Қазақ және түрік тілдеріндегі астрономиялық атаулардың лексикографиялық деректердегі көрінісі мен семантикасы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

Денотат (лат. Denotatum - таңбаланушы, белгіленуші) - тілдік бірлік арқылы белгіленетін шындықтың көптеген объектілері. Мысалы, кітап деген сөздің денотаты - кітап белгісіне ие кез келген зат тән. Денотат арқылы адамның танымдық қызметінің нәтижесі белгіленеді.

Калькалау (фр. Calque - көшірме, еліктеу) - басқа тілдің сөзжасам үлгісін пайдалану арқылы жаңа сөздер мен сөз тіркестерін жасау.

Когнитивтік лингвистика (лат. сognitio - білім, түсінік, көзқарас) - тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру Табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және оны түсіну моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Бір жағынан, когнитивтік лингвистика бұл модельді тек бүкіл когнитивті ғылымдар шеңберінде ғана жасай алады. Ол ғылым білімнің әр түрлі титерін, олардың ұйымдастырылу және өзара әрекеттесу тәсілдерін зерттейді

Лексикография (грек. Lexicon - сөздік, grapho - жазамын) - сөздік жасау, сөздік жұмысы.

Семантика (грек. Semantikos - таңбаланушы) ағыл . semantics, фр. semantique нем. Semantik - тіл арқылы немесе оның басқа бір формалары (сөз, сөз формасы, сөйлем, мәтін) арқылы берілетін мазмұн.

Транслитерация ( лат. trans - арқыды + littera - әрір ) - белгілі бір алфавитпен жазылған жекелеген сөздерді немесе мәтінді екінші бір алфавиттің әріптерімен таңбалау. Мыс., ағылшын тіліндегі аналогы жоқ қазақ тілі сөздерінің транслитерациясы: qarlygash, Almaty.

Этнолингвистика ( грек. ethnos - халық, тайпа + фр. linguistique< lingua - тіл) - тіл және мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл біліміндегі бағыт. Этностың материалдық және рухани мәдениетін, оның менталитетін, тарихы мен қазіргі қалпын бейнелейтін тілдік элементтер. Этнолингвистика объектісі болып табылатын жеке тіл немесе тіл топтарының дамуын тілді қолданушылардың этностың тарихымен байланыстыра зерттеу бір мәнге ие болғанымен, тіл мен әдебиетте әрқилы көрінетін ұғымдарды зерттеу, сонымен қатар этностың өзіндік ойлау ерекшелігінің тілдік көрінісін зерттеу этнолингвистика міндетіне жатады.

Этимология (грек. еtymologia, etymon - сөздің нақты мағынасы + logia - ілім) ағыл. etymology, фр. etymologil, нем. Etymologye - 1. Сөз және морфемалардың шығу төркінін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. 2. Зерттеу тәсілдерінің жиынтығы және сол зерттеудің өзіндік қорытындысы.

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ . . . …… . . . 3

І ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АСТРОНОМИЯЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ЛЕКСИКОГРАФИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕРДЕГІ КӨРІНІСІ . . . 8

1. 1 Қазақ тіліндегі астрономиялық атаулар: түсініктемелер мен

этимологиялық этюдтер . . . 8

1. 2 Түрік тіліндегі астрономиялық атаулардың түсіндірме

сөздіктердегі көрінісі . . . 24

1. 3 Қазақ және түрік тілдеріндегі кірме космонимдік атаулар……… . . . 29

ІІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ АСТРОНОМИЯЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАСЫ . . . 33

2. 1 Түркі тілдеріндегі космонимдердің когнитивтік-танымдық

бейнесі . . . 33

2. 2 Түркі тілдеріне ортақ астрономиялық атаулар . . . 45

2. 3 Космонимдердің тілдік бірліктердегі көрінісі (мақал-мәтелдер

мен фразеологизмдер) . . . 51

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 64

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 66

ҚОСЫМШАЛАР . . . 70

КІРІСПЕ

«Әр елдің ұлттық аспабының құлақ бұрауы бар, ол өзгерсе, шығарманың мәні өзгеріп, көркемдік құны түседі», - деп Әл-Фарабидің музыка жанрына қатысты айтқан ойы біздің зерттеу нысанымыз қазақ және түрік тілдеріндегі астрономиялық атаулардың танымдық құндылығына да қатысты. Себебі, дүниедегі заттар мен құбылыстардың жер шарын мекендейтін адамдарға ортақ болуымен қатар, әр халық сол заттар мен құбылыстарды өз мәдениетіне, танымына, болмысына қарай атау береді. Көзделетін нысан адамның қабылдау ерекшелігінен және ұлттық-мәдени, физика-әлеуметтік, астрономиялық тәжірибесінен бастау алады. Берілген атаудан әр халықтың дүниетанымын, ақыл-ой деңгейін, таным-түйсігін, мәдениетін, тілдік ерекшелігін саралауға, салмақтауға болады. Әр ұлттың тәжірибесі мен білімі, сыртқы дүниемен байланысы, көрген-білгені мен көңілге түйгені бірдей емес. Адамзат көне замандардан-ақ өзін қоршаған ортаның құпияларын тануға ұмтылған. Әсіресе адам баласын көгілдір аспан, ондағы жұлдыздардың сырлы да, жұмбақ әлемі ерекше қызықтырды. Бұл қызығушылық қазіргі дамыған және техника өркендеген заманда да өрши түспесе, кеміген жоқ. Оған басты себеп - «Болмыста екі ғаламат нәрсе бар: бірі - жұлдызды аспан, екіншісі - әрбір адамның ішкі дүниесі» деп неміс ойшылы И. Кант айтқандай, сырлы аспанның құпиясы таусылмақ емес. Керісінше ғылым дамыған сайын жұлдызды аспан жаңа тылсым жұмбақтарын алға тосуда.

Ата-бабаларымыз көне дәуірлерде жұлдызды аспанның құпиясын өздерінше танып, ондағы аспан шырақтарына ат беріп, айдар таққан. Аспан шырақтары туралы әртүрлі ертегілер, аңыз, мифтер шығарған. Кейіннен аспан әлеміндегі жұлдыздардың қозғалыстары мен сипаттары туралы құнды ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Атап айтқанда, Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан орта ғасырлардағы ұлы бабаларымыз Ғаббас Жауһари, Әбунасыр Әл-Фараби, Әбу Райхан Әл-Бируни, Тарағай Ұлықбек және т. б. еңбектерінен аспан атаулары туралы терең ғылыми тұжырымдарды кездестіреміз. Олардың ішінен Отырардан шыққан ұлы ойшыл Әбу Насыр Әл-Фараби «Ғылымдарды топтастыру» деген еңбегінің бір бөлімін «Жұлдыздар туралы ғылым» деп атап, онда жұлдыздар туралы түсініктер мен таза ғылыми мағлұматтарды баяндайды [1, 154-156] .

Түркі халықтарындағы космонимдер мен олар жайындағы мәліметтерді көне жазба ескерткіштерден кездестіре аламыз. Мысалы, Махмұт Қашқаридің атақты сөздігінде Ерентүз (Мизан), Бақыр соқұм (Марс), Үлкар, Қарақұш (Юпитер), Темур қозуқ сияқты аспан шырақтарының атаулары аталған.

Қазақ халқындағы астрономиялық атаулары мен олар жайлы космогониялық ұғым түсініктерді Ш. Уәлиханов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев, Б. А. Куфтин және т. б. еңбектерінен кездестіре аламыз. Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары Х. Әбішев, Ә. Машанов, М. Исқақов тәрізді зерттеушілер қазақтың халық астрономиясы туралы еңбектер мен мақалалар жариялады. Аталған зерттеушілер арасынан Х. Әбішевтің халық астрономиясын зерттеу барысында жарық көрген еңбектерін атап өтсек дұрыс болар. Еңбектері - «Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі ауа райы мен астрономия хақындағы деректер» (1949 ж. ), «Халық астрономиясы» (1959 ж. ), «Аспан сыры» (1962 ж., 1966 ж. ) . Сонымен қатар, ол алғашқы болып орысша-қазақша астрономия терминдерінің сөздігін құрастырды.

Түркия ғалымдары да астрономияға қызыққан және көңіл бөлген. Атап айтқанда, Абд аль-Вахид, Аббас Васим Эфенди, Михалиджи, Анаксагор, Лютфи Такади және т. б. астрономдар түрік астрономиясының дамуына үлес қосқан. Олардың ішінде Абд аль-Вахидтың еңбектеріне ерекше тоқталып кетуді ұйғардық. Абд аль Вахид жазған еңбектері: Sharḥal‐Mulakhkhaṣ fī al‐hay'a - Джагманидың жазған атақты астрономия кітабына комментарий; Sharḥ Sі faṣl - Ат-Тусидың практикалық астрономия еңбектеріне комментарий.

Сонымен кез келген халықтың дүниесін бейнелейтін астрономиялық атаулардың тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының жаңа бағыттарымен тығыз байланысты. Осымен байланысты тіл білімінің тылсым құпиясы басқа да ғылым салаларымен анторпология, психология, философия, логика, мифология, этнография т. б. тығыз қарым-қатынастың нәтижесінде танылып, ашылып отырады. Өйткені ұлттық мәдениет, болмыс пен дін сияқты заңдылықтары негізінде ғана зерттеу жеткіліксіз. Бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой-танымымен бірлікте қарау мәселесі тіл білімінде өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, лингвистикалық елтану ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз байланыста болуы тілдің құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат етеді.

Зерттеудің өзектілігі. Жұмыс - тек қазақ және түрік тіл білімінде ғана емес, түркітанудағы космонимдер мәселесіне арналған. Екі тілдегі халықтық космонимдерді зерттеу тарихи лексикология үшін маңызды нәтижелер береді. Өйткені басқа сөздер сияқты астрономиялық атаулар да аз ғана уақыттың, бір кезеңнің жемісі емес. Космонимдердің пайда болуының, қалыптасуының және дамуының сан ғасырлық тарихы бар.

Қазақ және түрік, жалпы түркі халықтарының өмірінде аспан шырақтары ерекше міндеттер атқарған. Ата-бабаларымыз аспан шырақтарына тек ат беріп ғана қоймаған, сонымен қатар оларды тұрмыс-тіршіліктің қажетіне жарата білген, яғни солардағы құбылыстарды өздерінше тани отырып, алдағы күндердің ауа райын болжады, жер тараптарын ажыратып, уақытты белгіледі. Ал тым көне замандарда бабаларымыз кейбір аспан шырақтарын Құдай ретінде танып, оларға табынды. Аспан шырақтары туралы мұндай танымдар қазақ және түрік тілдерінде сөздер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер түрінде көрініс тапқан. Сондықтан екі тілдегі космонимдерді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу нәтижесінде тек бұлардың сөз байлығындағы мөлшерін, орнын анықтап ғана қоймаймыз, сонымен бірге соларды жасаушы, қолданушы халықтардың дүниетанымы, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, т. б. байланысты құнды мәліметтер мен деректерді де аламыз. Өйткені екі тілдегі басқа сөздер тәрізді космонимдер мен оларға байланысты сөздер де қазақ және түрік, жалпы түркі халықтарына тән болмысты бойына сіңірген.

Зерттеудің мақсаты. Қазақ және түрік тілдеріндегі космонимдерді этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың тілдегі қалыптасуы мен дамуының тілдік және экстралингвистикалық факторларын анықтауды көздейміз.

Жұмыста мақсатқа сай мынадай зерттеу міндеттері қойылды:

Қазақ тіліндегі космонимдерді барлық тілдік деректерден жинап, оларға түсініктемелер мен этиомлогиялық талдаулар жасау;
Түркі тілдері бойынша жазылған лексикографиялық деректердегі космонимдердің когнитивтік-танымдық бейнесін анықтау;
Түрік тіліндегі түсіндірме сөздіктерде берілген космонимдердің мағыналық, танымдық сипатын ашу;
Сөздіктердегі космонимдердің берілуі мен олардың күнделікті қарым-қатынас тіліндегі қолданыс ерекшеліктерін зерделеу.

Зерттеу нысаны ретінде түркі тілдері материалдарындағы ұлттық мәдени ерекшеліктерді сақтаған космонимдер.

Зерттеу пәні. Түрік және қазақ тілдеріндегі космонимдерге байланысты туындаған тілдік бірліктер.

Жұмыстың зерттеу әдісі. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеу барысында сипаттама-синхрондық, салыстырмалы-тарихи-диахрондық, лексика-семантикалық, құрылымдық-грамматикалық, анализдік, когнитивтік әдістер негізге алынды.

Жұмыстың әдістанымдық негізі. Дипломға қажетті материалдар қазақ, түрік және басқа түркі тілдеріндегі түсіндірме, диалектологиялық, фразеологиялық, этимологиялық, т. б. сөздіктерден алынды. Космонимдерді диахроникалық тұрғыдан қарастыруда М. Қашқари, Ж. Баласағұни, В. В. Радлов, Л. Будагов және т. б. еңбектеріндегі тілдік бірліктер пайдаланылды. Сонымен қатар І. К. Кеңесбаев, Б. Қалиев, Малов, Сүлейменова, А. Доған, Ү. Айдынгөз, Ү. Кушчу мен Х. Кушчу, Ш. Уалиханов, Г. Н. Потанин, Д. О. Святский, Э. Диваев, Б. А. Куфтин, Х. Әбішев, А. Машанов, М. Исқақов және т. б. жұмыстарындағы астрономиялық атаулары мен оларға қатысты мәліметтер дипломдық жұмыста кәдеге асырылды.

Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Жұмыста түркі тілдеріне қатысты салыстырмалы-тарихи тұрғыда жазылған кешенді ғылыми еңбектерден, көне түркі, орта ғасыр жазба мұраларының қайнар көздеріндегі қазіргі түркі тілдеріне ортақ космонимдерге қатысты материалдар сұрыпталып пайдаланылды. Атап айтсақ, С. Аманжоловтың «Диалектологиялық сөздігі»; Л. З. Будаговтың «Сравнительный словарь», «Древнетюркский словарь», «Қысқаша этимологиялық сөздік»; В. В. Радловтың «Опыт тюркских наречий», Б. Қалиевтың «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», І. К. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», «Этимологический словарь тюркских языков /Общетюркские и межтюркские основы на буквы «Ж», «И» /», Ахмет Доғанның «Deyimler sözlüğü», Үстүн Айдынгөздің « Astronotlarin gözüyle Uzaydan Türkiye», Хасан Ереннің «Türkçe sözlük», Үлкү Кушчу мен Хүсейін Кушчуның «Altın Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü» және т. б. еңбектерімен ірілі-ұсақты сөздіктер мен сөздікшелер, анықтағыштар қазақ және түрік тілдерінің лексикасының қорын молайта түсті.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде жасалған этнолингвистикалық, семантикалық, когнитивтік, құрылымдық, этимологиялық және тарихи-салыстырмалы талдаулардың нәтижесінде қазақ және түрік, басқа түркі тілдеріндегі астрономиялық атаулардың сөз байлығындағы орны анықталды. Космонимдерді теориялық әрі практикалық тұрғыдан қарастыру арқылы оларды тілдік тұрғыдан қолданылуы зерттеу тақырыбының жаңалығы болып табылады.

Жұмыстың теориялық маңызы. Тіл білімінің антропология, психология, философия, логика, мифология, этнография, т. б. салаларымен тығыз қарым-қатынастың нәтижесінде танылып, ашылып отырған қазақ, түрік, басқа түркі тілдеріндегі космонимдердің түрлі аспектіде қарастыру жаңаша көзқарастың дәлелі. Себебі біз қарастырған сөздіктерде космонимдік атаулар молынан кездеседі және ол сол дәуірдегі халықтың дүниетанымынан мол хабардар береді.

Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарында тіл білімінің тарихи лексикология, семасиология, тарихи грамматика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика салалары бойынша жүргізілетін дәрістерде, курстарда, сондай-ақ практикалық сабақтарда кеңінен пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар .

Космонимдік атаулардың ХІХ ғасырдағы аударма сөздіктердегі сипатталуы мен берілу жүйесі әдеби қалыптасқан нормаға сәйкес келеді. Бұл атаулардың көне заманнан қалыптасқаны, олардың барлық кездерде де белсенді жұмсалып, халық санасында бейнеленген жинақтық келбетінің болғаны айқын. Сөздіктерде берілген сөздердің қай мағынасын алсақ та, ол тілдік нормадан алшақ кетпейді.
Сөздіктердегі космонимдердің лексикалық мағынасына дәл ғылыми анықтама беру оңай емес. Әсіресе, сигнификаттық мағыналы сөздерге нақты анықтама не түсініктеме беру өте қиын. Бұл үшін сөздік жасаушы ғалымдар сөздің шығу тегіне назар аударып, халықтық түсінікке иек артып, тарихи принципке жүгініп отырған.
Көптеген атаулардың қазіргі тіліміздегі мағынасы мен мәнін анықтауда ертеде жазылған түсіндірме, аударма, салыстырмалы сөздіктердің тигізер пайдасы мол.
Лексикографиялық деректердегі астрономиялық атаулардың күнделікті қарым-қатынас тілде және тілдік бірліктердегі көріністері қазақ және түрік тілдерінің сөздік қорларының қаншалықты лексемаларға бай екендігін көрсетеді.

Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі

бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

І ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АСТРОНОМИЯЛЫҚ

АТАУЛАРДЫҢ ЛЕКСИКОГРАФИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕРДЕГІ КӨРІНІСІ

Қазақ тіліндегі астрономиялық атаулар: түсініктемелер мен

этимологиялық этюдтер.

Қазақ тілі түркі тілдерінің бірі болғандықтан осы тілдерге тән ортақ ерекшеліктерді сақтап отыр, әлі де сақтай бермекші. Дегенмен әрбір тілдің дамуының ішкі, сыртқы заңдылықтарына байланысты туыс тілдер бір-бірінен ерекшеленіп отырады. Әсіресе белгілі бір тілдің өзіндік ерекшелігі оның сөз байлығынан, яғни лексикасынан анық көрінеді. Себебі лексика тілдің басқа салаларына қарағанда әлде қайда тез дамиды. Сондықтан бір тілде бар сөздердің онымен туыстас тілдерде ұшырасуы заңды құбылыс. Мұны қазақ тіліндегі кейбір халықтық космонимдер мысалынан көруімізге болады. Тіліміздегі космонимдерді басқа туыс түркі тілдерінен кездестірмейміз. Ал кездестірсек мұндай космонимдер тек бір-екі түркі тілдерінен ұшыратуымыз мүмкін. Мысалы, Ақбозат, Көкбозат космонимдерінің татар, башқұрт тілдерінде болуы.

Сонымен қазақ тіліне тән космонимдер деп мыналарды айтамыз: Жалғызқазық, Ақбозат, Көкбозат, Күзетші, Ағласон, Қыз, Үркердің қызы, Үлпілдек, Көгалдай мергеннің көк шақпағы, Мылтықтың оғы, Оқ, Қойшының қоңыр жұлдызы, Арқан жұлдызы, Босаға, Төрт босаға, Екі босаға, Үшмерген, Үшқарақшы, Үшарқар, Мылтықтың түтіні, Түтін, Шідер жұлдызы, Шідердің өресі, Шідердің оқтығы, Шідердің желісі, Қырыққарақшы, Жетіқарақшы, Жетіұры, Жетіқұрт, Алтықарақшы, Жетіқарақшының құйрығы, Жетіқарақшының бақырашы, Жетіқарақшының шөміші, Қарақұрт, Өрмекші жұлдыз, Қамбар жұлдызы, Қамбардың екі мұрты, Қамбардың ауыз омыртқасы, Қамбардың өті, Қамбардың құйрығы, Қос жұлдыз, Үркердің қос жұлдызы, Үркердің оғы, Үркердің екі босағасы, Тұлқатын, Іңір жұлдызы, Керуен жұлдызы, Ақ жұлдыз, Есекқырған, Сары жұлдыз, Шабансары, Қызыл жұлдыз, Шағырма жұлдыз, Қоңырқай жұлдыз, Үшарқардың ұрғашысы, Мерген, Мылтық, Мергеннің аты, Сұлусары, Қырлыжігіт, Жігіт, Қыранқарақшы, Сабақты жұлдыз, Сұрқия жұлдыз, Тырнажолы т. б.

Бұлардың қатарына түркі тілдеріне ортақ немесе кірме сөздер болғанымен тек қазақ тілінде ғана қолданылып, белгілі бір аспан шырағының атауы болып табылатын мына космонимдерді де қосуымызға болады: Ақсүмбіле, Сарысүмбіле, Кішісүмбіле, Текесүмбіле, Үлкентаразы, Кішітаразы, Мұсылмантаразы, Шайтантаразы, Саттары сегіз, Нарық жұлдызы, Үшарқар-таразы т. б. Қазақ тіліндегі астрономиялық атаулар Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктеріне сүйене отырып, түсініктемелер беріп кетсек дейміз:

Темірқазық - ғылымда Кіші Аюдағы α деп аталатын жұлдыз. Бұл жұлдыз аспанның солтүстік бөлігінде, дүние полюсіне өте жақын орналасқандықтан жай көзге қозғалмайтын сияқты болып көрінеді. Жұлдыздың бұл ерекшелігі Темірқазық деп аталуына негіз болса керек. Шындығында, Темірқазық жұлдызы да басқа аспан шырақтары тәрізді дүние кіндігін айналады, бірақ ол дүние кіндігіне өте жақын орналасқандықтан бізге оның қозғалысы байқала бермейді. Темірқазық жұлдызы бұлтсыз, түнгі аспаннан үнемі көрінетін, батпайтын жұлдыздардың қатарына жатады. Сондықтан бұл жұлдыз жұрттың бәріне танымал. Қазақ және түрік халықтары арасында аталмыш жұлдыздың өзі де, оның атауы, яғни Темірқазық космонимі де кеңінен мәлім. Дегенмен қазақ ішінде жалпыхалықтық Темірқазық космонимімен қатар бұл жұлдыздың жергілікті Алтынқазық, Жалғызқазық деген варианттары болса, түрік тілінде Кутуп йылдызы деген нұсқасы да бар.

Ақбозат - Кіші Аю шоқжұлдызындағы үш жарық жұлдыздың бірі. Астрономия ғылымында бұл жұлдызыды γ деп атайды. Ақбозат жұлдызы туралы энциклопедияда мынадай мәлімет берілген: « . . . Ақбозат - көмескілеу үш жұлдыз арқылы Темірқазыққа жалғанып жатқан ақшылдау жұлдыз. «Ақбозат» аталуына жұлдыз түсінің ақшылдығы, әрі Темірқазыққа арқандалғандай айнала қозғалуы себеп болған . . . ». Ақбозат космонимінің пайда болуына басты экстралингвистикалық әсердің бірі - Темірқазық пен Жетіқарақшы жұлдыздарына қатысты түркі халықтары арасына тараған космогониялық миф болып есептеледі.

Көкбозат - бұл да Кіші Аю шоқжұлдызындағы жарық жұлдыздың бірі. Ғылымда Көкбозат жұлдызын Кіші Аюдағы β немесе Кохаб жұлдызы деп атайды. Бұл жұлдыздың да Көкбозат аталуына осы аспан шырағының жай көзге көкшіл болып көрінуі негіз болған. Көкбозат жұлдызы Ақбозат жұлдызы сияқты Темірқазықты айналады.

Күзетші - Айдаһар шоқжұлдызындағы α деп аталатын жұлдыздың халықтық атауы. Бұл жұлдыз Темірқазық пен Жетіқарақшыға байланысты космогониялық мифте Ақбозат пен Көкбозатты қарақшылардан қорғаушы деп айтылады. Сондықтан жұлдызды Күзетші деп атаған.

Ағласон - астрономия ғылымында Лира шоқжұлдызындағы α немесе Вега деп аталатын, аспанның солтүстік жарты шарындағы ең жарық жұлдыздың халықтық атауы. Бұл жұлдыз түнгі аспаннан көктем, жаз, күз айларында көрінеді.

Айдасон - Жетекші жұлдызындағы α деп аталатын осы шоқжұлдыздағы ең жарық жұлдыз. Бұл жұлдыздың Капелла деген нақты ғылыми космонимі де бар. Қазақ арасында Айдасон жұлдызын кейде Қырлыжігіт деп те атайды. Сонымен қатар осы жұлдыз Босаға топ жұлдызының бір жұлдызы ретінде де аталады.

Қазақ түсінігінде Ағласон мен Айдасон - Темірқазыққа байлаулы Ақбозат пен Көкбозаттардың иелері, батырлар.

Қыз - ғылымда Алькор деп аталатын жұлдыздың халықтық атауы. Қыз жұлдызы Жетіқарақшы шоқжұлдызындағы Қыранқарақшы (Мицар) жұлдызының қасынан көмескілеу көрініп тұрады. Қыз жұлдызын қазақтар көбінесе Жетіқарақшы ұрлаған Үркердің қызы деп атайды. Сонымен қатар, Г. Н. Потанинның жазуынша, қазақтар Қыз жұлдызын ертеректе Үлпілдек деп те нақты космониммен атаған.

Жігіт - Жетіқарақшы шоқжұлдызындағы ξ немесе Мицар деп аталатын жұлдыздың халықтық атауы. Жігіт жұлдызы - Жетіқарақшы шоқжұлдызындағы жай көзге көрінетін жеті жұлдыздың бірі, яғни осы шоқжұлдыздың құйрығындағы екінші жарық жұлдыз. Халық түсінігінде Жігіт жұлдызы - Жетіқарақшының бастаушысы. Сондықтан Г. Н. Потаниннің мәліметі бойынша, бұл жұлдызды Қыранқарақшы деп те атаған. Қазақ ұғымында Жігіт немесе Қыранқарақшы жұлдызы ұрланған Үркердің қызын атының алдына мінгестіріп алған.

Сұлусары - Торпақ жұлдызындағы ең жарық жұлдыздың халықтық атауы. Сұлусары жұлдызын астрономия ғылымында Альдебаран деп атайды. Жұлдыздың бұл ғылыми термині арабтың Әд-дабаран деген «жарқырауық» мәнін білдіретін сөзінен алынған, яғни арабтар аталмыш жұлдызды осылайша атаған. Қазақтар да жұлдызды Сұлусары деген космониммен атауда оның ерекше жарқырап көрінуі мен түсінің сарғыш болуын ескерсе керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.