Судьяның тәуелсіздігі және оның тек қана заңға бағынуы
КІРІСПЕ
1 CОТ БИЛІГІНІҢ БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗ
1.1 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және нысандары
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот тәуелсіздігінің және сот қызметін ұйымдастырудың конституциялық қағидалары
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУДЬЯЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Судьялар . сот билігін атқарушылар, олардың мәртебесі
2.2 Судьяларды дайындау және іріктеу іс шаралары
3
СУДЬЯНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕК ЗАҢҒА БАҒЫНУЫ . СОТ ӘДІЛДІГІНІҢ КЕПІЛ
3.1 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының түсінігі мен оның маңызы
3.2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының сот әділдігінің басқа қағидаларымен ара қатынасы
4 СУДЬЯНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІНІҢ КЕПІЛДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 CОТ БИЛІГІНІҢ БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗ
1.1 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және нысандары
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот тәуелсіздігінің және сот қызметін ұйымдастырудың конституциялық қағидалары
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУДЬЯЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Судьялар . сот билігін атқарушылар, олардың мәртебесі
2.2 Судьяларды дайындау және іріктеу іс шаралары
3
СУДЬЯНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕК ЗАҢҒА БАҒЫНУЫ . СОТ ӘДІЛДІГІНІҢ КЕПІЛ
3.1 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының түсінігі мен оның маңызы
3.2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының сот әділдігінің басқа қағидаларымен ара қатынасы
4 СУДЬЯНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІНІҢ КЕПІЛДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс судьяның тәуелсіздігі және оның тек қана заңға бағынуы қағидасын, сот әділдігінің қағидалары мен кепілдіктерін, судьяның ұғымын, мәртебесін, судья кадрларын даярлау мен іріктеу, судьяның кәсіптік қызметі мәселелерін зерттеп, зерделеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, онын ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады [1]. Судьяның әділ болуы, ең алдымен, олардың тәуелсіздігіне байланысты. Ал сот жүйесінің тәуелсіздігі, біріншіден, ол судьяның еркіндігі, оның ешқандай факторларға бағынбай заң аясында сот әділдігін жүзеге асыра алуы деген сөз. Демек, сот беделі – мемлекет беделі.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері - ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында. Бәрінен бұрын құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек, сондай-ақ, осы жылдың өзінде құқық қорғау жүйесін реформалау жөніндегі заң жо¬басын Парламентке енгізуді тапсырамын деп белгіленген болатын [2].
Кез келген әділетсіздіктің азабын тартып, шындық іздеп, шарқ ұрған адам әділдікті соттан іздейді, ақ пен қара аражігін ажыратып берер деген үмітін сотпен жалғайды. Демек сот алдында адамдардың барлығы тең. Әділ билік ханға да, қараға да ортақ. Ендеше алдына жүгінген адамның дауына тура кесім айту үшін сотқа керегі заң талабынан өзге ешкімге жалтақтамайтын, сырт күшке мойын бұрмайтын дербестік және тәуелсіздік. Сәйкесінше, сот билігінің тәуелсіздігін нықтай түсу азаматтар құқығының кепілін одан әрі бекіте түсу деген сөз.
Академик Салық Зиманов соттардың тәуелсіздігі принципіне нақты әрі шынайы баға береді. Оның айтуынша: «Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа формаларынан тәуелсіз болу арқылы ғана жүзеге асырылатындығымен айрықшаланады. Оның ерекше мәртебесі мен міндеттері осыны талап етеді» [3]. Дүние жүзіндегі құқықтық мемлекеттердің соттардың тәуелсіздігі принципіне ерекше мән беретіні де содан. Олар сот жүйесін тәуелсіздік рухымен қаруландыру арқылы азаматтар құқығының сақталуын шегелей түсумен қатар, тұтастай мемлекеттегі саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік алып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, онын ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады [1]. Судьяның әділ болуы, ең алдымен, олардың тәуелсіздігіне байланысты. Ал сот жүйесінің тәуелсіздігі, біріншіден, ол судьяның еркіндігі, оның ешқандай факторларға бағынбай заң аясында сот әділдігін жүзеге асыра алуы деген сөз. Демек, сот беделі – мемлекет беделі.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері - ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында. Бәрінен бұрын құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек, сондай-ақ, осы жылдың өзінде құқық қорғау жүйесін реформалау жөніндегі заң жо¬басын Парламентке енгізуді тапсырамын деп белгіленген болатын [2].
Кез келген әділетсіздіктің азабын тартып, шындық іздеп, шарқ ұрған адам әділдікті соттан іздейді, ақ пен қара аражігін ажыратып берер деген үмітін сотпен жалғайды. Демек сот алдында адамдардың барлығы тең. Әділ билік ханға да, қараға да ортақ. Ендеше алдына жүгінген адамның дауына тура кесім айту үшін сотқа керегі заң талабынан өзге ешкімге жалтақтамайтын, сырт күшке мойын бұрмайтын дербестік және тәуелсіздік. Сәйкесінше, сот билігінің тәуелсіздігін нықтай түсу азаматтар құқығының кепілін одан әрі бекіте түсу деген сөз.
Академик Салық Зиманов соттардың тәуелсіздігі принципіне нақты әрі шынайы баға береді. Оның айтуынша: «Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа формаларынан тәуелсіз болу арқылы ғана жүзеге асырылатындығымен айрықшаланады. Оның ерекше мәртебесі мен міндеттері осыны талап етеді» [3]. Дүние жүзіндегі құқықтық мемлекеттердің соттардың тәуелсіздігі принципіне ерекше мән беретіні де содан. Олар сот жүйесін тәуелсіздік рухымен қаруландыру арқылы азаматтар құқығының сақталуын шегелей түсумен қатар, тұтастай мемлекеттегі саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік алып отыр.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – 1995ж. 30 тамыз.
2. Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауы.
3. С.З. Зиманов. Независимость судьи - фундаментальный принцип правосудия. Международная научно-практическая конференция. 9-10 октября 2003г. - Москва, Россия.
4. Қ. Мәми. «Сот билігінің тәуелсіздігі» // Заң. - №6. - 2003.
5. Ш.Шарипов. «Судьяның тәуелсіздігі» /Оқу қүралы. Алматы-Дәнекер. - 2003 ж. 13-бет.
6. Е.О. Алауханов. Сыбайлас жемқорлықпен күрес: теория және практика: Оқулық/ Заң әдебиеті. – Алматы, 2009. – 240 б.
7. Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасы (2002 жылғы 20 қыркүйек №949 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысымен бекітілген).
8. Қазақстан Республикасының Президентінің «Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы – 2000 ж. 1 қыркүйек.
9. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в РК. Алматы, 1998 г. С. 3-4.
10. Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы» Жарлығы – 1995ж. 20 желтоқсан.
11. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заң » - 2000 ж. 25 желтоқсан.
12. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 1994. – 236 бет, 17-18 беттер.
13. Комментарий к Федеральному конституционному закону « О судебной системе РФ»/ В.И. Радченконың редакциялығымен,-М., 1998.-6-бет.
14. Баглай М.В. Конституционное право Российской федерации. – М., 1998.-612-613 бет.
15. Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право Росии. М. 1995. С.33
16. Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2001
17. Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ. – М., 1997. – 20-бет.
18. Судоустройство и правоохранительные органы в РФ/ В.И.Швецовтың жалпы редакциялығымен, - М., 1997.- 27-33беттер.
19. Кальсин И. Свобода слова и правосудие. Жинақта: Журналист у судебного барьера. – Алматы, 2001. – 28-бет.
20. Гуценко К.Ф., Ковалев М.А. Правоохранительные органы.-М., 1996-55 бет.
21. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы РК. – Алматы: Дәнекер, 2000. – 11-бет.
22. Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью в Казахской ССР. Развитие демократических начал в организации и деятельности суда. Алма-Ата. 1987.с.98
23. Кудряцев В.Н. Право и поведение. М. 1988. С.118.
24. Международно-правовая защита прав и свобод человека. Сборник документов. М.1990. С.324-329
25. Международный пакт о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966. С.14
26. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета». 1999.10 ноября.
27. Стецовский Ю.И. Судебная власть. М. 1999. С.157-158.
28. С.Н. Сәбікенов. Салыстырмалы мемлекеттік құқық. Оқулық. – Алматы. – 2000.
29. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламсы (негізгі бағыттар): ҚР Президентінің 1994 ж. 12 ақпанындағы №1259 қаулысымен бектіліген.
30. Н.А. Жұманбаева. Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2006.
31. Н.А. Жуманбаева. Независимость судей - критерий уровня правосудия // Фемида. – 2004.
32. Н.А. Жұманбаева. Қоғамдағы соттың ролi және судьяның кәсiби мамандығының кейбiр мәселелерi // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетi «Хабаршы», №2 (30). - Алматы 2004. 21-23 беттер.
33. ҚР Президентінің 18 қараша 2009 жылғы Қазақстан судьяларының V съезінде сөйлеген сөзі.
34. К. Халиқов. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. Оқу құралы. – Алматы, 1995.36-б.
35. Төлеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Алматы, “Жеті жарға” 2000ж. Жалпы бөлім. 56-бет, 237бет
36. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Алматы, “Юрист”, 2001ж.
37. Сәбікенов С. “Заңдылық – сот қызметін жүзеге асырудың негізі”, 2001ж., Заң және заман.
38. Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы “Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі”, 2000ж. 25 желтоқсан, Заң газеті.
39. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, “Жеті жарғы”, 1998ж.
40. Қайыржанов Е. “Қылмыстық істер бойынша адвокаттың қорғау тәсілдері”, Заң журналы №1, 2001ж.
41. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының нормативтік “Қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу жариялылығы принципін сақтауы туралы”, 2002ж. 6 желтоқсан
42. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета». 1999.10 ноября.
43. Қазақстан Республикасы Конституциясына түсініктеме, Алматы, “Жеті Жарғы” 1995ж., 65-67 беттер.
44. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, Алматы “Юрист” 2003ж. 285 бет.
45. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Алматы, “Юрист” 1997ж. 17 шілде, 206 бет
46. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме, Алматы, “Баспа” 2001ж. 452 бет.
47. Ілебаев Л.М. “Соттар тәуелсіз ел егемендігінің кепілі”, Алматы, Заң газеті, №4 2003ж. 22 қаңтар
48. Наурызбаев Ж. “Тәуелсіз сот – демократиялық мемлекеттің тірегі”, Заң журналы, №14 2 наурыз 2003ж.
49. Салықов К.”Сындарлы саясаттың жемісі”, Заң газеті №14 2 сәуір 2003ж.
50. В.М.Семенов. Суд и правосудие в СССР, Москва, 1984г., стр.25
51. К.Ф.Гуценко, М.А.Ковалев. правоохранительные органы, Москва, 1996г. с-98.
52. Сулейменова К. Суд и судебная власть, 1999г. Біріккен Ұлттар ұйымының 7 конгресінің резолюциясы
53. Нәрікбаев Н.М. “Сот әділдігін іске асыру”, Заң және заман, №2 1999ж. 4-7 беттер
54. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования, Алматы, “Жеті жарғы”, 1997ж. стр.249.
55. Шайкенова С. “Реализация принципа независимости судьи в условиях переходного периода” //Право и государство №1
56. Чиняев Н. “Сот – құқық жүйесін реформалау аяқталған жоқ” /Тура би, №4 2001ж.
57. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1997ж. 19 наурыздағы №365 қаулысымен бекіткен “Судьяларды және олардың мүлкін міндетті мемлекеттік сақтандырудың, оларға медициналық қызмет көрсету мен санаторий-курорттық емдеудің тәртібі мен шаралары туралы” Ереже.
Кітаптар мен монографиялар:
1. Е.О. Алауханов. Сыбайлас жемқорлықпен күрес: теория және практика: Оқулық/ Заң әдебиеті. – Алматы, 2009. – 240 б.
2. Н.А. Жұманбаева. Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2006.
3. Н.А. Жуманбаева. Независимость судей - критерий уровня правосудия // Фемида. – 2004.
4. Н.А. Жұманбаева. Қоғамдағы соттың ролi және судьяның кәсiби мамандығының кейбiр мәселелерi // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетi «Хабаршы», №2 (30). - Алматы 2004. 21-23 беттер.
5. Қайыржанов Е. “Қылмыстық істер бойынша адвокаттың қорғау тәсілдері”, Заң журналы №1, 2001ж.
6. Ілебаев Л.М. “Соттар тәуелсіз ел егемендігінің кепілі”, Алматы, Заң газеті, №4 2003ж. 22 қаңтар
7. Наурызбаев Ж. “Тәуелсіз сот – демократиялық мемлекеттің тірегі”, Заң журналы, №14 2 наурыз 2003ж.
8. Салықов К.”Сындарлы саясаттың жемісі”, Заң газеті №14 2 сәуір 2003ж.
9. Нәрікбаев Н.М. “Сот әділдігін іске асыру”, Заң және заман, №2 1999ж. 4-7 беттер.
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – 1995ж. 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің «Құқықтық саясаттың тұжырымдамасы туралы» Жарлығы. 2009ж. 24 тамыз.
3. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – 2000 ж, 25 желтоқсан №132.
4. Қазақстан Республикасының «Адвокаттық қызмет туралы» заң. – 1997ж. 5 желтоқсан.
5. Қазақстан Республикасының «Прокуратура туралы» заңы. – 1995ж. 21 желтоқсан.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – 1997ж. 16 шілде.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – 1997 жыл, 13 желтоқсан.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі «Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы Жарлығы» /Егемен Қазақстан. - 2000.
9. Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы» Жарлығы – 1995 ж. 25 желтоқсан.
10. Алматы қалалық мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2004 жылдың 12 айына арналған статистикалық мәліметі.
11. Комментарий к Конституционному закону Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан». - Астана, 2003.
12. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» / Заң газеті. - №15-16.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы. - Жеті Жарғы. – 1999ж.
14. Құқықтық реформа туралы мемлекеттік бағдарлама» / Егемен Қазақстан. – 1994ж.
15. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы, 2003.
16. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы “Қылмыстық істер бойынша сот ісінің жариялылығы принципін соттардың сақтауы туралы” / Заң газеті, 2002. - 6 желтоқсан. - №13.
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997ж. 19 наурыздағы №365 қаулысымен бекітілген “Судьяларды және олардың мүлкін міндетті мемлекеттік сақтандырудың, оларға медициналық қызмет көрсету мен санаторий-курорттық емдеудің тәртібі мен шарттары” туралы ереже.
18. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы, 1999.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме. - Алматы, 2001.
20. Н.А. Назарбаев. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК / Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
2. Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауы.
3. С.З. Зиманов. Независимость судьи - фундаментальный принцип правосудия. Международная научно-практическая конференция. 9-10 октября 2003г. - Москва, Россия.
4. Қ. Мәми. «Сот билігінің тәуелсіздігі» // Заң. - №6. - 2003.
5. Ш.Шарипов. «Судьяның тәуелсіздігі» /Оқу қүралы. Алматы-Дәнекер. - 2003 ж. 13-бет.
6. Е.О. Алауханов. Сыбайлас жемқорлықпен күрес: теория және практика: Оқулық/ Заң әдебиеті. – Алматы, 2009. – 240 б.
7. Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасы (2002 жылғы 20 қыркүйек №949 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысымен бекітілген).
8. Қазақстан Республикасының Президентінің «Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы – 2000 ж. 1 қыркүйек.
9. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в РК. Алматы, 1998 г. С. 3-4.
10. Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы» Жарлығы – 1995ж. 20 желтоқсан.
11. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заң » - 2000 ж. 25 желтоқсан.
12. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 1994. – 236 бет, 17-18 беттер.
13. Комментарий к Федеральному конституционному закону « О судебной системе РФ»/ В.И. Радченконың редакциялығымен,-М., 1998.-6-бет.
14. Баглай М.В. Конституционное право Российской федерации. – М., 1998.-612-613 бет.
15. Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право Росии. М. 1995. С.33
16. Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2001
17. Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ. – М., 1997. – 20-бет.
18. Судоустройство и правоохранительные органы в РФ/ В.И.Швецовтың жалпы редакциялығымен, - М., 1997.- 27-33беттер.
19. Кальсин И. Свобода слова и правосудие. Жинақта: Журналист у судебного барьера. – Алматы, 2001. – 28-бет.
20. Гуценко К.Ф., Ковалев М.А. Правоохранительные органы.-М., 1996-55 бет.
21. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы РК. – Алматы: Дәнекер, 2000. – 11-бет.
22. Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью в Казахской ССР. Развитие демократических начал в организации и деятельности суда. Алма-Ата. 1987.с.98
23. Кудряцев В.Н. Право и поведение. М. 1988. С.118.
24. Международно-правовая защита прав и свобод человека. Сборник документов. М.1990. С.324-329
25. Международный пакт о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966. С.14
26. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета». 1999.10 ноября.
27. Стецовский Ю.И. Судебная власть. М. 1999. С.157-158.
28. С.Н. Сәбікенов. Салыстырмалы мемлекеттік құқық. Оқулық. – Алматы. – 2000.
29. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламсы (негізгі бағыттар): ҚР Президентінің 1994 ж. 12 ақпанындағы №1259 қаулысымен бектіліген.
30. Н.А. Жұманбаева. Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2006.
31. Н.А. Жуманбаева. Независимость судей - критерий уровня правосудия // Фемида. – 2004.
32. Н.А. Жұманбаева. Қоғамдағы соттың ролi және судьяның кәсiби мамандығының кейбiр мәселелерi // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетi «Хабаршы», №2 (30). - Алматы 2004. 21-23 беттер.
33. ҚР Президентінің 18 қараша 2009 жылғы Қазақстан судьяларының V съезінде сөйлеген сөзі.
34. К. Халиқов. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. Оқу құралы. – Алматы, 1995.36-б.
35. Төлеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Алматы, “Жеті жарға” 2000ж. Жалпы бөлім. 56-бет, 237бет
36. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Алматы, “Юрист”, 2001ж.
37. Сәбікенов С. “Заңдылық – сот қызметін жүзеге асырудың негізі”, 2001ж., Заң және заман.
38. Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы “Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі”, 2000ж. 25 желтоқсан, Заң газеті.
39. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, “Жеті жарғы”, 1998ж.
40. Қайыржанов Е. “Қылмыстық істер бойынша адвокаттың қорғау тәсілдері”, Заң журналы №1, 2001ж.
41. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының нормативтік “Қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу жариялылығы принципін сақтауы туралы”, 2002ж. 6 желтоқсан
42. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета». 1999.10 ноября.
43. Қазақстан Республикасы Конституциясына түсініктеме, Алматы, “Жеті Жарғы” 1995ж., 65-67 беттер.
44. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, Алматы “Юрист” 2003ж. 285 бет.
45. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Алматы, “Юрист” 1997ж. 17 шілде, 206 бет
46. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме, Алматы, “Баспа” 2001ж. 452 бет.
47. Ілебаев Л.М. “Соттар тәуелсіз ел егемендігінің кепілі”, Алматы, Заң газеті, №4 2003ж. 22 қаңтар
48. Наурызбаев Ж. “Тәуелсіз сот – демократиялық мемлекеттің тірегі”, Заң журналы, №14 2 наурыз 2003ж.
49. Салықов К.”Сындарлы саясаттың жемісі”, Заң газеті №14 2 сәуір 2003ж.
50. В.М.Семенов. Суд и правосудие в СССР, Москва, 1984г., стр.25
51. К.Ф.Гуценко, М.А.Ковалев. правоохранительные органы, Москва, 1996г. с-98.
52. Сулейменова К. Суд и судебная власть, 1999г. Біріккен Ұлттар ұйымының 7 конгресінің резолюциясы
53. Нәрікбаев Н.М. “Сот әділдігін іске асыру”, Заң және заман, №2 1999ж. 4-7 беттер
54. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования, Алматы, “Жеті жарғы”, 1997ж. стр.249.
55. Шайкенова С. “Реализация принципа независимости судьи в условиях переходного периода” //Право и государство №1
56. Чиняев Н. “Сот – құқық жүйесін реформалау аяқталған жоқ” /Тура би, №4 2001ж.
57. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1997ж. 19 наурыздағы №365 қаулысымен бекіткен “Судьяларды және олардың мүлкін міндетті мемлекеттік сақтандырудың, оларға медициналық қызмет көрсету мен санаторий-курорттық емдеудің тәртібі мен шаралары туралы” Ереже.
Кітаптар мен монографиялар:
1. Е.О. Алауханов. Сыбайлас жемқорлықпен күрес: теория және практика: Оқулық/ Заң әдебиеті. – Алматы, 2009. – 240 б.
2. Н.А. Жұманбаева. Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2006.
3. Н.А. Жуманбаева. Независимость судей - критерий уровня правосудия // Фемида. – 2004.
4. Н.А. Жұманбаева. Қоғамдағы соттың ролi және судьяның кәсiби мамандығының кейбiр мәселелерi // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетi «Хабаршы», №2 (30). - Алматы 2004. 21-23 беттер.
5. Қайыржанов Е. “Қылмыстық істер бойынша адвокаттың қорғау тәсілдері”, Заң журналы №1, 2001ж.
6. Ілебаев Л.М. “Соттар тәуелсіз ел егемендігінің кепілі”, Алматы, Заң газеті, №4 2003ж. 22 қаңтар
7. Наурызбаев Ж. “Тәуелсіз сот – демократиялық мемлекеттің тірегі”, Заң журналы, №14 2 наурыз 2003ж.
8. Салықов К.”Сындарлы саясаттың жемісі”, Заң газеті №14 2 сәуір 2003ж.
9. Нәрікбаев Н.М. “Сот әділдігін іске асыру”, Заң және заман, №2 1999ж. 4-7 беттер.
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – 1995ж. 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің «Құқықтық саясаттың тұжырымдамасы туралы» Жарлығы. 2009ж. 24 тамыз.
3. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – 2000 ж, 25 желтоқсан №132.
4. Қазақстан Республикасының «Адвокаттық қызмет туралы» заң. – 1997ж. 5 желтоқсан.
5. Қазақстан Республикасының «Прокуратура туралы» заңы. – 1995ж. 21 желтоқсан.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – 1997ж. 16 шілде.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – 1997 жыл, 13 желтоқсан.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі «Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы Жарлығы» /Егемен Қазақстан. - 2000.
9. Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы» Жарлығы – 1995 ж. 25 желтоқсан.
10. Алматы қалалық мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2004 жылдың 12 айына арналған статистикалық мәліметі.
11. Комментарий к Конституционному закону Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан». - Астана, 2003.
12. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» / Заң газеті. - №15-16.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы. - Жеті Жарғы. – 1999ж.
14. Құқықтық реформа туралы мемлекеттік бағдарлама» / Егемен Қазақстан. – 1994ж.
15. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы, 2003.
16. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы “Қылмыстық істер бойынша сот ісінің жариялылығы принципін соттардың сақтауы туралы” / Заң газеті, 2002. - 6 желтоқсан. - №13.
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997ж. 19 наурыздағы №365 қаулысымен бекітілген “Судьяларды және олардың мүлкін міндетті мемлекеттік сақтандырудың, оларға медициналық қызмет көрсету мен санаторий-курорттық емдеудің тәртібі мен шарттары” туралы ереже.
18. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы, 1999.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме. - Алматы, 2001.
20. Н.А. Назарбаев. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК / Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3-7
1 CОТ БИЛІГІНІҢ БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗ 8-19
1.1 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және 8
нысандары
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот тәуелсіздігінің және 12
сот қызметін ұйымдастырудың конституциялық қағидалары
2 Қазақстан Республикасы судьяларының құқықтық
мәртебесі 20-29
2.1 Судьялар – сот билігін атқарушылар, олардың мәртебесі20
2.2 Судьяларды дайындау және іріктеу іс шаралары 24
3 Судьяның тәуелсіздігі және оның тек заңға бағынуы –
сот әділдігінің кепіл 30
3.1 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының түсінігі мен оның
маңызы 30
3.2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының сот әділдігінің
басқа қағидаларымен ара қатынасы 34
4 Судьяның тәуелсіздігінің кепілдіктері және оларды
қамтамасыз ету шаралары
53-60
Қорытынды 61-63
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64-68
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс судьяның тәуелсіздігі және
оның тек қана заңға бағынуы қағидасын, сот әділдігінің қағидалары мен
кепілдіктерін, судьяның ұғымын, мәртебесін, судья кадрларын даярлау мен
іріктеу, судьяның кәсіптік қызметі мәселелерін зерттеп, зерделеуге
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, онын ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылады [1]. Судьяның әділ болуы, ең алдымен,
олардың тәуелсіздігіне байланысты. Ал сот жүйесінің тәуелсіздігі,
біріншіден, ол судьяның еркіндігі, оның ешқандай факторларға бағынбай заң
аясында сот әділдігін жүзеге асыра алуы деген сөз. Демек, сот беделі –
мемлекет беделі.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері - ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы 29 қаңтардағы
Қазақстан халқына Жолдауында. Бәрінен бұрын құқық қорғау жүйесін
оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек,
сондай-ақ, осы жылдың өзінде құқық қорғау жүйесін реформалау жөніндегі заң
жобасын Парламентке енгізуді тапсырамын деп белгіленген болатын [2].
Кез келген әділетсіздіктің азабын тартып, шындық іздеп, шарқ ұрған
адам әділдікті соттан іздейді, ақ пен қара аражігін ажыратып берер деген
үмітін сотпен жалғайды. Демек сот алдында адамдардың барлығы тең. Әділ
билік ханға да, қараға да ортақ. Ендеше алдына жүгінген адамның дауына тура
кесім айту үшін сотқа керегі заң талабынан өзге ешкімге жалтақтамайтын,
сырт күшке мойын бұрмайтын дербестік және тәуелсіздік. Сәйкесінше, сот
билігінің тәуелсіздігін нықтай түсу азаматтар құқығының кепілін одан әрі
бекіте түсу деген сөз.
Академик Салық Зиманов соттардың тәуелсіздігі принципіне нақты әрі
шынайы баға береді. Оның айтуынша: Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа
формаларынан тәуелсіз болу арқылы ғана жүзеге асырылатындығымен
айрықшаланады. Оның ерекше мәртебесі мен міндеттері осыны талап етеді
[3]. Дүние жүзіндегі құқықтық мемлекеттердің соттардың тәуелсіздігі
принципіне ерекше мән беретіні де содан. Олар сот жүйесін тәуелсіздік
рухымен қаруландыру арқылы азаматтар құқығының сақталуын шегелей түсумен
қатар, тұтастай мемлекеттегі саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
етуге мүмкіндік алып отыр.
Қ. Мәми атқару органының сот қызметтеріне араласуы салдарынан
тәуелсіздік қағидасы бұзылатыны даусыз деп есептейді. Ол дербестік пен
тәуелсіздік егіз ұғым емес деген тұжырым жасайды. Дербестік - ол
тәуелсіздік емес, ол тек маңызды шарт (жағдай) пен сот билігінің алғышарты
ғана. Дербестік, биліктің сот тармағы билікті бөлісу ұштағанында дербес
болып жарияланған кезде, тежемелік пен тепе-теңдікті ескеру арқылы құрылған
қоғамды мемлекеттік басқару механизмінде өзінің рөлі мен орны болғанда
билікті бөлісу қағидасымен тығыз байланысады. Осы биліктің дербестігінің
маңызды кепілі, судьялардың заң шығару және атқару биліктерінен
тәуелсіздігі болып табылатыны шүбәсіз [4].
Сот билігінің ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке даралылығы мен
тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра, оның басқа
тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл жасау
барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділідігін іске асыру кезіндегі
қызметіне араласуға жол бермеуінде [5].
Сот жүйесінің жабықтығы – судьялардың түпкілікті тәуелсіздігін
қамтамасыз ету жолында кездесетін кедергілердің бірі. Жалпы судьялардың
тәуелсіздігі сот корпусын жабық, сыннан тыс қалатын корпорацияға
айналдырмауы тиіс деп ескертуі кездейсоқ емес. Судьяның көпшілік үшін
ашықтығы мен қолжетімді болуы – оның тазалығының, біліктілігінің және
кәсібилігінің кепілі. Мұндағы мақсат сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
қағидасын басшылыққа алу қажет. Тек сауатсыз, өз қызметіне дақ түсірген
судья ғана қоғаммен қарым-қатынаста болуға, көпшілік алдына шығуға, заңның
талаптарын ашық түсіндіруге және іс бойынша өзінің көзқарасын айтуға
қорқады [6].
Қазақстан Республикасының 2010-дан 2020-ға дейінгі аралықтағы
құқықтық саясатының Тұжырымдамасында – көрсетілген басты қағидаларды
негізге ала отырып, сот тәуелсіздігін жетілдіру максаты сот жүйесінің әрі
қарай дамуына, мемлекеттік биліктің барлық саласының өзара тиімді әрекет
етуіне, билік органдарының сапалы қабылдаған шешіміне және лауазымды
тұлғаның жауапкершілігіне тікелей байланысты.
Еліміздегі құқықтық саясаттың Тұжырымдамасы алдағы тұрған он жылда
құқықтық жүйені одан ары дамытуда және сот реформасын жүзеге асыру үшін
жаңа көкжиектерді ашып берді. Сот жүйесін дамытудың маңызды келешегі
соттар мен судьяларды одан ары мамандандыру, әкімшілік әділетін дамыту,
процессуалдық заңнамаларды жетілдіру, төрелік және аралық соттардың жүйесін
дамыту, кадрлық жұмыстарды жетілдіру мәселесі, сот шешімдерін орындау
өндірісін жетілдіру сондай-ақ сот жүйесінің ашықтығы мен жариялылығы, сот
өндірісіне жетілдірілген технологияларды енгізу болып табылады.
Тұжырымдаманың негізі болып қаланған процессуалдық заңнамалар мен сот
өндірісін жетілдіру аспектісін заңнама жобаларына сәйкестендіре дайындау
арқылы жүзеге асатын болады. Еліміздің соттары алдағы он жылдың құқықтық
саясат Тұжырымдамасын зор ықыласпен қабылдады, оны құқықтық мемлекет құруға
салмақты үлес қосуы үшін демократиялық дәстүрмен одан ары жүзеге асыруға
дайын [7].
Сот әділдігінің басты қағидаларының бірі болып табылатын судьяның
тәуелсіздігі және оның тек заңға бағынуы қағидасын қараудың маңызы зор.
Судьяның тәуелсіздігі қағидасының басты ерекшілігі – оның еліміздің
ата заңы – Конституцияда белгіленуінде. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері
көп жетістіктерге қолымыз жетті, билік тармағы болып табылатын сот билігі
дербестікке ие болды. Жаңадан судьялар тәуелсіздігі заңда орын алып, оларды
қамтамасыз ету шаралары, кепілдіктер қарастырылды.
Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз
құзіреті шегінде үкім шығарғанда, шешім қабылдағанда және басқа да сот
әрекеттерін жүзеге асырғанда тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы
орасан зор болып келеді.
Судьяның тәуелсіздігі қазіргі таңда үлкен талқылауға түсіп, көптеген
ойлар мен пікірлердің туындауына негізделіп отыр.
Судьяның тәуелсіздігін орнықтыру мақсатында 2000 жылдың 25 желтоқсанда
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының
Конституциялық заңы қабылданды. Бұл Конституциялық заңда жалпы сот билігі,
сот билігін жүзеге асырушы судьяның мәртебесі, тәуелсіздігі және қамтамасыз
ету шаралары, тағы басқа да ережелер қарастырылған.
Судьяның тәуелсіздігі заң жүзінде толық, айқын орын алғанымен де,
жүзеге асырылу деңгейі әлі де жеткіліксіз болғандықтан, қазіргі таңда үлкен
мәселелер туындап отыр. Бұл мәселелерді мейлінше шешу мақсатында Қазақстан
Республикасы Президентінің Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы 2000 жылдың 1 қыркүйегінде Жарлығы шықты [8]. Бұл Жарлықтың
басты мақсаты судьялардың тәуелсіздігін нығайту мәселелері болып табылады.
Көпшіліктің назарын аударған мәселе аясында қабылданған бұл Жарлық
көптеген заңсыздықтарды жоюға немесе олардың алдын алуға және сот
тәуелсіздігін қамтамасыз ету шараларын жүзеге асыруға кедергі болған талай
тосқауылдарды жоюға, күмәнді сәттерден арылуға үлкен септігін тигізді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің сот жүйесін халықаралық талаптарға сай
келетіндей етіп қалыптастыру, сот ісін жүргізудің демократиялық, өміршең
принциптерін анықтау, сот әділдігін жүзеге асырудың құықтық негіздерін
жетілдірудің жолдарын айқындау сияқты мәселелер ғалымдар мен заңгерлердің
назарынан тыс қалып жатқан жоқ. Бұл да болса қуантарлық жағдай.
Судья тәуелсіздігін тек заңда көздеп қана қоймай, оны шын мәнінде
жүзеге асырудың маңызы орасан зор. Бірақ, өкінішке орай, судья
тәуелсіздігіне берілетін кепілдіктер қарқынсыз дамып келеді. Судьяның
тәуелсіздігін қамтамасыз ету қоғамның және мемлекеттің міндеті болып
табылуға тиіс, оның тек қана Конституция мен Заңдарға бағыныштылығын
мойындап, сот әділдігін жүзеге асыру қызметінде тәуелсіз болуын
Конституция, басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілері қамтамасыз
ету керек.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатымыз - үлкен бір жаңалық ашпағанмен
де, судьяның тәуелсіздігі мен оның төңірегіндегі мәселелерді жетілдіруге
байланысты кішкентай болса да үлес қосу.
Зерттеу жұмысының обьектісі. Судьяның тәуелсіздігі және оның тек қана заңға
бағынуы қағидасын, сот әділдігінің қағидалары мен кепілдіктерін, судьяның
ұғымын, мәртебесін, судья кадрларын даярлау мен іріктеуге байланысты
құқықтық қатынастарды құрайды.
Зерттеу пәніне мыналар жатады:
- судьяның тәуелсіздігі және оның тек қана заңға бағынуы барысында
туындайтын қатынастарды реттейтін заңнама;
- судьяның тәуелсіздігі және онын тек қана заңға бағынуы мәселесіне
қатысты құқықтық ғылымдағы тұжырымдары;
- судья өз тәуелсіздігін жүзеге асыруына байланысты туындайтын соттардың
қызметі (тәжірибесі).
Зерттеудің негізгі мақсаты. Қазақстан Республикасының Конституциясында
баянды етілген адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы
сот органдарының рөлін анықтау, сот әділдігін жетілдіруіне ықпал ететін
ғылыми көз қарастарды білдіру.
Зерттеу жұмысын жазудағы басты міндеттер:
- Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және нысандарын
анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы сот тәуелсіздігінің және сот қызметін
ұйымдастырудың конституциялық қағидаларының белгілері;
- судьялар- сот билігін атқарушылар, олардың мәртебесін анықтау;
- судьяларды дайындау және іріктеу іс шараларының кейбір мәселелері;
- судьяның тәуелсіздігі қағидасының түсінігі мен оның маңызын анықтау;
- судьяның тәуелсіздігі қағидасының сот әділдігінің басқа қағидаларымен
ара қатынасын анықтау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын С.З.
Зиманов, К.Х. Халиқов, Қ.Ә. Мәми, С.Ф. Ударцев, С.Н. Сәбікенов, Е.О.
Алауханов, Б.Ж. Абдраимов, Е.Б. Абдрасулов, Н.Ә. Әбдікенов, Т.К.
Айтмұхамбетов, А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Л.Ш. Берсугурова, М.Б. Валиев,
Н.О. Дулатбеков, Н.А. Ережепов, А.А. Исаев, А.Н. Жайылғанова, Б.Ж. Жүнісов,
Ш.М. Шарипов, И.И. Рогов, С. Тыныбеков, Е.К.Каржаубаев, Б.Т. Тұрғараев,
А.С. Нуралиева, Н.А. Жұманбаева және тағы басқа заңгер ғалымдардың
еңбектері құрайды.
Қазақстан Республикасында сот билігінің қалыптасуы туралы мәселелер
заңгер ғалымдардың көпшілігінің назарын аударып келген мәселе. Мысалы, К.Х.
Халиқовтың Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары оқу
құралында сот-құқықтық реформасына қатысты көптеген мәселелер зерттелген.
Сот әділдігі туралы ұғымдар, сот органдарының жүйесі мен құрылымы, оның
демократиялық қағидалары кеңінен баяндалған.
Қ.Ә. Мәми Становление и развитие судебной власти в Республике
Казахстан деген еңбегінде сот билігінің тәуелсіздігі мәселесін жан-жақты
талдап, кейінгі зерттеушілерге бағыт-бағдар берердей дәрежеде жеткізді.
Сондай-ақ, доцент Ш.М. Шарипов Судьяның тәуелсіздігі – сот билігінің
демократиялық принципі; Е.Қ. Қаржаубаев Қазақстан Республикасындағы сот-
құқықтық реформасы туралы зерттеу және Н.А. Жұманбаева Қазақстан
Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері тақырыптарында
диссертациялар қорғап, алғашқы зерттеушілердің ой-пікірін жетілдіріп,
ғылыми талдау жасалды.
Аталған ғалымдардың еңбектері диссертациялық жұмысқа елеулі теориялық
негіз бола алды.
Сондай-ақ, зерттеуімізде қазақстандық ғалымдардың еңбектерімен
қатар, Ресей Федерациясының белгілі ғалымдарының да ғылыми жұмыстарына
сүйендік.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соттың Нормативтік қаулылары, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және өзге де нормативтік
құқықтық актілер.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының құқықтық
ғылымында дипломдық жұмыс деңгейінде судьяның тәуелсіздігі және оның тек
қана заңға бағынуы мәселесі жөнінде алғаш рет терең зерттеу жүзеге
асырылған. Зерттеу барысында ғылым және тәжірибе үшін пайда болатын
көптеген қорытындылар мен тұжырымдар берілген.
Зерттеу жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс – зерттеу
жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және деңгейіне
байланысты кіріспеден, төрт бөлімнен алты тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 СОТ БИЛІГІНІҢ БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗЫ
1. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және
нысандары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4 бөлігіне сәйкес
республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Бұл билік бөлу территориясы барлық
демократиялық мемлекеттердің конституциясында көрсетілген. Биліктің әрбір
тармағы өз қызметіне байланысты, өзіне жүктелген міндеттерді атқарады.
Демек, бұл биліктің әр бір тармағы өз компетенциясына байланысты бір-біріне
тәуелсіз және бұл тармақтар тек өз қызметіне тиесілі ісін атқарған жағдайда
қоғамның демократиялылығы туралы айтуға болады. Қазақстан Республикасында
мемлекеттік билік біреу, оған заң шығару билігін, атқарушы өкіметті, сот
билігін қарсы қоюға болмайды, себебі бұлар мемлекет билігінің үш бұтағы.
Биліктің бұл үш тармағының әрқайсысы жеке өз өкілеттігі шеңберінде,
басқаларын бақылай отырып, олармен араласа жұмыс істейді.
Сот билігі мемелекет билігінен туындайтын ұғым.
Сот билігі - мемлекет атынан заңның үстемдігі мен әділеттілікті
қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға
мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қолдану мақсатында сот құзіретіндегі
жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз, - деп тұжырымдайды
К.Х. Халиқов [9, 3 б.].
Сот билігінің мемлекет атынан әрекет ету құқығы, оған берілген өкілеттік
шегінде жүзеге асырылады. Адамдардың жеке азаматтық деп танылған және
кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қатысты сот
билігінің мәртебесін айқындай отырып, Конституция бұл құқықтар мен
бостандықтардың конституциялық құрылысын, қоғамдық тәртіпті адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының, денсаулық және қоғамдық имандылықты қорғау
мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен ғана шектеуі мүмкін екенін
көздейді.
1991 жылы Қазастан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылы
28 қаңтарда қабылданған Конституцияның 16-тарауы сот билігіне арналды. Осы
Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот билігі Конституциялық Сотқа,
Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі
екендігі атап көрсетілді.
1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президентінің ҚР-дағы соттар мен судьялардың
мәртебесі туралы Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл Жарлық аясында
республикадағы тәуелсіз сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы
әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай келетін жаңа заңдар ережесі
жасалып бекітілді [10].
Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000
жылы 25 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы конституциялық заң қабылданды [11]. Бұл
конституциялық заң бойынша көптеген өзгерістер енгізілді.
“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы”
Қазақстан Республикасының конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына
сәйкес сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге
қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады.
Сондықтан, соңғы жылдары сот билігінің проблемалары көптеген ғылыми
жұмыстардың, зерттеу тақырыбына айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын
қазақстандық ғалымдар да өз жұмыстарында қарастырды.
К.Х. Халиков сот билігін мемлекеттік биліктің ең маңызды тармақтарының
бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі
мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның
құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті
азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен
айқындалады. Сот билігі адамдар тағдырындағы ең жоғары әділеттік таразысы
тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік тармақтарының
ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот билігі мәселесінің жалпы теориялық
бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-әміршіл
кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін бастан
кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай әрекет
етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол қандай
қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да
тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады [9, 4б.].
Сот билігі ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуы
жақында ғана яғни 20-ғасырдың 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында
зерттеле басталуына байланысты. Сонымен бірге, кеңес мемлекетінде
мемлекеттік саясат шеңберінде теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған
сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін мемлекеттік билік жұмыс атқарады.
Сондықтан сот билігі мәселесі мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде
туындаған емес. Сот әділдігіне байланысты проблемаларға арналған ғылыми
зерттеулерде сот құқық қорғау органы жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды
[12, 236 б.].
Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот
билігі нің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар
арасында ортақ пікір болмаған сот билігі ұғымын айқындау туралы мәселе
маңызды болды.[13, 6 б.]. Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік
биліктің тәуелсіз буыны ретінде ролін көрсете отырып, Тәуелсіз сот билігі
құқықтық мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты
кепілі бола бастады, деп көрсетті [14, 612 б.]. Осы көзқарасты В.И.
Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко және В.М. Ковалев бөліседі.
Кейбір авторлар сот билігінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін
жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У. Жекебаев және В.К. Бобров, сот
билігі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет
жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен
қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс [15, 33 б.].
Сот билігінің мәні соттың сот әділдігін жүзеге асыру кезінде көрінеді.
Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып табылатын
бір сот әділдігін жүзеге асырумен ғана шектеуге болмайды. Алайда Қ.Ә. Мәми
дұрыс ажыратқандай, сот билігі ұғымының мәнін және мазмұнын неғұрлым толық
және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни мемлекеттетігінде оның ролі
мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет [16].
Сот билігін, - дейді В.М. Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі
құрылымдарының бірі ретінде азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген
нақты істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. ...
Қазіргі сот билігі бұрын әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың
сапалы жаңа функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін [17, 20
б.].
Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы- сот заң шығармайды.
Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен заңның
талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға)
бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді дұрыс
қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған халықаралық
қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге тиіс.
Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс
жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен жүгінуге міндетті; осы арқылы соттар заң
шығару процесіне белгілі бір әсерін тигізеді.
Осылайша, сот билігі ҚР Конституциясында соттарға берілген билік ету
өкілеттіктеріне байланысты тепе-теңдік пен ара салмақтар жүйесі арқылы
олармен өзара іс қимыл жасай отырып, заң шығарушылық және атқарушы биліктің
шешімдеріне әсерін тигізеді. Осындай мәртебемен сотқа құқық мәселелері мен
фактілерді шешуде көлемді құзырет берілген.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының ережелеріне
сүйене отырып, Қ.Ә. Мәми сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп
көрсетеді:
Бірінші белгі – бұл билік конституциялық бекітілген біртұтас
мемлекеттік биліктің тармағы болып табылады. Осыған байланысты оны
мемлекеттік қызметтің түрі деп толық айқындауға болмайды, не көптеген
мемлекеттік органдар билік тармағының табиғатына келе бермейтін қызметтерді
орындайды.
Екінші белгі – сот билігі тек арнайы мемлекеттік органдарға –
Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға тиесілі.
Үшінші белгі – оны өз кезегінде Конституцияда көзделген тәртіппен
құрылатын арнайы мемлекеттік органдарда құруда; сот алдында жеке міндеттері
мен мақсаттарын қоюда және оларды жеке құзыреттерімен бөлуде, сондай-ақ
мемлекеттік бюджеттен жеке қаржыландыруда көрінетін ұйымдастырушылық,
функционалдық және қаржылық дербестікке ұсынатын сот билігінің
тәуелсіздігі.
Осы биліктің тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға: Қазақстан
Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне,
Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен
бірге абсалюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына
бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерін тек сот күшін жоя алады, ал
басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.
Төртінші белгі – бұл мемлекеттің атынан сот билігін жүзеге асыруы:
Қазақстан Республикасының атынан үкімдер мен соттардың өзге де шешімдерін
жария ету.
Бесінші белгі – құқықтық даулар мен істерді қарауға байланысты сот
әділдігін жүзеге асыру.
Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, заңдар, өзге де нормативтік
құқықтық актілер, республика халықаралық шарттарының негізінде туындаған
дауларға ғана қолдану. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға
байланысты жанжалдарды қарамайды және шешпейді.
Жетінші белгі – осы билікте оның қызметіне тән іс жүргізу (талап арыз
ісін жүргізу, процеске айыптауға және қорғауға қатысу).
Сегізінші белгі – осы биліктің құқық қорғау сипаты, қызметінде осыған
байланысты екі қыры бөлініп шығады: құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз
ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғау.
Тоғызыншы белгі – оның шешімдерін мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз ету.
Жоғарыдығына ескере отырып, сот билігін Қ.Ә. Мәми азаматтардың,
мемлекет пен ұйымдардың құқықтарын, бостандындықтарын және заңды мүдделерін
қорғау мақсатында құқықтық даулар мен істерді шешу және оларға жүктелген
басқа да міндеттерді орындау бойынша заңмен берілген өкілеттікпен
Конституцияда көзделген тәртіппен құрылатын, ерекше іс жүргізу
нысандарында жұмыс істейтін және мемлекеттің барлық аумағындағы міндетті
сипаттағы шешімдерді шығару құқығы бар, оны мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз
ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын,
Конституцияда белгіленген біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы
ретінде айқындайды [16].
Мәселен, В.И. Швецов сот билігінің мынадай белгілерін көрсетеді:
1)оны арнайы мемлекетті органдардың жүзеге асыруы;
2)оның біртұтас сот жүйесін құрайтын соттарға тиесілігі;
3)қоғамда тиісті құқықтық режимді қаматамасыз ету;
4)оны түрлі құқықтық нысандармен жүзеге асыру;
5)оны іс жүргізу заңдарының негізінде және қатаң жүзеге асыру;
6)құқық қорғау органы болып табылатын соттың тәуелсіздігі,дербестігі
және оқшаулығы;
7)айрықшалығы;
8)сот өкілеттігінің биліктік сипаты;
9)сот талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оның шешімдерін
мемлекеттің күшімен орындау [18, 27-33 бб.].
Осылайша, тәуелсіз және кәсіпқой сот билігі қылмыстық, азаматтық және
заңмен белгіленген барлық істер мен құқық және фактілер туралы дауларды
қарауға және шешуге бағытталған сот ісін жүргізу нысандары саласындары
саласында соттың биліктік өкілеттігі мен мүмкіндігін білдіреді. Оның
үстіне, соңғы уақытта сот қызметі мен дербестігін ұйымдастыруда көп нәрсе
жасалады және жасалуда. Олардың материалдық базасы нығаюда, материалдық
ынталандыру айтарлықтай өсті [19, 28 б.].
Қазақстан Республикасында сот билігі шынайы билік тармағына айналды.
Бұл біздің мемлекеттілігімізді дамытудағы басты жетістіктердің бірі.
Бүгінде сот билігі мемлекеттік биліктің барлық қажетті атрибуттарына ие.
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот әділдігінің және сот қызметін
ұйымдастырудың конституциялық қағидалары
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен соттар және сот әділдігі
туралы Конституциялық Заңда сот билігін іске асырудың негізгі және
маңызды нысаны сот әділдігін жүзеге асыру болып табылатыны айқындалған.
Ғылыми әдебиетте сот әділдігін ұғымы оның түрлі қырларында ашылады.
Авторлардың көпшілігі сот әділдігін сот отырыстарында іс жүргізу тәртібімен
жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық нормаларын қолдана
отырып, азаматтық, қылмыстық және өзге істерді қарау және шешу жөніндегі
қызметі ретінде айқындайды [20, 55 б.]. Осы анықтама, сондай-ақ ҚР
Конституциясының 75 және 78-баптары мен Сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы конституциялық заңның, нормаларын талдау сот әділдігінің
мәнін, мазмүнын және мағынасын ашатын негізгі спецификалық белгілерін
бөлуге мүмкіндік береді. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- сот әділдігін мемлекеттің атынан арнайы мемлекеттік орган – сот
жүзеге асырады. Соттардың толық тізбесі ҚР-ның Конституциясында және Сот
жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заңда айқындалған.
Соттардың мәртебесінің өзгешелігі олардың ұйымдастырылуының ерекшелігіне
байланысты;
- сот әділдігін іс жүргізу заңнамасында(ҚІЖК, АІЖК) белгіленген
тәртіппен қылмыстық, азаматтық және өзге істерді қарау (істің нақты мән-
жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді зерттеу арқылы) және шешу
(қаулыларды, үкімдерді және басқа да сот актілерін шығару арқылы) арқылы
жүзеге асырылады;
- істер және қорғау тараптарының, сондай-ақ дәлелдемелерді зерттеуге
белсенді қатысу құқығы берілген процестің басқа да қатысушыларының міндетті
қатысуымен сот отырыстары нысаныда қаралады. Бұл ретте сот қорғау немесе
айыптау жағына шықпайды. Ол сот отырысында қаралған дәлелдемелерді
зерттеуге және бағалауға әрі заңның талаптарына сай келетін шешім шығыруға
тиіс;
- соттың үкімдері, қаулылары, ұйғарымдары және шешімдері олар заңды
күшіне енген сәттен бастап заң күшіне ие болады, сондықтан да
республиканың барлық аумағындағы барлық мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауы үшін міндетті
болып табылады. Заңды күшіне енген сот актісін орындаудан жалтару заңнамада
белгіленген жауапкершілікке әкеп соғады. Сот актілерін тек жоғары тұрған
соттар және тек іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіппен өзгертуі
немесе күшін жоюы мүмкін.
Сот әділдігі Конституцияда, сот жүйесі туралы Конституциялық заңда
және басқа да нормативтік құқықтық актілерде бекітілген идеяларды
басшылыққа алатын, сот төрелігін және өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру
кезінде сот қызметін ұйымдастыру мен тәртібінің мәнін және мазмұнын
айқындайтын негізгі ережелерден тұрады [12, 17-18 бб.].
ҚР Конституциясының 75-бабында және “ҚР сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы” 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық Заңның 1-
бабында аталғандай, “Қазақстан Респбликасында сот әділдігі тек сот жүзеге
асырады. Сот әділдігіне нақты адамды қылмыс жасауға кінәлі деп тану және
оған жаза тағайындау не заңда белгіленген әсер ету шарасын тағайындауда,
сондай-ақ заңсыз және негізсіз жауапкершілікке тартылғандарды ақтау кезінде
шешуші сөз оған тиесілі.
Сот әділдігі – адам мен азаматтың, мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдардың, лауазымды адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін
жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы.
Оған басқа да құқық қорғау функцияларын да орындау бағындырылған.
Мысалы, қылмыстық іс бойынша сот әділдігі , егер осы іс алдын ала тергеу
сатысында жан-жақты және толық тергелмесе, егер іс бойынша барлық қажетті
дәлелдемелер анықталмаса, сот әділдігі де заңды, негізді және әділ жүзеге
асырылмаған болар еді. Сондықтан, сот әділдігі – құқық қорғау қызметінің
тұтастай алғанда жүрегі [21, 11 б.].
Сот әділдігінің басқа ереже белгісі- мемлекеттік қызметтің осы түрі
заңда егжей-тегжейлі регламенттелген қатаң тәртіпті сақтау арқылы жүзеге
асырылады. Сот әділдігінің тағы бір белгісі – оны ерекше орган – сот
(судья) қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға
беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салынады. Ешқандай өзге
органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын
иеленуге құқығы жоқ ,- деп “Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және
судьялардың мәртебесі туралы” ҚР Конституциялық заңында белгіленген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 3-тармағына сәйкес
судья сот әділдігін жүзеге асыру кезінде төмендегі негізгі принциптерді
басшылыққа алуы тиіс:
1. адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2. бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
3. өзіне заңмен көзделген соттылғын онын келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды;
4. сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5. жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері
күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік
заңмен алынып тасталса немесе жіңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6. айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
7. ешкім өзіне-өзі, туыстары мен жақын адамдарына(зайыбына) және
заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті
емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға
міндетті емес;
8. адамның кінәлі екендігі жөнінде кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылады;
9. заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
өзінің жеке мойындауы негізінде сотталуға тиіс емес;
10.Қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
Заңдылықтың сақталуы. Заңдылық мемлекет пен құқықтың жалпыға бірдей
принцип болып табылады, ол толық дәрежеде сотты ұйымдастыру мен оның
қызметіне де қолданылады.Заңдылық принципі демократияның аса маңызды
элементі болып табылады. Бұл екі ұғым бір-бірімен мейлінше өзара
байланысты, өзара тәуелді: елде демократиясыз заңдылықтың болуы мүмкін
емес, керісінше, мемлекетте заңдылық сақталмай демократияның болуы да
мүмкін емес [22, 98 б.]. Құқықтық мемлекеттің сот әділдігін жүзеге асыру
барысында заңдылықтың сақталуы принципі заңдылықтың аса маңызды
талаптарының сот қызметіне қолданылуын көздейді. Заңдылықтың демократиялық
саяси биліктер және басқа жағдайларда көрінетін негізгі қысқаша нақтыланған
түрі В.Н. Кудряцевтің пікірі бойынша төмендегідей:
- құқықтың жалпыға ортақтығы, яғни заңның араласу қажетін барлық
қоғамдық қатынастар билеп-төстеу жолымен емес, заңмен реттелетіндей
заңдылық қажет;
- Конституция мен заңның басымдығы;
- барлық адамдардың заң алдындағы теңдігі;
- құқықтарды жүзеге асыратын арнаулы және заңдық механизмдердің
болуы (міндеттерді қатаң сақтау мен орындау; субьективтік құқықтарды
пайдалану үшін кедергісіз мүмкіндіктердің болуы);
- құқықты кепілді, сапалы қолдану,құқық бұзушылыққа қарсы белсенді
және батыл күрес жүргізу, заңды бұзғандардың бәрінің заң алдындағы сөзсіз
жауаптылығы;
- құқықтық тәртіптің тұрақтылығы, баяндылығы, құқықтық реттеудің
барлық тетіктерінің тиімді жұмыс істеуі.
Осы талаптар заңдылықты қалыптастырады; бұл талаптардың жиынтық
сипаттама болуы қоғам өмірінен билеп төсеудің, жеке өктемдіктің,
бақылаусыздықтың жойылуына жағдай жасайды және түпкі нәтижесінде заң
нормаларында көзделгеннің бәрі нақты іске асады, адамдардың – қоғамдық
қатынас қатысушыларының іс жүзіндегі мінез-құлқынан көрініс тауып, бұл
қатынастардың шын мәніндегі заңдылығы қатаң құқық тәртібіне айналу үшін
оларды заңдылық мұраттарына сәйкес келтіруді көздейді [23, 118 б.].
Мына бір мысалға назар аударайық: 2009 жылы Алматы облыстық сотының
тәртіптік алқасына 34 судья жөнінде 30 іс келіп түскен.
Аталған істердің 16-сын Әділет басқармасының бастығы, 18-ін облыстық
соттың төрағасы қозғаған, оның ішінде 4 судья жөніндегі іс бірігіп
қозғалған.
Атап айтқанда:
- материалдық және процессуалдық заңнаманы өрескел бұзғаны үшін –19;
- жаман әрекеттер жасағаны үшін –3 іс;
- істерді қарау мерзімін бұзғаны үшін – 10 іс;
- еңбек тәртібін бұзғаны үшін – 1 іс;
- сот жұмысын ұйымдастыруда жіберген кемшіліктері үшін – 11 іс
қозғалған.
Істерді қарау барысында: 5 судьяға қатаң сөгіс; 8 судьяға – сөгіс; 8
судьға ескерту жарияланып, 13 судья жөнінде талқылаумен шектелген.
Жеке қаулыларды шығаруға себепші болған заңдылықтың бұзылу көріністері
егемен Қазақстанның құқық қорғау жүйесінде заңдылықтың сақталуына тиісті
ықпал етпей отыр.
Ал мамандар мойындап отырғандай, жеке қаулыларды тиісінше орындау
туралы мәселе әлі де болсын сот төрелігін жүзеге асыру кезіндегі ең осал
буындарының бірі ретінде қалып отыр.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек Конституция мен заңға
бағынуы сот төрелігін жүзеге асырудың қажетті шарттары, іс бойынша шындыққа
қол жеткізудің аса маңызды кепілдіктері болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот төрелігі судьялар сот процесінің барлық
сатысында бүкіл іс жүргізу жұмысын орындау кезінде тәуелсіз болатындай етіп
құрылады. Сатыларға бөлінетін сот процесіне:
- басты сот талқылауын тағайындау;
- басты сот талқылауы:
- заңды күшіне енбеген сот шешімдерін қайта қарау (апелляциялық және
кассациялық өңдіріс);
- сот шешімдерін орындау;
- заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау (қадағалау өңдірісі
мен жаңадан ашылған мән- жайларға байланысты істі қайта қарау) жатады.
Судьялар іс бойынша іс жүргізудің бүкіл процесі барысында
дәлелдемелермен және істің бүкіл материалдарымен мұқият танысып, зерттейді,
сонан соң өзінің ішкі сенімі негізінде конституция мен заңды басшылыққа
ала отырып, шешім қабылдайды. Бірде-бір істі қалай шешу туралы нұсқау
беруге ешкімнің хақысы жоқ.
Сот әділдігін жүзеге асыру кезінде сот органдарының ешқандай
иерархиялығына жол берілмейтінін атап көрсеткен жөн: бірінші сатыдағы сот
тек қана заңға бағына отырып, нақты іс бойынша үкім шығару жөнінде жоғары
тұрған сотқа тәуелсіз.
Осы көзқарас тұрғысынан сот әділдігін жүзеге асырудың аса маңызды
принциптерін зерттей отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1995
жылғы 29 қарашадағы және 13 желтоқсандағы қарарларымен мақұлданған “Сот
органдарының тәуелсіздігіне қатысты негізгі принциптердің” мазмұны өте
маңызды. Бұл принциптер сот органдары қызметінің негізгі бағыттарын
айқындай отырып, былай деп белгіледі:
- сот органдарының тәуелсіздігіне мемлекет кепілдік береді және ол
конституциясымен немесе заңмен баянды етіледі. Барлық мемлекеттік және
басқа мекемелер сот органдарының тәуелсіздігін құрметтеуге және сақтауға
міндетті;
- сот органдары өзіне берілген істердің кімнің тарапынан болса да
заңсыз ықпал етудің, теріс ниеттің, қысым көрсетудің, күш көрсетудің немесе
тікелей не жанама араласудың салдарынан туатын қандай да бір кедергілерге
және қандай да бір себептерге қарамастан деректердің негізінде және заңға
сәйкес байыппен шешеді.
- сот төрелігі процесіне заңсыз немесе рұқсатсыз араласуға жол
берілмеуге тиіс және сот шығарған шешімдер қайта қарауға жатпайды. Бұл
принцип заңға сәйкес сот жолымен қайта қарауға немесе сот ұйымдары шығарған
үкімді жеңілдетуге кедергі жасамайды;
- сот органдарының тәуелсіздік принципі сот органдарына олардан сотта
істі әділетті жүргізуді және тараптардың құқықтарын сақтауды қамтамасыз
етуді талап ету құқығын береді;
- судьялар өздерінің қауымдастықтарын және басқа да ұйымдарын
ұйымдастыру және оларға өздерінің мүдделерін қорғау, кәсіби даярлығын
жетілдіру және тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін кіру еркіндігіне ие;
- сот лауазымына таңдап алынған адамдардың адами қасиеті мен қабілеті,
сондай-ақ құқық саласындағы даярлығы мен біліктілігі міндетті түрде жоғары
болуға тиіс. Судьяларды іріктеудің кез келген әдісі судьялардың жалған
уәждермен тағайындалуын болдырмауға кепілдік беруге тиіс. Судья қызметіне
іріктеу кезінде ол адамға қатысты кемсітушілік болмауға тиіс; алайда заң
қызметіне кандидат тиісті елдің азаматы болуға тиіс дейтін талап ешқандай
да кемсітушілік ретінде қаралмауға тиіс;
- судьялардың өкілеттілік мерзіміне, олардың тәуелсіздігіне,
қауіпсіздігіне тиісті сыйақысына, қызмет жағдайына, зейнетақысына, зейнетке
шығу жасына лайықты түрде заңмен кепілдік берілуге тиіс;
- қандай да бір тәртіптік іске немесе әлде бір адамның шағымдану
құқына не құзырына нұқсан келтірмей, судьялар өздерінің соттық қызметін
жүзеге асыруы кезінде орын алуы мүмкін қате әрекеттердің салдарынан келетін
қаржы шығыны үшін сотпен қудалаудан өзін қорғауды пайдалануы керек;
- судьялардың өздерінің соттық және кәсіби міндеттерін орындауы
кезінде олардың үстінен түскен айыптаулар мен шағымдар тиісті тәртіп
бойынша жедел және әділетті қаралуға тиіс. Судья сотта дұрыс жауап беруді
және істің әділетті қаралуын талап етуге құқылы. Шағымды алғашқы кезеңде
қарау, егер басқаша жағдай жөнінде өтініш болмаса, құпия жүргізілуге тиіс;
- судьялар өздерінің қызметтік міндеттерін орындауға қабілетсіздігіне
немесе оларды атқаратын лауазымына лайықсыз ететін теріс мінез-құлықтарына
байланысты қызметінен уақытша босатылуы немесе шығарылуы мүмкін;
- тәртіптік жаза, қызметтен аластау немесе шығару туралы шешім қисынды
түрде дәлелденуге, сондай-ақ тәуелсіз тексеруден өтуге тиіс [24, 324-329
бб.].
Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген соттың
тәуелсіздігі принципі халықаралық қағидаға толықтай сай келеді 16 желтоқсан
1996 жылы қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактіде белгіленген келесі ережеге біздің ата заңымыз толықтай сәйкес
келеді: Әр адамның өзіне тағылған қылмыстық айыптауды қараған кезде немесе
оның құқығы мен міндеттері қандай бір азаматтық процесте анықталған
жағдайда істі заң негізінде құрылған білікті, тәуелсіз және байыпты сот
әділетті және ашық қаратуға құқығы бар [25, 14 б.].
Қазақстан Республикасында соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету
жағдайы қандай жолдармен жасалады?
Тәуелсіздік мынындай жолмен:
- заңда көзделген сот әділдігін жүзеге асыру рәсімімен;
- сотта құрметтемегені үшін жауапкершілікпен;
- судьяларды сайлаудың, тағайындаудың, өкілеттіктерін тоқтату мен
кідіртілуінің белгіленген тәртібімен;
- судьялардың, олардың мәртебесіне сәйкес, мемлекет есебенін
материалдық және әлеуметтік қамсыздандырылуымен.
Бұл айтылғандарға істі жан-жақты, толық және обьективті қарауға
кедергі жасау немесе заңсыз шешім шығарылуына қол жеткізу мақсатында қандай
да бір нысанда судьяға ықпал ету қылмыстық жауапқа тартуға әкеп
соқтыратынын қосу керек.
Судьялар өз өндірісіндегі іс жөнінде ешкімнің де алдында есеп беруге
міндетті емес. Заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі. Әрбір азаматқа
мемлекеттік органдардың, ұйымдардың лауазым иелерінің және басқа да
адамдардың, оның республика конституциясы мен заңдарында көзделген
құқықтарына, бостандықтарына және заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін
немесе оларды шектейтін кез келген жөнсіз шешімдері мен іс-әрекеттерінен
сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі. Ешкімді заң мен әділеттіктің
барлық талаптарына сәйкес білікті, тәуелсіз және байыпты сотта ісінің
қаралуы құқынан айыруға болмайды. Барлық соттарда және сотта іс-жүргізудің
кез келген деңгейінде азаматқа білікті заң көмегімен алу және қорғалу
құқығына кепілдік беріледі.
Тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде сот ісін
жүргізу. Бұл принцип сот процесінің мазмұнына айтарлықтай ықпал етеді. Бұл
тұжырымдамадағы мына мәселені бірінші кезекте, атап көрсету қажет: Яғни
айыптау мен қорғау тараптары соттардың іс қарауына тараптардың теңдігі мен
процесті бәсеке түрінде жүргізу негізінде қатысады, кез келген тараптың
өз пікірін айтуға және өзінің көзқарасын қорғауға құқығы бар.
Сотта іс қарау барысында істің жағдайларын зерттеуде толықтық, жан-
жақтылық және обьективтілік, әділеттілікпен көз жеткізу, сотта іс қарау
кезінде тараптардың іс жүргізуге қатысты тең құқықтығы жөнінде талаптар
орындалуы үшін бәсекелестік процесін жүзеге асыру қажет. Атап айтқанда, бұл
орайда профессор Б.Н. Безлепкин келесі ой түйеді: “Соттың қылмыстық істегі
алдын-ала тергеудегі кемшіліктер орнын қылмыстың істі қайтармай-ақ сот
тергеуі институтын жетілдіру, оны айыптаушы және қорғаушы тараптардың шын
мәніндегі бәсекелестік негізінде құру, оларға жаңа дәлелдер ұсыну жөнінде
кең өкілеттіктер беру, сотта іс жүргізудің алдын ал тергеу әдістерінен сот
қызметі дейтін ақиқаттан аулақ жатқан, жабайы, күні өткен әдістерден бас
тарту есебінен толтыруға болады және солай болуға тиіс” [26]. Осылайша,
жарыспалылық процесі қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу сияқты зиянды
тәжірибеден арылуға мүмкіндік береді.
Істі қараудағы және сотта іс жүргізудегі жариялылық Қазақстанның
демократиялық жолмен дамуында бұл принціпі маңызды орын алады. Бұл орайда
Ю.И. Стецовскийдің жалпы жұрт таныған, зейін қойып, зерделеуге лайық
ұстанымын келтіре кеткен жөн. Ол, атап айтқанда, басқа да демократиялық
принциптер сияқты жариялылыққа аса қиындықпен қол жетті деп санайды. Бұл
жөнінде сот төрелігінің қажетті шарты ретінде Пушкин де, декабристер де
армандаған еді. Герцен сот ісінде және қоғамдық өмірдің барлық салаларында
кең жариялылықтың болуы сот өктемдігі мен шенеуніктер жүгенсіздігін жоюдың
аса маңызды құралы деп санады.
Жариялылық принципінен бас тарту жеке адам құқықтарының бұзылуына
қолайлы негіз жасайды. Жария сот құқығы адамның өзінің құқықтары мен
бостандығын заңмен тыйым салынбаған барлық жолдармен қорғауына мүмкіндік
жасайды. Оның шешімі халықты қанағаттандыруға тиіс. Адамдарға сотта іс
қараудың нәтижелерін ғана емес,соттың үкімге және басқадай шешімге барар
жолда қалай әрекет еткенін білу де маңызды. Құпия жүргізілген сот ісі сот
шешімдерінің дұрыстығына күмән туғызады. Сондықтан сот төрелігін ашық
жүргізілуге тиіс. Сотта істі ашық қарау - процестің көзбен көріп, құлақпен
естуге мүмкіндік туатын айғақты сәті, заңға, адам мен азаматтың құқықтары
мен бостандықтарына деген көзқарастың аса әсерлі, жарқын көрінісі [27, 157-
158 бб.].
Сондықтан әрбір судьяның адалдығы мен әділеттілігі сот төрелігін
жүзеге асырудың жеке принципі ретінде танылғандығы дұрыс.
Себебі, мемлекеттің биліктің жеке тармағы – сот билігінің тұтқасында
тұрған әрбір судьяның адалдығы мен әділеттігі жалпы демократиялық қоғамның
дамуына тікелей әсерін тигізетін, қоғамдық қатынастарды реттеуде ең ықпал
жасайтын субьективтік факторлар екені дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат
сияқты. Сондықтан әділеттілік пен адалдық принципін басшылыққа алған әрбір
судьяның әрекетінен тек заңды шешімдер туындауы қажет.
Сот төрелігінің принциптері сот және сот құрылысы туралы заңнаманың
дамуында Қазақстан Республикасында заңдылықты және адам мен азаматтың
құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Сот төрелігінің
принциптері Қазақстандағы біріңғай сот жүйесін ұйымдастырды және оның
қызметін тікелей реттейтін ортақ қағидалар болып табылады. Сот төрелігін
жүзеге асыру кезінде конституциялық принциптерді бұзу әділетсіз сот
қаулыларының шығуына әкеп соқтырды және сот төрелігінің мақсаттары мен
міндеттеріне қайшы келеді.
2 Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-7
1 CОТ БИЛІГІНІҢ БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗ 8-19
1.1 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және 8
нысандары
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот тәуелсіздігінің және 12
сот қызметін ұйымдастырудың конституциялық қағидалары
2 Қазақстан Республикасы судьяларының құқықтық
мәртебесі 20-29
2.1 Судьялар – сот билігін атқарушылар, олардың мәртебесі20
2.2 Судьяларды дайындау және іріктеу іс шаралары 24
3 Судьяның тәуелсіздігі және оның тек заңға бағынуы –
сот әділдігінің кепіл 30
3.1 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының түсінігі мен оның
маңызы 30
3.2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасының сот әділдігінің
басқа қағидаларымен ара қатынасы 34
4 Судьяның тәуелсіздігінің кепілдіктері және оларды
қамтамасыз ету шаралары
53-60
Қорытынды 61-63
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64-68
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс судьяның тәуелсіздігі және
оның тек қана заңға бағынуы қағидасын, сот әділдігінің қағидалары мен
кепілдіктерін, судьяның ұғымын, мәртебесін, судья кадрларын даярлау мен
іріктеу, судьяның кәсіптік қызметі мәселелерін зерттеп, зерделеуге
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, онын ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылады [1]. Судьяның әділ болуы, ең алдымен,
олардың тәуелсіздігіне байланысты. Ал сот жүйесінің тәуелсіздігі,
біріншіден, ол судьяның еркіндігі, оның ешқандай факторларға бағынбай заң
аясында сот әділдігін жүзеге асыра алуы деген сөз. Демек, сот беделі –
мемлекет беделі.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері - ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы 29 қаңтардағы
Қазақстан халқына Жолдауында. Бәрінен бұрын құқық қорғау жүйесін
оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек,
сондай-ақ, осы жылдың өзінде құқық қорғау жүйесін реформалау жөніндегі заң
жобасын Парламентке енгізуді тапсырамын деп белгіленген болатын [2].
Кез келген әділетсіздіктің азабын тартып, шындық іздеп, шарқ ұрған
адам әділдікті соттан іздейді, ақ пен қара аражігін ажыратып берер деген
үмітін сотпен жалғайды. Демек сот алдында адамдардың барлығы тең. Әділ
билік ханға да, қараға да ортақ. Ендеше алдына жүгінген адамның дауына тура
кесім айту үшін сотқа керегі заң талабынан өзге ешкімге жалтақтамайтын,
сырт күшке мойын бұрмайтын дербестік және тәуелсіздік. Сәйкесінше, сот
билігінің тәуелсіздігін нықтай түсу азаматтар құқығының кепілін одан әрі
бекіте түсу деген сөз.
Академик Салық Зиманов соттардың тәуелсіздігі принципіне нақты әрі
шынайы баға береді. Оның айтуынша: Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа
формаларынан тәуелсіз болу арқылы ғана жүзеге асырылатындығымен
айрықшаланады. Оның ерекше мәртебесі мен міндеттері осыны талап етеді
[3]. Дүние жүзіндегі құқықтық мемлекеттердің соттардың тәуелсіздігі
принципіне ерекше мән беретіні де содан. Олар сот жүйесін тәуелсіздік
рухымен қаруландыру арқылы азаматтар құқығының сақталуын шегелей түсумен
қатар, тұтастай мемлекеттегі саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
етуге мүмкіндік алып отыр.
Қ. Мәми атқару органының сот қызметтеріне араласуы салдарынан
тәуелсіздік қағидасы бұзылатыны даусыз деп есептейді. Ол дербестік пен
тәуелсіздік егіз ұғым емес деген тұжырым жасайды. Дербестік - ол
тәуелсіздік емес, ол тек маңызды шарт (жағдай) пен сот билігінің алғышарты
ғана. Дербестік, биліктің сот тармағы билікті бөлісу ұштағанында дербес
болып жарияланған кезде, тежемелік пен тепе-теңдікті ескеру арқылы құрылған
қоғамды мемлекеттік басқару механизмінде өзінің рөлі мен орны болғанда
билікті бөлісу қағидасымен тығыз байланысады. Осы биліктің дербестігінің
маңызды кепілі, судьялардың заң шығару және атқару биліктерінен
тәуелсіздігі болып табылатыны шүбәсіз [4].
Сот билігінің ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке даралылығы мен
тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра, оның басқа
тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл жасау
барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділідігін іске асыру кезіндегі
қызметіне араласуға жол бермеуінде [5].
Сот жүйесінің жабықтығы – судьялардың түпкілікті тәуелсіздігін
қамтамасыз ету жолында кездесетін кедергілердің бірі. Жалпы судьялардың
тәуелсіздігі сот корпусын жабық, сыннан тыс қалатын корпорацияға
айналдырмауы тиіс деп ескертуі кездейсоқ емес. Судьяның көпшілік үшін
ашықтығы мен қолжетімді болуы – оның тазалығының, біліктілігінің және
кәсібилігінің кепілі. Мұндағы мақсат сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
қағидасын басшылыққа алу қажет. Тек сауатсыз, өз қызметіне дақ түсірген
судья ғана қоғаммен қарым-қатынаста болуға, көпшілік алдына шығуға, заңның
талаптарын ашық түсіндіруге және іс бойынша өзінің көзқарасын айтуға
қорқады [6].
Қазақстан Республикасының 2010-дан 2020-ға дейінгі аралықтағы
құқықтық саясатының Тұжырымдамасында – көрсетілген басты қағидаларды
негізге ала отырып, сот тәуелсіздігін жетілдіру максаты сот жүйесінің әрі
қарай дамуына, мемлекеттік биліктің барлық саласының өзара тиімді әрекет
етуіне, билік органдарының сапалы қабылдаған шешіміне және лауазымды
тұлғаның жауапкершілігіне тікелей байланысты.
Еліміздегі құқықтық саясаттың Тұжырымдамасы алдағы тұрған он жылда
құқықтық жүйені одан ары дамытуда және сот реформасын жүзеге асыру үшін
жаңа көкжиектерді ашып берді. Сот жүйесін дамытудың маңызды келешегі
соттар мен судьяларды одан ары мамандандыру, әкімшілік әділетін дамыту,
процессуалдық заңнамаларды жетілдіру, төрелік және аралық соттардың жүйесін
дамыту, кадрлық жұмыстарды жетілдіру мәселесі, сот шешімдерін орындау
өндірісін жетілдіру сондай-ақ сот жүйесінің ашықтығы мен жариялылығы, сот
өндірісіне жетілдірілген технологияларды енгізу болып табылады.
Тұжырымдаманың негізі болып қаланған процессуалдық заңнамалар мен сот
өндірісін жетілдіру аспектісін заңнама жобаларына сәйкестендіре дайындау
арқылы жүзеге асатын болады. Еліміздің соттары алдағы он жылдың құқықтық
саясат Тұжырымдамасын зор ықыласпен қабылдады, оны құқықтық мемлекет құруға
салмақты үлес қосуы үшін демократиялық дәстүрмен одан ары жүзеге асыруға
дайын [7].
Сот әділдігінің басты қағидаларының бірі болып табылатын судьяның
тәуелсіздігі және оның тек заңға бағынуы қағидасын қараудың маңызы зор.
Судьяның тәуелсіздігі қағидасының басты ерекшілігі – оның еліміздің
ата заңы – Конституцияда белгіленуінде. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері
көп жетістіктерге қолымыз жетті, билік тармағы болып табылатын сот билігі
дербестікке ие болды. Жаңадан судьялар тәуелсіздігі заңда орын алып, оларды
қамтамасыз ету шаралары, кепілдіктер қарастырылды.
Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз
құзіреті шегінде үкім шығарғанда, шешім қабылдағанда және басқа да сот
әрекеттерін жүзеге асырғанда тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы
орасан зор болып келеді.
Судьяның тәуелсіздігі қазіргі таңда үлкен талқылауға түсіп, көптеген
ойлар мен пікірлердің туындауына негізделіп отыр.
Судьяның тәуелсіздігін орнықтыру мақсатында 2000 жылдың 25 желтоқсанда
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының
Конституциялық заңы қабылданды. Бұл Конституциялық заңда жалпы сот билігі,
сот билігін жүзеге асырушы судьяның мәртебесі, тәуелсіздігі және қамтамасыз
ету шаралары, тағы басқа да ережелер қарастырылған.
Судьяның тәуелсіздігі заң жүзінде толық, айқын орын алғанымен де,
жүзеге асырылу деңгейі әлі де жеткіліксіз болғандықтан, қазіргі таңда үлкен
мәселелер туындап отыр. Бұл мәселелерді мейлінше шешу мақсатында Қазақстан
Республикасы Президентінің Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы 2000 жылдың 1 қыркүйегінде Жарлығы шықты [8]. Бұл Жарлықтың
басты мақсаты судьялардың тәуелсіздігін нығайту мәселелері болып табылады.
Көпшіліктің назарын аударған мәселе аясында қабылданған бұл Жарлық
көптеген заңсыздықтарды жоюға немесе олардың алдын алуға және сот
тәуелсіздігін қамтамасыз ету шараларын жүзеге асыруға кедергі болған талай
тосқауылдарды жоюға, күмәнді сәттерден арылуға үлкен септігін тигізді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің сот жүйесін халықаралық талаптарға сай
келетіндей етіп қалыптастыру, сот ісін жүргізудің демократиялық, өміршең
принциптерін анықтау, сот әділдігін жүзеге асырудың құықтық негіздерін
жетілдірудің жолдарын айқындау сияқты мәселелер ғалымдар мен заңгерлердің
назарынан тыс қалып жатқан жоқ. Бұл да болса қуантарлық жағдай.
Судья тәуелсіздігін тек заңда көздеп қана қоймай, оны шын мәнінде
жүзеге асырудың маңызы орасан зор. Бірақ, өкінішке орай, судья
тәуелсіздігіне берілетін кепілдіктер қарқынсыз дамып келеді. Судьяның
тәуелсіздігін қамтамасыз ету қоғамның және мемлекеттің міндеті болып
табылуға тиіс, оның тек қана Конституция мен Заңдарға бағыныштылығын
мойындап, сот әділдігін жүзеге асыру қызметінде тәуелсіз болуын
Конституция, басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілері қамтамасыз
ету керек.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатымыз - үлкен бір жаңалық ашпағанмен
де, судьяның тәуелсіздігі мен оның төңірегіндегі мәселелерді жетілдіруге
байланысты кішкентай болса да үлес қосу.
Зерттеу жұмысының обьектісі. Судьяның тәуелсіздігі және оның тек қана заңға
бағынуы қағидасын, сот әділдігінің қағидалары мен кепілдіктерін, судьяның
ұғымын, мәртебесін, судья кадрларын даярлау мен іріктеуге байланысты
құқықтық қатынастарды құрайды.
Зерттеу пәніне мыналар жатады:
- судьяның тәуелсіздігі және оның тек қана заңға бағынуы барысында
туындайтын қатынастарды реттейтін заңнама;
- судьяның тәуелсіздігі және онын тек қана заңға бағынуы мәселесіне
қатысты құқықтық ғылымдағы тұжырымдары;
- судья өз тәуелсіздігін жүзеге асыруына байланысты туындайтын соттардың
қызметі (тәжірибесі).
Зерттеудің негізгі мақсаты. Қазақстан Республикасының Конституциясында
баянды етілген адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы
сот органдарының рөлін анықтау, сот әділдігін жетілдіруіне ықпал ететін
ғылыми көз қарастарды білдіру.
Зерттеу жұмысын жазудағы басты міндеттер:
- Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және нысандарын
анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы сот тәуелсіздігінің және сот қызметін
ұйымдастырудың конституциялық қағидаларының белгілері;
- судьялар- сот билігін атқарушылар, олардың мәртебесін анықтау;
- судьяларды дайындау және іріктеу іс шараларының кейбір мәселелері;
- судьяның тәуелсіздігі қағидасының түсінігі мен оның маңызын анықтау;
- судьяның тәуелсіздігі қағидасының сот әділдігінің басқа қағидаларымен
ара қатынасын анықтау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын С.З.
Зиманов, К.Х. Халиқов, Қ.Ә. Мәми, С.Ф. Ударцев, С.Н. Сәбікенов, Е.О.
Алауханов, Б.Ж. Абдраимов, Е.Б. Абдрасулов, Н.Ә. Әбдікенов, Т.К.
Айтмұхамбетов, А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Л.Ш. Берсугурова, М.Б. Валиев,
Н.О. Дулатбеков, Н.А. Ережепов, А.А. Исаев, А.Н. Жайылғанова, Б.Ж. Жүнісов,
Ш.М. Шарипов, И.И. Рогов, С. Тыныбеков, Е.К.Каржаубаев, Б.Т. Тұрғараев,
А.С. Нуралиева, Н.А. Жұманбаева және тағы басқа заңгер ғалымдардың
еңбектері құрайды.
Қазақстан Республикасында сот билігінің қалыптасуы туралы мәселелер
заңгер ғалымдардың көпшілігінің назарын аударып келген мәселе. Мысалы, К.Х.
Халиқовтың Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары оқу
құралында сот-құқықтық реформасына қатысты көптеген мәселелер зерттелген.
Сот әділдігі туралы ұғымдар, сот органдарының жүйесі мен құрылымы, оның
демократиялық қағидалары кеңінен баяндалған.
Қ.Ә. Мәми Становление и развитие судебной власти в Республике
Казахстан деген еңбегінде сот билігінің тәуелсіздігі мәселесін жан-жақты
талдап, кейінгі зерттеушілерге бағыт-бағдар берердей дәрежеде жеткізді.
Сондай-ақ, доцент Ш.М. Шарипов Судьяның тәуелсіздігі – сот билігінің
демократиялық принципі; Е.Қ. Қаржаубаев Қазақстан Республикасындағы сот-
құқықтық реформасы туралы зерттеу және Н.А. Жұманбаева Қазақстан
Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері тақырыптарында
диссертациялар қорғап, алғашқы зерттеушілердің ой-пікірін жетілдіріп,
ғылыми талдау жасалды.
Аталған ғалымдардың еңбектері диссертациялық жұмысқа елеулі теориялық
негіз бола алды.
Сондай-ақ, зерттеуімізде қазақстандық ғалымдардың еңбектерімен
қатар, Ресей Федерациясының белгілі ғалымдарының да ғылыми жұмыстарына
сүйендік.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соттың Нормативтік қаулылары, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және өзге де нормативтік
құқықтық актілер.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының құқықтық
ғылымында дипломдық жұмыс деңгейінде судьяның тәуелсіздігі және оның тек
қана заңға бағынуы мәселесі жөнінде алғаш рет терең зерттеу жүзеге
асырылған. Зерттеу барысында ғылым және тәжірибе үшін пайда болатын
көптеген қорытындылар мен тұжырымдар берілген.
Зерттеу жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс – зерттеу
жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және деңгейіне
байланысты кіріспеден, төрт бөлімнен алты тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 СОТ БИЛІГІНІҢ БИЛІКТІҢ БІР ТАРМАҒЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗЫ
1. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің ұғымы және
нысандары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4 бөлігіне сәйкес
республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Бұл билік бөлу территориясы барлық
демократиялық мемлекеттердің конституциясында көрсетілген. Биліктің әрбір
тармағы өз қызметіне байланысты, өзіне жүктелген міндеттерді атқарады.
Демек, бұл биліктің әр бір тармағы өз компетенциясына байланысты бір-біріне
тәуелсіз және бұл тармақтар тек өз қызметіне тиесілі ісін атқарған жағдайда
қоғамның демократиялылығы туралы айтуға болады. Қазақстан Республикасында
мемлекеттік билік біреу, оған заң шығару билігін, атқарушы өкіметті, сот
билігін қарсы қоюға болмайды, себебі бұлар мемлекет билігінің үш бұтағы.
Биліктің бұл үш тармағының әрқайсысы жеке өз өкілеттігі шеңберінде,
басқаларын бақылай отырып, олармен араласа жұмыс істейді.
Сот билігі мемелекет билігінен туындайтын ұғым.
Сот билігі - мемлекет атынан заңның үстемдігі мен әділеттілікті
қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға
мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қолдану мақсатында сот құзіретіндегі
жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз, - деп тұжырымдайды
К.Х. Халиқов [9, 3 б.].
Сот билігінің мемлекет атынан әрекет ету құқығы, оған берілген өкілеттік
шегінде жүзеге асырылады. Адамдардың жеке азаматтық деп танылған және
кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қатысты сот
билігінің мәртебесін айқындай отырып, Конституция бұл құқықтар мен
бостандықтардың конституциялық құрылысын, қоғамдық тәртіпті адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының, денсаулық және қоғамдық имандылықты қорғау
мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен ғана шектеуі мүмкін екенін
көздейді.
1991 жылы Қазастан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылы
28 қаңтарда қабылданған Конституцияның 16-тарауы сот билігіне арналды. Осы
Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот билігі Конституциялық Сотқа,
Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі
екендігі атап көрсетілді.
1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президентінің ҚР-дағы соттар мен судьялардың
мәртебесі туралы Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл Жарлық аясында
республикадағы тәуелсіз сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы
әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай келетін жаңа заңдар ережесі
жасалып бекітілді [10].
Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000
жылы 25 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы конституциялық заң қабылданды [11]. Бұл
конституциялық заң бойынша көптеген өзгерістер енгізілді.
“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы”
Қазақстан Республикасының конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына
сәйкес сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге
қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады.
Сондықтан, соңғы жылдары сот билігінің проблемалары көптеген ғылыми
жұмыстардың, зерттеу тақырыбына айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын
қазақстандық ғалымдар да өз жұмыстарында қарастырды.
К.Х. Халиков сот билігін мемлекеттік биліктің ең маңызды тармақтарының
бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі
мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның
құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті
азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен
айқындалады. Сот билігі адамдар тағдырындағы ең жоғары әділеттік таразысы
тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік тармақтарының
ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот билігі мәселесінің жалпы теориялық
бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-әміршіл
кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін бастан
кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай әрекет
етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол қандай
қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да
тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады [9, 4б.].
Сот билігі ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуы
жақында ғана яғни 20-ғасырдың 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында
зерттеле басталуына байланысты. Сонымен бірге, кеңес мемлекетінде
мемлекеттік саясат шеңберінде теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған
сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін мемлекеттік билік жұмыс атқарады.
Сондықтан сот билігі мәселесі мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде
туындаған емес. Сот әділдігіне байланысты проблемаларға арналған ғылыми
зерттеулерде сот құқық қорғау органы жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды
[12, 236 б.].
Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот
билігі нің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар
арасында ортақ пікір болмаған сот билігі ұғымын айқындау туралы мәселе
маңызды болды.[13, 6 б.]. Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік
биліктің тәуелсіз буыны ретінде ролін көрсете отырып, Тәуелсіз сот билігі
құқықтық мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты
кепілі бола бастады, деп көрсетті [14, 612 б.]. Осы көзқарасты В.И.
Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко және В.М. Ковалев бөліседі.
Кейбір авторлар сот билігінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін
жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У. Жекебаев және В.К. Бобров, сот
билігі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет
жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен
қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс [15, 33 б.].
Сот билігінің мәні соттың сот әділдігін жүзеге асыру кезінде көрінеді.
Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып табылатын
бір сот әділдігін жүзеге асырумен ғана шектеуге болмайды. Алайда Қ.Ә. Мәми
дұрыс ажыратқандай, сот билігі ұғымының мәнін және мазмұнын неғұрлым толық
және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни мемлекеттетігінде оның ролі
мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет [16].
Сот билігін, - дейді В.М. Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі
құрылымдарының бірі ретінде азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген
нақты істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. ...
Қазіргі сот билігі бұрын әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың
сапалы жаңа функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін [17, 20
б.].
Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы- сот заң шығармайды.
Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен заңның
талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға)
бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді дұрыс
қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған халықаралық
қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге тиіс.
Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс
жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен жүгінуге міндетті; осы арқылы соттар заң
шығару процесіне белгілі бір әсерін тигізеді.
Осылайша, сот билігі ҚР Конституциясында соттарға берілген билік ету
өкілеттіктеріне байланысты тепе-теңдік пен ара салмақтар жүйесі арқылы
олармен өзара іс қимыл жасай отырып, заң шығарушылық және атқарушы биліктің
шешімдеріне әсерін тигізеді. Осындай мәртебемен сотқа құқық мәселелері мен
фактілерді шешуде көлемді құзырет берілген.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының ережелеріне
сүйене отырып, Қ.Ә. Мәми сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп
көрсетеді:
Бірінші белгі – бұл билік конституциялық бекітілген біртұтас
мемлекеттік биліктің тармағы болып табылады. Осыған байланысты оны
мемлекеттік қызметтің түрі деп толық айқындауға болмайды, не көптеген
мемлекеттік органдар билік тармағының табиғатына келе бермейтін қызметтерді
орындайды.
Екінші белгі – сот билігі тек арнайы мемлекеттік органдарға –
Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға тиесілі.
Үшінші белгі – оны өз кезегінде Конституцияда көзделген тәртіппен
құрылатын арнайы мемлекеттік органдарда құруда; сот алдында жеке міндеттері
мен мақсаттарын қоюда және оларды жеке құзыреттерімен бөлуде, сондай-ақ
мемлекеттік бюджеттен жеке қаржыландыруда көрінетін ұйымдастырушылық,
функционалдық және қаржылық дербестікке ұсынатын сот билігінің
тәуелсіздігі.
Осы биліктің тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға: Қазақстан
Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне,
Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен
бірге абсалюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына
бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерін тек сот күшін жоя алады, ал
басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.
Төртінші белгі – бұл мемлекеттің атынан сот билігін жүзеге асыруы:
Қазақстан Республикасының атынан үкімдер мен соттардың өзге де шешімдерін
жария ету.
Бесінші белгі – құқықтық даулар мен істерді қарауға байланысты сот
әділдігін жүзеге асыру.
Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, заңдар, өзге де нормативтік
құқықтық актілер, республика халықаралық шарттарының негізінде туындаған
дауларға ғана қолдану. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға
байланысты жанжалдарды қарамайды және шешпейді.
Жетінші белгі – осы билікте оның қызметіне тән іс жүргізу (талап арыз
ісін жүргізу, процеске айыптауға және қорғауға қатысу).
Сегізінші белгі – осы биліктің құқық қорғау сипаты, қызметінде осыған
байланысты екі қыры бөлініп шығады: құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз
ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғау.
Тоғызыншы белгі – оның шешімдерін мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз ету.
Жоғарыдығына ескере отырып, сот билігін Қ.Ә. Мәми азаматтардың,
мемлекет пен ұйымдардың құқықтарын, бостандындықтарын және заңды мүдделерін
қорғау мақсатында құқықтық даулар мен істерді шешу және оларға жүктелген
басқа да міндеттерді орындау бойынша заңмен берілген өкілеттікпен
Конституцияда көзделген тәртіппен құрылатын, ерекше іс жүргізу
нысандарында жұмыс істейтін және мемлекеттің барлық аумағындағы міндетті
сипаттағы шешімдерді шығару құқығы бар, оны мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз
ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын,
Конституцияда белгіленген біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы
ретінде айқындайды [16].
Мәселен, В.И. Швецов сот билігінің мынадай белгілерін көрсетеді:
1)оны арнайы мемлекетті органдардың жүзеге асыруы;
2)оның біртұтас сот жүйесін құрайтын соттарға тиесілігі;
3)қоғамда тиісті құқықтық режимді қаматамасыз ету;
4)оны түрлі құқықтық нысандармен жүзеге асыру;
5)оны іс жүргізу заңдарының негізінде және қатаң жүзеге асыру;
6)құқық қорғау органы болып табылатын соттың тәуелсіздігі,дербестігі
және оқшаулығы;
7)айрықшалығы;
8)сот өкілеттігінің биліктік сипаты;
9)сот талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оның шешімдерін
мемлекеттің күшімен орындау [18, 27-33 бб.].
Осылайша, тәуелсіз және кәсіпқой сот билігі қылмыстық, азаматтық және
заңмен белгіленген барлық істер мен құқық және фактілер туралы дауларды
қарауға және шешуге бағытталған сот ісін жүргізу нысандары саласындары
саласында соттың биліктік өкілеттігі мен мүмкіндігін білдіреді. Оның
үстіне, соңғы уақытта сот қызметі мен дербестігін ұйымдастыруда көп нәрсе
жасалады және жасалуда. Олардың материалдық базасы нығаюда, материалдық
ынталандыру айтарлықтай өсті [19, 28 б.].
Қазақстан Республикасында сот билігі шынайы билік тармағына айналды.
Бұл біздің мемлекеттілігімізді дамытудағы басты жетістіктердің бірі.
Бүгінде сот билігі мемлекеттік биліктің барлық қажетті атрибуттарына ие.
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот әділдігінің және сот қызметін
ұйымдастырудың конституциялық қағидалары
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен соттар және сот әділдігі
туралы Конституциялық Заңда сот билігін іске асырудың негізгі және
маңызды нысаны сот әділдігін жүзеге асыру болып табылатыны айқындалған.
Ғылыми әдебиетте сот әділдігін ұғымы оның түрлі қырларында ашылады.
Авторлардың көпшілігі сот әділдігін сот отырыстарында іс жүргізу тәртібімен
жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық нормаларын қолдана
отырып, азаматтық, қылмыстық және өзге істерді қарау және шешу жөніндегі
қызметі ретінде айқындайды [20, 55 б.]. Осы анықтама, сондай-ақ ҚР
Конституциясының 75 және 78-баптары мен Сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы конституциялық заңның, нормаларын талдау сот әділдігінің
мәнін, мазмүнын және мағынасын ашатын негізгі спецификалық белгілерін
бөлуге мүмкіндік береді. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- сот әділдігін мемлекеттің атынан арнайы мемлекеттік орган – сот
жүзеге асырады. Соттардың толық тізбесі ҚР-ның Конституциясында және Сот
жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заңда айқындалған.
Соттардың мәртебесінің өзгешелігі олардың ұйымдастырылуының ерекшелігіне
байланысты;
- сот әділдігін іс жүргізу заңнамасында(ҚІЖК, АІЖК) белгіленген
тәртіппен қылмыстық, азаматтық және өзге істерді қарау (істің нақты мән-
жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді зерттеу арқылы) және шешу
(қаулыларды, үкімдерді және басқа да сот актілерін шығару арқылы) арқылы
жүзеге асырылады;
- істер және қорғау тараптарының, сондай-ақ дәлелдемелерді зерттеуге
белсенді қатысу құқығы берілген процестің басқа да қатысушыларының міндетті
қатысуымен сот отырыстары нысаныда қаралады. Бұл ретте сот қорғау немесе
айыптау жағына шықпайды. Ол сот отырысында қаралған дәлелдемелерді
зерттеуге және бағалауға әрі заңның талаптарына сай келетін шешім шығыруға
тиіс;
- соттың үкімдері, қаулылары, ұйғарымдары және шешімдері олар заңды
күшіне енген сәттен бастап заң күшіне ие болады, сондықтан да
республиканың барлық аумағындағы барлық мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауы үшін міндетті
болып табылады. Заңды күшіне енген сот актісін орындаудан жалтару заңнамада
белгіленген жауапкершілікке әкеп соғады. Сот актілерін тек жоғары тұрған
соттар және тек іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіппен өзгертуі
немесе күшін жоюы мүмкін.
Сот әділдігі Конституцияда, сот жүйесі туралы Конституциялық заңда
және басқа да нормативтік құқықтық актілерде бекітілген идеяларды
басшылыққа алатын, сот төрелігін және өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру
кезінде сот қызметін ұйымдастыру мен тәртібінің мәнін және мазмұнын
айқындайтын негізгі ережелерден тұрады [12, 17-18 бб.].
ҚР Конституциясының 75-бабында және “ҚР сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы” 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық Заңның 1-
бабында аталғандай, “Қазақстан Респбликасында сот әділдігі тек сот жүзеге
асырады. Сот әділдігіне нақты адамды қылмыс жасауға кінәлі деп тану және
оған жаза тағайындау не заңда белгіленген әсер ету шарасын тағайындауда,
сондай-ақ заңсыз және негізсіз жауапкершілікке тартылғандарды ақтау кезінде
шешуші сөз оған тиесілі.
Сот әділдігі – адам мен азаматтың, мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдардың, лауазымды адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін
жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы.
Оған басқа да құқық қорғау функцияларын да орындау бағындырылған.
Мысалы, қылмыстық іс бойынша сот әділдігі , егер осы іс алдын ала тергеу
сатысында жан-жақты және толық тергелмесе, егер іс бойынша барлық қажетті
дәлелдемелер анықталмаса, сот әділдігі де заңды, негізді және әділ жүзеге
асырылмаған болар еді. Сондықтан, сот әділдігі – құқық қорғау қызметінің
тұтастай алғанда жүрегі [21, 11 б.].
Сот әділдігінің басқа ереже белгісі- мемлекеттік қызметтің осы түрі
заңда егжей-тегжейлі регламенттелген қатаң тәртіпті сақтау арқылы жүзеге
асырылады. Сот әділдігінің тағы бір белгісі – оны ерекше орган – сот
(судья) қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға
беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салынады. Ешқандай өзге
органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын
иеленуге құқығы жоқ ,- деп “Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және
судьялардың мәртебесі туралы” ҚР Конституциялық заңында белгіленген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 3-тармағына сәйкес
судья сот әділдігін жүзеге асыру кезінде төмендегі негізгі принциптерді
басшылыққа алуы тиіс:
1. адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2. бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
3. өзіне заңмен көзделген соттылғын онын келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды;
4. сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5. жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері
күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік
заңмен алынып тасталса немесе жіңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6. айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
7. ешкім өзіне-өзі, туыстары мен жақын адамдарына(зайыбына) және
заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті
емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға
міндетті емес;
8. адамның кінәлі екендігі жөнінде кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылады;
9. заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
өзінің жеке мойындауы негізінде сотталуға тиіс емес;
10.Қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
Заңдылықтың сақталуы. Заңдылық мемлекет пен құқықтың жалпыға бірдей
принцип болып табылады, ол толық дәрежеде сотты ұйымдастыру мен оның
қызметіне де қолданылады.Заңдылық принципі демократияның аса маңызды
элементі болып табылады. Бұл екі ұғым бір-бірімен мейлінше өзара
байланысты, өзара тәуелді: елде демократиясыз заңдылықтың болуы мүмкін
емес, керісінше, мемлекетте заңдылық сақталмай демократияның болуы да
мүмкін емес [22, 98 б.]. Құқықтық мемлекеттің сот әділдігін жүзеге асыру
барысында заңдылықтың сақталуы принципі заңдылықтың аса маңызды
талаптарының сот қызметіне қолданылуын көздейді. Заңдылықтың демократиялық
саяси биліктер және басқа жағдайларда көрінетін негізгі қысқаша нақтыланған
түрі В.Н. Кудряцевтің пікірі бойынша төмендегідей:
- құқықтың жалпыға ортақтығы, яғни заңның араласу қажетін барлық
қоғамдық қатынастар билеп-төстеу жолымен емес, заңмен реттелетіндей
заңдылық қажет;
- Конституция мен заңның басымдығы;
- барлық адамдардың заң алдындағы теңдігі;
- құқықтарды жүзеге асыратын арнаулы және заңдық механизмдердің
болуы (міндеттерді қатаң сақтау мен орындау; субьективтік құқықтарды
пайдалану үшін кедергісіз мүмкіндіктердің болуы);
- құқықты кепілді, сапалы қолдану,құқық бұзушылыққа қарсы белсенді
және батыл күрес жүргізу, заңды бұзғандардың бәрінің заң алдындағы сөзсіз
жауаптылығы;
- құқықтық тәртіптің тұрақтылығы, баяндылығы, құқықтық реттеудің
барлық тетіктерінің тиімді жұмыс істеуі.
Осы талаптар заңдылықты қалыптастырады; бұл талаптардың жиынтық
сипаттама болуы қоғам өмірінен билеп төсеудің, жеке өктемдіктің,
бақылаусыздықтың жойылуына жағдай жасайды және түпкі нәтижесінде заң
нормаларында көзделгеннің бәрі нақты іске асады, адамдардың – қоғамдық
қатынас қатысушыларының іс жүзіндегі мінез-құлқынан көрініс тауып, бұл
қатынастардың шын мәніндегі заңдылығы қатаң құқық тәртібіне айналу үшін
оларды заңдылық мұраттарына сәйкес келтіруді көздейді [23, 118 б.].
Мына бір мысалға назар аударайық: 2009 жылы Алматы облыстық сотының
тәртіптік алқасына 34 судья жөнінде 30 іс келіп түскен.
Аталған істердің 16-сын Әділет басқармасының бастығы, 18-ін облыстық
соттың төрағасы қозғаған, оның ішінде 4 судья жөніндегі іс бірігіп
қозғалған.
Атап айтқанда:
- материалдық және процессуалдық заңнаманы өрескел бұзғаны үшін –19;
- жаман әрекеттер жасағаны үшін –3 іс;
- істерді қарау мерзімін бұзғаны үшін – 10 іс;
- еңбек тәртібін бұзғаны үшін – 1 іс;
- сот жұмысын ұйымдастыруда жіберген кемшіліктері үшін – 11 іс
қозғалған.
Істерді қарау барысында: 5 судьяға қатаң сөгіс; 8 судьяға – сөгіс; 8
судьға ескерту жарияланып, 13 судья жөнінде талқылаумен шектелген.
Жеке қаулыларды шығаруға себепші болған заңдылықтың бұзылу көріністері
егемен Қазақстанның құқық қорғау жүйесінде заңдылықтың сақталуына тиісті
ықпал етпей отыр.
Ал мамандар мойындап отырғандай, жеке қаулыларды тиісінше орындау
туралы мәселе әлі де болсын сот төрелігін жүзеге асыру кезіндегі ең осал
буындарының бірі ретінде қалып отыр.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек Конституция мен заңға
бағынуы сот төрелігін жүзеге асырудың қажетті шарттары, іс бойынша шындыққа
қол жеткізудің аса маңызды кепілдіктері болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот төрелігі судьялар сот процесінің барлық
сатысында бүкіл іс жүргізу жұмысын орындау кезінде тәуелсіз болатындай етіп
құрылады. Сатыларға бөлінетін сот процесіне:
- басты сот талқылауын тағайындау;
- басты сот талқылауы:
- заңды күшіне енбеген сот шешімдерін қайта қарау (апелляциялық және
кассациялық өңдіріс);
- сот шешімдерін орындау;
- заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау (қадағалау өңдірісі
мен жаңадан ашылған мән- жайларға байланысты істі қайта қарау) жатады.
Судьялар іс бойынша іс жүргізудің бүкіл процесі барысында
дәлелдемелермен және істің бүкіл материалдарымен мұқият танысып, зерттейді,
сонан соң өзінің ішкі сенімі негізінде конституция мен заңды басшылыққа
ала отырып, шешім қабылдайды. Бірде-бір істі қалай шешу туралы нұсқау
беруге ешкімнің хақысы жоқ.
Сот әділдігін жүзеге асыру кезінде сот органдарының ешқандай
иерархиялығына жол берілмейтінін атап көрсеткен жөн: бірінші сатыдағы сот
тек қана заңға бағына отырып, нақты іс бойынша үкім шығару жөнінде жоғары
тұрған сотқа тәуелсіз.
Осы көзқарас тұрғысынан сот әділдігін жүзеге асырудың аса маңызды
принциптерін зерттей отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1995
жылғы 29 қарашадағы және 13 желтоқсандағы қарарларымен мақұлданған “Сот
органдарының тәуелсіздігіне қатысты негізгі принциптердің” мазмұны өте
маңызды. Бұл принциптер сот органдары қызметінің негізгі бағыттарын
айқындай отырып, былай деп белгіледі:
- сот органдарының тәуелсіздігіне мемлекет кепілдік береді және ол
конституциясымен немесе заңмен баянды етіледі. Барлық мемлекеттік және
басқа мекемелер сот органдарының тәуелсіздігін құрметтеуге және сақтауға
міндетті;
- сот органдары өзіне берілген істердің кімнің тарапынан болса да
заңсыз ықпал етудің, теріс ниеттің, қысым көрсетудің, күш көрсетудің немесе
тікелей не жанама араласудың салдарынан туатын қандай да бір кедергілерге
және қандай да бір себептерге қарамастан деректердің негізінде және заңға
сәйкес байыппен шешеді.
- сот төрелігі процесіне заңсыз немесе рұқсатсыз араласуға жол
берілмеуге тиіс және сот шығарған шешімдер қайта қарауға жатпайды. Бұл
принцип заңға сәйкес сот жолымен қайта қарауға немесе сот ұйымдары шығарған
үкімді жеңілдетуге кедергі жасамайды;
- сот органдарының тәуелсіздік принципі сот органдарына олардан сотта
істі әділетті жүргізуді және тараптардың құқықтарын сақтауды қамтамасыз
етуді талап ету құқығын береді;
- судьялар өздерінің қауымдастықтарын және басқа да ұйымдарын
ұйымдастыру және оларға өздерінің мүдделерін қорғау, кәсіби даярлығын
жетілдіру және тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін кіру еркіндігіне ие;
- сот лауазымына таңдап алынған адамдардың адами қасиеті мен қабілеті,
сондай-ақ құқық саласындағы даярлығы мен біліктілігі міндетті түрде жоғары
болуға тиіс. Судьяларды іріктеудің кез келген әдісі судьялардың жалған
уәждермен тағайындалуын болдырмауға кепілдік беруге тиіс. Судья қызметіне
іріктеу кезінде ол адамға қатысты кемсітушілік болмауға тиіс; алайда заң
қызметіне кандидат тиісті елдің азаматы болуға тиіс дейтін талап ешқандай
да кемсітушілік ретінде қаралмауға тиіс;
- судьялардың өкілеттілік мерзіміне, олардың тәуелсіздігіне,
қауіпсіздігіне тиісті сыйақысына, қызмет жағдайына, зейнетақысына, зейнетке
шығу жасына лайықты түрде заңмен кепілдік берілуге тиіс;
- қандай да бір тәртіптік іске немесе әлде бір адамның шағымдану
құқына не құзырына нұқсан келтірмей, судьялар өздерінің соттық қызметін
жүзеге асыруы кезінде орын алуы мүмкін қате әрекеттердің салдарынан келетін
қаржы шығыны үшін сотпен қудалаудан өзін қорғауды пайдалануы керек;
- судьялардың өздерінің соттық және кәсіби міндеттерін орындауы
кезінде олардың үстінен түскен айыптаулар мен шағымдар тиісті тәртіп
бойынша жедел және әділетті қаралуға тиіс. Судья сотта дұрыс жауап беруді
және істің әділетті қаралуын талап етуге құқылы. Шағымды алғашқы кезеңде
қарау, егер басқаша жағдай жөнінде өтініш болмаса, құпия жүргізілуге тиіс;
- судьялар өздерінің қызметтік міндеттерін орындауға қабілетсіздігіне
немесе оларды атқаратын лауазымына лайықсыз ететін теріс мінез-құлықтарына
байланысты қызметінен уақытша босатылуы немесе шығарылуы мүмкін;
- тәртіптік жаза, қызметтен аластау немесе шығару туралы шешім қисынды
түрде дәлелденуге, сондай-ақ тәуелсіз тексеруден өтуге тиіс [24, 324-329
бб.].
Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген соттың
тәуелсіздігі принципі халықаралық қағидаға толықтай сай келеді 16 желтоқсан
1996 жылы қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактіде белгіленген келесі ережеге біздің ата заңымыз толықтай сәйкес
келеді: Әр адамның өзіне тағылған қылмыстық айыптауды қараған кезде немесе
оның құқығы мен міндеттері қандай бір азаматтық процесте анықталған
жағдайда істі заң негізінде құрылған білікті, тәуелсіз және байыпты сот
әділетті және ашық қаратуға құқығы бар [25, 14 б.].
Қазақстан Республикасында соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету
жағдайы қандай жолдармен жасалады?
Тәуелсіздік мынындай жолмен:
- заңда көзделген сот әділдігін жүзеге асыру рәсімімен;
- сотта құрметтемегені үшін жауапкершілікпен;
- судьяларды сайлаудың, тағайындаудың, өкілеттіктерін тоқтату мен
кідіртілуінің белгіленген тәртібімен;
- судьялардың, олардың мәртебесіне сәйкес, мемлекет есебенін
материалдық және әлеуметтік қамсыздандырылуымен.
Бұл айтылғандарға істі жан-жақты, толық және обьективті қарауға
кедергі жасау немесе заңсыз шешім шығарылуына қол жеткізу мақсатында қандай
да бір нысанда судьяға ықпал ету қылмыстық жауапқа тартуға әкеп
соқтыратынын қосу керек.
Судьялар өз өндірісіндегі іс жөнінде ешкімнің де алдында есеп беруге
міндетті емес. Заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі. Әрбір азаматқа
мемлекеттік органдардың, ұйымдардың лауазым иелерінің және басқа да
адамдардың, оның республика конституциясы мен заңдарында көзделген
құқықтарына, бостандықтарына және заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін
немесе оларды шектейтін кез келген жөнсіз шешімдері мен іс-әрекеттерінен
сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі. Ешкімді заң мен әділеттіктің
барлық талаптарына сәйкес білікті, тәуелсіз және байыпты сотта ісінің
қаралуы құқынан айыруға болмайды. Барлық соттарда және сотта іс-жүргізудің
кез келген деңгейінде азаматқа білікті заң көмегімен алу және қорғалу
құқығына кепілдік беріледі.
Тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде сот ісін
жүргізу. Бұл принцип сот процесінің мазмұнына айтарлықтай ықпал етеді. Бұл
тұжырымдамадағы мына мәселені бірінші кезекте, атап көрсету қажет: Яғни
айыптау мен қорғау тараптары соттардың іс қарауына тараптардың теңдігі мен
процесті бәсеке түрінде жүргізу негізінде қатысады, кез келген тараптың
өз пікірін айтуға және өзінің көзқарасын қорғауға құқығы бар.
Сотта іс қарау барысында істің жағдайларын зерттеуде толықтық, жан-
жақтылық және обьективтілік, әділеттілікпен көз жеткізу, сотта іс қарау
кезінде тараптардың іс жүргізуге қатысты тең құқықтығы жөнінде талаптар
орындалуы үшін бәсекелестік процесін жүзеге асыру қажет. Атап айтқанда, бұл
орайда профессор Б.Н. Безлепкин келесі ой түйеді: “Соттың қылмыстық істегі
алдын-ала тергеудегі кемшіліктер орнын қылмыстың істі қайтармай-ақ сот
тергеуі институтын жетілдіру, оны айыптаушы және қорғаушы тараптардың шын
мәніндегі бәсекелестік негізінде құру, оларға жаңа дәлелдер ұсыну жөнінде
кең өкілеттіктер беру, сотта іс жүргізудің алдын ал тергеу әдістерінен сот
қызметі дейтін ақиқаттан аулақ жатқан, жабайы, күні өткен әдістерден бас
тарту есебінен толтыруға болады және солай болуға тиіс” [26]. Осылайша,
жарыспалылық процесі қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу сияқты зиянды
тәжірибеден арылуға мүмкіндік береді.
Істі қараудағы және сотта іс жүргізудегі жариялылық Қазақстанның
демократиялық жолмен дамуында бұл принціпі маңызды орын алады. Бұл орайда
Ю.И. Стецовскийдің жалпы жұрт таныған, зейін қойып, зерделеуге лайық
ұстанымын келтіре кеткен жөн. Ол, атап айтқанда, басқа да демократиялық
принциптер сияқты жариялылыққа аса қиындықпен қол жетті деп санайды. Бұл
жөнінде сот төрелігінің қажетті шарты ретінде Пушкин де, декабристер де
армандаған еді. Герцен сот ісінде және қоғамдық өмірдің барлық салаларында
кең жариялылықтың болуы сот өктемдігі мен шенеуніктер жүгенсіздігін жоюдың
аса маңызды құралы деп санады.
Жариялылық принципінен бас тарту жеке адам құқықтарының бұзылуына
қолайлы негіз жасайды. Жария сот құқығы адамның өзінің құқықтары мен
бостандығын заңмен тыйым салынбаған барлық жолдармен қорғауына мүмкіндік
жасайды. Оның шешімі халықты қанағаттандыруға тиіс. Адамдарға сотта іс
қараудың нәтижелерін ғана емес,соттың үкімге және басқадай шешімге барар
жолда қалай әрекет еткенін білу де маңызды. Құпия жүргізілген сот ісі сот
шешімдерінің дұрыстығына күмән туғызады. Сондықтан сот төрелігін ашық
жүргізілуге тиіс. Сотта істі ашық қарау - процестің көзбен көріп, құлақпен
естуге мүмкіндік туатын айғақты сәті, заңға, адам мен азаматтың құқықтары
мен бостандықтарына деген көзқарастың аса әсерлі, жарқын көрінісі [27, 157-
158 бб.].
Сондықтан әрбір судьяның адалдығы мен әділеттілігі сот төрелігін
жүзеге асырудың жеке принципі ретінде танылғандығы дұрыс.
Себебі, мемлекеттің биліктің жеке тармағы – сот билігінің тұтқасында
тұрған әрбір судьяның адалдығы мен әділеттігі жалпы демократиялық қоғамның
дамуына тікелей әсерін тигізетін, қоғамдық қатынастарды реттеуде ең ықпал
жасайтын субьективтік факторлар екені дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат
сияқты. Сондықтан әділеттілік пен адалдық принципін басшылыққа алған әрбір
судьяның әрекетінен тек заңды шешімдер туындауы қажет.
Сот төрелігінің принциптері сот және сот құрылысы туралы заңнаманың
дамуында Қазақстан Республикасында заңдылықты және адам мен азаматтың
құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Сот төрелігінің
принциптері Қазақстандағы біріңғай сот жүйесін ұйымдастырды және оның
қызметін тікелей реттейтін ортақ қағидалар болып табылады. Сот төрелігін
жүзеге асыру кезінде конституциялық принциптерді бұзу әділетсіз сот
қаулыларының шығуына әкеп соқтырды және сот төрелігінің мақсаттары мен
міндеттеріне қайшы келеді.
2 Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz