықаралық қатынастардың тәжірибе және теория жүзінде дамуының түрлі кезеңдерінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің көптеген әдіс- тәсілдері қалыптасқан. Мұның бәрі қазіргі халықаралық құқықтағы қолданылатын барлық әдіс- тәсілдерді жүйелеу қажеттілігін туғызады, сонымен қатар осы салада теориялық зерттеулерді жүргізудің маңызы зор. Қазақстандық заң оқулықтарында мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің кешенді зерттелу жұмыстары жоқ болғандықтан бұл мәселенің өзектілігі жоғарылайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев: «Қазақстан экономикалық өсу деңгейіне қарай әлемдік экономикаға дәйекті қосылуы нәтижесінде өз еркімен болсын, еріксіз болсын әскери- саяси, экономикалық, діни сипаттағы түрлі аумақтық даулардың иірімдеріне түседі» [1, 469 б.] деп атап көрсеткен. Өркениеттің даму тарихының қай кезеңінде болмасын мемлекеттер арасында экономикалық мүддеге нұқсан келтіретін даулар саны аз болған жоқ. Олардың шешімі, соңғы нәтижесі қалай тәмамдалатыны да мемлекеттер тарапынан әрқашан үлкен қызығушылық туғызатын. Ал өркениеттің ілгері қарыштап қадам басып келе жатқан уақытында мемлекеттердің экономикалық байланыстарының кеңеюінің нәтижесінде өзара экономикалық тәуелділік пайда болады. Мемлекеттердің кез келген мәселеге байланысты қарама- қайшы көзқарастарының салдарынан дау туындауы ықтимал. Халықаралық қатынастардың даму тарихына үңілетін болсақ, экономикалық даулар қарулы қақтығыстарға да әкеліп соғуы мүмкін. Ал қазіргі таңда мемлекеттер сондай қақтығыстардың алдын алу мақсатында жалпыға бірдей ортақ мойындалған дауларды реттеудің арнайы әдіс- тәсілдер жиынтығын әзірлеген. Әлбетте, уақыт өте экономикалық қатынастрадың дамуына байланысты әдістердің де кейбіреуінің тиімділігі артады, ал кейбіреулері мүлдем қолданыстан шығып отырады. Сондықтан осы салада жүйелеу және зерттеу жұмыстарын жүргізу ешқашан өзектілігінен айрылмайды. Жалпы мемлекеттердің саяси тұрақтылығы, халқының өмір сүру деңгейі, өндірістік, әлеуметтік және тағы басқа көптеген салаларының дамуына мемлекеттің жүргізетін экономикалық саясаты, экономикалық жағдайы зор ықпал етеді. Демек, экономика мемлекет өміріндегі шешуші маңызы бар секторлардың бірі болып табылады. Экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, басқа қандай сипатта болмасын халықаралық қатынастарда дау ұғымы әрқашан орын алған, әлі де кездеседі және болашақта да болуының ықтимал екендігін болжатады. Олай болса, зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі дамудың қай сатысында болмасын жоғары тұрады.
1. Назарбаев Н.А. Стратегия трансформации общества и возрождения евразийской цивилизации. - М.: Экономика, 2000.
2. Халықаралық құқық курсы 6 томдық. - М.: Наука, 1967. Т. ІІ.
3. Философская энциклопедия.Т.5. - М.,1970.
4. Пушмин Э. А. О юридической природе принципа мирного разрешения международных споров // Советский ежегодник международного права. – М.,1976.
5. Левин Д. Б. Принципы мирного разрешения международных споров. - М.: Наука, 1977.
6. Международное право: Учебник для вузов. / Игнатенко Г. В., Суворова В.Я., Тиунов О. И.; Под ред. Игнатенко Г. В., Тиунов О. И. - 2- е изд. перераб. и доп. - М.: Норма- инфрам, 1999.
7. Евгеньева Е., Усенко Е. Т. Институт консультаций в современном международном праве // Современное государство и право. - 1980.- №10.
8. Бараташвили Д. Международно- правовые принципы мирного сосуществования // Междунар. жизнь. – 1972. - №1.
9. Богуславский М. М. Международное экономическое право. - М., 1986.
10. Международное право: Учебник. / Отв. ред. Колосов Ю.М., Кривчикова
Э.С.- 2-е изд., перераб.и доп.- М.: Международные отношения, 2005.
11. Пустогаров В.В. Первая конференция мира 1899 г. и международное право // Государство и право. - 1998. - №2.
12. Организация Объединенных Наций. Сборник документов, относящихся к созданию и деятельности / Сост. Дурденевский В.Н., Крылов С.Б. - М.: Госюриздат, 1956.
13. Словарь международног права.- М.: Международные отношения, 1982.
14. Алфеева Ю. В. Урегулирование международных экономических споров в современном международном праве: Автореф. дис. канд. – Казань, 1998.
15. Попков А.Н. Формы международного арбитража и современные тенденции их развития в международном праве // Белорус. журн. междунар. права и междунар. отношений. – 1998. - №3.
16. Мовчан А. П. Мирные средства разрешения международных споров. – М.: МГУ, 1957.
17. Мауленов К. С. Казахстан: практика заключения инвестиционных контрактов // Казахст. журн. междунар. права. – 2000. - №3.
18. Азиатские страны выступают в поддержку идей общей безопасности // Казахст. правда. – 1999. -17 сент. (№224).
19. Ушаков Н.А. Субъекты современного международного права // Советский ежегодник международного права. - М., 1966.
20. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.
21. Бдоян И.Т. О механизме разрешения международных торговых споров в рамках ВТО // Вест. моск. ун- та. Сер.: 11. Право. - 1998. - №6.
22. Мырзахметова А.М. Вопросы региональной интеграции и участие Казахстана в экономических союзах // Вестник КазГУ. Сер. экономическая. - 1998. - №10.
23. Шинкаретская Г.Г. Международная судебная процедура. - М.: Наука, 1992.
24. Международное право: Учеб. для вузов. / Под ред. Тункина Г.И. – М.: Юрид. лит., 1994.
25. Каламкарян Р.А. Содружество Независимых Государств в миропорядке на основе господства права // Моск. журн. междунар. права. - 1992. - №4.
26. Экономический Суд СНГ – арбитр в жизни Содружества // Юрид. газета. - 2000. - 7 июля (№29).
27. Регламент Экономического Суда СНГ // Информационно- правовая база «Юрист».
28. Фисенко И.В. Механизмы разрешения споров между государствами- участниками Содружества Независимых Государств и место в нем Экономического Суда Содружества Независимых Государств // Моск. журн. междунар. права.- 1996.- №6.
29. Клеандров М.И. «Нестандартные» споры в СНГ – кому их разрешать? // Государство и право.- 1995.- №10
30. Энтин. М.Л. Курс международного права в 7-ми томах.- М.: Наука, 1991.- Т. 3.
31. Блищенко И.П., Энтин М.Л. Международно- правовые формы сотрудничества государств в Европе. - М.: Междунар. отношения, 1977.
32. Карпович О. Мирное разрешение споров в рамках ОБСЕ // Юрист. - 1998. - №8.
33. Егоров С.А. Международное право и безопасность. - М., 1991.
34. Энтин М. Л. Суд Европейских Сообществ: правовые формы обеспечения западноевропейской интеграций. - М.: Междунар. отношения, 1987.
35. Лященко Т.К. Суд Европейских Сообществ и развитие европейского права // Международные суды и международное право: Сб.обзоров. – М., 1986.
36. Шатуновский В.С. развитие средств и методов мирного урегулирования споров // Моск. журн. междунар. права. – 1996. - №1.
37. Соглашение об учреждении Европейского Банка Реконструкции и Развития от 29 мая 1990 г // Международное публичное право: Сб. док. в 2- х т. - М.: БЕК, 1996. - Т. I.
38. Евгеньева Е., Усенко Е.Т. Институт консультаций в современном международном праве // Сов. Государство и право. - 1980. - №10.
39.Временный договор по торговле и связанным с ней вопросам между Европейским Сообществом, Европейским Объединением по углю и стали, Европейским Сообществом по атомной энергии, с одной стороны, и Республикой Казахстан, с другой стороны, от 6 декабря 1995 г. // Сб. док. По междунар. праву в 2-х т. / Сост. Атанов М.М., Ибрашев Ж.О. Ауталипова А.С. и др. - Алматы: САК, 1998. - Т. 2.
40. Касенов У. С. Каспий: делить дно моря или озера // Деловая неделя. – 1998. - №7.
2. Халықаралық құқық курсы 6 томдық. - М.: Наука, 1967. Т. ІІ.
3. Философская энциклопедия.Т.5. - М.,1970.
4. Пушмин Э. А. О юридической природе принципа мирного разрешения международных споров // Советский ежегодник международного права. – М.,1976.
5. Левин Д. Б. Принципы мирного разрешения международных споров. - М.: Наука, 1977.
6. Международное право: Учебник для вузов. / Игнатенко Г. В., Суворова В.Я., Тиунов О. И.; Под ред. Игнатенко Г. В., Тиунов О. И. - 2- е изд. перераб. и доп. - М.: Норма- инфрам, 1999.
7. Евгеньева Е., Усенко Е. Т. Институт консультаций в современном международном праве // Современное государство и право. - 1980.- №10.
8. Бараташвили Д. Международно- правовые принципы мирного сосуществования // Междунар. жизнь. – 1972. - №1.
9. Богуславский М. М. Международное экономическое право. - М., 1986.
10. Международное право: Учебник. / Отв. ред. Колосов Ю.М., Кривчикова
Э.С.- 2-е изд., перераб.и доп.- М.: Международные отношения, 2005.
11. Пустогаров В.В. Первая конференция мира 1899 г. и международное право // Государство и право. - 1998. - №2.
12. Организация Объединенных Наций. Сборник документов, относящихся к созданию и деятельности / Сост. Дурденевский В.Н., Крылов С.Б. - М.: Госюриздат, 1956.
13. Словарь международног права.- М.: Международные отношения, 1982.
14. Алфеева Ю. В. Урегулирование международных экономических споров в современном международном праве: Автореф. дис. канд. – Казань, 1998.
15. Попков А.Н. Формы международного арбитража и современные тенденции их развития в международном праве // Белорус. журн. междунар. права и междунар. отношений. – 1998. - №3.
16. Мовчан А. П. Мирные средства разрешения международных споров. – М.: МГУ, 1957.
17. Мауленов К. С. Казахстан: практика заключения инвестиционных контрактов // Казахст. журн. междунар. права. – 2000. - №3.
18. Азиатские страны выступают в поддержку идей общей безопасности // Казахст. правда. – 1999. -17 сент. (№224).
19. Ушаков Н.А. Субъекты современного международного права // Советский ежегодник международного права. - М., 1966.
20. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.
21. Бдоян И.Т. О механизме разрешения международных торговых споров в рамках ВТО // Вест. моск. ун- та. Сер.: 11. Право. - 1998. - №6.
22. Мырзахметова А.М. Вопросы региональной интеграции и участие Казахстана в экономических союзах // Вестник КазГУ. Сер. экономическая. - 1998. - №10.
23. Шинкаретская Г.Г. Международная судебная процедура. - М.: Наука, 1992.
24. Международное право: Учеб. для вузов. / Под ред. Тункина Г.И. – М.: Юрид. лит., 1994.
25. Каламкарян Р.А. Содружество Независимых Государств в миропорядке на основе господства права // Моск. журн. междунар. права. - 1992. - №4.
26. Экономический Суд СНГ – арбитр в жизни Содружества // Юрид. газета. - 2000. - 7 июля (№29).
27. Регламент Экономического Суда СНГ // Информационно- правовая база «Юрист».
28. Фисенко И.В. Механизмы разрешения споров между государствами- участниками Содружества Независимых Государств и место в нем Экономического Суда Содружества Независимых Государств // Моск. журн. междунар. права.- 1996.- №6.
29. Клеандров М.И. «Нестандартные» споры в СНГ – кому их разрешать? // Государство и право.- 1995.- №10
30. Энтин. М.Л. Курс международного права в 7-ми томах.- М.: Наука, 1991.- Т. 3.
31. Блищенко И.П., Энтин М.Л. Международно- правовые формы сотрудничества государств в Европе. - М.: Междунар. отношения, 1977.
32. Карпович О. Мирное разрешение споров в рамках ОБСЕ // Юрист. - 1998. - №8.
33. Егоров С.А. Международное право и безопасность. - М., 1991.
34. Энтин М. Л. Суд Европейских Сообществ: правовые формы обеспечения западноевропейской интеграций. - М.: Междунар. отношения, 1987.
35. Лященко Т.К. Суд Европейских Сообществ и развитие европейского права // Международные суды и международное право: Сб.обзоров. – М., 1986.
36. Шатуновский В.С. развитие средств и методов мирного урегулирования споров // Моск. журн. междунар. права. – 1996. - №1.
37. Соглашение об учреждении Европейского Банка Реконструкции и Развития от 29 мая 1990 г // Международное публичное право: Сб. док. в 2- х т. - М.: БЕК, 1996. - Т. I.
38. Евгеньева Е., Усенко Е.Т. Институт консультаций в современном международном праве // Сов. Государство и право. - 1980. - №10.
39.Временный договор по торговле и связанным с ней вопросам между Европейским Сообществом, Европейским Объединением по углю и стали, Европейским Сообществом по атомной энергии, с одной стороны, и Республикой Казахстан, с другой стороны, от 6 декабря 1995 г. // Сб. док. По междунар. праву в 2-х т. / Сост. Атанов М.М., Ибрашев Ж.О. Ауталипова А.С. и др. - Алматы: САК, 1998. - Т. 2.
40. Касенов У. С. Каспий: делить дно моря или озера // Деловая неделя. – 1998. - №7.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Мемлекетаралық экономикалық
даулардың құқықтық сипаты
8
1. Халықаралық жағдай, халықаралық дау
халықаралық экономикалық дау түсінігі
мен арақатынасы
8
2. Экономикалық даудың түсінігі мен ерекше белгілері
11
3. Халықаралық экономикалық даулардың жіктелуі
13
2 Мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешудің халықаралық-құқықтық
әдістері мен тәсілдері
17
1. Халықаралық экономикалық дауларды шешудің
дипломатиялық әдістері
17
2. Келіссөздер
18
3. Халықаралық бітімгершілік әдістер.Адал қызмет
көрсету мен делдалдық
19
2.4 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық
дауларды шешудің көмекші тәсілдері
20
2. Мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешу бойынша халықаралық сот және
арбитраж процедурасы
23
1. Халықаралық арбитраж
23
2. Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде
халықаралық ұйымдардың қызметі
25
3. Дүниежүзілік сауда ұйымы және
БҰҰ Халықаралық Соты
29
4. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы және
ТМД Экономикалық Соты
35
5. Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша
Ұйымы және Еуропалық Одақ Соты
41
6. Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта
құру және даму банкі
44
3. Халықаралық экономикалық дауларды
халықаралық экономикалық келісімдер
шеңберінде реттеу
47
Қорытынды
49
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
53
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дүние жүзінде интеграциялық үрдістің жедел
және қарқынды дамуының нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің экономикалық
тәуелділігіне байланысты туындаған қарым- қатынастарды реттеу кезінде
қолданылатын әлемдік қауымдастықтың келісімімен құрылған халықаралық құқық
ережелерін білу қажеттілігі туындайды. Экономикалық дауларды шешу кезінде
қатысушы мемлекеттер өздері қолданатын әдістің дұрыс және нәтижелі
болатынына толық сенімді болу керек. Әр мемлекеттің экономикалық қарым-
қатынас шеңберінің ұлғаюына сай және оның түрлі халықаралық ұйымдарға мүше
болу арқылы қарым- қатынас орнатуы мемлекетке белгілі бір міндеттемелер
жүктейді.
Халықаралық қатынастардың тәжірибе және теория жүзінде дамуының түрлі
кезеңдерінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің көптеген әдіс-
тәсілдері қалыптасқан. Мұның бәрі қазіргі халықаралық құқықтағы
қолданылатын барлық әдіс- тәсілдерді жүйелеу қажеттілігін туғызады, сонымен
қатар осы салада теориялық зерттеулерді жүргізудің маңызы зор. Қазақстандық
заң оқулықтарында мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің кешенді
зерттелу жұмыстары жоқ болғандықтан бұл мәселенің өзектілігі жоғарылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев: Қазақстан
экономикалық өсу деңгейіне қарай әлемдік экономикаға дәйекті қосылуы
нәтижесінде өз еркімен болсын, еріксіз болсын әскери- саяси, экономикалық,
діни сипаттағы түрлі аумақтық даулардың иірімдеріне түседі [1, 469 б.] деп
атап көрсеткен. Өркениеттің даму тарихының қай кезеңінде болмасын
мемлекеттер арасында экономикалық мүддеге нұқсан келтіретін даулар саны аз
болған жоқ. Олардың шешімі, соңғы нәтижесі қалай тәмамдалатыны да
мемлекеттер тарапынан әрқашан үлкен қызығушылық туғызатын. Ал өркениеттің
ілгері қарыштап қадам басып келе жатқан уақытында мемлекеттердің
экономикалық байланыстарының кеңеюінің нәтижесінде өзара экономикалық
тәуелділік пайда болады. Мемлекеттердің кез келген мәселеге байланысты
қарама- қайшы көзқарастарының салдарынан дау туындауы ықтимал.
Халықаралық қатынастардың даму тарихына үңілетін болсақ, экономикалық
даулар қарулы қақтығыстарға да әкеліп соғуы мүмкін. Ал қазіргі таңда
мемлекеттер сондай қақтығыстардың алдын алу мақсатында жалпыға бірдей ортақ
мойындалған дауларды реттеудің арнайы әдіс- тәсілдер жиынтығын әзірлеген.
Әлбетте, уақыт өте экономикалық қатынастрадың дамуына байланысты
әдістердің де кейбіреуінің тиімділігі артады, ал кейбіреулері мүлдем
қолданыстан шығып отырады. Сондықтан осы салада жүйелеу және зерттеу
жұмыстарын жүргізу ешқашан өзектілігінен айрылмайды. Жалпы мемлекеттердің
саяси тұрақтылығы, халқының өмір сүру деңгейі, өндірістік, әлеуметтік және
тағы басқа көптеген салаларының дамуына мемлекеттің жүргізетін экономикалық
саясаты, экономикалық жағдайы зор ықпал етеді. Демек, экономика мемлекет
өміріндегі шешуші маңызы бар секторлардың бірі болып табылады.
Экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, басқа қандай сипатта болмасын
халықаралық қатынастарда дау ұғымы әрқашан орын алған, әлі де кездеседі
және болашақта да болуының ықтимал екендігін болжатады. Олай болса, зерттеу
жұмысының тақырыбының өзектілігі дамудың қай сатысында болмасын жоғары
тұрады.
Зерттеу жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Мемлекетаралық дауларды
реттеудің халықаралық – құқықтық негіздері өте күрделі болып табылады.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыптың әртүрлі мәселелерінебайланысты жеке
зерттеу жұмыстары көп кездеседі. Мысалы, халықаралық дауларды шешу
қағидалары туралы А. П. Мовчанның, М.В. Яновскийдің, Д.Б. Левиннің, Г.В.
Игнатенконың, Э.А. Пушминаның еңбектерінде жан- жақты зертелген.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешудің әдіс- тәсңлдері туралы Ю.И.
Рыбакованың, И.П. Блищенконың, В.С. Иваненконың, Ю.В. Алфееваның
еңбектерінде толық қарастырылған.
Арбитражда және сотта істі қарау Г.Г. Шинкаретскаяның, И.В. Фисенконың,
С.Л. Лазареваның, Ф.И. Кожевникованың және Т.К. Лященконың еңбектерінде
көрініс тапқан.
Мемлекетаралық дауларды реттеу мәселелері шетелдік авторлардың да
еңбектерінде жете түсіндіріліп, жан- жақты зерттелген. Олар: Я. Броунли, Г.
Кельзина, С. Бейли, В. Оутрата, Л. Оппенгейм, Д. Стоун, Л. Хенкин, Н.
Нортредж және тағы басқалар.
Зерттеу тақырыбының жеке мәселелеріне ізденіс жұмыстарын жүргізген
қазақстандың авторлар қатарынан М.А. Сарсембаевтың, К. Ш. Хафизованың, Е.М.
Абеннің, У.С. Қасеновтың, У.С. Джекебаевтың еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешудің механизмін зерттеу.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей негізгі міндеттер алға
қойылды:
- халықаралық дауларды реттеудің қалыптасқан дәстүрлі әдістеріне шолу
жасау;
- Қазақстан Республикасының халықаралық дауларды шешуге қатысу
тәжірибесіне талдау жүргізу;
- халықаралық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешу тәртібін зерттеу;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу механизмдерін халықаралық
экономикалық келісімдерге сәйкес реттеу;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды арбитраж немесе сот арқылы
реттеуді қарастыру;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің механизмін жетілдіру
жолдарын іздестіру;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу мақсатында қолданылатын
халықаралық құқық нормалары мен қағидаларына талдау жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістері. Соңғы жылдары мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу үшін дәстүрлі дипломатиялық әдістер белсенді
қолданылды. Олар: келіссөздер, кеңес беру, бітімгершілік келісімдер.
Аталған әдістер экономикалық даудың бастапқы кезеңінде қолданылса, кейін
үрдіс арбитраж немесе сотта қарастырумен жалғасады. Экономикалық дауды
шешудің бұл тәртібі көптеген халықаралық экономикалық келісімдер мен
шарттарда бекітілген.
• Экономикалық дауларды шешудің міндетті процедураларының ішінде ең
нәтижелі болып табылатыны арбитраждық сот арқылы істі қарау.
Экономикалық келісімшарттарды түсіндіру және қолдану кезінде көбірек
таралған дауды шешудің жолы – тараптардың ерекше келісімі бойынша
арбитраждық сот құруы.
• Халықаралық экономикалық дауларды реттеу халықаралық сот мекемелерінде
де жүзеге асырылады.
• Әмбебап және жергілікті халықаралық экономикалық ұйымдардың
экономикалық дауларды шешу қабілеттілігі бар. Олар істі қараудың
көпсатылы тәртібін қолдану арқылы тараптарға өзара тиімді нәтижеге қол
жеткізуге тырысады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының өзінің экономикалық байланыстарын
кеңейту нәтижесінде, оның БҰҰ, ТМД; ХВҚ; ХҚҚДБ сияқты ірі халықаралық
ұйымдарға мүше болуының салдарынан белгілі бір міндеттемелерге ие болу
жағдайында құрылтай құжаттарды бекітілген талаптарға сай болуы үшін және
халықаралық ынтымақтастықта жақсы жетістіктерге қол жеткізу үшін
мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу механизмдерінің шетелдік және
отындақ тәжірибені жинастыру, зерттеу Қазақстан үшін теориялық,
тәжірибелік қызығушылық танытады. Сонымен қатар мемлекетаралық экономикалық
дауларды шешудің әдіс- тәсілдерін ары қарай жүйелеу міндетті түрде
теориялық зерттеулерді қажет етеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Мемлекеттердің экономикалық бірігу үрдісінің жедел дамуы, мемлекеттердің
өзара экономикалық тәуелділігінің артуы дүние жүзі қауымдастығы мойындаған
халықаралық құқық субъектілерінің және мемлекеттер арасындағы белгілі бір
ережелерге зерттеу, талдау жұмыстарын жүргізуге деген қажеттілік туындайды.
1) мемлекетаралық экономикалық дауды реттеу тек қана халықаралық
экономикалық құқық нормалары мен қағидалары шегінде жүзеге асырылмайды.
Басқа да халықаралық құқық салаларының қатысумен реттеледі. Экономикалық
даудың бір ерекшелігі – оның реттеу пәні ретінде мемлекеттердің әр түрлі
салаларында туындайтын қарым- қатынас болуы мүмкін. Мысалы, халықаралық
кеме жүзу, әуе саласы, ғарышқа байланысты әрекеттері және қоршаған ортаны
қорғау. Аталған жағдай айтарлықтай деңгейде басқа күрделі мәселені
туындатады. Ол аумақтық даулар, сәйкесінше, мұндай даулардың саяси да,
экономикалық та сипаты болады. Олай болса, оны шешу мақсатында әдіс таңдау
ерекшелігін талап етеді. Мысалы, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін
анықтау туралы халықаралық дауды мемлекеттер экономикалық даулар қатарына
да, аумақты бөлісу туралы даулардың қатырына да жатқызады. Ал қандай мүдде
шешуші рөл атқаратынын анықтау қиындыққа әкеліп соғады.
2) БҰҰ- ның Халықаралық Соты , Еуропалық ынтымақтастық Соты сияқты
халықаралық сот ұйымдарының құрамы мен қызметі біздің республикамыз үшін
тәжірибесі жағынан көп қызығушылық танытады.
ТМД- ның Экономикалық Сотының экономикалық дауларды шешу механизмінің
дамуы Достастықтағы өзгерістер мен қайта құру үрдістеріне байланысты ең
бастысы, мемлекеттердің Сот құзыретін мойындауы мен оның шешімдерін
орындауы, ал орындамаған жағдайда мемлекеттердің жауапкершілікке тартылу
шараларын қолдануына тәуелді. Халықаралық экономикалық даулардың
Экономикалық Сотта шешілу мәселесін қарастыру нәтижесінде келесідей
қорытындыға келеміз: экономикалық дауларды шешудің қолданыстағы жүйесі
жетілдіруді қажет етеді. Ол Достастыққа мүше- мемлекеттерінің арасындағы
бірігу деңгейіне тәуелді. Экономикалық Соттың басты кемшіліктері:
- сот құзыретінің шегінің тар болуы;
- сотқа шағымданушы субъектілер шеңберінің шектеулі болуы;
- сот шығарған шешімдерді орындау механизмінің болмауы;
Біріншіден, Сотқа шағымдана алатын құқық субъектілер шеңберін кеңейту
керек. Яғни оларға жеке және заңды тұлғаларды қосу керек. Екіншіден, соттың
реттейтін қатынастар аясын ұлғайту. Мысалы, істерді жеке категориялар
бойынша қарастырса, соның ішінде еңбек даулары, ТМД институттары мен
органдары арасындағы азаматтық- құқықтық даулары, ТМД транс- ұлттық
бірлестітерінің арасындағы даулар. Үшіншіден, Соттың шығаратын шешімінің
заңи күші бар, тараптармен орындалуға міндетті және түпкілікті болуы шарт.
Өкінішке орай, бүгінгі таңда ТМД Сотының тәжірибедегі қызметі аса
маңызды емес. Мүмкін ол Сот шығаратын шешімдердің сипаты ұсыныс сипатында
болып табылуының нәтижесі шығар.
3) халықаралық экономикалық даулар тек қана мемлекеттердің экономикалық
қызметін жүзеге асыру кезінде пайда болатынын міндетті түрде ерекшелеу
керек. Мемлекеттер арасындағы бірігу үрдісінің жедел дамуын ескере отырып,
соның нәтижесінде қалыптасып жатқан аймақтық, әмбебап халықаралық
ұйымдардың көбею тенденциясын ескере отырып, экономикалық қатынастардың
күрделенуі мен экономикалық дау ұғымының мазмұны да, сәйкесінше,
толықтырылып, нақтыландырылып отырады.
4) Қазақстан Республикасының экономикалық дауларды шешуге қатысты
халықаралық- құқықтық тәжірибесі әлі тым аз. Осы факторды негізге алып
талдау, зерттеу жұмыстарын терең жүргізетін болсақ, республикада жоғары
білікті дипломатиялық кадрлар жеткіліксіз. Осы салада даулы мәселелрді
реттейтін мамандардың болмауының салдарынан Қазақстан бұрынғы Кеңес
Одағының халықаралық- құқықтық тәжірибесін қолданып келеді.
Жоғарыда қарастырып өткен мәселелер авторға дипломдық жұмыстың тақырыбын
Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің құқықтық аспектілері деп
таңдауға түрткі болды.
Зерттеу объектісі – халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы
халықаралық дауды шешумен байланысты халықаралық қатынастар.
Зерттеу жұмысының пәні – шетелдік және қазақстандық келісімділік
тәжірибесіне талдау жасау нәтижесіне негізделіп, мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу тәртібін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Халықаралық экономикалық дау ұғымының
басқа сипаттағы даулардан арақатынасын ажырату мақсатында салыстырмалы
талдау жұмысының жүргізілуі. Мемлекеттер нарықтық саясатқа ауысуының
қарқынды үрдісіне байланысты экономика саласының рөлі жыл сайын артуда.
Соның нәтижесінде соңғы даму тенденцияларын ескере отырып, мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу әдістері мен механизмдерін жүйелеу және
жетілдіру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы бекітілген көлемде
орындалған. Бітіру жұмысы кіріспеден, 4 тараудан, 13 тармақшадан және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мемлекетаралық экономикалық даудың халықаралық- құқықтық сипаттамасы.
1.1 Халықаралық жағдай, халықаралық дау және халықаралық
экономикалық дау түсінігі мен арақатынасы.
Мемлекетаралық экономикалық дау ұғымының мағынасын ашу үшін
халықаралық қатынастардың басқа да салаларында туындайтын халықаралық
даулармен арақатынасын анықтау керек. Халықаралық құқық теориясында
мемлекеттер арасында жанжал ұғымы жиі қолданылады. Жанжал дегеніміз – екі
немесе одан да көп тараптардың, яғни халықтардың, мемлекеттердің,
мемелекеттер топтарының арасындағы мақсаттары мен мүдделерінің, іс-
әрекеттерінің қақтығысы нысанында көрініс табатын ерекше саяси қатынас.
Халықаралық жанжалды кең мағынасында халықаралық қатынастар жүйесінің
қатысушылары арасындағы қандай да бір қарсылықтар, қақатығыстардың көрініс
алуы. Осы қақтығыстар шиеленіскен кездері тараптар саналы түрде оларды жою,
тоқтату мақсатында бір- біріне бағытталған өзара ашық адал әдіс- тәсілдерді
жүзеге асыра отырып, тиісінше шараларды қолдануы керек. Халықаралық құқықта
жанжалдық қарым- қатынастарды білдіретін 2 ұғым кеңінен таралған: оқиға
және дау. әдетте оларды ажырату үшін қойылған талаптардың ресмилігіне
көңіл аударады: еш заңға нормасына негізделмеген бейресми талаптар
қойылған қақтығыстар оқиға болып саналады. Ал белгілі бір заң нормаларына
сілтеме жасау арқылы тараптардың өзара талап қоюы дау болып саналады. Дау
ұғымының халықаралық концепциясын әзірлеуге жұмсалған көптеген күш- жігерге
қарамастан терминнің қолданылатын жалпы ортақ анықтамасы жоқ. Осы ұғымның
кейбір халықаралық- құқықтық сипатамаларына талдау жасайық: Дау ұғымының
бастапқы концепциясы ретінде Тұрақты Әділет Палатасының 1924 жылғы
анықтамасы танылады. Дау дегеніміз- құқық немесе фактіге қатысты
көзқарастардың әр түрлілігі және екі тұлғаның арасындағы құқықтық
пікірлердің және мүдделердің қақтығысы. Алайда көптеген зерттеушілер
анықтама мазмұнымен толық келіспейді. Себебі анықтамада өзара талаптардың
орындалуы сияқты маңызды шарт жоқ.
Г. Кельзеннің еңбектері бойынша, дау туындау үшін тараптардың біреуі талап
қойып, екіншісінің ол талаптан бас тартуы жеткілікті. Тұрақты Әділет
Палатасының концепциясы көп сынға ұшырады, кейбір авторлар анықтаманың
кемшілігі ретінде даудың ерекше белгілерінің аталмауын, жанжалдасу,
пікірлер қақтығысы тектес ұқсас ұғымдармен арақатынасы ажыратылмаған деп
сын айтады. Сол себепті 1950 жылы БҰҰ- ның Халықаралық Соты дау
концепциясын қайта қарау нәтижесінде келесідей қорытынды берді: дау
туындау үшін бір тараптың талабына екінші тарап міндетті түрде қарсылық
білдіруі керек. Халықаралық даудың тағы бір маңызды ерекшелігі таратардың
мүдделерінің қақтығысы. Г. Морелли дау – тараптар мүдделерін жүзеге асыру
мақсатында ұстанатын позициялардың қарама- қайшылығы.
Халықаралық дау ұғымы халықаралық экономикалық дауға қарағанда
ауқымы кеңірек болып табылады. Аталған екі ұғымның арақатынасын келесідей
ажыратуға болады:
➢ Халықаралық экономикалық даудың реттеу пәні экономикалық қатынастар
болса, халықаралық даудың реттеу пәні болып мемлекеттің жүргізетін
саясатымен байланысты халықаралық қатынастар табылады.
➢ Екі ұғымды салыстыру кезіндегі маңызды айырмашылығы – халықаралық
экономикалық дау ұғымының құқықтық сипаты басымырақ.
➢ Халықаралық экономикалық даудың қатысушы бір тарабы ретінде заңды не
жеке тұлға бола алады, ал халықаралық дауға тек қана халықаралық құқық
субъектілері қатысады.
➢ Халықаралық дауды шешу үрдісі ұзақ мерзімге созылады, нәтижесі көп
жағдайда белгісіз болады.
Халықаралық дау ұғымын анықтау нәтижесінде зерттеушілер арасында даудың
субъектілік құрамы туралы көзқарастардың қайшылығы білінеді. Кейбір
заңгерлердің көзқарасынша, халықаралық дауларға тек қана халықаралық
субъектілер арасындағы даулар жатады. Мысалы, мемлекеттер арасындағы,
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы немесе мемелекеттер мен
ұлттар арасындағы даулар. П. де Ваарт Батыста кең таралған жеке тұлғалардың
халықаралық құқық субъектілігі концепциясына сүйеніп, даудың бір тарабы
жеке тұлға болса да дау халықаралық болып саналады деген тұжырым ұсынады.
Аталған тұжырым зерттеушілердің басым көпашілігінен қолдау таппады. Себебі,
әрбір жеке тұлға өзі орналасқан мемлекет аумағының заңы мен тәртібіне
бағынады.
Э. А. Пушминнің анықтамасы: халықаралық дау – екі немесе одан да көп
халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы реттелмеген нақты қатынастар
шеңберіне байланысты құқықтары мен мүдделеріне сәйкес өзара қалыптасқан
талаптары мен талас- тартыстарының жиынтығы. Халықаралық дау терминінің
анықтамаларының жиынтығын қорытындылай келе, А. Хенкина, Р. К. Пугха, О.
Скачтер және Х. Смит сияқты көрнекті американдық заңгерлердің де
позицияларын ескеру керек.
Халықаралық сот істеріне шығарылған шешімдеріге талдау жұмысын жүргізу
арқылы және Халықаралық Сот анықтамасына негізделе отырып, олар дау
термині ресми- заңды сипатта болады деген қорытынды шығарды. Авторлардың
пікірінше, мемлекеттер арасындағы көзқарастар қақтығысының шешімі
тараптарға іс жүзінде ешқандай ықпал етпесе, онда ол дау болып табылмайды.
Халықаралық жағдай термині ең алғаш рет БҰҰ- ның Жарғысында
аталғанына қарамастан, аталған құжат бұл терминге ешқандай анықтама
бермейді және дау терминінен арақатынасы ажыратылмайды. Жарғының жоспары
бойынша жағдай термині де мемлекеттер арасындағы жанжал, келіспеушілік
дегенді білдіруі керек, бірақ ұғымның ауқымы кеңірек болып табылады. Даумен
салыстырғанда жағдай саяси немесе құқықтық болып бөлінбейді. Сонымен қатар
ол жеке мемлекеттердің мүддесін ғана емес бүкіл әлем қауымдастығының
мүддесіне тиесілі болады.
Жағдай мен дау терминдерінің арақатынасын ажыратуға талдау нәтижесінде
кейбір зерттеушілер келесідей қорытынды шығарады: жағдай – мемлекеттердің
жалпы мүдделерін, ал дау – арнайы мүдделерін білдіреді [2, 156 б.].
Ал халықаралық құқық курсында былай көрсетілген: кез келген дау жағдай
туғызады, ал кез келген жағдай дау емес. Жағдай дау туғызуы мүмкін, алайда
дауға әкеліп соқпауы мүмкін. Дәл осындай бағытты чех заңгері Ян Азуд та
ұстанады. Оның пікірінше, жағдайды келесі кезеңде халықаралық дауға ұласуы
мүмкін даудың бастапқа кезеңі ретінде қарастыруы керек [3, 252 б.].
Дау мен жағдай ұғымдарына салыстырмалы баға беру мақсатында Э. А. Пушмин
жағдай терминіне келесідей анықтама береді: қарсы мүдделердің
қақтығысынан пайда болған мемлекеттер арасында талас- тартыс туғызатын
объективті сипаттағы жағдайлардың жиынтығы. Демек, автордың ойынша,
жағдай терминінің мағынасына үңілсек, жағдай даудың пайда болуына қолайлы
жағдай туғызады, алайда ол әлі дау болып табылмайды. Себебі тараптардың
өзара талап қою шарты жағдайда орын алмаған және жағдайдың маңызды ерекше
белгісіне тараптардың болмауы айтылады [4, 207 б.].
Д. Б. Левин жоғарыда аталған пікірмен келіспейді және келесідей аргумент
келтіреді: жағдай туындаған кезде мүдделер қақатығысы пайда болады.
Мүдделер мемлекеттерге тиесілі, олай болса, тараптар бар болып саналады [5,
112 б.].
Атап айту керек тараптардың мүдделер қақтығысы кезінде тараптар өзара
бір- біріне талап қоймай тұрып та мемлекеттер арасында талас- тартыс болуы
мүмкін. Мысалы, шекарада әскери күштерін шоғырландыру, шекрарға жақын
аумақтарда әскери оқу жұмыстарын жүргізу, шекаралы инциденттер. Дауға
байланысты туындаған жағдайлар, әсіресе аумаққа байланысты әрқашан талап
қою арқылы жүзеге асырылады. Дау немесе жағдай туралы істерді топтастыру
кезінде Қауіпсіздік Кеңесі БҰҰ- ның Жарғысының 3- бөлімінің 27- бапта
көрсетілген талаптарға және Жарғының 34- бабына бағыну керек. Аталған
тұжырымдама Э. А. Пушминнің еңбектеріне сәйкес. Көптеген авторлардың
ойынша, дау және жағдай ұғымдарының арақатынасын ажырату үшін критериилер
мен белгілерді нақтылау керек.
Жалпы алғанда, жағдай деп – болашақ дау мәселесін туғызатын тараптардың
бір- біріне талап қоймастан бұрын қарым- қатынастарының шиеленісуін айтуға
болады. Ал даудың бар- жоқтығын анықтау мақсатында халықаралық дау
терминінің негізгі белгілерін ерекшелеуге болады:
- Екі немесе одан да көп тараптардың болуы.
- Мемлекеттердің ішкі істеріне жататын даулардан тыс қалатын даулар.
- Дауласушы тараптардың өзара талап қоюы.
- Даудың туындағаны туралы фактіні мемлекеттердің мойындауы.
- Даудың реттеу пәнін анықтау.
- Дау пайда болғанға дейінгі тараптар арасындағы келісімшарттық қарым-
қатынастың болғанын немесе болмағанын анықтау.
Кеңес дәуірінде орнатылған халықаралық қатынастар өркениеті халықаралық
экономикалық дау санатын ерекшелеуге, нақтылауға тыйым салды. Халықаралық
құқықтың сапалы жаңа деңгейінде және әлем қауымдастығының қатарындағы
мемлекеттердің экономикалық бірігуі үрдісінің қарқынды жедел даму
нәтижесінде халықаралық экономикалық дау ұғымын белгілеу қажеттілігі пайда
болды. Зерттеушілердің назары экономикалық дауларды басқа халықаралық дау
түрлерінен ажырату мақсатында халықаралық экономикалық даулардың ерекше
белгілерін анықтауға бағытталған.
1.2 Халықаралық экономикалық даудың түсінігі мен ерекше белгілері.
Мемлекетаралық экономикалық дау – мемлекеттердің экономикалық
мүдделеріне, сыртқы экономикалық қатынастарын жүзеге асыруына және
экономикалық құқықтары мен бостандықтарына қатысты өзара талап қоятын, екі
немесе одан да көп халықаралық экономикалық құқық субъектілерінің арасында
пайда болатын құқықтық қатынас.
Мемлекетаралық экономикалық дауды шешу кезінде қазіргі халықаралық құқық
аясында қолданылып жүрген барлық әдістер жарамды болып табылады. Әдісті
таңдау даудың мазмұны мен сипатына және тараптардың еркіне тәуелді. Дауды
шешу мүмкін емес болған жағдайда тараптар өзара келісіммен басқа әдіске
көшуі мүмкін.
Халықаралық экономикалық дау мағынасын толық ашу үшін оның әрбір
белгісіне егжей- тегжейлі жеке тоқталған дұрыс.
Дауда тараптардың болуы.
Қандай даудың болмасын сипатына қарамастан тарптары болады. Халықаралық
экономикалық даудың тараптары ретінде халықаралық жария құқық субъектілері
де, халықаралық жеке құқық субъектілері де танылады. Халықаралық дау болып
мемлекеттер арасындағы, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы
немесе ұйымдар мен ұйымдар арасындағы даулар саналады. Халықаралық
экономикалық дауда тараптардың біреуі – жеке немесе заңды тұлға бола алады.
Сәйкесінше, құқықтық реттеу екі деңгейде жүргізіледі. Олар: халықаралық-
құқықтық реттеу және азаматтық- құқықтық реттеу.
Б. М. Ашавскийдің көзқарасынша, халықаралық экономикалық қатынастар
халықаралық жария құқықпен де, халықаралық жеке құқықпен де реттеледі.
Бірақ осы екі жүйенің де нормалары арнайы және тек қана халықаралық
экономикалық қатынастарды реттеуге бағытталмаған. Сонымен қатар осы екі
жүйенің әрқайсында экономика саласындағы қатынастарды реттеуге бағытталған
нормалар орын алған.
Шетелдік басқа авторлардың пікіріне сүйенсек, жеке және жария тараптар
арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Я. Гилес халықаралық құқық пен
халықаралық жеке құқық халықаралық экономикалық құқық саласындағы жай ғана
серіктестер деп көрстеді. Және олардың реттеу пәніне мемлекеттер арасындағы
экономикалық қатынастар да, ішкі құқық субъектілерінің арасындағы
экономикалық қатынастар да жатады.
Г. В. Игнатенко ойынша, халықаралық экономикалық дауларды мемлекеттік
сипаттағы аралас халықаралық қатынастардың санатына жатқызады [6, 599 б.].
Бұл жағдай соңғы кезде орын алған даудың бір тарабы ретінде мемлекет, ал
екіншісі болып шетелдік заңды немесе жеке тұлға қатысатын даулар қатарының
көбеюімен түсіндіріледі. Оған мысал ретінде Инвестициялық дауларды шешудің
Халықаралық орталығының реттейтін дауларын келтіреміз.Әдетте, халықаралық
дауда қатысушы тараптар саны екеу болып табылады. Алайда көп тараптардың
қатысуымен болатын даулар да кездеседі. Мысалы, Каспиийдің халықаралық-
құқықтық мәртебесі туралы 5 мемлекет арасындағы дауды атап айтуға болады.
Олар: Қазақстан, Әзербайжан, Ресей, Иран және Түркменстан.
Мемлекеттің ішкі ісіне жатпайтын даулар.
Қазіргі таңда халықаралық- құқықтық тәртіпке лайық мемлекеттің ішкі
істеріне жатқызылатын дауларды басқа мемлекет немесе қандай да болмасын
халықаралық органда қарауға беру талап етілмейді. Бұл мәселе БҰҰ- ның
Жарғысының 7 бөлімінің 2- бабында бекітілген. Д. Вержиль мемлекеттің ішкі
істеріне кіретін даулар туралы мәселені қарастыра отырып, нақты дауларды
дәл осы категорияға жатқызу керек екендігін анықтау үшін міндетті түрде
критериилер тізімін жасау қажеттілігін көрсетеді [7, 104 б.].
Мемлекеттің ішкі істеріне жататын дауларды қарамау туралы ескертулер
халықаралық сот пен арбитраждық соттардың міндетті құзыретін шектейді.
Тараптардың өзара талап қоюы
Мемлекеттердің бір объектіге байланысты немесе бір жағдайға байланысты
өзара талап қоюы даудың маңызды белгісі болып табылады. Келісімшарттық
міндеттемелдерді орындамағаны туралы немесе жеткілікті деңгейде
орындамағаны туралы қарсы көзқарастардың қақтығыс жағдайы туындайды. Бұл
жағдайда Сот даудың пайда болғанын белгілеу керек
Тараптардың бір объектіге немесе бір жағдайға байланысты өзара талап
қоюы біржақты талап қоюдан халықаралық дауды ажыратуға ықпалын тигізеді.
Халықаралық даудың осы белгісіне сай даудың объектісіне байланысты ғана
емес, сонымен қатар сол дауды реттеуші халықаралық- құқықтық нормалардың
болуы және оларды қолдануына байланысты да тараптар арасындағы
келіспеушілік сәйкес болу керек. Тек сол жағдайда ғана дау толық
қалыптасады.
Даудың туындағаны туралы фактіні мемлекеттердің мойындауы.
Мемлекеттердің арасында дау пайда болғаны туралы фактіні мойындаған
кезде халықаралық дауды шешудің салдарынан қатысушы тараптардың құқықтары
мен міндеттері анықталады. Дауды шешу үшін бейбіт жол таңдау мақсатында
мемлекеттер дау фактісін мойындайды. Осы шарт орындалғаннан кейін ғана
мемлекетаралық дау халықаралық іс жүргізу үрдісіне ұласады. Тараптар дауды
шешудің әдісін таңдау туралы өзара келісім жасайды.бұл тараптардың дауды
мойындауының қарапайым нысаны. Әдетте, дауды реттеуді өзара келісім арқылы
жүзеге асыру кезінде мемлекеттер келіссөздер, консультациялар және
дипломатиялық хат алмасу сияқты әдістерді қолданады.
Мүдделі мемлекеттердің дауды халықаралық ұйымға немесе халықаралық сот
органына беру нысандары әр түрлі болады. Ең көп таралған және жиі
кездесетіндері:
• Мемлекеттердің дауды қарау үшін халықаралық сотқа немесе халықаралық
арбитражға беруін дау пайда болған соң келісімшарт жасасу арқылы
жүзеге асыру.
• Дау пайда болмас бұрын оны қарауға халықаралық сотқа немесе
халықаралық арбитражға беру туралы келісім.
• Даудың пайда болғанын біржақты мойындау мемлекеттің декларация, арыз
сияқты актілерін қабылдаумен немесе үнсіз келісім арқылы жүзеге
асырылады.
Даудың реттеу пәнін анықтау.
Қазіргі таңдағы халықаралық экономикалық қатынастардың күрделілігіне
байланысты халықаралық экономикалық даулардың реттеу пәнін нақты анықтау
мүмкін емес. Сонда да халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, халықаралық
экономикалық дауларды келесідей топтастырамыз:
- инвестицияларға;
- шикізат және тауарлар экспорты және импортына;
- энергетикаға;
- несие беруге;
- қаржы операцияларына;
- халықаралық есептесуге;
- салық салу және тарифтерге;
- ғылыми- техникалық ынтымақтастыққа;
- өндіріс түрлері мен технологиялық кооперацияларға;
- өндірістік жеке меншікті қорғауға және авторлық құқыққа байланысты
даулар.
Экономикалық қатынастардың даму мен күрделенуіне байланысты экономикалық
даулардың реттеу пәнінің шеңбері кеңейе түседі.
Дау пайда болғанға дейінгі тараптар арасындағы келісімшарттық қарым-
қатынастардың болғанын немесе болмағанын анықтау.
Халықаралық экономикалық қатынастарда кез келген келіспеушілік дауға
әкеліп соқпайды. Дау олардың арасындағы қарым- қатынасына негіз болатын
нақты байланыс бар болса туындауы мүмкін. Халықаралық экономикалық
қатынастарды құқықтық реттеудің негізгі заңды нысаны халықаралық шарт болып
табылады.ол халықаралық экономикалық құқық субъектілерінің арасындағы
құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Міндеттемелерді толық орындамаса
немесе жеткілікті деңгейде орындамағаны үшін туындаған наразылық дауға
ұласады. Кез келген экономикалық келісімшарт жасаған кезде тараптар өз
құқықтары мен міндеттерін егжей- тегжейлі белгілесе де, мұндай әрекет
міндеттемелердің толық орындалуына кепілдік бермейді. Сәйкесінше, алдын ала
ресми рәсімделген құжаттардың болуына қарамастан Келісуші тараптар арасында
олардың құқықтарына байланысты, қарым- қатынастар әділдігіне байланысты
әртүрлі келіспеушіліктер кездеседі.
3. Халықаралық экономикалық даудың жіктелуі.
Халықаралық экономикалық даудың жіктелуіне байланысты зерттеушілердің
көзқарастары әр түрлі болып келеді.себебі аталған мәселеге қатысты
категорияларға жіктеу үшін ешқандай нақты критерий жоқ. БҰҰ-ның бекіткен
критерийлеріне сай БҰҰ дауларды келесідей жіктейді:
1. Халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікке қауіп төндіретін
даулар.
2. жергілікті және әмбебап сипаттағы даулар.
3. құқықтық және ққықтық емес сипаттағы даулар.
БҰҰ Жарғысында ұсынылған критерийлер мен жіктеу негізінде халықаралық
дауларды шешудің белгілі бір тәртібін ұсынады. Халықаралық бейбітшілікті
бұзатын және оған қауіп төндіретін даулар Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік
Кеңесінде қарастырылады, ал жергілікті дауларды қарау мәселесі аумақтық
ұйымдарға беріледі. Және де құқықтық сипаты бар даулар БҰҰ-ның халықаралық
сотымен қаралады.
Жалпы алғанда аталған дауларды жіктеу формасын халықаралық экономикалық
дауларға да қодануға болатынын мойындау керек. Алайца көптеген жағдайларда
экономикалық сипаттағы даулар халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікке
ешқандай қауіп төндірмейді.
Даудың әмбебап және аймақтық деңгейге жататындығы туралы мәселе В.К.
Собакин, Э.А. Пушмин, Д.Б. Левин сияқты авторлармен зерттелген.
В.К.Собакиннің көзқарасы бойынша, жергілікті дау өзіндік белгілерге сай
болу керек. Біріншіден, дауға қатысушы мемлекеттер нақты бір географиялық
аумақта орналасуы шарт. Екіншіден, даудың үрдісі осы аймақтың шегінен тыс
орналасқан көрші мемлекеттерге ешқандай қауіп төндірмеу керек. Жоғарыдағы
тұжырымды қолдай отырып, Э.А. Пушмин дауларды екі түрге жіктеді: жергілікті
және аймақтық. Халықаралық құқықта дауларды жіктеудегі ең аз зерттелген
қиын және даулы мәселе халықаралық даулардың құқытық және саяси болып
бөлінуі. Халықаралық экономикалық дау термині қазіргі уақытқа дейін
халықаралық құқық теориясында құқықтық дауға жатқызылып келді. Осы мәселеге
байланысты Г. Кельзиннің позициясы: кез келген дау немесе жанжалдың
экономикалық және саяси сипаты болады, ал осы мүдделерді бақылаушы құқықтық
тәртіпке сәйкес дау құқықтық немесе құқықтық емес болып табылады.
Халықаралық экономиканың субъектілеріне байланысты экономикалық даулар:
1. мемлекеттер арасындағы даулар
2. халықаралық (экономикалық) ұйымдар арасындағы даулар.
3. мемлекет және халықаралық (экономиклық) ұйым арасындағы даулар.
4. мемлекет және ол қатысушы мүше- мемлекеті болып табылмайтын
халықаралық (экономикалық) ұйым арасындағы даулар.
5. халықаралық (экономикалық) ұйымның мүше- мемлекеттерінің арасындағы
даулар.
6. мемлекет пен шетелдік заңды тұлға арасындағы даулар.
7. мемлекет пен шетелдік заңды тұлға арасындағы даулар.
8. халықаралық (экономикалық) ұйым және заңды және жеке тұлға
арасындағы даулар.
Халықаралық экономикалық дауларды реттейтін пәніне қарай ең көп таралған
топтарын анықтауға болады. Олар сауда, инвестициялық, салықтық,
ауылшаруашылық, өндірістік, технологиялық кооперациялар және халықаралық
тасымалдауға байланысты жиі кездесетін даулар болып табылады.
Халықаралық экономикалық даулар қатысушылар санына байланысты екіжақты
және көпжақты болып бөлінеді. Халықаралық экономикалық даудың сипатын
анықтау арқылы мемлекетаралық дауды шешу әдістерін дұрыс таңдай аламыз.
Қазіргі таңда дауларды шешудің келіссөздер, кеңес беру, бітімгершілік
процедуралар сияқты өзара тығыз байланысты тәсілдері қолданыста кең
таралған. Аталған дауларды шешу әдістері арбитраждық немесе істі сотта
қарау әдістерінен бұрын қолданылады. Яғни тараптардың дауды өздері шешуіне
мүмкіндік береді. Халықаралық экономикалық дауларды халықаралық әмбебап
және аумақтық экономикалық ұйымдар шегінде де қарауға болады. Алайда
халықаралық экономикалық дауларды шешудің ең тиімді әдісі ол – дауды
арбитраждық тәртіп арқылы шешу. Ол көбінесе дауды дипломатиялық келіссөздер
жүргізу арқылы ортақ нәтижеге қол жеткізе алмағанда пайдаланылады. Тек қана
арбитраж процедурасы экономикалық келісімшарттардың халықаралық
экономикалық ұйымның жарғыларына заңи түсініктеме береді және олардың дұрыс
қолданылуын қамтамасыз ете алады. Сондықтан осы әдіс жиі қолданылады.
Халықаралық экономикалық дауларды шешу үшін қолданылатын халықаралық
құқықтың қайнар көздері. Халықаралық құқықтың қайнар көздері халықаралық
Біріккен Ұлттар Ұйымының Сот Статутының 38- бабында көрсетілген. Бапқа
сәйкес көрсетілгендей Сот дауларды шешу мақсатында:
- Халықаралық конвенцияларды (арнайы және жалпы);
- Халықаралық әдет- ғұрыптарды;
- Ортақ құқық қағидаларын;
- 59- баптың ескертпесіне сәйкес құқықтық нормаларды анықтау үшін
қосымша әдіс ретінде жария құқық бойынша доктриналар мен шығарылған
сот шешімдерін қолдана алады.
Халықаралық құқықтың кейбір қайнар көздері ретінде халықаралық
ұйымдардың резолюциялары мен шешімдерін және мемлекеттердің біржақты
актілерін жатқызуға болады.
Экономикалық келісімдерде келесідей көрсетілуі мүмкін даулар туындаған
жағдайда олар халықаралық құқық нормаларын ескеру арқылы шешіледі немесе
туындаған дауды шешуге қолданылатын халықаралық құқықтың нақты қайнар
көздерінің тізімі көрсетіледі. Халықаралық келісімшарт – халықаралық
құқықтың ең көп таралған қайнар көзі болып табылады. Келісімшарт тәжірибесі
экономиканың барлық облысында қолданылады. Көптеген мемлекеттер арасында
экономикалық қатынастарды реттеу мақсатында көпжақты немесе екіжақты
келісімшарттар жасалған. Қазіргі таңда келісімшарттар келесідей болып екіге
бөлінеді:
1. экономикалық қатынастар мәселесін қарастыратын саяси келісімшарттар.
Мысалы, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы,ТМД құру туралы келісім.
2. мемлекеттердің белгілі бір қызмет саласындағы нақты экономикалық
қатынастарды реттейтін экономикалық келісімшарттар. Мысалы, 1994 жылғы 15
сәуірдегі Еркін сауда жасау аумағын құру туралы келісімшарт, 1994 жылғы
30 сәуірдегі Біркелкі экономикалық кеңістік құру туралы келісімшарт,
Қазақстан Республикасынының шетелдік мемлекеттермен инвестицияны қорғау
және қолдау туралы келісімшарттары.
Экономикалық келісімшарттар бірнеше түрге бөлінеді:
✓ Сауда келісімшарттары. Мемлекеттер арасындағы сауда
операцияларын жүргізудің құқықтық негізі құрайды.
✓ Техникалық ынтымақтастық туралы келісімшарттар.
✓ Экспорт және импорттаушы мемлекеттер арасындағы тауар
келісімшарттары.
✓ Халықаралық есеп- айырысу туралы келісімшарттар.Төлемдерді
жүзеге асыруды реттеу мақсатында жасалады.
✓ Несие беру немесе алу туралы келісімшарттар.
✓ Жүкті теңіз жолы, темір жол, әуе және автомобиль арқылы
тасмылдау туралы келісімшарттар.
✓ Инвестицияларды өзара қолдау және қорғау туралы
келісімшарттар.
✓ Салық салу саласында жаслған келісімшарттар.
Халықаралық экономикалық құқықтың арнайы немесе салалық қағидалары
келесідей болып табылады:
а) өзінің табиғи ресурстары мен барлық экономикалық қызметін басқару мен
иеленудегі мемлекеттің толық егемендік қағидасы.
ә) мемлекеттердің сыртқы экономикалық байланыстарын ұйымдастыру түрін еркін
таңдау қағидасы.
б) әділ экономикалық ынтымақтастық қағидасы.
в) экономикалық дискриминацияламау қағидасы.
г) даму мақсатында халықаралық ынтымақтастық құру қағидасы.
д) теңіз жанында орналаспаған мемлекеттердің теңізге еркін кіріп- шығу
қағидасы.
е) екі жеке менгік жүйесінің теңдігі.
ж) әлеуметтік үрдіске ықпал ету қағидасы. Халықаралық экономикалық және
ғылыми- техникалық қатынастарды дамыту қағидасы [8, 39 б.].
Көптеген зерттеушілердің ортақ пікірінше, халықаралық экономикалық құқық
қағидаларының қалыптасу үрдісі әлі толық аяқталған жоқ. Себебі көптеген
мемлекеттер өздерінің мүдделеріне сәйкес түрлі гипотезалар ұсынады. Осы
мәселеге байланысты М. М. Богуславскийдің көзқарасынша: қағидалар санының
көбеюі халықаралық экономикалық қатынастардың тұрақтануына, сенімділіктің
артуына зор ықпал етеді [9, 303 б.].
1. Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық
әдістері мен тәсілдері
2.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық әдістері
Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық құқықтық
әдістері. Халықаралық дауларды шешудің әдіс- тәсілдері өз бетінше
халықаралық- құқықтық институт болып табылады және біртектес халықаралық
қатынастарды реттейтін құқықтар мен нормалар жиынтығы ретінде анықталады.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу дегеніміз – халыөаралық құқық
субъектілерінің арасындағы дауларды ешқандай мәжбүрлеу нысанын қолданбай
халықаралық құқыққа сай реттеуі. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу
туралы ең бірінші маңызды құқықтық акт 1907 жылы Гаага конференциясында
қабылданған Халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу туралы
Конвенция. 1928 жылы 26 қыркүйекте Ұлттар Лигасымен аталған мәселеге
байланысты Жалпы акт қабылданды. Осы әдістерді жетілдіру мақстатында БҰҰ-
мен көптеген декларациялары мен резолюциялар қабылданды. Аумақтық
деңгейдегі халықаралық дауларды шешу мәселесіне қатысты келісімшарттарға
1948 жылғы Американдық мемлекеттер арасындағы шартты, 1957 жылғы Еуропа
Кеңесімен қабылданған конвенцияны және аумақтық ұйымдардың Жарғыларында
қарастырылған дауларды бейбіт реттеу туралы нормалар жиынтығы жатқызылады.
Дауларды бейбіт жолмен шешу механизмдері көпжақты халықаралылық
конвенцияларда, екіжақты шарттардың мазмұнында көп кездеседі [10, 340 б.].
Халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидасы халықаралық құқықта ең негізгі
және маңызды рөл атқарады. Дауларды бейбіт жолмен шешуді жүзеге асырудың
әдістері:
- келіссөздер жүргізу және кеңес беру;
- адал қызмет көрсету, делдалдық ету;
- бітімгершілік комиссиялары;
- халықаралық ұйымдарға жүгіну;
- халықаралық арбитраж;
- халықаралық сот органдарына жүгіну;
- экономикалық дауларды халықаралық экономикалық келісімдерге сәйкес
реттеу.
Жоғарыда атап өткендей халықаралық экономикалық дауларды шешудің әдіс-
тәсілдері жеке жүйе болып ерекшеленеді. Себебі, халықаралық құқықта
даулардың сипаты мен түріне тәуелсіз болып келетін халықаралық дауларды
шешудің біркелкі жүйесі бар. Оған қарамастан көптеген зерттеушілер
тараптардың дауды реттеуге және шешім шығару үрдісіне қатысу немесе
қатыспау деңгейін ескере отырып, халықаралық дауларды шешудің әдістерін 3
топқа бөледі:
1. дипломатиялық әдістер (келіссөздер, кеңес беру);
2. халықаралық бітімгершілік әдістер (адал қызмет көрсету,
делдалдық қызмет көрсету, даудың халықаралық ұйымда қаралуы);
3. халықаралық сотта және арбитражда істі қарау.
Аталған 3 топқа талдау жұмысын жүргізу арқылы халықаралық экономикалық
дауларды шешуде нақты басымдылыққа ие болатын әдістер тобын анықтаймыз.
2.2 Келіссөздер
Д.Б. Левиннің айтуынша, дауды шешудің әдістерінің ішінде ең тиімді және
әмбебаптық болып табылатын келіссөздер жүргізу әдісі. Дауға қатысушы
тараптар дауды шешудің бастапқы кезеңінде келіссөздер жүргізеді.
Келіссөздердің ортақ келісімге қол жеткізу мақсатында қолданылатын бастапқы
тиімді әдіс екенін регламенттейтін халықаралық қкеліссөздер құқықтық қайнар
көздері: 1988 және 1907 жылдардағы халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен
шешу туралы Гаага конвенциялары, БҰҰ Жарғысының 33- бабы, 1949 жылғы
халықаралық дауларды бейбіт шешу туралы Жалпы акт, 1982 жылғы Маниль
декларациясы. Келіссөздер жүргізудің ең басты талабы – тараптардың теңдігі
болып табылады. келіссөздер жүргізу барысында тараптар бір- біріне алдын-
ала талап, ультиматум қоюға немесе мәжбүрлеу, қысым жасауға тыйым салынады.
Бұл әдіс нәтижелі болу үшін тараптардың еркі мен мүдделері теңдей
ескеріліп, ортақ шешімге келудің жолдары бірге іздестірілуі керек.
Мемлекеттер келіссөздерді жүргізуге қатысуға ғана емес қажет болған
жағдайда ортақ келісімге келгенше келіссөзді мүмкіндігінше ұзақ жүргізуге
міндеттенеді. У. Жекебаев, И.П. Блищенко, В.Ф. Шавров, И. И: Лукашук, О.В.
Богданов, Л. Оппенгейм сияқты авторлар дипломатиялық келіссөз жүргізудің
келесідей артықшылықтарын атап көрсетеді:
• ең қарапайым әдіс
• үшінші мемлекеттер тарапынан араласу немесе қысым көрсетуді жояды;
• дауға қатысушы мемлекеттердің еркіндігіне кепілдік береді;
• әмбебап сипатты, яғни барлық халықаралық дауларды бейбіт шешудің әдіс-
тәсілдерінің құрама элементі.
Қазіргі халықаралық құқықта келіссөздердің реглементі туралы ешқандай
нақты норма жоқ. Дауға қатысушы мемлекеттер келіссөздің басталуын, шешім
қабылдау мерзімін, келіссөз жүргізудің ұзақтығын өздері анықтайды.
Келіссөздің барлық кезеңдерінде тараптар өзара тиімділік пен ортақ нәтижеге
қол жеткізу үшін барлық күш- жігерін жұмылдыруы тиіс. Халықаралық құқықта
ерекше белгілеріне сәйкес келіссөздерді бірнеше топқа бөлуге болады:
Келіссөздер жүргізу нысанына қарай:
а) ауызша (отырыс, кездесу, мәжіліс);
ә) жазбаша (нота, хат, ескертпе хат алмасу).
Келіссөздер жүргізуші мемлекеттердің өкілдерінің деңгейіне байланысты:
а) мемлекет басшыларымен басқарылатын делегациялар, басшылар деңгейінде;
ә) үкімет басшылары деңгейінде;
б) сыртқы істер министрлерінің деңгейінде.
Қатысушылар санына қарай:
а) екіжақты (кездесу, кеңес беру);
ә) көпжақты (кездесу, кеңес беру, мәжіліс, конференция).
Көпжақты келіссөздердің түрлері:
▪ үшінші тараптың қатысуымен жүргізілетін келіссөздер (адал қызмет
көрсету, делдалдық қызмет көрсету);
▪ консультативті органды қолдану арқылы жүргізілетін келіссөздер.
▪ тұрақты үкіметаралық халықаралық органдар мен халықаралық ұйымдар
шегінде жүргізілетін келіссөздер.
Егер келісуші тараптар келіссөздер нәтижесінде ортақ шешімге келе
алмаса, дереу басқа бейбіт әдістеріне көшеді.
2.3 Халықаралық бітімгершілік әдістер.
Адал қызмет көрсету, делдалдық қызмет көрсету
Мемлекеттер өзара ортақ келісімге келе алмайтын жағдайлар да туындайды.
Мұндайда үшінші мемлекеттердің араласуымен адал қызмет көрсету немесе
делдалдық қызмет көрсету жүзеге асырылады. Үшінші тараптың міндеттемесіне
дауға қатысушы мемлекеттер арасында келіссөз жүргізуді ұйымдастыру жатады.
Үшінші тарап дауға бейтарап қарайтын, еш мүддесіз мемлекет болу керек. В.А.
Василенконың пікірінше, адал қызмет көрсету шектеулі және көмекші сипатта
болады, алайда зор ықылас пен көп қаржылай шығындарды қажет етеді. Адал
қызмет көрсету мен делдалдық қызмет көрсету туралы 1899 және 1907
жылдардағы Гаага конвенцияларының 3 және 6- баптарында нақты айқындалған.
Аталған конвенцияның 8- бабында делдалдық көрсетудің ерекше түрі
сипатталған. Бапқа сәйкес, дауласушы мемлекеттер әрбіреуі өз өкілі ретінде
екі ұлы державаны делдал қызметіне таңдайды. Осы екі держава даудың пәні
мен объектісіне байланысты талқылау жүргізеді. Ал ол уақытта дауласушы екі
мемлекет арасында ешқандай қарым- қатынас ж.зеге асырылмау керек. Осындай
делдалдық қызмет көмегімен 1963 жылы Алжир мен Морокко арасындағы шекара
дауы шешілді. Кең құқық көлемін иеленен отырып, делдал қызметін атқарушы
белгілі бір міндеттемелерді орындау керек: бір тарапқа зиян келтіру арқылы
екінші тарапқа көмектесуден бас тарту, мемлекеттердің егемендігінің тең
екенін мойындау және олардың абыройы мен ар- ожданын құрметтеу. Адал қызмет
көрсету мен делдалыө өызмет көрсету жеке сипатта да, ұжымдық сипатта да
бола алады. Яғни, делдал қызметін мемлекеттер, халықаралық ұйымдар немесе
олардың лауазымды тұлғалары мен қоғам қайраткерлері жүзеге асыра алады.
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде делдалдық қызметті Қауіпсіздік
Кеңесінің резолюциясының негізінде БҰҰ- ның Бас хатшысы мен ұйымның арнайы
мамандандырылған өкілдері жиі жүзеге асырады [10, 343 б.]. Қызмет көрсету
үшін үшінші мемлекет алдымен дауласушы мемлекеттермен тікелей қатынас
орнату керек. Яғни ұсыныс, тілек, ниет білдіру арқылы атқарылады. Дауға
қатысушы тараптар оны қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін. Халықаралық
құқық тәжірибесі көрсеткендей, қызмет көрсетуді тек қана мемлекеттер ғана
емес, сонымен қатар халықаралық ұйымдар және олардың кейбір органдары
жүзеге асыра алады. Мысалы, БҰҰ- ның Жарғысының 33- бабының 2- тармағының
негізінде Қауіпсіздік Кеңесі қажет болған жағдайда дауға қатысушы
мемлекеттерден дауды бейбіт әдіс арқылы шешуді талап етуге құқылы.
Жалпы алғанда адал қызмет көрсету, делдалдық қызмет көрсету және
келіссөздер экономикалық дауларды шешу барысында қолданылады. Бірақ әдетте
делдалдық қызмет көрсету, адал қызмет көрсету сирек қолданылады. Олар
көбінесе дау шиеленісіп кеткенде немесе ұзақ мерзімге созылған жағдайларда
пайдаланылады.
2.4 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің
көмекші тәсілдері
Келісімділік процедурасы – бейбіт жолмен реттеудің халықаралық- құықтық
әдісі. Дауға қатысушы тараптардың теңдігі негізінде үшінші мемлекеттердің
өкілдерінен тұратын комиссия құрылады. Комиссиялардың 2 түрі бар: 1.
келісімділік комиссиясы. 2. тергеу комиссиясы.
Келісімділік комиссия тараптарды бітімгершілікке келтіру мақсатында
олардың мүдделерін ескере отырып, келісімділік жобасын әзірлейді.
Келісімділік процедурасының толық регламенті 1928 жылғы 26 қыркүйектегі
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу туралы Жалпы актіде көрініс
тапты. 1949 жылы 28 сәуірде БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес 2- бап бойынша 2 түрлі келісімділік
комиссия құрылады: тұрақты және арнайы. Тұрақты комиссия 6 ай мерзім
ішінде, ал арнайы комиссия 3 айда құрылуы тиіс. Зерттеушілердің байқауынша,
келісімділік комиссияларын құру мемлекеттер арасындағы дау- жанжалдар
жүйелі сипат алған кезде тиімді болады.
Жалпы актіде комиссия құрамын сайлау тәртібі мен оны ұйымдастырудың
элементтері регламенттеледі. Ал дауды қарау тәртібі егер тараптар өзгеше
келіспесе, комиссияның өзімен анықталады. Келісімділік комиссиясы
тараптардан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Мемлекетаралық экономикалық
даулардың құқықтық сипаты
8
1. Халықаралық жағдай, халықаралық дау
халықаралық экономикалық дау түсінігі
мен арақатынасы
8
2. Экономикалық даудың түсінігі мен ерекше белгілері
11
3. Халықаралық экономикалық даулардың жіктелуі
13
2 Мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешудің халықаралық-құқықтық
әдістері мен тәсілдері
17
1. Халықаралық экономикалық дауларды шешудің
дипломатиялық әдістері
17
2. Келіссөздер
18
3. Халықаралық бітімгершілік әдістер.Адал қызмет
көрсету мен делдалдық
19
2.4 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық
дауларды шешудің көмекші тәсілдері
20
2. Мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешу бойынша халықаралық сот және
арбитраж процедурасы
23
1. Халықаралық арбитраж
23
2. Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде
халықаралық ұйымдардың қызметі
25
3. Дүниежүзілік сауда ұйымы және
БҰҰ Халықаралық Соты
29
4. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы және
ТМД Экономикалық Соты
35
5. Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша
Ұйымы және Еуропалық Одақ Соты
41
6. Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта
құру және даму банкі
44
3. Халықаралық экономикалық дауларды
халықаралық экономикалық келісімдер
шеңберінде реттеу
47
Қорытынды
49
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
53
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дүние жүзінде интеграциялық үрдістің жедел
және қарқынды дамуының нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің экономикалық
тәуелділігіне байланысты туындаған қарым- қатынастарды реттеу кезінде
қолданылатын әлемдік қауымдастықтың келісімімен құрылған халықаралық құқық
ережелерін білу қажеттілігі туындайды. Экономикалық дауларды шешу кезінде
қатысушы мемлекеттер өздері қолданатын әдістің дұрыс және нәтижелі
болатынына толық сенімді болу керек. Әр мемлекеттің экономикалық қарым-
қатынас шеңберінің ұлғаюына сай және оның түрлі халықаралық ұйымдарға мүше
болу арқылы қарым- қатынас орнатуы мемлекетке белгілі бір міндеттемелер
жүктейді.
Халықаралық қатынастардың тәжірибе және теория жүзінде дамуының түрлі
кезеңдерінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің көптеген әдіс-
тәсілдері қалыптасқан. Мұның бәрі қазіргі халықаралық құқықтағы
қолданылатын барлық әдіс- тәсілдерді жүйелеу қажеттілігін туғызады, сонымен
қатар осы салада теориялық зерттеулерді жүргізудің маңызы зор. Қазақстандық
заң оқулықтарында мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің кешенді
зерттелу жұмыстары жоқ болғандықтан бұл мәселенің өзектілігі жоғарылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев: Қазақстан
экономикалық өсу деңгейіне қарай әлемдік экономикаға дәйекті қосылуы
нәтижесінде өз еркімен болсын, еріксіз болсын әскери- саяси, экономикалық,
діни сипаттағы түрлі аумақтық даулардың иірімдеріне түседі [1, 469 б.] деп
атап көрсеткен. Өркениеттің даму тарихының қай кезеңінде болмасын
мемлекеттер арасында экономикалық мүддеге нұқсан келтіретін даулар саны аз
болған жоқ. Олардың шешімі, соңғы нәтижесі қалай тәмамдалатыны да
мемлекеттер тарапынан әрқашан үлкен қызығушылық туғызатын. Ал өркениеттің
ілгері қарыштап қадам басып келе жатқан уақытында мемлекеттердің
экономикалық байланыстарының кеңеюінің нәтижесінде өзара экономикалық
тәуелділік пайда болады. Мемлекеттердің кез келген мәселеге байланысты
қарама- қайшы көзқарастарының салдарынан дау туындауы ықтимал.
Халықаралық қатынастардың даму тарихына үңілетін болсақ, экономикалық
даулар қарулы қақтығыстарға да әкеліп соғуы мүмкін. Ал қазіргі таңда
мемлекеттер сондай қақтығыстардың алдын алу мақсатында жалпыға бірдей ортақ
мойындалған дауларды реттеудің арнайы әдіс- тәсілдер жиынтығын әзірлеген.
Әлбетте, уақыт өте экономикалық қатынастрадың дамуына байланысты
әдістердің де кейбіреуінің тиімділігі артады, ал кейбіреулері мүлдем
қолданыстан шығып отырады. Сондықтан осы салада жүйелеу және зерттеу
жұмыстарын жүргізу ешқашан өзектілігінен айрылмайды. Жалпы мемлекеттердің
саяси тұрақтылығы, халқының өмір сүру деңгейі, өндірістік, әлеуметтік және
тағы басқа көптеген салаларының дамуына мемлекеттің жүргізетін экономикалық
саясаты, экономикалық жағдайы зор ықпал етеді. Демек, экономика мемлекет
өміріндегі шешуші маңызы бар секторлардың бірі болып табылады.
Экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, басқа қандай сипатта болмасын
халықаралық қатынастарда дау ұғымы әрқашан орын алған, әлі де кездеседі
және болашақта да болуының ықтимал екендігін болжатады. Олай болса, зерттеу
жұмысының тақырыбының өзектілігі дамудың қай сатысында болмасын жоғары
тұрады.
Зерттеу жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Мемлекетаралық дауларды
реттеудің халықаралық – құқықтық негіздері өте күрделі болып табылады.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыптың әртүрлі мәселелерінебайланысты жеке
зерттеу жұмыстары көп кездеседі. Мысалы, халықаралық дауларды шешу
қағидалары туралы А. П. Мовчанның, М.В. Яновскийдің, Д.Б. Левиннің, Г.В.
Игнатенконың, Э.А. Пушминаның еңбектерінде жан- жақты зертелген.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешудің әдіс- тәсңлдері туралы Ю.И.
Рыбакованың, И.П. Блищенконың, В.С. Иваненконың, Ю.В. Алфееваның
еңбектерінде толық қарастырылған.
Арбитражда және сотта істі қарау Г.Г. Шинкаретскаяның, И.В. Фисенконың,
С.Л. Лазареваның, Ф.И. Кожевникованың және Т.К. Лященконың еңбектерінде
көрініс тапқан.
Мемлекетаралық дауларды реттеу мәселелері шетелдік авторлардың да
еңбектерінде жете түсіндіріліп, жан- жақты зерттелген. Олар: Я. Броунли, Г.
Кельзина, С. Бейли, В. Оутрата, Л. Оппенгейм, Д. Стоун, Л. Хенкин, Н.
Нортредж және тағы басқалар.
Зерттеу тақырыбының жеке мәселелеріне ізденіс жұмыстарын жүргізген
қазақстандың авторлар қатарынан М.А. Сарсембаевтың, К. Ш. Хафизованың, Е.М.
Абеннің, У.С. Қасеновтың, У.С. Джекебаевтың еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешудің механизмін зерттеу.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей негізгі міндеттер алға
қойылды:
- халықаралық дауларды реттеудің қалыптасқан дәстүрлі әдістеріне шолу
жасау;
- Қазақстан Республикасының халықаралық дауларды шешуге қатысу
тәжірибесіне талдау жүргізу;
- халықаралық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық экономикалық дауларды
шешу тәртібін зерттеу;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу механизмдерін халықаралық
экономикалық келісімдерге сәйкес реттеу;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды арбитраж немесе сот арқылы
реттеуді қарастыру;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің механизмін жетілдіру
жолдарын іздестіру;
- мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу мақсатында қолданылатын
халықаралық құқық нормалары мен қағидаларына талдау жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістері. Соңғы жылдары мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу үшін дәстүрлі дипломатиялық әдістер белсенді
қолданылды. Олар: келіссөздер, кеңес беру, бітімгершілік келісімдер.
Аталған әдістер экономикалық даудың бастапқы кезеңінде қолданылса, кейін
үрдіс арбитраж немесе сотта қарастырумен жалғасады. Экономикалық дауды
шешудің бұл тәртібі көптеген халықаралық экономикалық келісімдер мен
шарттарда бекітілген.
• Экономикалық дауларды шешудің міндетті процедураларының ішінде ең
нәтижелі болып табылатыны арбитраждық сот арқылы істі қарау.
Экономикалық келісімшарттарды түсіндіру және қолдану кезінде көбірек
таралған дауды шешудің жолы – тараптардың ерекше келісімі бойынша
арбитраждық сот құруы.
• Халықаралық экономикалық дауларды реттеу халықаралық сот мекемелерінде
де жүзеге асырылады.
• Әмбебап және жергілікті халықаралық экономикалық ұйымдардың
экономикалық дауларды шешу қабілеттілігі бар. Олар істі қараудың
көпсатылы тәртібін қолдану арқылы тараптарға өзара тиімді нәтижеге қол
жеткізуге тырысады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының өзінің экономикалық байланыстарын
кеңейту нәтижесінде, оның БҰҰ, ТМД; ХВҚ; ХҚҚДБ сияқты ірі халықаралық
ұйымдарға мүше болуының салдарынан белгілі бір міндеттемелерге ие болу
жағдайында құрылтай құжаттарды бекітілген талаптарға сай болуы үшін және
халықаралық ынтымақтастықта жақсы жетістіктерге қол жеткізу үшін
мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу механизмдерінің шетелдік және
отындақ тәжірибені жинастыру, зерттеу Қазақстан үшін теориялық,
тәжірибелік қызығушылық танытады. Сонымен қатар мемлекетаралық экономикалық
дауларды шешудің әдіс- тәсілдерін ары қарай жүйелеу міндетті түрде
теориялық зерттеулерді қажет етеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Мемлекеттердің экономикалық бірігу үрдісінің жедел дамуы, мемлекеттердің
өзара экономикалық тәуелділігінің артуы дүние жүзі қауымдастығы мойындаған
халықаралық құқық субъектілерінің және мемлекеттер арасындағы белгілі бір
ережелерге зерттеу, талдау жұмыстарын жүргізуге деген қажеттілік туындайды.
1) мемлекетаралық экономикалық дауды реттеу тек қана халықаралық
экономикалық құқық нормалары мен қағидалары шегінде жүзеге асырылмайды.
Басқа да халықаралық құқық салаларының қатысумен реттеледі. Экономикалық
даудың бір ерекшелігі – оның реттеу пәні ретінде мемлекеттердің әр түрлі
салаларында туындайтын қарым- қатынас болуы мүмкін. Мысалы, халықаралық
кеме жүзу, әуе саласы, ғарышқа байланысты әрекеттері және қоршаған ортаны
қорғау. Аталған жағдай айтарлықтай деңгейде басқа күрделі мәселені
туындатады. Ол аумақтық даулар, сәйкесінше, мұндай даулардың саяси да,
экономикалық та сипаты болады. Олай болса, оны шешу мақсатында әдіс таңдау
ерекшелігін талап етеді. Мысалы, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін
анықтау туралы халықаралық дауды мемлекеттер экономикалық даулар қатарына
да, аумақты бөлісу туралы даулардың қатырына да жатқызады. Ал қандай мүдде
шешуші рөл атқаратынын анықтау қиындыққа әкеліп соғады.
2) БҰҰ- ның Халықаралық Соты , Еуропалық ынтымақтастық Соты сияқты
халықаралық сот ұйымдарының құрамы мен қызметі біздің республикамыз үшін
тәжірибесі жағынан көп қызығушылық танытады.
ТМД- ның Экономикалық Сотының экономикалық дауларды шешу механизмінің
дамуы Достастықтағы өзгерістер мен қайта құру үрдістеріне байланысты ең
бастысы, мемлекеттердің Сот құзыретін мойындауы мен оның шешімдерін
орындауы, ал орындамаған жағдайда мемлекеттердің жауапкершілікке тартылу
шараларын қолдануына тәуелді. Халықаралық экономикалық даулардың
Экономикалық Сотта шешілу мәселесін қарастыру нәтижесінде келесідей
қорытындыға келеміз: экономикалық дауларды шешудің қолданыстағы жүйесі
жетілдіруді қажет етеді. Ол Достастыққа мүше- мемлекеттерінің арасындағы
бірігу деңгейіне тәуелді. Экономикалық Соттың басты кемшіліктері:
- сот құзыретінің шегінің тар болуы;
- сотқа шағымданушы субъектілер шеңберінің шектеулі болуы;
- сот шығарған шешімдерді орындау механизмінің болмауы;
Біріншіден, Сотқа шағымдана алатын құқық субъектілер шеңберін кеңейту
керек. Яғни оларға жеке және заңды тұлғаларды қосу керек. Екіншіден, соттың
реттейтін қатынастар аясын ұлғайту. Мысалы, істерді жеке категориялар
бойынша қарастырса, соның ішінде еңбек даулары, ТМД институттары мен
органдары арасындағы азаматтық- құқықтық даулары, ТМД транс- ұлттық
бірлестітерінің арасындағы даулар. Үшіншіден, Соттың шығаратын шешімінің
заңи күші бар, тараптармен орындалуға міндетті және түпкілікті болуы шарт.
Өкінішке орай, бүгінгі таңда ТМД Сотының тәжірибедегі қызметі аса
маңызды емес. Мүмкін ол Сот шығаратын шешімдердің сипаты ұсыныс сипатында
болып табылуының нәтижесі шығар.
3) халықаралық экономикалық даулар тек қана мемлекеттердің экономикалық
қызметін жүзеге асыру кезінде пайда болатынын міндетті түрде ерекшелеу
керек. Мемлекеттер арасындағы бірігу үрдісінің жедел дамуын ескере отырып,
соның нәтижесінде қалыптасып жатқан аймақтық, әмбебап халықаралық
ұйымдардың көбею тенденциясын ескере отырып, экономикалық қатынастардың
күрделенуі мен экономикалық дау ұғымының мазмұны да, сәйкесінше,
толықтырылып, нақтыландырылып отырады.
4) Қазақстан Республикасының экономикалық дауларды шешуге қатысты
халықаралық- құқықтық тәжірибесі әлі тым аз. Осы факторды негізге алып
талдау, зерттеу жұмыстарын терең жүргізетін болсақ, республикада жоғары
білікті дипломатиялық кадрлар жеткіліксіз. Осы салада даулы мәселелрді
реттейтін мамандардың болмауының салдарынан Қазақстан бұрынғы Кеңес
Одағының халықаралық- құқықтық тәжірибесін қолданып келеді.
Жоғарыда қарастырып өткен мәселелер авторға дипломдық жұмыстың тақырыбын
Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің құқықтық аспектілері деп
таңдауға түрткі болды.
Зерттеу объектісі – халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы
халықаралық дауды шешумен байланысты халықаралық қатынастар.
Зерттеу жұмысының пәні – шетелдік және қазақстандық келісімділік
тәжірибесіне талдау жасау нәтижесіне негізделіп, мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу тәртібін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Халықаралық экономикалық дау ұғымының
басқа сипаттағы даулардан арақатынасын ажырату мақсатында салыстырмалы
талдау жұмысының жүргізілуі. Мемлекеттер нарықтық саясатқа ауысуының
қарқынды үрдісіне байланысты экономика саласының рөлі жыл сайын артуда.
Соның нәтижесінде соңғы даму тенденцияларын ескере отырып, мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу әдістері мен механизмдерін жүйелеу және
жетілдіру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы бекітілген көлемде
орындалған. Бітіру жұмысы кіріспеден, 4 тараудан, 13 тармақшадан және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мемлекетаралық экономикалық даудың халықаралық- құқықтық сипаттамасы.
1.1 Халықаралық жағдай, халықаралық дау және халықаралық
экономикалық дау түсінігі мен арақатынасы.
Мемлекетаралық экономикалық дау ұғымының мағынасын ашу үшін
халықаралық қатынастардың басқа да салаларында туындайтын халықаралық
даулармен арақатынасын анықтау керек. Халықаралық құқық теориясында
мемлекеттер арасында жанжал ұғымы жиі қолданылады. Жанжал дегеніміз – екі
немесе одан да көп тараптардың, яғни халықтардың, мемлекеттердің,
мемелекеттер топтарының арасындағы мақсаттары мен мүдделерінің, іс-
әрекеттерінің қақтығысы нысанында көрініс табатын ерекше саяси қатынас.
Халықаралық жанжалды кең мағынасында халықаралық қатынастар жүйесінің
қатысушылары арасындағы қандай да бір қарсылықтар, қақатығыстардың көрініс
алуы. Осы қақтығыстар шиеленіскен кездері тараптар саналы түрде оларды жою,
тоқтату мақсатында бір- біріне бағытталған өзара ашық адал әдіс- тәсілдерді
жүзеге асыра отырып, тиісінше шараларды қолдануы керек. Халықаралық құқықта
жанжалдық қарым- қатынастарды білдіретін 2 ұғым кеңінен таралған: оқиға
және дау. әдетте оларды ажырату үшін қойылған талаптардың ресмилігіне
көңіл аударады: еш заңға нормасына негізделмеген бейресми талаптар
қойылған қақтығыстар оқиға болып саналады. Ал белгілі бір заң нормаларына
сілтеме жасау арқылы тараптардың өзара талап қоюы дау болып саналады. Дау
ұғымының халықаралық концепциясын әзірлеуге жұмсалған көптеген күш- жігерге
қарамастан терминнің қолданылатын жалпы ортақ анықтамасы жоқ. Осы ұғымның
кейбір халықаралық- құқықтық сипатамаларына талдау жасайық: Дау ұғымының
бастапқы концепциясы ретінде Тұрақты Әділет Палатасының 1924 жылғы
анықтамасы танылады. Дау дегеніміз- құқық немесе фактіге қатысты
көзқарастардың әр түрлілігі және екі тұлғаның арасындағы құқықтық
пікірлердің және мүдделердің қақтығысы. Алайда көптеген зерттеушілер
анықтама мазмұнымен толық келіспейді. Себебі анықтамада өзара талаптардың
орындалуы сияқты маңызды шарт жоқ.
Г. Кельзеннің еңбектері бойынша, дау туындау үшін тараптардың біреуі талап
қойып, екіншісінің ол талаптан бас тартуы жеткілікті. Тұрақты Әділет
Палатасының концепциясы көп сынға ұшырады, кейбір авторлар анықтаманың
кемшілігі ретінде даудың ерекше белгілерінің аталмауын, жанжалдасу,
пікірлер қақтығысы тектес ұқсас ұғымдармен арақатынасы ажыратылмаған деп
сын айтады. Сол себепті 1950 жылы БҰҰ- ның Халықаралық Соты дау
концепциясын қайта қарау нәтижесінде келесідей қорытынды берді: дау
туындау үшін бір тараптың талабына екінші тарап міндетті түрде қарсылық
білдіруі керек. Халықаралық даудың тағы бір маңызды ерекшелігі таратардың
мүдделерінің қақтығысы. Г. Морелли дау – тараптар мүдделерін жүзеге асыру
мақсатында ұстанатын позициялардың қарама- қайшылығы.
Халықаралық дау ұғымы халықаралық экономикалық дауға қарағанда
ауқымы кеңірек болып табылады. Аталған екі ұғымның арақатынасын келесідей
ажыратуға болады:
➢ Халықаралық экономикалық даудың реттеу пәні экономикалық қатынастар
болса, халықаралық даудың реттеу пәні болып мемлекеттің жүргізетін
саясатымен байланысты халықаралық қатынастар табылады.
➢ Екі ұғымды салыстыру кезіндегі маңызды айырмашылығы – халықаралық
экономикалық дау ұғымының құқықтық сипаты басымырақ.
➢ Халықаралық экономикалық даудың қатысушы бір тарабы ретінде заңды не
жеке тұлға бола алады, ал халықаралық дауға тек қана халықаралық құқық
субъектілері қатысады.
➢ Халықаралық дауды шешу үрдісі ұзақ мерзімге созылады, нәтижесі көп
жағдайда белгісіз болады.
Халықаралық дау ұғымын анықтау нәтижесінде зерттеушілер арасында даудың
субъектілік құрамы туралы көзқарастардың қайшылығы білінеді. Кейбір
заңгерлердің көзқарасынша, халықаралық дауларға тек қана халықаралық
субъектілер арасындағы даулар жатады. Мысалы, мемлекеттер арасындағы,
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы немесе мемелекеттер мен
ұлттар арасындағы даулар. П. де Ваарт Батыста кең таралған жеке тұлғалардың
халықаралық құқық субъектілігі концепциясына сүйеніп, даудың бір тарабы
жеке тұлға болса да дау халықаралық болып саналады деген тұжырым ұсынады.
Аталған тұжырым зерттеушілердің басым көпашілігінен қолдау таппады. Себебі,
әрбір жеке тұлға өзі орналасқан мемлекет аумағының заңы мен тәртібіне
бағынады.
Э. А. Пушминнің анықтамасы: халықаралық дау – екі немесе одан да көп
халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы реттелмеген нақты қатынастар
шеңберіне байланысты құқықтары мен мүдделеріне сәйкес өзара қалыптасқан
талаптары мен талас- тартыстарының жиынтығы. Халықаралық дау терминінің
анықтамаларының жиынтығын қорытындылай келе, А. Хенкина, Р. К. Пугха, О.
Скачтер және Х. Смит сияқты көрнекті американдық заңгерлердің де
позицияларын ескеру керек.
Халықаралық сот істеріне шығарылған шешімдеріге талдау жұмысын жүргізу
арқылы және Халықаралық Сот анықтамасына негізделе отырып, олар дау
термині ресми- заңды сипатта болады деген қорытынды шығарды. Авторлардың
пікірінше, мемлекеттер арасындағы көзқарастар қақтығысының шешімі
тараптарға іс жүзінде ешқандай ықпал етпесе, онда ол дау болып табылмайды.
Халықаралық жағдай термині ең алғаш рет БҰҰ- ның Жарғысында
аталғанына қарамастан, аталған құжат бұл терминге ешқандай анықтама
бермейді және дау терминінен арақатынасы ажыратылмайды. Жарғының жоспары
бойынша жағдай термині де мемлекеттер арасындағы жанжал, келіспеушілік
дегенді білдіруі керек, бірақ ұғымның ауқымы кеңірек болып табылады. Даумен
салыстырғанда жағдай саяси немесе құқықтық болып бөлінбейді. Сонымен қатар
ол жеке мемлекеттердің мүддесін ғана емес бүкіл әлем қауымдастығының
мүддесіне тиесілі болады.
Жағдай мен дау терминдерінің арақатынасын ажыратуға талдау нәтижесінде
кейбір зерттеушілер келесідей қорытынды шығарады: жағдай – мемлекеттердің
жалпы мүдделерін, ал дау – арнайы мүдделерін білдіреді [2, 156 б.].
Ал халықаралық құқық курсында былай көрсетілген: кез келген дау жағдай
туғызады, ал кез келген жағдай дау емес. Жағдай дау туғызуы мүмкін, алайда
дауға әкеліп соқпауы мүмкін. Дәл осындай бағытты чех заңгері Ян Азуд та
ұстанады. Оның пікірінше, жағдайды келесі кезеңде халықаралық дауға ұласуы
мүмкін даудың бастапқа кезеңі ретінде қарастыруы керек [3, 252 б.].
Дау мен жағдай ұғымдарына салыстырмалы баға беру мақсатында Э. А. Пушмин
жағдай терминіне келесідей анықтама береді: қарсы мүдделердің
қақтығысынан пайда болған мемлекеттер арасында талас- тартыс туғызатын
объективті сипаттағы жағдайлардың жиынтығы. Демек, автордың ойынша,
жағдай терминінің мағынасына үңілсек, жағдай даудың пайда болуына қолайлы
жағдай туғызады, алайда ол әлі дау болып табылмайды. Себебі тараптардың
өзара талап қою шарты жағдайда орын алмаған және жағдайдың маңызды ерекше
белгісіне тараптардың болмауы айтылады [4, 207 б.].
Д. Б. Левин жоғарыда аталған пікірмен келіспейді және келесідей аргумент
келтіреді: жағдай туындаған кезде мүдделер қақатығысы пайда болады.
Мүдделер мемлекеттерге тиесілі, олай болса, тараптар бар болып саналады [5,
112 б.].
Атап айту керек тараптардың мүдделер қақтығысы кезінде тараптар өзара
бір- біріне талап қоймай тұрып та мемлекеттер арасында талас- тартыс болуы
мүмкін. Мысалы, шекарада әскери күштерін шоғырландыру, шекрарға жақын
аумақтарда әскери оқу жұмыстарын жүргізу, шекаралы инциденттер. Дауға
байланысты туындаған жағдайлар, әсіресе аумаққа байланысты әрқашан талап
қою арқылы жүзеге асырылады. Дау немесе жағдай туралы істерді топтастыру
кезінде Қауіпсіздік Кеңесі БҰҰ- ның Жарғысының 3- бөлімінің 27- бапта
көрсетілген талаптарға және Жарғының 34- бабына бағыну керек. Аталған
тұжырымдама Э. А. Пушминнің еңбектеріне сәйкес. Көптеген авторлардың
ойынша, дау және жағдай ұғымдарының арақатынасын ажырату үшін критериилер
мен белгілерді нақтылау керек.
Жалпы алғанда, жағдай деп – болашақ дау мәселесін туғызатын тараптардың
бір- біріне талап қоймастан бұрын қарым- қатынастарының шиеленісуін айтуға
болады. Ал даудың бар- жоқтығын анықтау мақсатында халықаралық дау
терминінің негізгі белгілерін ерекшелеуге болады:
- Екі немесе одан да көп тараптардың болуы.
- Мемлекеттердің ішкі істеріне жататын даулардан тыс қалатын даулар.
- Дауласушы тараптардың өзара талап қоюы.
- Даудың туындағаны туралы фактіні мемлекеттердің мойындауы.
- Даудың реттеу пәнін анықтау.
- Дау пайда болғанға дейінгі тараптар арасындағы келісімшарттық қарым-
қатынастың болғанын немесе болмағанын анықтау.
Кеңес дәуірінде орнатылған халықаралық қатынастар өркениеті халықаралық
экономикалық дау санатын ерекшелеуге, нақтылауға тыйым салды. Халықаралық
құқықтың сапалы жаңа деңгейінде және әлем қауымдастығының қатарындағы
мемлекеттердің экономикалық бірігуі үрдісінің қарқынды жедел даму
нәтижесінде халықаралық экономикалық дау ұғымын белгілеу қажеттілігі пайда
болды. Зерттеушілердің назары экономикалық дауларды басқа халықаралық дау
түрлерінен ажырату мақсатында халықаралық экономикалық даулардың ерекше
белгілерін анықтауға бағытталған.
1.2 Халықаралық экономикалық даудың түсінігі мен ерекше белгілері.
Мемлекетаралық экономикалық дау – мемлекеттердің экономикалық
мүдделеріне, сыртқы экономикалық қатынастарын жүзеге асыруына және
экономикалық құқықтары мен бостандықтарына қатысты өзара талап қоятын, екі
немесе одан да көп халықаралық экономикалық құқық субъектілерінің арасында
пайда болатын құқықтық қатынас.
Мемлекетаралық экономикалық дауды шешу кезінде қазіргі халықаралық құқық
аясында қолданылып жүрген барлық әдістер жарамды болып табылады. Әдісті
таңдау даудың мазмұны мен сипатына және тараптардың еркіне тәуелді. Дауды
шешу мүмкін емес болған жағдайда тараптар өзара келісіммен басқа әдіске
көшуі мүмкін.
Халықаралық экономикалық дау мағынасын толық ашу үшін оның әрбір
белгісіне егжей- тегжейлі жеке тоқталған дұрыс.
Дауда тараптардың болуы.
Қандай даудың болмасын сипатына қарамастан тарптары болады. Халықаралық
экономикалық даудың тараптары ретінде халықаралық жария құқық субъектілері
де, халықаралық жеке құқық субъектілері де танылады. Халықаралық дау болып
мемлекеттер арасындағы, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы
немесе ұйымдар мен ұйымдар арасындағы даулар саналады. Халықаралық
экономикалық дауда тараптардың біреуі – жеке немесе заңды тұлға бола алады.
Сәйкесінше, құқықтық реттеу екі деңгейде жүргізіледі. Олар: халықаралық-
құқықтық реттеу және азаматтық- құқықтық реттеу.
Б. М. Ашавскийдің көзқарасынша, халықаралық экономикалық қатынастар
халықаралық жария құқықпен де, халықаралық жеке құқықпен де реттеледі.
Бірақ осы екі жүйенің де нормалары арнайы және тек қана халықаралық
экономикалық қатынастарды реттеуге бағытталмаған. Сонымен қатар осы екі
жүйенің әрқайсында экономика саласындағы қатынастарды реттеуге бағытталған
нормалар орын алған.
Шетелдік басқа авторлардың пікіріне сүйенсек, жеке және жария тараптар
арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Я. Гилес халықаралық құқық пен
халықаралық жеке құқық халықаралық экономикалық құқық саласындағы жай ғана
серіктестер деп көрстеді. Және олардың реттеу пәніне мемлекеттер арасындағы
экономикалық қатынастар да, ішкі құқық субъектілерінің арасындағы
экономикалық қатынастар да жатады.
Г. В. Игнатенко ойынша, халықаралық экономикалық дауларды мемлекеттік
сипаттағы аралас халықаралық қатынастардың санатына жатқызады [6, 599 б.].
Бұл жағдай соңғы кезде орын алған даудың бір тарабы ретінде мемлекет, ал
екіншісі болып шетелдік заңды немесе жеке тұлға қатысатын даулар қатарының
көбеюімен түсіндіріледі. Оған мысал ретінде Инвестициялық дауларды шешудің
Халықаралық орталығының реттейтін дауларын келтіреміз.Әдетте, халықаралық
дауда қатысушы тараптар саны екеу болып табылады. Алайда көп тараптардың
қатысуымен болатын даулар да кездеседі. Мысалы, Каспиийдің халықаралық-
құқықтық мәртебесі туралы 5 мемлекет арасындағы дауды атап айтуға болады.
Олар: Қазақстан, Әзербайжан, Ресей, Иран және Түркменстан.
Мемлекеттің ішкі ісіне жатпайтын даулар.
Қазіргі таңда халықаралық- құқықтық тәртіпке лайық мемлекеттің ішкі
істеріне жатқызылатын дауларды басқа мемлекет немесе қандай да болмасын
халықаралық органда қарауға беру талап етілмейді. Бұл мәселе БҰҰ- ның
Жарғысының 7 бөлімінің 2- бабында бекітілген. Д. Вержиль мемлекеттің ішкі
істеріне кіретін даулар туралы мәселені қарастыра отырып, нақты дауларды
дәл осы категорияға жатқызу керек екендігін анықтау үшін міндетті түрде
критериилер тізімін жасау қажеттілігін көрсетеді [7, 104 б.].
Мемлекеттің ішкі істеріне жататын дауларды қарамау туралы ескертулер
халықаралық сот пен арбитраждық соттардың міндетті құзыретін шектейді.
Тараптардың өзара талап қоюы
Мемлекеттердің бір объектіге байланысты немесе бір жағдайға байланысты
өзара талап қоюы даудың маңызды белгісі болып табылады. Келісімшарттық
міндеттемелдерді орындамағаны туралы немесе жеткілікті деңгейде
орындамағаны туралы қарсы көзқарастардың қақтығыс жағдайы туындайды. Бұл
жағдайда Сот даудың пайда болғанын белгілеу керек
Тараптардың бір объектіге немесе бір жағдайға байланысты өзара талап
қоюы біржақты талап қоюдан халықаралық дауды ажыратуға ықпалын тигізеді.
Халықаралық даудың осы белгісіне сай даудың объектісіне байланысты ғана
емес, сонымен қатар сол дауды реттеуші халықаралық- құқықтық нормалардың
болуы және оларды қолдануына байланысты да тараптар арасындағы
келіспеушілік сәйкес болу керек. Тек сол жағдайда ғана дау толық
қалыптасады.
Даудың туындағаны туралы фактіні мемлекеттердің мойындауы.
Мемлекеттердің арасында дау пайда болғаны туралы фактіні мойындаған
кезде халықаралық дауды шешудің салдарынан қатысушы тараптардың құқықтары
мен міндеттері анықталады. Дауды шешу үшін бейбіт жол таңдау мақсатында
мемлекеттер дау фактісін мойындайды. Осы шарт орындалғаннан кейін ғана
мемлекетаралық дау халықаралық іс жүргізу үрдісіне ұласады. Тараптар дауды
шешудің әдісін таңдау туралы өзара келісім жасайды.бұл тараптардың дауды
мойындауының қарапайым нысаны. Әдетте, дауды реттеуді өзара келісім арқылы
жүзеге асыру кезінде мемлекеттер келіссөздер, консультациялар және
дипломатиялық хат алмасу сияқты әдістерді қолданады.
Мүдделі мемлекеттердің дауды халықаралық ұйымға немесе халықаралық сот
органына беру нысандары әр түрлі болады. Ең көп таралған және жиі
кездесетіндері:
• Мемлекеттердің дауды қарау үшін халықаралық сотқа немесе халықаралық
арбитражға беруін дау пайда болған соң келісімшарт жасасу арқылы
жүзеге асыру.
• Дау пайда болмас бұрын оны қарауға халықаралық сотқа немесе
халықаралық арбитражға беру туралы келісім.
• Даудың пайда болғанын біржақты мойындау мемлекеттің декларация, арыз
сияқты актілерін қабылдаумен немесе үнсіз келісім арқылы жүзеге
асырылады.
Даудың реттеу пәнін анықтау.
Қазіргі таңдағы халықаралық экономикалық қатынастардың күрделілігіне
байланысты халықаралық экономикалық даулардың реттеу пәнін нақты анықтау
мүмкін емес. Сонда да халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, халықаралық
экономикалық дауларды келесідей топтастырамыз:
- инвестицияларға;
- шикізат және тауарлар экспорты және импортына;
- энергетикаға;
- несие беруге;
- қаржы операцияларына;
- халықаралық есептесуге;
- салық салу және тарифтерге;
- ғылыми- техникалық ынтымақтастыққа;
- өндіріс түрлері мен технологиялық кооперацияларға;
- өндірістік жеке меншікті қорғауға және авторлық құқыққа байланысты
даулар.
Экономикалық қатынастардың даму мен күрделенуіне байланысты экономикалық
даулардың реттеу пәнінің шеңбері кеңейе түседі.
Дау пайда болғанға дейінгі тараптар арасындағы келісімшарттық қарым-
қатынастардың болғанын немесе болмағанын анықтау.
Халықаралық экономикалық қатынастарда кез келген келіспеушілік дауға
әкеліп соқпайды. Дау олардың арасындағы қарым- қатынасына негіз болатын
нақты байланыс бар болса туындауы мүмкін. Халықаралық экономикалық
қатынастарды құқықтық реттеудің негізгі заңды нысаны халықаралық шарт болып
табылады.ол халықаралық экономикалық құқық субъектілерінің арасындағы
құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Міндеттемелерді толық орындамаса
немесе жеткілікті деңгейде орындамағаны үшін туындаған наразылық дауға
ұласады. Кез келген экономикалық келісімшарт жасаған кезде тараптар өз
құқықтары мен міндеттерін егжей- тегжейлі белгілесе де, мұндай әрекет
міндеттемелердің толық орындалуына кепілдік бермейді. Сәйкесінше, алдын ала
ресми рәсімделген құжаттардың болуына қарамастан Келісуші тараптар арасында
олардың құқықтарына байланысты, қарым- қатынастар әділдігіне байланысты
әртүрлі келіспеушіліктер кездеседі.
3. Халықаралық экономикалық даудың жіктелуі.
Халықаралық экономикалық даудың жіктелуіне байланысты зерттеушілердің
көзқарастары әр түрлі болып келеді.себебі аталған мәселеге қатысты
категорияларға жіктеу үшін ешқандай нақты критерий жоқ. БҰҰ-ның бекіткен
критерийлеріне сай БҰҰ дауларды келесідей жіктейді:
1. Халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікке қауіп төндіретін
даулар.
2. жергілікті және әмбебап сипаттағы даулар.
3. құқықтық және ққықтық емес сипаттағы даулар.
БҰҰ Жарғысында ұсынылған критерийлер мен жіктеу негізінде халықаралық
дауларды шешудің белгілі бір тәртібін ұсынады. Халықаралық бейбітшілікті
бұзатын және оған қауіп төндіретін даулар Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік
Кеңесінде қарастырылады, ал жергілікті дауларды қарау мәселесі аумақтық
ұйымдарға беріледі. Және де құқықтық сипаты бар даулар БҰҰ-ның халықаралық
сотымен қаралады.
Жалпы алғанда аталған дауларды жіктеу формасын халықаралық экономикалық
дауларға да қодануға болатынын мойындау керек. Алайца көптеген жағдайларда
экономикалық сипаттағы даулар халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікке
ешқандай қауіп төндірмейді.
Даудың әмбебап және аймақтық деңгейге жататындығы туралы мәселе В.К.
Собакин, Э.А. Пушмин, Д.Б. Левин сияқты авторлармен зерттелген.
В.К.Собакиннің көзқарасы бойынша, жергілікті дау өзіндік белгілерге сай
болу керек. Біріншіден, дауға қатысушы мемлекеттер нақты бір географиялық
аумақта орналасуы шарт. Екіншіден, даудың үрдісі осы аймақтың шегінен тыс
орналасқан көрші мемлекеттерге ешқандай қауіп төндірмеу керек. Жоғарыдағы
тұжырымды қолдай отырып, Э.А. Пушмин дауларды екі түрге жіктеді: жергілікті
және аймақтық. Халықаралық құқықта дауларды жіктеудегі ең аз зерттелген
қиын және даулы мәселе халықаралық даулардың құқытық және саяси болып
бөлінуі. Халықаралық экономикалық дау термині қазіргі уақытқа дейін
халықаралық құқық теориясында құқықтық дауға жатқызылып келді. Осы мәселеге
байланысты Г. Кельзиннің позициясы: кез келген дау немесе жанжалдың
экономикалық және саяси сипаты болады, ал осы мүдделерді бақылаушы құқықтық
тәртіпке сәйкес дау құқықтық немесе құқықтық емес болып табылады.
Халықаралық экономиканың субъектілеріне байланысты экономикалық даулар:
1. мемлекеттер арасындағы даулар
2. халықаралық (экономикалық) ұйымдар арасындағы даулар.
3. мемлекет және халықаралық (экономиклық) ұйым арасындағы даулар.
4. мемлекет және ол қатысушы мүше- мемлекеті болып табылмайтын
халықаралық (экономикалық) ұйым арасындағы даулар.
5. халықаралық (экономикалық) ұйымның мүше- мемлекеттерінің арасындағы
даулар.
6. мемлекет пен шетелдік заңды тұлға арасындағы даулар.
7. мемлекет пен шетелдік заңды тұлға арасындағы даулар.
8. халықаралық (экономикалық) ұйым және заңды және жеке тұлға
арасындағы даулар.
Халықаралық экономикалық дауларды реттейтін пәніне қарай ең көп таралған
топтарын анықтауға болады. Олар сауда, инвестициялық, салықтық,
ауылшаруашылық, өндірістік, технологиялық кооперациялар және халықаралық
тасымалдауға байланысты жиі кездесетін даулар болып табылады.
Халықаралық экономикалық даулар қатысушылар санына байланысты екіжақты
және көпжақты болып бөлінеді. Халықаралық экономикалық даудың сипатын
анықтау арқылы мемлекетаралық дауды шешу әдістерін дұрыс таңдай аламыз.
Қазіргі таңда дауларды шешудің келіссөздер, кеңес беру, бітімгершілік
процедуралар сияқты өзара тығыз байланысты тәсілдері қолданыста кең
таралған. Аталған дауларды шешу әдістері арбитраждық немесе істі сотта
қарау әдістерінен бұрын қолданылады. Яғни тараптардың дауды өздері шешуіне
мүмкіндік береді. Халықаралық экономикалық дауларды халықаралық әмбебап
және аумақтық экономикалық ұйымдар шегінде де қарауға болады. Алайда
халықаралық экономикалық дауларды шешудің ең тиімді әдісі ол – дауды
арбитраждық тәртіп арқылы шешу. Ол көбінесе дауды дипломатиялық келіссөздер
жүргізу арқылы ортақ нәтижеге қол жеткізе алмағанда пайдаланылады. Тек қана
арбитраж процедурасы экономикалық келісімшарттардың халықаралық
экономикалық ұйымның жарғыларына заңи түсініктеме береді және олардың дұрыс
қолданылуын қамтамасыз ете алады. Сондықтан осы әдіс жиі қолданылады.
Халықаралық экономикалық дауларды шешу үшін қолданылатын халықаралық
құқықтың қайнар көздері. Халықаралық құқықтың қайнар көздері халықаралық
Біріккен Ұлттар Ұйымының Сот Статутының 38- бабында көрсетілген. Бапқа
сәйкес көрсетілгендей Сот дауларды шешу мақсатында:
- Халықаралық конвенцияларды (арнайы және жалпы);
- Халықаралық әдет- ғұрыптарды;
- Ортақ құқық қағидаларын;
- 59- баптың ескертпесіне сәйкес құқықтық нормаларды анықтау үшін
қосымша әдіс ретінде жария құқық бойынша доктриналар мен шығарылған
сот шешімдерін қолдана алады.
Халықаралық құқықтың кейбір қайнар көздері ретінде халықаралық
ұйымдардың резолюциялары мен шешімдерін және мемлекеттердің біржақты
актілерін жатқызуға болады.
Экономикалық келісімдерде келесідей көрсетілуі мүмкін даулар туындаған
жағдайда олар халықаралық құқық нормаларын ескеру арқылы шешіледі немесе
туындаған дауды шешуге қолданылатын халықаралық құқықтың нақты қайнар
көздерінің тізімі көрсетіледі. Халықаралық келісімшарт – халықаралық
құқықтың ең көп таралған қайнар көзі болып табылады. Келісімшарт тәжірибесі
экономиканың барлық облысында қолданылады. Көптеген мемлекеттер арасында
экономикалық қатынастарды реттеу мақсатында көпжақты немесе екіжақты
келісімшарттар жасалған. Қазіргі таңда келісімшарттар келесідей болып екіге
бөлінеді:
1. экономикалық қатынастар мәселесін қарастыратын саяси келісімшарттар.
Мысалы, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы,ТМД құру туралы келісім.
2. мемлекеттердің белгілі бір қызмет саласындағы нақты экономикалық
қатынастарды реттейтін экономикалық келісімшарттар. Мысалы, 1994 жылғы 15
сәуірдегі Еркін сауда жасау аумағын құру туралы келісімшарт, 1994 жылғы
30 сәуірдегі Біркелкі экономикалық кеңістік құру туралы келісімшарт,
Қазақстан Республикасынының шетелдік мемлекеттермен инвестицияны қорғау
және қолдау туралы келісімшарттары.
Экономикалық келісімшарттар бірнеше түрге бөлінеді:
✓ Сауда келісімшарттары. Мемлекеттер арасындағы сауда
операцияларын жүргізудің құқықтық негізі құрайды.
✓ Техникалық ынтымақтастық туралы келісімшарттар.
✓ Экспорт және импорттаушы мемлекеттер арасындағы тауар
келісімшарттары.
✓ Халықаралық есеп- айырысу туралы келісімшарттар.Төлемдерді
жүзеге асыруды реттеу мақсатында жасалады.
✓ Несие беру немесе алу туралы келісімшарттар.
✓ Жүкті теңіз жолы, темір жол, әуе және автомобиль арқылы
тасмылдау туралы келісімшарттар.
✓ Инвестицияларды өзара қолдау және қорғау туралы
келісімшарттар.
✓ Салық салу саласында жаслған келісімшарттар.
Халықаралық экономикалық құқықтың арнайы немесе салалық қағидалары
келесідей болып табылады:
а) өзінің табиғи ресурстары мен барлық экономикалық қызметін басқару мен
иеленудегі мемлекеттің толық егемендік қағидасы.
ә) мемлекеттердің сыртқы экономикалық байланыстарын ұйымдастыру түрін еркін
таңдау қағидасы.
б) әділ экономикалық ынтымақтастық қағидасы.
в) экономикалық дискриминацияламау қағидасы.
г) даму мақсатында халықаралық ынтымақтастық құру қағидасы.
д) теңіз жанында орналаспаған мемлекеттердің теңізге еркін кіріп- шығу
қағидасы.
е) екі жеке менгік жүйесінің теңдігі.
ж) әлеуметтік үрдіске ықпал ету қағидасы. Халықаралық экономикалық және
ғылыми- техникалық қатынастарды дамыту қағидасы [8, 39 б.].
Көптеген зерттеушілердің ортақ пікірінше, халықаралық экономикалық құқық
қағидаларының қалыптасу үрдісі әлі толық аяқталған жоқ. Себебі көптеген
мемлекеттер өздерінің мүдделеріне сәйкес түрлі гипотезалар ұсынады. Осы
мәселеге байланысты М. М. Богуславскийдің көзқарасынша: қағидалар санының
көбеюі халықаралық экономикалық қатынастардың тұрақтануына, сенімділіктің
артуына зор ықпал етеді [9, 303 б.].
1. Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық
әдістері мен тәсілдері
2.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық әдістері
Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық құқықтық
әдістері. Халықаралық дауларды шешудің әдіс- тәсілдері өз бетінше
халықаралық- құқықтық институт болып табылады және біртектес халықаралық
қатынастарды реттейтін құқықтар мен нормалар жиынтығы ретінде анықталады.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу дегеніміз – халыөаралық құқық
субъектілерінің арасындағы дауларды ешқандай мәжбүрлеу нысанын қолданбай
халықаралық құқыққа сай реттеуі. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу
туралы ең бірінші маңызды құқықтық акт 1907 жылы Гаага конференциясында
қабылданған Халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу туралы
Конвенция. 1928 жылы 26 қыркүйекте Ұлттар Лигасымен аталған мәселеге
байланысты Жалпы акт қабылданды. Осы әдістерді жетілдіру мақстатында БҰҰ-
мен көптеген декларациялары мен резолюциялар қабылданды. Аумақтық
деңгейдегі халықаралық дауларды шешу мәселесіне қатысты келісімшарттарға
1948 жылғы Американдық мемлекеттер арасындағы шартты, 1957 жылғы Еуропа
Кеңесімен қабылданған конвенцияны және аумақтық ұйымдардың Жарғыларында
қарастырылған дауларды бейбіт реттеу туралы нормалар жиынтығы жатқызылады.
Дауларды бейбіт жолмен шешу механизмдері көпжақты халықаралылық
конвенцияларда, екіжақты шарттардың мазмұнында көп кездеседі [10, 340 б.].
Халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидасы халықаралық құқықта ең негізгі
және маңызды рөл атқарады. Дауларды бейбіт жолмен шешуді жүзеге асырудың
әдістері:
- келіссөздер жүргізу және кеңес беру;
- адал қызмет көрсету, делдалдық ету;
- бітімгершілік комиссиялары;
- халықаралық ұйымдарға жүгіну;
- халықаралық арбитраж;
- халықаралық сот органдарына жүгіну;
- экономикалық дауларды халықаралық экономикалық келісімдерге сәйкес
реттеу.
Жоғарыда атап өткендей халықаралық экономикалық дауларды шешудің әдіс-
тәсілдері жеке жүйе болып ерекшеленеді. Себебі, халықаралық құқықта
даулардың сипаты мен түріне тәуелсіз болып келетін халықаралық дауларды
шешудің біркелкі жүйесі бар. Оған қарамастан көптеген зерттеушілер
тараптардың дауды реттеуге және шешім шығару үрдісіне қатысу немесе
қатыспау деңгейін ескере отырып, халықаралық дауларды шешудің әдістерін 3
топқа бөледі:
1. дипломатиялық әдістер (келіссөздер, кеңес беру);
2. халықаралық бітімгершілік әдістер (адал қызмет көрсету,
делдалдық қызмет көрсету, даудың халықаралық ұйымда қаралуы);
3. халықаралық сотта және арбитражда істі қарау.
Аталған 3 топқа талдау жұмысын жүргізу арқылы халықаралық экономикалық
дауларды шешуде нақты басымдылыққа ие болатын әдістер тобын анықтаймыз.
2.2 Келіссөздер
Д.Б. Левиннің айтуынша, дауды шешудің әдістерінің ішінде ең тиімді және
әмбебаптық болып табылатын келіссөздер жүргізу әдісі. Дауға қатысушы
тараптар дауды шешудің бастапқы кезеңінде келіссөздер жүргізеді.
Келіссөздердің ортақ келісімге қол жеткізу мақсатында қолданылатын бастапқы
тиімді әдіс екенін регламенттейтін халықаралық қкеліссөздер құқықтық қайнар
көздері: 1988 және 1907 жылдардағы халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен
шешу туралы Гаага конвенциялары, БҰҰ Жарғысының 33- бабы, 1949 жылғы
халықаралық дауларды бейбіт шешу туралы Жалпы акт, 1982 жылғы Маниль
декларациясы. Келіссөздер жүргізудің ең басты талабы – тараптардың теңдігі
болып табылады. келіссөздер жүргізу барысында тараптар бір- біріне алдын-
ала талап, ультиматум қоюға немесе мәжбүрлеу, қысым жасауға тыйым салынады.
Бұл әдіс нәтижелі болу үшін тараптардың еркі мен мүдделері теңдей
ескеріліп, ортақ шешімге келудің жолдары бірге іздестірілуі керек.
Мемлекеттер келіссөздерді жүргізуге қатысуға ғана емес қажет болған
жағдайда ортақ келісімге келгенше келіссөзді мүмкіндігінше ұзақ жүргізуге
міндеттенеді. У. Жекебаев, И.П. Блищенко, В.Ф. Шавров, И. И: Лукашук, О.В.
Богданов, Л. Оппенгейм сияқты авторлар дипломатиялық келіссөз жүргізудің
келесідей артықшылықтарын атап көрсетеді:
• ең қарапайым әдіс
• үшінші мемлекеттер тарапынан араласу немесе қысым көрсетуді жояды;
• дауға қатысушы мемлекеттердің еркіндігіне кепілдік береді;
• әмбебап сипатты, яғни барлық халықаралық дауларды бейбіт шешудің әдіс-
тәсілдерінің құрама элементі.
Қазіргі халықаралық құқықта келіссөздердің реглементі туралы ешқандай
нақты норма жоқ. Дауға қатысушы мемлекеттер келіссөздің басталуын, шешім
қабылдау мерзімін, келіссөз жүргізудің ұзақтығын өздері анықтайды.
Келіссөздің барлық кезеңдерінде тараптар өзара тиімділік пен ортақ нәтижеге
қол жеткізу үшін барлық күш- жігерін жұмылдыруы тиіс. Халықаралық құқықта
ерекше белгілеріне сәйкес келіссөздерді бірнеше топқа бөлуге болады:
Келіссөздер жүргізу нысанына қарай:
а) ауызша (отырыс, кездесу, мәжіліс);
ә) жазбаша (нота, хат, ескертпе хат алмасу).
Келіссөздер жүргізуші мемлекеттердің өкілдерінің деңгейіне байланысты:
а) мемлекет басшыларымен басқарылатын делегациялар, басшылар деңгейінде;
ә) үкімет басшылары деңгейінде;
б) сыртқы істер министрлерінің деңгейінде.
Қатысушылар санына қарай:
а) екіжақты (кездесу, кеңес беру);
ә) көпжақты (кездесу, кеңес беру, мәжіліс, конференция).
Көпжақты келіссөздердің түрлері:
▪ үшінші тараптың қатысуымен жүргізілетін келіссөздер (адал қызмет
көрсету, делдалдық қызмет көрсету);
▪ консультативті органды қолдану арқылы жүргізілетін келіссөздер.
▪ тұрақты үкіметаралық халықаралық органдар мен халықаралық ұйымдар
шегінде жүргізілетін келіссөздер.
Егер келісуші тараптар келіссөздер нәтижесінде ортақ шешімге келе
алмаса, дереу басқа бейбіт әдістеріне көшеді.
2.3 Халықаралық бітімгершілік әдістер.
Адал қызмет көрсету, делдалдық қызмет көрсету
Мемлекеттер өзара ортақ келісімге келе алмайтын жағдайлар да туындайды.
Мұндайда үшінші мемлекеттердің араласуымен адал қызмет көрсету немесе
делдалдық қызмет көрсету жүзеге асырылады. Үшінші тараптың міндеттемесіне
дауға қатысушы мемлекеттер арасында келіссөз жүргізуді ұйымдастыру жатады.
Үшінші тарап дауға бейтарап қарайтын, еш мүддесіз мемлекет болу керек. В.А.
Василенконың пікірінше, адал қызмет көрсету шектеулі және көмекші сипатта
болады, алайда зор ықылас пен көп қаржылай шығындарды қажет етеді. Адал
қызмет көрсету мен делдалдық қызмет көрсету туралы 1899 және 1907
жылдардағы Гаага конвенцияларының 3 және 6- баптарында нақты айқындалған.
Аталған конвенцияның 8- бабында делдалдық көрсетудің ерекше түрі
сипатталған. Бапқа сәйкес, дауласушы мемлекеттер әрбіреуі өз өкілі ретінде
екі ұлы державаны делдал қызметіне таңдайды. Осы екі держава даудың пәні
мен объектісіне байланысты талқылау жүргізеді. Ал ол уақытта дауласушы екі
мемлекет арасында ешқандай қарым- қатынас ж.зеге асырылмау керек. Осындай
делдалдық қызмет көмегімен 1963 жылы Алжир мен Морокко арасындағы шекара
дауы шешілді. Кең құқық көлемін иеленен отырып, делдал қызметін атқарушы
белгілі бір міндеттемелерді орындау керек: бір тарапқа зиян келтіру арқылы
екінші тарапқа көмектесуден бас тарту, мемлекеттердің егемендігінің тең
екенін мойындау және олардың абыройы мен ар- ожданын құрметтеу. Адал қызмет
көрсету мен делдалыө өызмет көрсету жеке сипатта да, ұжымдық сипатта да
бола алады. Яғни, делдал қызметін мемлекеттер, халықаралық ұйымдар немесе
олардың лауазымды тұлғалары мен қоғам қайраткерлері жүзеге асыра алады.
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде делдалдық қызметті Қауіпсіздік
Кеңесінің резолюциясының негізінде БҰҰ- ның Бас хатшысы мен ұйымның арнайы
мамандандырылған өкілдері жиі жүзеге асырады [10, 343 б.]. Қызмет көрсету
үшін үшінші мемлекет алдымен дауласушы мемлекеттермен тікелей қатынас
орнату керек. Яғни ұсыныс, тілек, ниет білдіру арқылы атқарылады. Дауға
қатысушы тараптар оны қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін. Халықаралық
құқық тәжірибесі көрсеткендей, қызмет көрсетуді тек қана мемлекеттер ғана
емес, сонымен қатар халықаралық ұйымдар және олардың кейбір органдары
жүзеге асыра алады. Мысалы, БҰҰ- ның Жарғысының 33- бабының 2- тармағының
негізінде Қауіпсіздік Кеңесі қажет болған жағдайда дауға қатысушы
мемлекеттерден дауды бейбіт әдіс арқылы шешуді талап етуге құқылы.
Жалпы алғанда адал қызмет көрсету, делдалдық қызмет көрсету және
келіссөздер экономикалық дауларды шешу барысында қолданылады. Бірақ әдетте
делдалдық қызмет көрсету, адал қызмет көрсету сирек қолданылады. Олар
көбінесе дау шиеленісіп кеткенде немесе ұзақ мерзімге созылған жағдайларда
пайдаланылады.
2.4 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің
көмекші тәсілдері
Келісімділік процедурасы – бейбіт жолмен реттеудің халықаралық- құықтық
әдісі. Дауға қатысушы тараптардың теңдігі негізінде үшінші мемлекеттердің
өкілдерінен тұратын комиссия құрылады. Комиссиялардың 2 түрі бар: 1.
келісімділік комиссиясы. 2. тергеу комиссиясы.
Келісімділік комиссия тараптарды бітімгершілікке келтіру мақсатында
олардың мүдделерін ескере отырып, келісімділік жобасын әзірлейді.
Келісімділік процедурасының толық регламенті 1928 жылғы 26 қыркүйектегі
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу туралы Жалпы актіде көрініс
тапты. 1949 жылы 28 сәуірде БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес 2- бап бойынша 2 түрлі келісімділік
комиссия құрылады: тұрақты және арнайы. Тұрақты комиссия 6 ай мерзім
ішінде, ал арнайы комиссия 3 айда құрылуы тиіс. Зерттеушілердің байқауынша,
келісімділік комиссияларын құру мемлекеттер арасындағы дау- жанжалдар
жүйелі сипат алған кезде тиімді болады.
Жалпы актіде комиссия құрамын сайлау тәртібі мен оны ұйымдастырудың
элементтері регламенттеледі. Ал дауды қарау тәртібі егер тараптар өзгеше
келіспесе, комиссияның өзімен анықталады. Келісімділік комиссиясы
тараптардан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz