XVI ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ мемлекеті
1. ҚАСЫМ ХАН. ХАНДЫҚГЫҢ ӨРЛЕУІ. ЖЕР АУМАҒЫНЫҢ КЕҢЕЮІ
2. XVIҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ
БИЛЕУППЛЕРШЩ МАУАРАННАХРДЫҢ ӨЗБЕК ХАНДАРЫМЕН
ӨЗАРА ҚАРЫМ.ҚАТЬШАСТАРЫ
2. XVIҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ
БИЛЕУППЛЕРШЩ МАУАРАННАХРДЫҢ ӨЗБЕК ХАНДАРЫМЕН
ӨЗАРА ҚАРЫМ.ҚАТЬШАСТАРЫ
Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы Қасым 1445 жыл шамасында туған;1513жылы күзде Шу өзені жағасында онымен Шағатай ұрпағы Саид хан арасында жүздесу болған кезде, олар-дың замандасы Мырза Хайдар Дуғлаттың айтуына қарағанда, «Қасым хан-ның жасы алпыстан асып, жетпіске жақындаған еді». Оның Жаһан бегім есімді анасы Шайбани ханның бауыры Махмұд сұлтанның шешесінің ту-ған сіңлісі болатын. Уақыт қастерлі қасиетке айналдырған үлкенге бағыну дәстүрін ұстанған нағыз дала ұлы ретінде Қасым сұлтан әкесінің үлгісі бой-ынша бастапқыда барлық жағынан Бұрындық ханның айтқанынан шық-пай, бас иіп жүрді деп жазады Мырза Хайдар. Шынында да, Шайбани хан-ның қазақ билеушілерімен XV ғасырдуң 80-жылдарындағы соғыстары суреттеуге байланысты деректемелерде Касымсұлтан Қыпшақтың«белгілі сұлтандары мен даңқты баһадүрлерінің» бірі және Бұрындық ханның атты әскерінің басшысыіһелінген. Жұрттың пікірі адамды билікке лайық деп тапса, көбінесе биліктің өзі қуып келетіні қашаннан белгілі. XVІ ғасырдың басына қарай Қасым сұлтанның жеке билігі қатгы күшейді. Қасым сұлтанның күшеюін оның ағасы Әдік (Атик) сұлтанның Шайбаңи хан 1503 жылы Ташкентгі басып алғаннан кейін көп ұзамай қайтыс болуымен байланыс-тыратын Мырза Хайдар Жәнібек хан ұлы жағдайынын нығаю себептері жайлы ешнәрсе айтпайды. Бұл деректерді біз Махмұд ибн Уәлидің «Бахр әл-асрар» деген шығармасынан табамыз, ол Шайбани ханның 1504 жылғы көктемнің басындағы Әндіжанға жорығын суреттей келіп, былай деп ха-барлайды: «Бұл кезде Қасым хан маңғыттардан көмек алып, солардың қол-дауымен бүкіл Қыпшақ даласында үстемдікті қаратып алды, сейтіп оның Ташкент пен Түркістан шегіне шапқыншылык және шабуыл жасауына мүмкіндігі болды»1.
Қасым сұлтан хандықтағы билік пен инициатива іс жүзінде өз қолында екенін білгенімен, көреген саясатшы ретінде ол сақ болды, жағдай мәселенің шешілуін тездетуге мүмкіндік беретін жерде шыдамдылықпен аңысын андай білді. Мырза Хайдардың айтуынша, І510 жылы шайбанилер Қасымның ұлы-сына шапқыншылық жасаған «кезде-ақ оның билігі жоғары болғаны сон-ша, Бұрындық хан жөнінде ешкім ойына алмаса да, ол әлі хан атағын алма-ған еді. Бірақ ол (Қасым) Бұрындық ханға жақын жүргісі келмеді, өйткені жақын жүріп, тиісінше құрмет керсетпесе, ханға карсы шыққандық болар еді, ал оған бағынуды жаны қаламады, сондықган да ол Бұрындық ханнан аулак, жүруге тырысты».
Хандықтағы аса ықпалды екі адамның бақталастығы сайып келгенде құдіретті де жігерлі сұлтанның жеңіеке жетіп, бар беделінен айрылған хан-ның қуылуымен аяқталды. Ерте дегенде 1511 жылдың күзінде Бұрындық хан маңайындағы бір топ адаммен бірге Мауараннахрға кетті. Хандықга жоғарғы билік Жәнібек ұрпағына көшті, олардың ішінде бірінші болып оның ұлдары-ның ең дарындысы Қасым сұлтан хандық құрды.
Қасым сұлтан хандықтағы билік пен инициатива іс жүзінде өз қолында екенін білгенімен, көреген саясатшы ретінде ол сақ болды, жағдай мәселенің шешілуін тездетуге мүмкіндік беретін жерде шыдамдылықпен аңысын андай білді. Мырза Хайдардың айтуынша, І510 жылы шайбанилер Қасымның ұлы-сына шапқыншылық жасаған «кезде-ақ оның билігі жоғары болғаны сон-ша, Бұрындық хан жөнінде ешкім ойына алмаса да, ол әлі хан атағын алма-ған еді. Бірақ ол (Қасым) Бұрындық ханға жақын жүргісі келмеді, өйткені жақын жүріп, тиісінше құрмет керсетпесе, ханға карсы шыққандық болар еді, ал оған бағынуды жаны қаламады, сондықган да ол Бұрындық ханнан аулак, жүруге тырысты».
Хандықтағы аса ықпалды екі адамның бақталастығы сайып келгенде құдіретті де жігерлі сұлтанның жеңіеке жетіп, бар беделінен айрылған хан-ның қуылуымен аяқталды. Ерте дегенде 1511 жылдың күзінде Бұрындық хан маңайындағы бір топ адаммен бірге Мауараннахрға кетті. Хандықга жоғарғы билік Жәнібек ұрпағына көшті, олардың ішінде бірінші болып оның ұлдары-ның ең дарындысы Қасым сұлтан хандық құрды.
XVI ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
МЕМЛЕКЕТІ
1. ҚАСЫМ ХАН. ХАНДЫҚГЫҢ ӨРЛЕУІ. ЖЕР АУМАҒЫНЫҢ КЕҢЕЮІ
Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы Қасым
1445 жыл шамасында туған;1513жылы күзде Шу өзені жағасында онымен Шағатай
ұрпағы Саид хан арасында жүздесу болған кезде, олар-дың замандасы Мырза
Хайдар Дуғлаттың айтуына қарағанда, Қасым хан-ның жасы алпыстан асып,
жетпіске жақындаған еді. Оның Жаһан бегім есімді анасы Шайбани ханның
бауыры Махмұд сұлтанның шешесінің ту-ған сіңлісі болатын. Уақыт қастерлі
қасиетке айналдырған үлкенге бағыну дәстүрін ұстанған нағыз дала ұлы
ретінде Қасым сұлтан әкесінің үлгісі бой-ынша бастапқыда барлық жағынан
Бұрындық ханның айтқанынан шық-пай, бас иіп жүрді деп жазады Мырза Хайдар.
Шынында да, Шайбани хан-ның қазақ билеушілерімен XV ғасырдуң 80-
жылдарындағы соғыстары суреттеуге байланысты деректемелерде Касымсұлтан
Қыпшақтыңбелгілі сұлтандары мен даңқты баһадүрлерінің бірі және Бұрындық
ханның атты әскерінің басшысыіһелінген. Жұрттың пікірі адамды билікке
лайық деп тапса, көбінесе биліктің өзі қуып келетіні қашаннан белгілі.
XVІ ғасырдың басына қарай Қасым сұлтанның жеке билігі қатгы күшейді.
Қасым сұлтанның күшеюін оның ағасы Әдік (Атик) сұлтанның Шайбаңи хан 1503
жылы Ташкентгі басып алғаннан кейін көп ұзамай қайтыс болуымен байланыс-
тыратын Мырза Хайдар Жәнібек хан ұлы жағдайынын нығаю себептері жайлы
ешнәрсе айтпайды. Бұл деректерді біз Махмұд ибн Уәлидің Бахр әл-асрар
деген шығармасынан табамыз, ол Шайбани ханның 1504 жылғы көктемнің
басындағы Әндіжанға жорығын суреттей келіп, былай деп ха-барлайды: Бұл
кезде Қасым хан маңғыттардан көмек алып, солардың қол-дауымен бүкіл Қыпшақ
даласында үстемдікті қаратып алды, сейтіп оның Ташкент пен Түркістан шегіне
шапқыншылык және шабуыл жасауына мүмкіндігі болды1.
Қасым сұлтан хандықтағы билік пен инициатива іс жүзінде өз қолында
екенін білгенімен, көреген саясатшы ретінде ол сақ болды, жағдай мәселенің
шешілуін тездетуге мүмкіндік беретін жерде шыдамдылықпен аңысын андай
білді. Мырза Хайдардың айтуынша, І510 жылы шайбанилер Қасымның ұлы-сына
шапқыншылық жасаған кезде-ақ оның билігі жоғары болғаны сон-ша, Бұрындық
хан жөнінде ешкім ойына алмаса да, ол әлі хан атағын алма-ған еді. Бірақ ол
(Қасым) Бұрындық ханға жақын жүргісі келмеді, өйткені жақын жүріп,
тиісінше құрмет керсетпесе, ханға карсы шыққандық болар еді, ал оған
бағынуды жаны қаламады, сондықган да ол Бұрындық ханнан аулак, жүруге
тырысты.
Хандықтағы аса ықпалды екі адамның бақталастығы сайып келгенде
құдіретті де жігерлі сұлтанның жеңіеке жетіп, бар беделінен айрылған хан-
ның қуылуымен аяқталды. Ерте дегенде 1511 жылдың күзінде Бұрындық хан
маңайындағы бір топ адаммен бірге Мауараннахрға кетті. Хандықга жоғарғы
билік Жәнібек ұрпағына көшті, олардың ішінде бірінші болып оның ұлдары-ның
ең дарындысы Қасым сұлтан хандық құрды.
Бұрыңдық ханның Шайхым, Санжар-Жаһан, Жаһан-Бақгы, Кімсін деген төрт
ұлы және бірнеше қызы болған. Оның Дәдім ханым деген бір қызы Жәнібек
ханның немересі, болашақгағы қазақ ханы Шығай сұлтанға ұзатыл-ған. Басқа
үшеуі XV ғасырдың 90-жылдарында Шайбани ұрпақгарына: біреуі — Мұхаммед
Шайбани ханға, екіншісі— Шайбани ханның інісі Сұлтан Махмұдқа, үшіншісі
Шайбани ханның ұлы Темір сұлтанға күйеуге берілген еді. Михр Сұлтан ханым
деген соңғысы Самарқандта тұрған және сақталып қалған вақфтық құжатгардан
көрінгеніндей, ірі меншік иесі болған. Бодандары безген Бұрындық хан міне
соған барған. Оның бұдан кейінгі тағдыры бізге белгісіз, сірә, ол жат жерде
жүріп өлген болса керек.
Алайда, Түркістан мен Мауараннахрдағы саяси өмір оқиғаларына
оралайық.Шайбанилердің аяусыз жеңіліс табуы және ең бастысы, қазақ
әміршілерінің жауап ретінде басып кіру қаупі Шайбани ханды қазақгар көшіп
жүретін қоныстарына шекаралас иеліктерін күзету үшін жауынгерлік қосын-дар
ұстауға мәжбүр етті, олар тіпті мемлекетке қатерлі қауіп төнген кезде де
өздеріне сеніп тапсырылған аудандардан кетпейтін еді. Мәселен, Хорасанда
болган кезінде Шайбани хан жаңа парсы мемлекетінің негізін қалаушы Исма-ил
шахтың аттанысқа шыққаны туралы хабар алып, дереу Түркістанға, Таш-кентке,
Әндіжанға және басқа аймактарға жаушылар жіберіп, облыстардың билеушілері
мен сұлтандары өз қосындарымен бірге күш қосу үшін дереу Мервке келуді
талап еткен. Бұйрыққа сәйкес әрқайсысы ез иқталарынан аттанып кетгі,—деп
жазады Бахр әл-асрардың авторы, — бұған Көшім хан қосылған жоқ, ол қазақ
Қасым ханның шабуыл жасау қаупін төндіруі себепті Түркіставда қалып қойды.
Иран шахы Исмаил әскери айлакерлікпен қақпанға түсірген Мұхаммед ПІайбани
ханның Мерв түбінде қаза табуының (1510 жылғы қараша) егжей-тегжейі және
содан кейін өзбек ханы әскерлерін қызьшбастардыңтолықтал-қандағаны,
Бүхарада, Самарқандта және Түркістанның бірқатар қалаларында биліктің
бірсыпыра уакут Темір ұрпағы Бабырдың қолына көшкені, Әбілқайыр хан
ұрпақгарының Ясыға кеткені жақсы мәлім.
Бұл жағдайларды Қасым хан өзінің Оңтүстік Қазақставда билігін нығайту үшін
пайдаланып қалуды қалт жіберген жоқ. Көп кешікпей Сыр өңірінің ең
оңтүстіктегі қаласы Сайрам қазақ ханының қол астына көшті, сөйтіп ол
Тафкентті қаратып алуға әрекет жасады. Бұл мынадай жағдайларда болған еді
1512 жылы Шайбани ханның немересі Убайдолла сұлтан Құл-Мелик ма-ңьшдағы
шайқаста Бабырды жеңіп шықты; Бабыр Кабулға қайтып барып, сонан соң одан
әскерімен Үндістанға аттанды, ол онда Үлы Моғолдар мемлекетінің негізін
кэлады. Қашып кеткен Бабырдың Сайрамдағы әкімі Қат-табек шайбанилер
әскеріне қарсылық көрсетті, алайда қаланы ұстап тұруға күші жетпей, оны
қазақ ханына бермекші болып шешті. 1513 жылы ерте көктемде, Қасым хан
Қараталда (Жетісуда) болған кезінде оған Сайрамның бір топ атақгы қала
тұрғындары барьгп, оны Қатгабектің атынан қалаға кіруге шақырды. Үсыныс
қабыл алынды. Қасым хан Моғолстан шекарасындағы өз қонысынан ірге
көтеріп, Талас алқабы арқылы Түркістанға асығыс аттанды да, өз жақындарының
бірін бұрынырақ жіберді, Қаттабек Сайрамды соған берді. Қаттабек Қасым
ханды Ташкент билеушісі Шайбани ұрпағы Сүйінші-Қожаға қарсы аттануға
кендірді. Қасым хан, — деп жазады бұдан әрі Мыр-за Хайдар өзінің Та'рих-и
Рашиди деген еңбегінде, — сансыз көп әскер-мен Ташкентке аттанды. Сүйінші
хан Ташкент бекінісіне бекінді. Қасым хан Ташкент бекінісіне барып, оның
алдында бір түн тұрды. Сонан соң ол Ташкент төңірегін тонап, қолға
түскеннің бәрін алып кетті. Одан әрі ол Сай-рамның төңірегіне жақындап,
мүлік пен мал санын есептеумен айналысты.
Зубдат әл-асардың Шайбани
ұрпағына ниеттес авторы Қасым хан мён Сүйінші-Қожа хан қақтығысьшың басқа
бір нүсқасын келтіреді. Қасым хан, — деп жазады ол, — Дешті Қыпшақгың
әміршісі болатын. Ол қазақтар мен маңғыттардан тұратын әскерімен Түркістан
мен Ташкентке жорық жасап, бірнеше қорғансыз адамды тұтқынға адды. Қасым
хан Ташкентке жақындап келгенде, Сүйінші-Қожа хан оған әскерімен қарсы
шықты. Қиян-кескі шайқ-ас болды; Қасым хан атынан құлап түсті, бірақ қызу
шайқас үстінде қарсыла-стары ханды танымай, оның өмірін осы жағдай сақтап
қалды. Нөкерлері оған дереу ат тауып берді; Қасым хан тізгінін Дешті Қыпшақ
жағына бұрды.
уМұхаммед Хайдар Дуғлаттың айтуынша, моғолдар ханы Сұлтан Саид Қасым ханның
Ташкентке аттанғанын естіп, онымен бірлесіп қимылдау үшін қалаға жетуге
асыққан. Ферғана мен Ташкент уәлаятгарының арасындағы Кендірлік деген тау
асуында Қасымның қайтып кеткені туралы хабар алған Саид хан Ташкентке
жалғыз барудан бас тартып, кері қайтқан. Сол 1513 жьшы күзге қарай ол Шу
өзеніндегі Қасым ханға барып, қазақтар ханын Шайбани үрпақтарына жаңа жорық
жасау қажет екеніне көндірмекші бол-ды. Бірақ Қасым сыпайы түрде бас
тартты.
Мерв жеңілісінен кейін болған оқиғалардың барысында Шайбани ханның ұлан-
байтақ мемлекетінің орнында екі мемлекет: біреуі басты қаласы Самар-қанд,
содан соң Бұхара болған Мауараннахр және орталығы әуелі Үргеніш, сонан соң
Хиуа болған Әбілқайыр ханның ұрпақгарынатәуелсіз Арабшах (ол да Шайбани)
үрпақгарының хандығы құрыдцы. Шайбани хан қаза тапқаннан кейін және Сүйінші-
Қожа сұлтан аз уакьгг хандық қүрғаннан кейін Мауаран-нахрдың жоғарғы
билеушісі болып Әбілқайыр ханның ұлы қартайған Кешім сүлтан жарияланды, ол
ешқандай талантымен көзге түспеген адам және аты ғанаханболды.
1514 жылдың кектемінде Шағатай ұрпағы Саид хан Жетісудан шығып, ша-мамен
5000 адам болатын қосынымен Қашғарияға басып кірді. Онда дуғлат әмірлерімен
күресте жеңіп шығып, Шығыс Түркістанда орталығы Жаркент болған, жергілікті
авторлардыңтарихи хроникаларында Могулийе, Мамла-кат-и могулийе — Моғол
мемлекеті деп аталған жаңа мемлекеттің негізін қалады.
Орта Азиядағы осылайша згерген саяси жағдай, әлбетте, Қазақхандығы
жағдайына да әсерін тигізді.XVІ ғасырдың екінші онжылдығында Қасым хан
қазақтың кең-байтақ далалық жерінде өз үстемдігін нығайтып алды. Бұл кез-де
хандықгың шекарасы оңтүстігінде Сырдарияның оң жақ жағалауына дейін жетіп,
Түркістан қалаларының бір бөлігін қосып алды, оңтүстік-шығысында ол
Жетісудың тау етектері мен жазықтарыньщ едәуір бөлігін қамтыды,
солтүстік-шығысында Үлытау және Балқаш көлі өңірі аркылы етіп, Қарқа-ралы
тауларының сілемдеріне дейін, солтүстік-батысында Жайық өзені аңғарына
дейін жетті. Қазақ хандығы сол кездегі халықаралық қатынастарға
біртіндеп тартыла берді. Казақ хандығымен дипломатиялық байланыстар жасаған
алғашқы мемлбкеттердің бірі Үлы князь III Василий (1505-1533) басқарған
Москва мемлекеті болды. Қасым хан билік еткен кезендегі Қазақ хандығының
тарихы нақ сол жылдарда қазақтардың Батыс Европаға дербес этникалық қауым
ретівде белгілі болуымен ерекше: Москвада бірнеше рет (1517 жөне 1526 жж.)
болған австриялық дипломат Сигизмунд Герберштейн қазақгар туралы өз
жазбаларын қалдырғани
'Қасым ханның билік еткен соңғы жылдарындағы қазақ билеушілері мен
шайбанилердің өзара қатынастарына келер болсақ, олар шиеленіскен және әсте
де бейбіт емес қалпында қала берді. Деректемелерге қарағанда, негізгі күрес
Ташкент төңірегінде жүрген; бұл уәлаяттың билеушісі Сүйінші-Қожа ханның
қазақтармен бірнеше рет шайқасуына тура келген.Айта кетелік, ол ғана емес.
Васифидің хабарлауынша, қазақтарға қарсы КЖІім хан бастаған шайбани
сұлтандарының бірлескен жорығы жасалған, ол сірә, 1516-1517 жылдың қысында
болса керек.
Шайбанилердің Қыпшақ даласына бірлесіп жасаған бүл жорығы айтыл-ған
уақытына қарағанда, тегінде, Қасым хан билік еткен соңғы кезеңге сәйкес
келеді.
Кейінгі авторлар әл-Ғаффаридің, Хасан бек Румлудың, Мунаджжим-ба-шьгаың
және басқаларының деректеріне қарағанда, Қасым хан хижра бойын-ша 930 жьшы
(1523-1524 жж.) қайтыс болған. Қасым ханнын, замандасы Мүхам-мед Хайдардың
деректеріне қарағанда, бұл билеуші хижра бойынша 924 жылы (1518 ж.) өлген.
XVII ғасырдың басындағы автор Қадыралы бектің мәліметтері бойынша, Қасым
хан Сарайшық қаласында қайтыс болған; оның қабірі қазір де сонда. Алайда
соңғы пайымдау түсінік беруді керек етеді. Жайық аңғарындағы Сарайшық
қаласының Жошы ұрпақгары үшін шын мәнінде де екінші орталық ретінде маңызы
болған және онда Жошы тегінен тараған хандар жерленген: Әбілғазының
айтуынша, Алтын Орда хандары Жәнібек, Бердібек сонда хан тағына отырған;
Алтын Орда ханда-ры Меңгу-Темір, Тоқтағұл, Жәнібек (XV ғасырда
Қазақхандығының негізін қалаушылардың бірі Жәнібек ханмен шатастырмау
керек. —Ред.) сонда жер-ленген. Алайда 1580 жылдар шамасында бұл қаланы
орыс казактары басып алып, жермен-жексен етіп қиратқан, тағылықпен еліктер
де моладан шыға-рылып тасталған. Демек Қадыралы бек өз кітабын жазған кезде
(XVII ғасыр-дың басында) қаланың өзі де, Жошы ұрпақтарының бейіттері де
болмаған. Ол кезде Ресейде тұрған Қадыралы бек бұл зұлымдыкты білмеген
немесе айтқысы келмеген.
иҚасым ханның Мамаш және Хақназар деген екі ұлы болғаны мәлім, екеуі
де хан болған. Фольклор материалдарына қарағанда, бір қызы атақгы ноғай
мырзасы Шайх-Мамайға күйеуге берілген. Оның екінші қызы (оның да есімі
келтірілмейді) Шайбани Убайдолла сұлтанға ұзатылған.Бинаи, Ибн Рузбихан,
Бабыр, Ховдемир, Мырза Хайдар сияқгы замандас-тарының пікірлеріне
қарағанда, Қасым хан жүйрік атгы жақсы көрген, олар-ды жақсы айыра білген,
әскери талантымен, жеке басының ержүректігімен және езгелерді өз соңынан
ерте білу қабілетімен көзге түскен; солардың ай-туына сүйенгенде моральдық
қасиеттері жоғары, еліктеуге лайық адамның бейнесі көз алдыңа келеді.
Тегінде, хан билігі оның кезіндегіден ешқашанда сондай берік болмаған және
қазақ хандарының ешқайсысы Қасым хан си-яқты адамдар санын ез билігіне
біріктірмеген, оның бодандарын замандас-тары миллионнан астам адам деген.
Қазақтардың халық аңызында Қасым ханның қасқа жолы ретінде белгілі
зандардың жасалуы Қасым ханның есімімен байланыстырылады,ол зандар сірә,
қағаз жүзіне туспеген болса кеиек және біздін, заманымызға дейін жетпеген.
Қасым хан тұсында едәуір нығайғанына қарамастан, Қазақ хандығы дегенмен
де орталықтаңцырылған мемлекет болған жоқ. Бұл ол қайтыс болғаннан кейін
бірден байқалды, ол кезде сұлтандар мен басқа да феодалдардың оқшаулануы
айқын аңғарылып, өзара қырқыс басталды. Өзара қырқыстың теріс зардаптары
хандықгың жағдайына сыртқы саяси жағдайдың қолайсыз болуы кезінде ерекше
қатты әсер етті. Қазақ әміршілеріне қарсы моғол және езбек хандарының одағы
құрылды.
2. XVIҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ
БИЛЕУППЛЕРШЩ МАУАРАННАХРДЫҢ ӨЗБЕК ХАНДАРЫМЕН
ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЬШАСТАРЫ
Қазақ хандығының нығаюы, оның құрамында этникалық аумақгың бірігуі XVI
ғасырдың басында Бұрындық және Қасым хандардың билік ету кезімен
байланысты. Солардың тұсында мемлекеттік аумақ оның қазақтар мекенде-ген
этникалық шекаралармен толық дерлік сәйкес болатындай етіп кеңейтілді. Одан
кейінгі уақытта мемлекеттік билік айтарлықтай құлдырап, қазақханда-рына
қарасты аумақ қысқарады. Қазақтардың этникалық аумағының едәуір бөлігі
көрші мемлекеттер билеушілерінің — батысында өз бодандарын Сары-су мен
Сырдарияға дейін қоныставдырған ноғай мырзаларының және Қазақ-станның
шығысы мен оңтүстік-шығысы қазакхардың жайылымщық жерлеріне үнемі шабуыл
жасап түрған жоңғар тайшыларының қол астына түседі. Сібір хандығының
билеушілерімен әсіресе, XVI ғасырдың ортасында ез иеліктерін Қазақ
даласының аумағына жылжытқан Орыс мемлекетімен қатынастар күрделі болды.
XVI ғасырдың екінші жартысы Қазақ мемлекеті аумағының, бұрынғысы сияқты
қазақтардың этникалық аумағы шегінде тағы да ұлғаю-ымен сипатталады, алайда
оны толық біріктірген жоқ. XVI ғасырдағы сияқ-ты, XVII ғасырда да
мемлекеттікті нығайту және қол астындағы аумақты кеңейту проблемалары
негізінен Оңтүстік Қазақстанның қалалары мен Жетісу жері үшін күреспен
байланысты болды. Жетісу жері XVI ғасырда Шығыс Түркістанның моғол
хандарынан және XVII ғасырда Жоңғар мемлекетінен ерекше кеп қысымға
үшырады. Қазақ хандарьгаың қазақ рулары мен тайпала-рының жерлерін қорғау
және қосу женіндегі бүл күш-жігерінің бағыттылы-ғын ең алдымен экономикалық
себептермен түсіндіруге болады. Қазақстан даласының көшпелі халқы үшін Орта
Азияның отырықшы-егіншілік аудан-дарымен шаруашылық байланыстарының, Сыр
өңірі қалалары арқылы жүзе-ге асырылған байланыстардың зор маңызы бар еді.
Жетісуда қазақ билеушілері өздерінің көшпелі бодандарының жерлерін қорғады.
ҚазақтардыңТүркістан (Сыр өңірі) қалалары үшін әуелі Темір үрпақта-рына,
содан соң Мұхаммед Шайбани хан мен оның мирасқорларына қарсы екі ғасырға
созылған күресі қазақ хандары тарапынан да, Мауараннахр билеушілері
тарапынан да зор табандылығымен және қатадцығымен ерек-ше болды. Сыр өңірі
қалалары қолдан қолға кешіп отырды. Қазақ хандары-на бұл қалалар Шығыс
Дешті Қыпшақта өз билігін нығайту үшін олардың ішкі талас-тартыстарға қарсы
күресінде тірек пункттер ретінде керек бола-тын, ал өз жауларынан жеңіліс
тапқан кезде олар сол қалалардың дуалда-рына тығылып паналайтын. Бұл
қалалар оларға өз қол астындағы хандық-тың экономикалық күш-қуатын нығайту
үшін орталықгар ретінде керек болды: осы қалалар арқылы Орта Азия мен Шығыс
Түркістаннан далаға көшпелілерге керекті қолөнер мен егіншілік өнімдері
әкелінетін, олар ма-лын және мал өнімдерін осыларға әкеліп сататын. Қалалар
әміршілерінің егіншілерден, қолөнершілерден алатын салықтүсімдері және
керуендері осы сауда орталықтары аркьілы Орта Азияға жүріп өтетін
саудагерлерден алы-натын баж зор рөл атқарды. Қазақгар мекендейтін
жерлердің тарихи қалып-тасқан жағдайлары мен географиялық ерекшеліктері
мынадай болатын: Сырдария алқабы, әсіресе Сырдарияныңтөменгі ағысы, Қаратау
баурайла-ры олардың қысқы қоныстары орналасқан жерлер еді, ал оларды бұл
аумақ-тың түйінді пункттері — қалаларды қолда ұстағанда ғана иелену мүмкін
болатын. Осының бәрі қазақ билеушілерінің Сырдария қалалары үшін күресте
табандылық керсетуін түсіндіріп береді.
Мауараннахрдың билеушілері үшін бекіністері бар бұл аумақ әрқашан-да Шығыс
Дешті Қыпшақ көшпелілерінің шапқыншылығына қарсы қорға-нысты шеп болып
келді. Осы шекаралық мекендерге ие болып, оларға гар-низондарын орналастыру
арқылы олар көшпелілерді Мауараннахрдыңоты-рықшы аймақтарына өткізбеуге
тырысты.
Көршілес екі мемлекетгің бір-біріне қарсы бағытталған осы агрессиялық
ниеттері табан тірескен күреске әкеп соғып, онда бір жағының сәтсіздіктері
оның жеңісімен алмасып және керісінше болып отырды. Екі ғасыр бойы қазақ
билеушілерінің мерейі үстем болып, Оңтүстік Қазақстанның жері мен қала-
ларын уақытша болса да өз қолдарына қаратып алды.
Қалаларды иеленіп алу қазақхандарын қырда да күшейтгі. XVI ғасырда, әсіресе
Қасым хан, Хақназар хан мен Тәуекел хан табысқа жетгі, оның тұсын-да
Түркістан қалалары ғана емес, сонымен қатар Ташкент те Қазақ хандығы-ның
құрамына қарады, Түркістан Қазақ хандығының астанасы болды.
Қазак, хандығының XVI ғасырда Орта Азиядағы Шайбани үрпақтарының
мемлекетімен өзара қатынастары бұрынғысынша күрделі болып қала берді. Ол
қатынастарға Сыр өңірі қалаларын иелену жолындағы ұзаққа созылған күрес
негіз болды. Бұл ауданның қарастырылып отырған уақыттағы тарихы жалғыз осы
күреспен анықталған жоқ. Орта ғасырлардағы Қазақстан халқы көршілес Орта
Азияның отырықшы-егінші халқымен бейбіт қарым-қатынас-тар орнатты. Тату
көршілік қатынастар бейбіт экономикалЪІқ байланыстар аркылы жасалды. Керші
халықтардың экономикалықукладының мазмұны мен ерекшеліктері олардың бір-
бірімен тығыз араласуын қажет етті. Қазақ-тар, көшпелілер кебінесе қалалық
қоленер кәсігшілігінің бұйымдарымен және отырықшы егіншілер еІРІбетінін--
өй'імдерімен жабдыктауды қажет етті, өз кезегінде олар артық малы мен
көшиеяі мал шаруашылықта өндірілген өнімдерін еткізуге мұқтаж болды.
Қазақстан мен Орта Азияның көршілес аймақтары халықтарының шаруашылық,
сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕМЛЕКЕТІ
1. ҚАСЫМ ХАН. ХАНДЫҚГЫҢ ӨРЛЕУІ. ЖЕР АУМАҒЫНЫҢ КЕҢЕЮІ
Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы Қасым
1445 жыл шамасында туған;1513жылы күзде Шу өзені жағасында онымен Шағатай
ұрпағы Саид хан арасында жүздесу болған кезде, олар-дың замандасы Мырза
Хайдар Дуғлаттың айтуына қарағанда, Қасым хан-ның жасы алпыстан асып,
жетпіске жақындаған еді. Оның Жаһан бегім есімді анасы Шайбани ханның
бауыры Махмұд сұлтанның шешесінің ту-ған сіңлісі болатын. Уақыт қастерлі
қасиетке айналдырған үлкенге бағыну дәстүрін ұстанған нағыз дала ұлы
ретінде Қасым сұлтан әкесінің үлгісі бой-ынша бастапқыда барлық жағынан
Бұрындық ханның айтқанынан шық-пай, бас иіп жүрді деп жазады Мырза Хайдар.
Шынында да, Шайбани хан-ның қазақ билеушілерімен XV ғасырдуң 80-
жылдарындағы соғыстары суреттеуге байланысты деректемелерде Касымсұлтан
Қыпшақтыңбелгілі сұлтандары мен даңқты баһадүрлерінің бірі және Бұрындық
ханның атты әскерінің басшысыіһелінген. Жұрттың пікірі адамды билікке
лайық деп тапса, көбінесе биліктің өзі қуып келетіні қашаннан белгілі.
XVІ ғасырдың басына қарай Қасым сұлтанның жеке билігі қатгы күшейді.
Қасым сұлтанның күшеюін оның ағасы Әдік (Атик) сұлтанның Шайбаңи хан 1503
жылы Ташкентгі басып алғаннан кейін көп ұзамай қайтыс болуымен байланыс-
тыратын Мырза Хайдар Жәнібек хан ұлы жағдайынын нығаю себептері жайлы
ешнәрсе айтпайды. Бұл деректерді біз Махмұд ибн Уәлидің Бахр әл-асрар
деген шығармасынан табамыз, ол Шайбани ханның 1504 жылғы көктемнің
басындағы Әндіжанға жорығын суреттей келіп, былай деп ха-барлайды: Бұл
кезде Қасым хан маңғыттардан көмек алып, солардың қол-дауымен бүкіл Қыпшақ
даласында үстемдікті қаратып алды, сейтіп оның Ташкент пен Түркістан шегіне
шапқыншылык және шабуыл жасауына мүмкіндігі болды1.
Қасым сұлтан хандықтағы билік пен инициатива іс жүзінде өз қолында
екенін білгенімен, көреген саясатшы ретінде ол сақ болды, жағдай мәселенің
шешілуін тездетуге мүмкіндік беретін жерде шыдамдылықпен аңысын андай
білді. Мырза Хайдардың айтуынша, І510 жылы шайбанилер Қасымның ұлы-сына
шапқыншылық жасаған кезде-ақ оның билігі жоғары болғаны сон-ша, Бұрындық
хан жөнінде ешкім ойына алмаса да, ол әлі хан атағын алма-ған еді. Бірақ ол
(Қасым) Бұрындық ханға жақын жүргісі келмеді, өйткені жақын жүріп,
тиісінше құрмет керсетпесе, ханға карсы шыққандық болар еді, ал оған
бағынуды жаны қаламады, сондықган да ол Бұрындық ханнан аулак, жүруге
тырысты.
Хандықтағы аса ықпалды екі адамның бақталастығы сайып келгенде
құдіретті де жігерлі сұлтанның жеңіеке жетіп, бар беделінен айрылған хан-
ның қуылуымен аяқталды. Ерте дегенде 1511 жылдың күзінде Бұрындық хан
маңайындағы бір топ адаммен бірге Мауараннахрға кетті. Хандықга жоғарғы
билік Жәнібек ұрпағына көшті, олардың ішінде бірінші болып оның ұлдары-ның
ең дарындысы Қасым сұлтан хандық құрды.
Бұрыңдық ханның Шайхым, Санжар-Жаһан, Жаһан-Бақгы, Кімсін деген төрт
ұлы және бірнеше қызы болған. Оның Дәдім ханым деген бір қызы Жәнібек
ханның немересі, болашақгағы қазақ ханы Шығай сұлтанға ұзатыл-ған. Басқа
үшеуі XV ғасырдың 90-жылдарында Шайбани ұрпақгарына: біреуі — Мұхаммед
Шайбани ханға, екіншісі— Шайбани ханның інісі Сұлтан Махмұдқа, үшіншісі
Шайбани ханның ұлы Темір сұлтанға күйеуге берілген еді. Михр Сұлтан ханым
деген соңғысы Самарқандта тұрған және сақталып қалған вақфтық құжатгардан
көрінгеніндей, ірі меншік иесі болған. Бодандары безген Бұрындық хан міне
соған барған. Оның бұдан кейінгі тағдыры бізге белгісіз, сірә, ол жат жерде
жүріп өлген болса керек.
Алайда, Түркістан мен Мауараннахрдағы саяси өмір оқиғаларына
оралайық.Шайбанилердің аяусыз жеңіліс табуы және ең бастысы, қазақ
әміршілерінің жауап ретінде басып кіру қаупі Шайбани ханды қазақгар көшіп
жүретін қоныстарына шекаралас иеліктерін күзету үшін жауынгерлік қосын-дар
ұстауға мәжбүр етті, олар тіпті мемлекетке қатерлі қауіп төнген кезде де
өздеріне сеніп тапсырылған аудандардан кетпейтін еді. Мәселен, Хорасанда
болган кезінде Шайбани хан жаңа парсы мемлекетінің негізін қалаушы Исма-ил
шахтың аттанысқа шыққаны туралы хабар алып, дереу Түркістанға, Таш-кентке,
Әндіжанға және басқа аймактарға жаушылар жіберіп, облыстардың билеушілері
мен сұлтандары өз қосындарымен бірге күш қосу үшін дереу Мервке келуді
талап еткен. Бұйрыққа сәйкес әрқайсысы ез иқталарынан аттанып кетгі,—деп
жазады Бахр әл-асрардың авторы, — бұған Көшім хан қосылған жоқ, ол қазақ
Қасым ханның шабуыл жасау қаупін төндіруі себепті Түркіставда қалып қойды.
Иран шахы Исмаил әскери айлакерлікпен қақпанға түсірген Мұхаммед ПІайбани
ханның Мерв түбінде қаза табуының (1510 жылғы қараша) егжей-тегжейі және
содан кейін өзбек ханы әскерлерін қызьшбастардыңтолықтал-қандағаны,
Бүхарада, Самарқандта және Түркістанның бірқатар қалаларында биліктің
бірсыпыра уакут Темір ұрпағы Бабырдың қолына көшкені, Әбілқайыр хан
ұрпақгарының Ясыға кеткені жақсы мәлім.
Бұл жағдайларды Қасым хан өзінің Оңтүстік Қазақставда билігін нығайту үшін
пайдаланып қалуды қалт жіберген жоқ. Көп кешікпей Сыр өңірінің ең
оңтүстіктегі қаласы Сайрам қазақ ханының қол астына көшті, сөйтіп ол
Тафкентті қаратып алуға әрекет жасады. Бұл мынадай жағдайларда болған еді
1512 жылы Шайбани ханның немересі Убайдолла сұлтан Құл-Мелик ма-ңьшдағы
шайқаста Бабырды жеңіп шықты; Бабыр Кабулға қайтып барып, сонан соң одан
әскерімен Үндістанға аттанды, ол онда Үлы Моғолдар мемлекетінің негізін
кэлады. Қашып кеткен Бабырдың Сайрамдағы әкімі Қат-табек шайбанилер
әскеріне қарсылық көрсетті, алайда қаланы ұстап тұруға күші жетпей, оны
қазақ ханына бермекші болып шешті. 1513 жылы ерте көктемде, Қасым хан
Қараталда (Жетісуда) болған кезінде оған Сайрамның бір топ атақгы қала
тұрғындары барьгп, оны Қатгабектің атынан қалаға кіруге шақырды. Үсыныс
қабыл алынды. Қасым хан Моғолстан шекарасындағы өз қонысынан ірге
көтеріп, Талас алқабы арқылы Түркістанға асығыс аттанды да, өз жақындарының
бірін бұрынырақ жіберді, Қаттабек Сайрамды соған берді. Қаттабек Қасым
ханды Ташкент билеушісі Шайбани ұрпағы Сүйінші-Қожаға қарсы аттануға
кендірді. Қасым хан, — деп жазады бұдан әрі Мыр-за Хайдар өзінің Та'рих-и
Рашиди деген еңбегінде, — сансыз көп әскер-мен Ташкентке аттанды. Сүйінші
хан Ташкент бекінісіне бекінді. Қасым хан Ташкент бекінісіне барып, оның
алдында бір түн тұрды. Сонан соң ол Ташкент төңірегін тонап, қолға
түскеннің бәрін алып кетті. Одан әрі ол Сай-рамның төңірегіне жақындап,
мүлік пен мал санын есептеумен айналысты.
Зубдат әл-асардың Шайбани
ұрпағына ниеттес авторы Қасым хан мён Сүйінші-Қожа хан қақтығысьшың басқа
бір нүсқасын келтіреді. Қасым хан, — деп жазады ол, — Дешті Қыпшақгың
әміршісі болатын. Ол қазақтар мен маңғыттардан тұратын әскерімен Түркістан
мен Ташкентке жорық жасап, бірнеше қорғансыз адамды тұтқынға адды. Қасым
хан Ташкентке жақындап келгенде, Сүйінші-Қожа хан оған әскерімен қарсы
шықты. Қиян-кескі шайқ-ас болды; Қасым хан атынан құлап түсті, бірақ қызу
шайқас үстінде қарсыла-стары ханды танымай, оның өмірін осы жағдай сақтап
қалды. Нөкерлері оған дереу ат тауып берді; Қасым хан тізгінін Дешті Қыпшақ
жағына бұрды.
уМұхаммед Хайдар Дуғлаттың айтуынша, моғолдар ханы Сұлтан Саид Қасым ханның
Ташкентке аттанғанын естіп, онымен бірлесіп қимылдау үшін қалаға жетуге
асыққан. Ферғана мен Ташкент уәлаятгарының арасындағы Кендірлік деген тау
асуында Қасымның қайтып кеткені туралы хабар алған Саид хан Ташкентке
жалғыз барудан бас тартып, кері қайтқан. Сол 1513 жьшы күзге қарай ол Шу
өзеніндегі Қасым ханға барып, қазақтар ханын Шайбани үрпақтарына жаңа жорық
жасау қажет екеніне көндірмекші бол-ды. Бірақ Қасым сыпайы түрде бас
тартты.
Мерв жеңілісінен кейін болған оқиғалардың барысында Шайбани ханның ұлан-
байтақ мемлекетінің орнында екі мемлекет: біреуі басты қаласы Самар-қанд,
содан соң Бұхара болған Мауараннахр және орталығы әуелі Үргеніш, сонан соң
Хиуа болған Әбілқайыр ханның ұрпақгарынатәуелсіз Арабшах (ол да Шайбани)
үрпақгарының хандығы құрыдцы. Шайбани хан қаза тапқаннан кейін және Сүйінші-
Қожа сұлтан аз уакьгг хандық қүрғаннан кейін Мауаран-нахрдың жоғарғы
билеушісі болып Әбілқайыр ханның ұлы қартайған Кешім сүлтан жарияланды, ол
ешқандай талантымен көзге түспеген адам және аты ғанаханболды.
1514 жылдың кектемінде Шағатай ұрпағы Саид хан Жетісудан шығып, ша-мамен
5000 адам болатын қосынымен Қашғарияға басып кірді. Онда дуғлат әмірлерімен
күресте жеңіп шығып, Шығыс Түркістанда орталығы Жаркент болған, жергілікті
авторлардыңтарихи хроникаларында Могулийе, Мамла-кат-и могулийе — Моғол
мемлекеті деп аталған жаңа мемлекеттің негізін қалады.
Орта Азиядағы осылайша згерген саяси жағдай, әлбетте, Қазақхандығы
жағдайына да әсерін тигізді.XVІ ғасырдың екінші онжылдығында Қасым хан
қазақтың кең-байтақ далалық жерінде өз үстемдігін нығайтып алды. Бұл кез-де
хандықгың шекарасы оңтүстігінде Сырдарияның оң жақ жағалауына дейін жетіп,
Түркістан қалаларының бір бөлігін қосып алды, оңтүстік-шығысында ол
Жетісудың тау етектері мен жазықтарыньщ едәуір бөлігін қамтыды,
солтүстік-шығысында Үлытау және Балқаш көлі өңірі аркылы етіп, Қарқа-ралы
тауларының сілемдеріне дейін, солтүстік-батысында Жайық өзені аңғарына
дейін жетті. Қазақ хандығы сол кездегі халықаралық қатынастарға
біртіндеп тартыла берді. Казақ хандығымен дипломатиялық байланыстар жасаған
алғашқы мемлбкеттердің бірі Үлы князь III Василий (1505-1533) басқарған
Москва мемлекеті болды. Қасым хан билік еткен кезендегі Қазақ хандығының
тарихы нақ сол жылдарда қазақтардың Батыс Европаға дербес этникалық қауым
ретівде белгілі болуымен ерекше: Москвада бірнеше рет (1517 жөне 1526 жж.)
болған австриялық дипломат Сигизмунд Герберштейн қазақгар туралы өз
жазбаларын қалдырғани
'Қасым ханның билік еткен соңғы жылдарындағы қазақ билеушілері мен
шайбанилердің өзара қатынастарына келер болсақ, олар шиеленіскен және әсте
де бейбіт емес қалпында қала берді. Деректемелерге қарағанда, негізгі күрес
Ташкент төңірегінде жүрген; бұл уәлаяттың билеушісі Сүйінші-Қожа ханның
қазақтармен бірнеше рет шайқасуына тура келген.Айта кетелік, ол ғана емес.
Васифидің хабарлауынша, қазақтарға қарсы КЖІім хан бастаған шайбани
сұлтандарының бірлескен жорығы жасалған, ол сірә, 1516-1517 жылдың қысында
болса керек.
Шайбанилердің Қыпшақ даласына бірлесіп жасаған бүл жорығы айтыл-ған
уақытына қарағанда, тегінде, Қасым хан билік еткен соңғы кезеңге сәйкес
келеді.
Кейінгі авторлар әл-Ғаффаридің, Хасан бек Румлудың, Мунаджжим-ба-шьгаың
және басқаларының деректеріне қарағанда, Қасым хан хижра бойын-ша 930 жьшы
(1523-1524 жж.) қайтыс болған. Қасым ханнын, замандасы Мүхам-мед Хайдардың
деректеріне қарағанда, бұл билеуші хижра бойынша 924 жылы (1518 ж.) өлген.
XVII ғасырдың басындағы автор Қадыралы бектің мәліметтері бойынша, Қасым
хан Сарайшық қаласында қайтыс болған; оның қабірі қазір де сонда. Алайда
соңғы пайымдау түсінік беруді керек етеді. Жайық аңғарындағы Сарайшық
қаласының Жошы ұрпақгары үшін шын мәнінде де екінші орталық ретінде маңызы
болған және онда Жошы тегінен тараған хандар жерленген: Әбілғазының
айтуынша, Алтын Орда хандары Жәнібек, Бердібек сонда хан тағына отырған;
Алтын Орда ханда-ры Меңгу-Темір, Тоқтағұл, Жәнібек (XV ғасырда
Қазақхандығының негізін қалаушылардың бірі Жәнібек ханмен шатастырмау
керек. —Ред.) сонда жер-ленген. Алайда 1580 жылдар шамасында бұл қаланы
орыс казактары басып алып, жермен-жексен етіп қиратқан, тағылықпен еліктер
де моладан шыға-рылып тасталған. Демек Қадыралы бек өз кітабын жазған кезде
(XVII ғасыр-дың басында) қаланың өзі де, Жошы ұрпақтарының бейіттері де
болмаған. Ол кезде Ресейде тұрған Қадыралы бек бұл зұлымдыкты білмеген
немесе айтқысы келмеген.
иҚасым ханның Мамаш және Хақназар деген екі ұлы болғаны мәлім, екеуі
де хан болған. Фольклор материалдарына қарағанда, бір қызы атақгы ноғай
мырзасы Шайх-Мамайға күйеуге берілген. Оның екінші қызы (оның да есімі
келтірілмейді) Шайбани Убайдолла сұлтанға ұзатылған.Бинаи, Ибн Рузбихан,
Бабыр, Ховдемир, Мырза Хайдар сияқгы замандас-тарының пікірлеріне
қарағанда, Қасым хан жүйрік атгы жақсы көрген, олар-ды жақсы айыра білген,
әскери талантымен, жеке басының ержүректігімен және езгелерді өз соңынан
ерте білу қабілетімен көзге түскен; солардың ай-туына сүйенгенде моральдық
қасиеттері жоғары, еліктеуге лайық адамның бейнесі көз алдыңа келеді.
Тегінде, хан билігі оның кезіндегіден ешқашанда сондай берік болмаған және
қазақ хандарының ешқайсысы Қасым хан си-яқты адамдар санын ез билігіне
біріктірмеген, оның бодандарын замандас-тары миллионнан астам адам деген.
Қазақтардың халық аңызында Қасым ханның қасқа жолы ретінде белгілі
зандардың жасалуы Қасым ханның есімімен байланыстырылады,ол зандар сірә,
қағаз жүзіне туспеген болса кеиек және біздін, заманымызға дейін жетпеген.
Қасым хан тұсында едәуір нығайғанына қарамастан, Қазақ хандығы дегенмен
де орталықтаңцырылған мемлекет болған жоқ. Бұл ол қайтыс болғаннан кейін
бірден байқалды, ол кезде сұлтандар мен басқа да феодалдардың оқшаулануы
айқын аңғарылып, өзара қырқыс басталды. Өзара қырқыстың теріс зардаптары
хандықгың жағдайына сыртқы саяси жағдайдың қолайсыз болуы кезінде ерекше
қатты әсер етті. Қазақ әміршілеріне қарсы моғол және езбек хандарының одағы
құрылды.
2. XVIҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ
БИЛЕУППЛЕРШЩ МАУАРАННАХРДЫҢ ӨЗБЕК ХАНДАРЫМЕН
ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЬШАСТАРЫ
Қазақ хандығының нығаюы, оның құрамында этникалық аумақгың бірігуі XVI
ғасырдың басында Бұрындық және Қасым хандардың билік ету кезімен
байланысты. Солардың тұсында мемлекеттік аумақ оның қазақтар мекенде-ген
этникалық шекаралармен толық дерлік сәйкес болатындай етіп кеңейтілді. Одан
кейінгі уақытта мемлекеттік билік айтарлықтай құлдырап, қазақханда-рына
қарасты аумақ қысқарады. Қазақтардың этникалық аумағының едәуір бөлігі
көрші мемлекеттер билеушілерінің — батысында өз бодандарын Сары-су мен
Сырдарияға дейін қоныставдырған ноғай мырзаларының және Қазақ-станның
шығысы мен оңтүстік-шығысы қазакхардың жайылымщық жерлеріне үнемі шабуыл
жасап түрған жоңғар тайшыларының қол астына түседі. Сібір хандығының
билеушілерімен әсіресе, XVI ғасырдың ортасында ез иеліктерін Қазақ
даласының аумағына жылжытқан Орыс мемлекетімен қатынастар күрделі болды.
XVI ғасырдың екінші жартысы Қазақ мемлекеті аумағының, бұрынғысы сияқты
қазақтардың этникалық аумағы шегінде тағы да ұлғаю-ымен сипатталады, алайда
оны толық біріктірген жоқ. XVI ғасырдағы сияқ-ты, XVII ғасырда да
мемлекеттікті нығайту және қол астындағы аумақты кеңейту проблемалары
негізінен Оңтүстік Қазақстанның қалалары мен Жетісу жері үшін күреспен
байланысты болды. Жетісу жері XVI ғасырда Шығыс Түркістанның моғол
хандарынан және XVII ғасырда Жоңғар мемлекетінен ерекше кеп қысымға
үшырады. Қазақ хандарьгаың қазақ рулары мен тайпала-рының жерлерін қорғау
және қосу женіндегі бүл күш-жігерінің бағыттылы-ғын ең алдымен экономикалық
себептермен түсіндіруге болады. Қазақстан даласының көшпелі халқы үшін Орта
Азияның отырықшы-егіншілік аудан-дарымен шаруашылық байланыстарының, Сыр
өңірі қалалары арқылы жүзе-ге асырылған байланыстардың зор маңызы бар еді.
Жетісуда қазақ билеушілері өздерінің көшпелі бодандарының жерлерін қорғады.
ҚазақтардыңТүркістан (Сыр өңірі) қалалары үшін әуелі Темір үрпақта-рына,
содан соң Мұхаммед Шайбани хан мен оның мирасқорларына қарсы екі ғасырға
созылған күресі қазақ хандары тарапынан да, Мауараннахр билеушілері
тарапынан да зор табандылығымен және қатадцығымен ерек-ше болды. Сыр өңірі
қалалары қолдан қолға кешіп отырды. Қазақ хандары-на бұл қалалар Шығыс
Дешті Қыпшақта өз билігін нығайту үшін олардың ішкі талас-тартыстарға қарсы
күресінде тірек пункттер ретінде керек бола-тын, ал өз жауларынан жеңіліс
тапқан кезде олар сол қалалардың дуалда-рына тығылып паналайтын. Бұл
қалалар оларға өз қол астындағы хандық-тың экономикалық күш-қуатын нығайту
үшін орталықгар ретінде керек болды: осы қалалар арқылы Орта Азия мен Шығыс
Түркістаннан далаға көшпелілерге керекті қолөнер мен егіншілік өнімдері
әкелінетін, олар ма-лын және мал өнімдерін осыларға әкеліп сататын. Қалалар
әміршілерінің егіншілерден, қолөнершілерден алатын салықтүсімдері және
керуендері осы сауда орталықтары аркьілы Орта Азияға жүріп өтетін
саудагерлерден алы-натын баж зор рөл атқарды. Қазақгар мекендейтін
жерлердің тарихи қалып-тасқан жағдайлары мен географиялық ерекшеліктері
мынадай болатын: Сырдария алқабы, әсіресе Сырдарияныңтөменгі ағысы, Қаратау
баурайла-ры олардың қысқы қоныстары орналасқан жерлер еді, ал оларды бұл
аумақ-тың түйінді пункттері — қалаларды қолда ұстағанда ғана иелену мүмкін
болатын. Осының бәрі қазақ билеушілерінің Сырдария қалалары үшін күресте
табандылық керсетуін түсіндіріп береді.
Мауараннахрдың билеушілері үшін бекіністері бар бұл аумақ әрқашан-да Шығыс
Дешті Қыпшақ көшпелілерінің шапқыншылығына қарсы қорға-нысты шеп болып
келді. Осы шекаралық мекендерге ие болып, оларға гар-низондарын орналастыру
арқылы олар көшпелілерді Мауараннахрдыңоты-рықшы аймақтарына өткізбеуге
тырысты.
Көршілес екі мемлекетгің бір-біріне қарсы бағытталған осы агрессиялық
ниеттері табан тірескен күреске әкеп соғып, онда бір жағының сәтсіздіктері
оның жеңісімен алмасып және керісінше болып отырды. Екі ғасыр бойы қазақ
билеушілерінің мерейі үстем болып, Оңтүстік Қазақстанның жері мен қала-
ларын уақытша болса да өз қолдарына қаратып алды.
Қалаларды иеленіп алу қазақхандарын қырда да күшейтгі. XVI ғасырда, әсіресе
Қасым хан, Хақназар хан мен Тәуекел хан табысқа жетгі, оның тұсын-да
Түркістан қалалары ғана емес, сонымен қатар Ташкент те Қазақ хандығы-ның
құрамына қарады, Түркістан Қазақ хандығының астанасы болды.
Қазак, хандығының XVI ғасырда Орта Азиядағы Шайбани үрпақтарының
мемлекетімен өзара қатынастары бұрынғысынша күрделі болып қала берді. Ол
қатынастарға Сыр өңірі қалаларын иелену жолындағы ұзаққа созылған күрес
негіз болды. Бұл ауданның қарастырылып отырған уақыттағы тарихы жалғыз осы
күреспен анықталған жоқ. Орта ғасырлардағы Қазақстан халқы көршілес Орта
Азияның отырықшы-егінші халқымен бейбіт қарым-қатынас-тар орнатты. Тату
көршілік қатынастар бейбіт экономикалЪІқ байланыстар аркылы жасалды. Керші
халықтардың экономикалықукладының мазмұны мен ерекшеліктері олардың бір-
бірімен тығыз араласуын қажет етті. Қазақ-тар, көшпелілер кебінесе қалалық
қоленер кәсігшілігінің бұйымдарымен және отырықшы егіншілер еІРІбетінін--
өй'імдерімен жабдыктауды қажет етті, өз кезегінде олар артық малы мен
көшиеяі мал шаруашылықта өндірілген өнімдерін еткізуге мұқтаж болды.
Қазақстан мен Орта Азияның көршілес аймақтары халықтарының шаруашылық,
сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz