Тергеу кезіндегі тінту жүргізудің құқықтық және теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ. ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕГІ ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тінтудің түсінігі мен оның белгілерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Іздестіру әрекеті . тінтудің элементі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Процесуалдық мәжбүр етуді анықтау және оның тінту жүргізу
кезіндегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
П ТАРАУ. ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ТАКТИКАСЫ
2.1 Криминалистикалық тактиканың негізгі категорияларының тінту
жүргізудегі тактикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2 Тінту жүргізудің психологиялық және этикалық негіздері ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
1 ТАРАУ. ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕГІ ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тінтудің түсінігі мен оның белгілерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Іздестіру әрекеті . тінтудің элементі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Процесуалдық мәжбүр етуді анықтау және оның тінту жүргізу
кезіндегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
П ТАРАУ. ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ТАКТИКАСЫ
2.1 Криминалистикалық тактиканың негізгі категорияларының тінту
жүргізудегі тактикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2 Тінту жүргізудің психологиялық және этикалық негіздері ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында тергеушінің тінту жүргізуінің тактикалық негізі мен ерекшеліктері қарастырылған. Мұнда тінту процесінде қолданылатын тактикалық әдістер мен тәсілдер, тінтудің мәні – әдістемелік, ғылымитаным бағытымен және қылмыстық-процесуалдық заңнама нормаларымен қарастырылған заңдылықтар жүйелі жолмен жинақты да кешенді түрде қамтылған. Аталмыш жұмыста тінту жүргізудің барлық процесуалдық, тактикалық, техникалық, психологиялық және этикалық сондай-ақ ұйымдастырушылық жақтары қарастырылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» – деп нақтыланған.
Қазіргі таңда сот-құқықтық реформаларды жүзеге асыру жағдайлары мынандай маңызды, әрі өзекті мәселелерден, яғни құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаларын жүзеге асыруды қамтамасыз ету аясында қылмыстарды тез арада ашу мен тергеу тактикасын толық жетілдіру мен меңгеріп-білуден тұрады. Өйткені бұл адам және оның өмірі мен денсаулығына, ар-ожданына, қадір-қасиетіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне, тұрғын жайларына, меншігіне қолсұқпаушылыққа қарсы бағытталған. Әрбір адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді нығайту – мемлекеттің негізгі міндеті болып табылады.
Қылмыстық істі ашу және тергеу әрекеті – қылмыстық процесуалдық заңмен жүйелі түрде реттелген күрделі таным процесі. Шығарылған әрбір ұйғарымды дұрыс орындамауға жол берілмейді, өйткені ол заңды бұзушылық болып саналады.
Уақытылы және дәлелдеме тәсілі ретінде анықталатын тергеу әрекеті – алдын ала тергеу жүргізу барысындағы тергеуші қызметінің процесуалдық нысаны. Заң әдебиеттері мен құқық қолдану тәжірибесінде заңға сыйымды қызығушылықтар, мүдделер – танымдық және тактиканы өңдеу мен оны жетілдіру мүмкіндіктерін кеңейтуден, сондай-ақ тергеушінің тергеу әрекетін жүргізуді ұйымдастыруының жаңа түрлерін іздестіруден туындайды.
Тергеу әрекеттерінің тізімдері қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген және ол кеңейтілуге жатпайды. Ал, олардың ішінде тінту әрекеті қылмысты дәлелдеудің дәстүрлі қайнар көзі болып табылады. Дегенмен тінтуді тиімді де ұтымды жүргізу мәселесі тәжірибеде нақты да жеткілікті шамада шешіле бермейді. Қоғамдық қатынастағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, әсіресе мемлекеттегі саяси қылмыстарды тергеу кезінде міндетті түрде Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңы және басқа да нормативтік құқықтық актілер мен заң талаптарына сәйкес қарастырылып отырған бұл тергеу әрекетіне қатысты барлық дәлелдемелік қайнаркөз жүйесіндегі оның алатын орны мен рөлі барынша тиянақты, әрі түбегейлі тексерілуі тиіс. Бұл мәселеге қатысты ескі заңға сәйкес зерттеулер болды. Олар біздің жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің біраз уақыттан бері тәжірибеде қолданылуына қарамастан тінту әрекетіне арналған жаңа зерттеу жұмыстары бізде жоқ.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» – деп нақтыланған.
Қазіргі таңда сот-құқықтық реформаларды жүзеге асыру жағдайлары мынандай маңызды, әрі өзекті мәселелерден, яғни құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаларын жүзеге асыруды қамтамасыз ету аясында қылмыстарды тез арада ашу мен тергеу тактикасын толық жетілдіру мен меңгеріп-білуден тұрады. Өйткені бұл адам және оның өмірі мен денсаулығына, ар-ожданына, қадір-қасиетіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне, тұрғын жайларына, меншігіне қолсұқпаушылыққа қарсы бағытталған. Әрбір адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді нығайту – мемлекеттің негізгі міндеті болып табылады.
Қылмыстық істі ашу және тергеу әрекеті – қылмыстық процесуалдық заңмен жүйелі түрде реттелген күрделі таным процесі. Шығарылған әрбір ұйғарымды дұрыс орындамауға жол берілмейді, өйткені ол заңды бұзушылық болып саналады.
Уақытылы және дәлелдеме тәсілі ретінде анықталатын тергеу әрекеті – алдын ала тергеу жүргізу барысындағы тергеуші қызметінің процесуалдық нысаны. Заң әдебиеттері мен құқық қолдану тәжірибесінде заңға сыйымды қызығушылықтар, мүдделер – танымдық және тактиканы өңдеу мен оны жетілдіру мүмкіндіктерін кеңейтуден, сондай-ақ тергеушінің тергеу әрекетін жүргізуді ұйымдастыруының жаңа түрлерін іздестіруден туындайды.
Тергеу әрекеттерінің тізімдері қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген және ол кеңейтілуге жатпайды. Ал, олардың ішінде тінту әрекеті қылмысты дәлелдеудің дәстүрлі қайнар көзі болып табылады. Дегенмен тінтуді тиімді де ұтымды жүргізу мәселесі тәжірибеде нақты да жеткілікті шамада шешіле бермейді. Қоғамдық қатынастағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, әсіресе мемлекеттегі саяси қылмыстарды тергеу кезінде міндетті түрде Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңы және басқа да нормативтік құқықтық актілер мен заң талаптарына сәйкес қарастырылып отырған бұл тергеу әрекетіне қатысты барлық дәлелдемелік қайнаркөз жүйесіндегі оның алатын орны мен рөлі барынша тиянақты, әрі түбегейлі тексерілуі тиіс. Бұл мәселеге қатысты ескі заңға сәйкес зерттеулер болды. Олар біздің жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің біраз уақыттан бері тәжірибеде қолданылуына қарамастан тінту әрекетіне арналған жаңа зерттеу жұмыстары бізде жоқ.
1. Викторов Б.А. Общие условия предварительного расследования:Учебное пособие.-М.:1971.-59б
2.Исаев А.А. Спецмальные познания в уголовном судопроизвосдтве:Учебное пособие.-Алматы,2001.-111б.
3 Винберг А.И., Митричев С.П. Криминалистика, – М.: Юрид.лит., 1950. Ч. 1. – 303 с.
4 Антонов А.И. Криминалистика: Учебник / Под ред. А.И. Винберга. – М.: РИО ВЮА. 1950. Вып. 2. – 135 с.
5 Баев О.Я. Тактика следственных действий: Учебное пособие. – Воронеж, НПО «МОДЭК», 1995. – 224 с.
6 Жәкішев Е.Г. Криминалистік тактика: оқу құралы. – Алматы, Жеті жарғы, 1997. – 92 б.
7 Белкин Р.С., Лившиц Е.М. Тактика следственных действий. – М.: Новый Юристъ, 1997. –176 с.
8 Жогин Н.В., Фаткуллин Ф.Н. Предварительное следствие в советском уголовном процессе. – М.: Юрид. лит., 1965. – 367 с.
9 Михайлов А.И., Юрин Г.С. Обыск.. – М.: 1971. – 80 с.
10 Тарасов-Родионов П.И. Предварительное следствие: Пособие для следователей. – 3-е, перераб. и расшир. изд. / Под ред. Г.Н. Александрова и С.Я. Розенблита. – М.: Госюриздат, 1955. – 247 с .
11 Якубович Н.А. Работа следователя по возмещению материального ущерба и розыску похищенного имущества: Мед. пособие. – М.: Юрид. лит., 1954.– 76 с.
12 Степанов В.В. Расследования взяточничества. – Саратов, Изд. Саратовского университета, 1966. – 60 с.
13 Драпкина Л.Я., Злоченко Я.М. Криминалистика: Учебник. / Под ред. Л.Я. Драпкина, В.Н. Карагодина. – М.: Юрид. лит., 2004. – 896 с.
14 Ратинов А.Р. Руководство для следователей. – М.: Юрид. лит., 1971. – 749 с.
15 Самошина З.Г., Яблоков Н.П. Криминалистика: Учебник. / Под ред.
А.Н. Васильева. – М.: Московского Университета, 1971. – 564 с.
16 Андреев И.С., Грамович Г.И., Порубов Н.И. Криминалистика: Учеб. пособие. / Под ред. Н.И. Порубова. – Минск, ВШ шк., 1997. – 344 с.
17
18 Криминалистика. / Ответ. редак. проф., д.ю.н. С.П. Митричев, проф., д.ю.н. М.П. Шаламов, Изд. Юрид. лит., – М.: 1963. – 544 с.
19 Карев Д.С., Савгирова Н.М. Возбуждение и расследование уголовных дел. – М.: Высшая школа, 1967. – 142 с.
20 Любичев С.Г. Криминалистика: Учебник. / Под ред. И.Ф. Пантелеева, Н.А. Селиванова – М.: Юрид. лит., 1984. – 554 с.
21 Герасимов В.Н. Научно-технические средства в работе следователя.-м::МГУ,1985.-105б.
22 Гинзбург А.Я., Белкин А.Р. Криминалистическая тактика: учебник.
– Алматы: ТОО Аян Эдет, 1998. – 474 с.
23 Козловцев В.А., Маликов С.В. Краткий курс криминалистики: Учебное пособие. – М.: Юрлитинформ, 2002. – 224 с.
24 Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовный процесс: Досудебное производство. Учебное пособие. – Астана, ИКФ Фолиант, 2000. – 192 б.
25 Гуткин И.М. Советский Уголовный процесс. Возбуждение уголовного дела и расследование: Учебное пособие. / Под общ. ред. проф. С.В. Бородина, проф. И.Д. Перлова. – М.: Научно-исследовательский и редакционно- издательский отдел, 1968. – 304 с.
26 Агафонов В.В., Филиппов А.Г. Криминалистика: Учебное пособие. –2-е изд. – М.: Юриспруденция, 2001. – 160 с.
27 Еркенов С.Е., Сұлтанов С.И. Тергеу әрекетінің тактикасы. – Алматы, Дәнекер, 2002. – 227 б.
28 Попов В.И. Обыск. – Алма-Ата, Тип. КазГУ, 1959. – 68 с.
29 Глотов О.М. Криминалистика / Под. ред. И.Ф. Крылова. – Ленинград, Изд. Ленинградского Университета, 1976. – 590 с.
30 Гусаков А.Н. Криминалистика: учебник. / Под ред. И.Ф. Герасимова, Л.Я. Драпкина. – М.: Высшая школа, 1994. – 528 с.
31 Самошина З.Г. Криминалистика: учебник. / Под ред. Н.П. Яблокова. – М.: Изд. БЕК, 1996. – 708 с.
32 Криминалистика: учебник, – 2-е изд. / Под ред. Белкина Р.С. – М.: Изд. Юристъ, 2000. – 718 с.
33 Россинская Е.Р. Криминалистика: учебник. / Под ред. Т.В. Аверьянова, Р.С. Белкин, Ю.Г. Корухов, А.Г. Филиппов. – М.: Норма-Инфра М, 2000. – 990 с.
34 Филиппов А.Г. Криминалистика: учебник. – М.: Юриспруденция, 2000. – 352 с.
35 Лившиц Ю.Д. Обыск, выемка, наложение ареста на имущество. – М.: 1963. – 30 с.
36 Тертышкин В.М. Собирание и исследование вещественных доказательств на первоначальном этапе расследования. / Проблемы предварительного следствия: Сб. трудов. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1986. – 122 с.
37 Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждение и его эффективность. Вопросы теории и практики. – Казань: изд.-во Казанского университета, 1981. – 136 с.
38 Аверьянова Т.В., Белкин Р.С., Корухов Ю.Г., Россинская Е.Р. Криминалистика. / Под ред. проф. Р.С. Белкина. –2-е перераб. и доп. – М.: Изд. Норма, 2005. – 992 с.
39 Томин В.Т. Взаимодействие органов внутренних дел с населением в борьбе с преступностью. – Омск, Науч.-исследов. и редак.-издат. отдел, 1975. – 179 с.
40 Зинатуллин З.З. Уголовно-процессуальное принуждение и его эффективность: Вопросы теори и практики. – Казань, Изд. Казанского университета, 1981. – 136 с
41 Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. – Воронеж, Изд. Воронежского университета, 1975. – 175 с.
Нормативтік - құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы,
30.08.1995 (7 қазан 1998 ж. өзгертулер мен толықтырулар)
2.ҚР Қылмыстық іс-жүргізу кодексі (2009.07.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. ҚР Қылмыстық кодексі (2010.21.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.Исаев А.А. Спецмальные познания в уголовном судопроизвосдтве:Учебное пособие.-Алматы,2001.-111б.
3 Винберг А.И., Митричев С.П. Криминалистика, – М.: Юрид.лит., 1950. Ч. 1. – 303 с.
4 Антонов А.И. Криминалистика: Учебник / Под ред. А.И. Винберга. – М.: РИО ВЮА. 1950. Вып. 2. – 135 с.
5 Баев О.Я. Тактика следственных действий: Учебное пособие. – Воронеж, НПО «МОДЭК», 1995. – 224 с.
6 Жәкішев Е.Г. Криминалистік тактика: оқу құралы. – Алматы, Жеті жарғы, 1997. – 92 б.
7 Белкин Р.С., Лившиц Е.М. Тактика следственных действий. – М.: Новый Юристъ, 1997. –176 с.
8 Жогин Н.В., Фаткуллин Ф.Н. Предварительное следствие в советском уголовном процессе. – М.: Юрид. лит., 1965. – 367 с.
9 Михайлов А.И., Юрин Г.С. Обыск.. – М.: 1971. – 80 с.
10 Тарасов-Родионов П.И. Предварительное следствие: Пособие для следователей. – 3-е, перераб. и расшир. изд. / Под ред. Г.Н. Александрова и С.Я. Розенблита. – М.: Госюриздат, 1955. – 247 с .
11 Якубович Н.А. Работа следователя по возмещению материального ущерба и розыску похищенного имущества: Мед. пособие. – М.: Юрид. лит., 1954.– 76 с.
12 Степанов В.В. Расследования взяточничества. – Саратов, Изд. Саратовского университета, 1966. – 60 с.
13 Драпкина Л.Я., Злоченко Я.М. Криминалистика: Учебник. / Под ред. Л.Я. Драпкина, В.Н. Карагодина. – М.: Юрид. лит., 2004. – 896 с.
14 Ратинов А.Р. Руководство для следователей. – М.: Юрид. лит., 1971. – 749 с.
15 Самошина З.Г., Яблоков Н.П. Криминалистика: Учебник. / Под ред.
А.Н. Васильева. – М.: Московского Университета, 1971. – 564 с.
16 Андреев И.С., Грамович Г.И., Порубов Н.И. Криминалистика: Учеб. пособие. / Под ред. Н.И. Порубова. – Минск, ВШ шк., 1997. – 344 с.
17
18 Криминалистика. / Ответ. редак. проф., д.ю.н. С.П. Митричев, проф., д.ю.н. М.П. Шаламов, Изд. Юрид. лит., – М.: 1963. – 544 с.
19 Карев Д.С., Савгирова Н.М. Возбуждение и расследование уголовных дел. – М.: Высшая школа, 1967. – 142 с.
20 Любичев С.Г. Криминалистика: Учебник. / Под ред. И.Ф. Пантелеева, Н.А. Селиванова – М.: Юрид. лит., 1984. – 554 с.
21 Герасимов В.Н. Научно-технические средства в работе следователя.-м::МГУ,1985.-105б.
22 Гинзбург А.Я., Белкин А.Р. Криминалистическая тактика: учебник.
– Алматы: ТОО Аян Эдет, 1998. – 474 с.
23 Козловцев В.А., Маликов С.В. Краткий курс криминалистики: Учебное пособие. – М.: Юрлитинформ, 2002. – 224 с.
24 Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовный процесс: Досудебное производство. Учебное пособие. – Астана, ИКФ Фолиант, 2000. – 192 б.
25 Гуткин И.М. Советский Уголовный процесс. Возбуждение уголовного дела и расследование: Учебное пособие. / Под общ. ред. проф. С.В. Бородина, проф. И.Д. Перлова. – М.: Научно-исследовательский и редакционно- издательский отдел, 1968. – 304 с.
26 Агафонов В.В., Филиппов А.Г. Криминалистика: Учебное пособие. –2-е изд. – М.: Юриспруденция, 2001. – 160 с.
27 Еркенов С.Е., Сұлтанов С.И. Тергеу әрекетінің тактикасы. – Алматы, Дәнекер, 2002. – 227 б.
28 Попов В.И. Обыск. – Алма-Ата, Тип. КазГУ, 1959. – 68 с.
29 Глотов О.М. Криминалистика / Под. ред. И.Ф. Крылова. – Ленинград, Изд. Ленинградского Университета, 1976. – 590 с.
30 Гусаков А.Н. Криминалистика: учебник. / Под ред. И.Ф. Герасимова, Л.Я. Драпкина. – М.: Высшая школа, 1994. – 528 с.
31 Самошина З.Г. Криминалистика: учебник. / Под ред. Н.П. Яблокова. – М.: Изд. БЕК, 1996. – 708 с.
32 Криминалистика: учебник, – 2-е изд. / Под ред. Белкина Р.С. – М.: Изд. Юристъ, 2000. – 718 с.
33 Россинская Е.Р. Криминалистика: учебник. / Под ред. Т.В. Аверьянова, Р.С. Белкин, Ю.Г. Корухов, А.Г. Филиппов. – М.: Норма-Инфра М, 2000. – 990 с.
34 Филиппов А.Г. Криминалистика: учебник. – М.: Юриспруденция, 2000. – 352 с.
35 Лившиц Ю.Д. Обыск, выемка, наложение ареста на имущество. – М.: 1963. – 30 с.
36 Тертышкин В.М. Собирание и исследование вещественных доказательств на первоначальном этапе расследования. / Проблемы предварительного следствия: Сб. трудов. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1986. – 122 с.
37 Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждение и его эффективность. Вопросы теории и практики. – Казань: изд.-во Казанского университета, 1981. – 136 с.
38 Аверьянова Т.В., Белкин Р.С., Корухов Ю.Г., Россинская Е.Р. Криминалистика. / Под ред. проф. Р.С. Белкина. –2-е перераб. и доп. – М.: Изд. Норма, 2005. – 992 с.
39 Томин В.Т. Взаимодействие органов внутренних дел с населением в борьбе с преступностью. – Омск, Науч.-исследов. и редак.-издат. отдел, 1975. – 179 с.
40 Зинатуллин З.З. Уголовно-процессуальное принуждение и его эффективность: Вопросы теори и практики. – Казань, Изд. Казанского университета, 1981. – 136 с
41 Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. – Воронеж, Изд. Воронежского университета, 1975. – 175 с.
Нормативтік - құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы,
30.08.1995 (7 қазан 1998 ж. өзгертулер мен толықтырулар)
2.ҚР Қылмыстық іс-жүргізу кодексі (2009.07.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. ҚР Қылмыстық кодексі (2010.21.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .3
1 ТАРАУ. ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕГІ ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тінтудің түсінігі мен оның белгілерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Іздестіру әрекеті – тінтудің элементі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 Процесуалдық мәжбүр етуді анықтау және оның тінту жүргізу
кезіндегі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.33
П ТАРАУ. ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ТАКТИКАСЫ
2.1 Криминалистикалық тактиканың негізгі категорияларының тінту
жүргізудегі тактикалық маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2. Тінту жүргізудің психологиялық және этикалық негіздері
... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында
тергеушінің тінту жүргізуінің тактикалық негізі мен ерекшеліктері
қарастырылған. Мұнда тінту процесінде қолданылатын тактикалық әдістер мен
тәсілдер, тінтудің мәні – әдістемелік, ғылымитаным бағытымен және
қылмыстық-процесуалдық заңнама нормаларымен қарастырылған заңдылықтар
жүйелі жолмен жинақты да кешенді түрде қамтылған. Аталмыш жұмыста тінту
жүргізудің барлық процесуалдық, тактикалық, техникалық, психологиялық және
этикалық сондай-ақ ұйымдастырушылық жақтары қарастырылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-ші бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең
қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары –
деп нақтыланған.
Қазіргі таңда сот-құқықтық реформаларды жүзеге асыру жағдайлары
мынандай маңызды, әрі өзекті мәселелерден, яғни құқықтық мемлекеттің
негізгі қағидаларын жүзеге асыруды қамтамасыз ету аясында қылмыстарды тез
арада ашу мен тергеу тактикасын толық жетілдіру мен меңгеріп-білуден
тұрады. Өйткені бұл адам және оның өмірі мен денсаулығына, ар-ожданына,
қадір-қасиетіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне, тұрғын жайларына,
меншігіне қолсұқпаушылыққа қарсы бағытталған. Әрбір адамның құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуді нығайту – мемлекеттің негізгі міндеті
болып табылады.
Қылмыстық істі ашу және тергеу әрекеті – қылмыстық процесуалдық
заңмен жүйелі түрде реттелген күрделі таным процесі. Шығарылған әрбір
ұйғарымды дұрыс орындамауға жол берілмейді, өйткені ол заңды бұзушылық
болып саналады.
Уақытылы және дәлелдеме тәсілі ретінде анықталатын тергеу
әрекеті – алдын ала тергеу жүргізу барысындағы тергеуші қызметінің
процесуалдық нысаны. Заң әдебиеттері мен құқық қолдану тәжірибесінде заңға
сыйымды қызығушылықтар, мүдделер – танымдық және тактиканы өңдеу мен оны
жетілдіру мүмкіндіктерін кеңейтуден, сондай-ақ тергеушінің тергеу әрекетін
жүргізуді ұйымдастыруының жаңа түрлерін іздестіруден туындайды.
Тергеу әрекеттерінің тізімдері қылмыстық іс жүргізу заңымен
реттелген және ол кеңейтілуге жатпайды. Ал, олардың ішінде тінту әрекеті
қылмысты дәлелдеудің дәстүрлі қайнар көзі болып табылады. Дегенмен тінтуді
тиімді де ұтымды жүргізу мәселесі тәжірибеде нақты да жеткілікті шамада
шешіле бермейді. Қоғамдық қатынастағы болып жатқан өзгерістерді ескере
отырып, әсіресе мемлекеттегі саяси қылмыстарды тергеу кезінде міндетті
түрде Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу заңы және басқа да нормативтік құқықтық актілер мен
заң талаптарына сәйкес қарастырылып отырған бұл тергеу әрекетіне қатысты
барлық дәлелдемелік қайнаркөз жүйесіндегі оның алатын орны мен рөлі
барынша тиянақты, әрі түбегейлі тексерілуі тиіс. Бұл мәселеге қатысты ескі
заңға сәйкес зерттеулер болды. Олар біздің жаңадан қабылданған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің біраз уақыттан бері
тәжірибеде қолданылуына қарамастан тінту әрекетіне арналған жаңа зерттеу
жұмыстары бізде жоқ.
Келтірілген жағдайлар жиынтығы біздің қарастырып отырған
мәселелерімізді алдын ала анықтауға, бекітуге қатысты өте өзекті болып
табылады. Сондықтан бұл тақырыпты таңдап алып және арнайы диссертациялық
зерттеу жүргізуімізге басты себеп (негіз) болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тінту жүргізу тактикасы еш уақытта
ғалымдардың назарынан тыс қалған емес. Тінту сияқты күрделі тергеу
әрекеттеріне қатысты таным мәні мен оны жүргізуге дейінгі және жүргізу
үстінде, сондай-ақ жүргізгеннен кейін де туындайтын әртүрлі мәселелерге
байланысты зерттеу жұмыстары бірқатар, атап айтқанда: Т.В.
Аверьянова, Р.С. Белкин, И.Е. Быховский, А.Н. Васильев, А.И. Винберг,
А.Я. Гинзбург, Ф.В. Глазырин, Г.Г. Досбол, Л.Я. Драпкин, А.В.
Дулов, С.Е. Еркенов, Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, В.П. Колмаков, В.И.
Комиссаров, Е.І. Қайыржанов, И.М. Лузгин, Ш.М. Мажитов, С.П. Митричев,
Б.М. Нургалиев, В.И. Попов, Н.И. Порубов, А.Р. Ратинов, Б.Н. Салаев,
М.В. Салтевский, Н.С. Сорокотягин, Б.Х. Төлеубекова, К.Н. Шакиров, В.И.
Шиканов және басқада ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Диплом жұмысының объектісі – қылмыстық істі тергеу мен сотта
қарау кезінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау әдісі тұрғысынан
құқықтық, теориялық және тәжірибелік ережелерді тінтуде қолдану болып
табылады.
Зерттеу пәнін – тінту жүргізудің процесуалдық, тактикалық,
психологиялық және этикалық аспектілері құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты –
қылмыстарды тергеу кезінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау
әдісі тұрғысынан тінтудің құқықтық негіздері мен тінту жүргізу тактикасын
өңдеп жетілдіру.
Қойылған мақсатқа сәйкес, жұмыста келесі міндеттердің шешімін
табуы тиіс:
- қылмыстарды тергеу кезінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және
бағалау әдісі тұрғысынан және тергеудің тактикалық құралы ретінде тінту
ұғымын анықтау;
- қриминалистикалық тұрғыдан тінтудің мәжбүрлеу сипатының
түсінігін және оның процесуалдық, криминалистикалық, психологиялық және
этикалық аспектілеріндегі белгілерін (критерийін) ашу;
- тінту ситуациясын қолайлы бағытқа өзгертуде тінтудің рөлін
анықтау;
- тактикалық комбинация, тактикалық операция, тактикалық тәсіл
тұрғысынан криминалистикалық категориялар шеңберінде тінтуді қолдану
мүмкіндігін анықтау;
- ғимараттарға, сондай-ақ контрабандалық тауарларды тасымалдаушы
көлік құралдарына тінту жүргізу тактикасы бойынша ұсынымдарды өңдеп
дайындау;
- тергеу барысында тінту жүргізуге байланысты қылмыстық іс жүргізу
және қылмыстық заңнамаларды жетілдіру туралы ұсынымдар дайындау.
Диплом жұмысының теориялық базасын – философия, физиология,
психология, сондай-ақ мемлекет және құқық теориясы, қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу, криминалистикалық ілім ғалымдарының еңбектері
құрайды, оның ішінде көпшілігі криминалист ғалымдардың еңбектерінен
тұрады. Диплом жұмысының методологиялық және методикалық негізі болып –
әлеуметтік-құқықтықтану, материалдық-диалектика заңдары мен құқық
теориясының қағидалары табылады. Диссертациялық зерттеу процесінде жүйелі-
құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық талдау ереже-тәртіптері, сондай-ақ
логикалық, психологиялық, этикалық, тарихи-құқықтық, әлеуметтік,
криминалистік техникалық және т.б. тәсілдер қолданылған.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
1 ТАРАУ. ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕГІ ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тінтудің түсінігі мен оның белгілерін анықтау
Алдын ала тергеу органдарының көп жылдық тәжірибесінің байқауы
бойынша қылмыскерлер қылмыс жасап болған соң қылмыстың әшкереленуінен
қауіптеніп іске қатысты мәліметтердің қайнар көзі заттай дәлелдемелерді
жою немесе жасырып қалу шараларын қолданады. Осыған байланысты тергеушілер
мен анықтама органдары қажетті дәлелдемелерді жинау үшін қолда бар барлық
мүмкіндіктерді пайдаланып, бірқатар тергеу әрекеттері мен жедел іздестіру
шараларын жүргізеді. Мұндай жағдайда тергеу органдары көбінсе тінту
әрекетін жүргізу арқылы ғана іске байланысты дәлелдемелік құнды
материалдар жинай алады.
Тінту әрекетінің мазмұнын ашу үшін алдымен тінту түсінігін анықтап,
оны басқа тергеу әрекеттерінен ажыратуымыз керек.
Криминалистикалық оқулықтарда ғалымдар тінтуге байланысты төмендегідей
әртүрлі анықтамалар береді:
Профессор А.И. Винберг пен С.П. Митричевтің басшылығымен жазылған
1950 ж. Криминалистика оқулығында В.И. Попов “Тінту қылмысты ашуға және
кінәліні әшкерелеуге қажетті объектілерді белгілі бір адамнан немесе
белгілі бір жерден табу және алу мақсатында жүргізілетін жедел-тергеу
әрекеті” – деп анықтама берген [3, 254 б.].
А.И. Антонов криминалистика оқулығының ІІ-ші шығарылымында “тінту”
ұғымына мынандай анықтама берген “Тінту іске қажетті заттай және
қолжазбалық дәлелдемелерді табу және алу, сондай-ақ кейбір жағдайларда
қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады” [4,
117 б.].
Алдыңғы анықтамада тінту жедел-тергеу әрекеті, ал кейінгі
анықтамада тергеу әрекеті деп түсінік берілген.
Ал, профессор О.Я. Баев Тергеу әрекетінің тактикасы атты
еңбегінде, берілген анықтамаларды талдай келе, тергеу әрекетіне жедел-
тергеу әрекеті – деген түсінікті қолдану дұрыс емес (тергеу әрекеті, не
болмаса жедел әрекет немесе жедел-іздестіру әрекеті деп қолданған жөн) –
деп көрсеткен [5, 64 б.].
Профессор Е.Ғ. Жәкішев өзінің Криминалистік тактика атты оқу
құралында Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел іздестіру әрекеті ретінде
қарастырады. Тінтуді жедел іздестіру шаралары деп санауға болмайды. Жедел
іздестіру шаралары тінту үстінде де, ал кей жағдайда тінту басталғанға
дейін де жүргізіледі – деп көрсете отырып тінту түсінігіне мынандай
анықтама берген Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде қарау
арқылы іске қатысы бар айғақ заттарды, тығылып қалған қылмыскерді тауып
алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті [6, 39
б.].
Тініту тергеу әрекетінің бір түрі, ал тінтумен қатар
жүргізілетін жедел іздестіру шараларының өз алдына айтарлықтай
процесуалдық мәні болмайды, сондықтан да ол тінтуге тек көмекші роль
(қызмет) атқарады.
Бірқатар авторлардың берген анықтамасы: Тінту – тергеушілер мен
анықтама органдарының жасырудағы (жасырылған) қылмыстық дәлелдемелерді,
құжаттарды және қылмыстық жолмен алынған құндылықтарды, сондай-ақ сот пен
тергеу органдарынан қашып бой тасалап жүрген қылмыскерлерді мәжбүрлі түрде
іздеу және алу мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті.
Е.М. Лившиц аталған тінту ұғымына ұқсас мынандай анықтама берген
“Тінту – жеке тұлғаларды, ғимараттарды, құрылыстарды, тінтілетін тұлға мен
оның отбасы мүшелерінің немесе қандай да бір мекемелердің қарамағындағы
жергілікті учаскелерді, іске маңызы бар жасырудағы объектілерді табу және
алу, сондай-ақ іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйітті табу үшін
мәжбүрлі түрде тексеруге бағытталған тергеу әрекеті” [7, 81 б.].
Н.В. Жогин мен Ф.Н. Фаткуллин тінту ұғымына берген анықтамаларында
Жасырудағы заттар мен тұлғаларды табу үшін тергеушілермен қолданылатын
тергеу әрекеті тінту деп аталады [8, 124 б.].
Бұл анықтамалармен толық келісуге болмайды, мұнда тінтуді
жасырылған заттарды табу мен алып қоюға бағытталған тергеу әрекетіне
жатқызады. Тінту әрекетнің мақсаты барлық жағдайда әдейі тығып қойған
затты іздеуге бағыталмайды, оның мақсаты тінтілетін жерде ешқандай айла-
амал қолданбай- ақ, жасырусыз сақталып тұрған заттарды іздеп, тауып, алып
қоюмен де байланысты болуы мүмкін.
Кейбір авторлар тінтуді – іске маңызы бар заттарды табу және алып
қою мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті деп түсіндіріп өтеді. Атап
айтқанда,
А.И. Михайлов пен Г.С. Юрин Тінту атты еңбектерінде: Тінту – қылмыстың
құралын, қылмыстық жолмен алынған заттар мен құндылықтарды, іс бойынша
ақиқатты анықтауға маңызы бар объектілерді, сонымен қатар іс үшін маңызы
болуы мүмкін басқада заттар мен құжаттарды іздестіруден тұратын тергеу
әрекеті [9, 142 б.].
Бірақ бұл анықтама да нақты емес, өйткені тінтудің өзіне тән
белгісін көрсетпейді, тек мақсатын бейнелейді. Ал, іске маңызы бар
заттарды табу мен алып қою тек тінту ғана емес, сонымен қатар оқиға болған
жерді тексеру, алу сияқты тергеу әрекеттерінің де мақсатына кіреді.
Сол сияқты заң оқулықтарында тінту ұғымы туралы әртүрлі
көзқарастағы анықтамаларды кездестіруге болады. Мәселен, П.И. Тарасов-
Родионов “Алдын ала тергеу” – атты оқулығында тінтуді тергеудің тактикалық
әдісі ретінде сипаттаған [10, 138 б.].
Ал тактикалық әдіс дегеніміздің өзі кез-келген тергеу
әрекеттерінің анағұрлым ұтымды, мақсатқа сай тәртіппен жүргізілуі болып
табылады.
Н.А. Якубович, әдістемелік оқу құралында Тінтуді – іздестірудің
құралы ретінде қарастырады [11, 29 б.].
Ал, В.В. Степанов болса тінтуді – іс бойынша дәлелдемелерді
табудың тиімді құралдарының біріне жатқызады [12, 16 б.].
Л.Я. Драпкин мен Я.М. Злоченко тінту ұғымына қатысты қысқаша
мынандай анықтама берген “Тінту – бұл түпкілікті іздестіруге бағытталған
күрделі құрылымды-функционалдық қатынастағы тергеу әрекеті”.
Ресей Федералдық ҚІЖК-нің 182-бап, 1-тармағына сәйкес, қылмыстық
іске маңызы бар қылмыстың құралы, заттар, құжаттар мен құндылықтар
қандайда бір жерде немесе тұлғада болуы мүмкін деуге жеткілікті
мәліметтердің болуы мәжбүрлі түрде бұл әрекетті жүргізуге негіз болады –
деп нақтылаған [13, 325-327 бб.].
Профессор А.Р. Ратинов “Тінту – іске маңызы бар заттарды, сонымен
қатар іздестірудегі тұлғаларды табу және алу мақсатында ғимараттар мен
құрылыстарды, жер учаскелерін немесе жеке азаматтарды мәжбүрлі түрде
тексеруден тұратын тергеу әрекеті” – деп көрсеткен. Мұнда А.Р. Ратинов
мәйіт туралы мүлдем сөз қозғамайды [14, 362 б.].
З.Г. Самошина мен Н.П. Яблоковтың біріге отырып тінтуге берген
анықтамасы “Тінту – қылымыс құралдары мен іздерін, бұрынғы қылмыстық қол
сұғушылықтың объектісі болып табылатын заттарды, қылмыстық жолмен алынған
құндылықтар мен іске маңызы бар құжаттарды, не болмаса жасырынып жүрген
қылмыскерді немесе мәйіттерді табу және алу үшін ғимараттарды, жергілікті
учаскелерді, жекеленген азаматтарды мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын
тергеу әрекеті [15, 328 б.].
Мұндай анықтаманы Беларусь ғалымдары: И.С. Андреев, Г.И. Грамович,
Н.И. Порубовтар да береді [16, 151 б.].
ҚР ҚІЖК 230-бап, 3-тармағында “Тінту іздестіріліп жатқан адамдарды
немесе мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі мүмкін” – деп заңда тінту
жүргізудің мақсатына іздеудегі адамды немесе мәйітті табуды қосып кеңінен
анықтама берілген [17, 167 б.].
1963 жылы криминалистика оқулығындағы (І бөлім) бірқатар ғалымдар,
бұл кемшіліктердің орнын мүмкіндігінше толтыра отырып іздестірудегі
тұлғалар мен мәйіттерге қатысты (оларды ескере отырып) тінту ұғымына
мынандай анықтама берген “Тінту – бұл, қылмыстық жолмен алынған заттар мен
құндылықтарды, қылмыстың құралын, сондай-ақ іске қатысты құжаттар мен
басқада заттарды табу және алу мақсатында ғимараттарға немесе басқада
жерлерге, не тұлғаларға мәжбүрлі түрде тексеру жүргізетін тергеу әрекеті.
Кейбір жағдайларда іздестіріліп жатқан тұлғаларды және мәйіттерді табу
үшін тінту жүргізіледі” [18, 293 б.].
Профессор Д.С. Карев Қылмыстық істі қозғау және тергеу атты
еңбегінде Тінту – жасырудағы іске маңызы бар құжаттар мен заттарды, іс
бойынша заттай дәлелдемелерді, мәйіттерді немесе тергеу мен соттан қашып
бой тасалап жүрген қылмыскерлерді табу және алу үшін жүргізілетін тергеу
әрекеті – дей келе келесідей мәселелерді осы тінтуге берген түсінігіне,
яғни Тінту келтірілген материалдық шығындарды өтеу, сондай-ақ соттық
тәркілеуді өтеу үшін тыйым (арест) салуға жататын айыпкердің жасырған
құжаттары мен мүліктеріді табу және алу үшін жүргізілуі мүмкін.
Тінту тұрғын-үйлерде және ашық сипаттағы тұрғылықты жерлерде
жүргізілуі мүмкін, ал жеке тінту кезінде дене мен киім тексеріледі. Тінту
процесуалдық мәжбүрлеу шараларының біріне жатады және мәжбүрлеу сипатында
болады – деп, жай ғана мүмкін деген сөздерді қолданумен шектеліп
қойған [19, 72-73 бб.].
Сонымен қатар автор еш жерде мәйіт туралы мүлде сөз қозғамаған.
Дегенменде тінту мәжбүрлеу шаралары арқылы жүргізілетіндігін ескеріп
көрсеткен.
С.Г. Любичев бастапқыда “Тінту – кеңінен тараған тергеу әрекеті.
“Тергеуші”, қандайда бір ғимараттарда немесе жерлерде, не болмаса
тұлғаларда қылмыстың құралы, қылмыстық жолмен алынған заттар мен
құндылықтар, сондай-ақ іске маңызы бар басқада заттар мен құжаттар бар
деуге жеткілікті негіз болған кезде оларды табу және алу үшін тінту
жүргізеді”– деп анықтама берген [20, 307 б.].
Ал кейіннен ол “Тінту – қылмыстық жолмен алынған қылмыс құралдарын,
заттар мен құндылықтарды, сонымен қатар қылмыстық істі тергеу үшін маңызы
бар басқада заттар мен құжаттарды табу және алу мақсатында ғимараттарды,
жергілікті жерлер мен басқа да объектілерді, сондай-ақ жеке азаматтарды
мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын кеңінен тараған тергеу әрекеті. Тінту –
іздестірудегі тұлғалар мен жасырылған мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі
мүмкін” – деп бастапқы анықтамаға қарағанда толығырақ түсінік берген [21,
388 б.].
А.Я. Гинзбург, А.Р. Белкин Тінту – бұл ҚІЖК 230-бабында
қарастырылған, негізгі мазмұны: тінтілушілерден заттай және жазба
дәлелдемелерді мәжбүрлі түрде іздестіру және оларды алу, іздестіріліп
жатқан адамдарды, адамдардың мәйіттерін, жануарларды табудан тұратын
тергеу әрекеті. Тінту, сондай-ақ тәркіленуге жатуы мүмкін мүліктерді
немесе азаматтық талаптарды қамтамасыз ету үшін мүліктер мен құндылықтарды
алу және іздестіру қажеттілігі туындаған жағдайларда жүргізіледі – деп
көрсеткен [22, 166 б.].
В.А. Козловцев пен С.В. Маликовтарда, жоғарыдағы анықтамаға
ұқсастау анықтама берген Тінту – бұл негізгі мазмұны: іске маңызы бар
заттарды, сондай-ақ айналымнан алынып тасталынған заттарды, іздестіріліп
жатқан адамдарды және мәйіттерді табу және алу мақсатында ғимараттарды,
құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және жекеленген азаматтарды мәжбүрлі
түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті [23, 124 б.].
А.Л. Хан Тінту – бұл іске маңызы бар заттар мен құжаттарды,
сондай-ақ іздестіріліп жатқан адамдар мен мәйіттерді табу және алу
мақсатында ғимараттарды, басқа да жерлерді немесе жеке тұлғаларды мәжбүрлі
түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті (ҚР ҚІЖК 230-бабы, 1,3-
тармақтары) – деп көрсеткен [24, 80-81.84 бб.].
И.М. Гуткин Тінту – іске маңызы бар заттар мен құжаттарды
іздестіру және алу, іздестіріліп жатқан адамдарды, сондай-ақ мәйіттерді
табу мақсатында ғимараттар мен құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және
жеке тұлғаларды мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті [25, 169
б.].
В.В. Агафонов, А.Г. Филиппов Тінту бұл, іске маңызы бар заттарды
табу және алу, сондай-ақ іздестіріліп жатқан адамдарды табу мақсатында
ғимараттар мен құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және жеке азаматтарды
мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті [26, 90 б.].
С.Е. Еркенов, С.И. Сұлтанов өздерінің Тергеу әрекеттерінің
тактикасы – атты дәрістер курсында Тінту дегеніміз – бұл іс бойынша
маңызы бар объектілерді тауып және оларды алу үшін тінтілетін адамның және
оның жанұя мүшелерінің қарамағындағы мекенжайларды, ғимараттарды, жер
аймақтарын күшпен тексеруге бағытталған тергеу әрекеті. Сонымен қатар
тінту іздестіріліп жүрген адамды табу мен өлген адамның мәйітінің жатқан
жерін анықтау мақсатында да жүргізіледі – дей келе келесідей қосымша
анықтама береді: Тінту – бұл жеке адамды, тінтілетін адамның және оның
жанұя мүшелерінің немесе ұйымның қарауындағы мекенжайларды, ғимараттарды,
жер бөліктерінде қылмыс қаруларын, қылмыстық жолмен табылған заттар мен
бағалы заттарды, басқа да іс бойынша маңызы болуы мүмкін объектілерді табу
және алу үшін күшпен тексеруге бағытталған тергеу әрекеті. Тінту ізделініп
жүрген адамды, мәйітті және оның бөліктерін табу мақсатында да жүргізілуі
мүмкін [27, 79-81 бб.].
Профессор В.И. Поповтың тінту туралы берген анықтамасы Тінту –
мәжбүрлеу мақсатында қылмыс құралы мен қылмыстық іздерді, қылмыстық жолмен
алынған құндылықтар мен қылмыскердің жеке басын анықтауға мүмкіндік
беретін құжаттамалық мәліметтерді алу мақсатында, сондай-ақ қылмыскерлерді
табу немесе оның жүрген жерін анықтау мақсатында жүргізілетін тергеу
әрекеті болып табылады [28, 3 б.].
О.М. Глотовтың анықтамасы Тінту – бұл тергелетін іс үшін маңызы
бар, қылмыс жасау құрал-саймандарын, қылмыстық жолмен алынған
құндылықтарды және басқада қылмыстық әрекет объектілерін, қылмыстың
іздерін өздерінде сақтайтын немесе бұл іздерді жасыруға пайдаланатын
заттарды табу және алу мақсатында ғимараттарды, тұрғылықты жерлер мен жеке
тұлғаларды мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті. Сонымен қатар
тінту кезінде алынған объектілерге – іс бойынша ақиқатты анықтауға жататын
заттар немесе құжаттар жатуы мүмкін. Олардың қатарына мыналар жатады,
мысалы: салыстырмалы зерттеуге қажетті үлгілер, айыпкердің жеке басын
сипаттайтын немесе олардың жүрген жерін көрсететін құжаттар және тағы
басқалар. Сондай-ақ іздестіріліп жатқан тұлғалар мен мәйіттер іздестіру
объектісі болып табылуы мүмкін [29, 341 б.].
Тінту ұғымына А.Н. Гусаков барынша толығырақ анықтама берген, ол
“Бұл ғимараттар мен басқада объектілерді мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын
тергеу әрекеті. Тінту кезінде РФСР ҚІЖК 170-бабының (кеңес өкіметі
кезіндегі) негізінде жабық тұрған ғимараттар мен сақтау орындарын иесі өз
еркімен ашудан бас тартқан жағдайларда оны ашуға тергеушінің құқығы бар.
Тінтудің негізгі мақсаты – қылмыстың құралын, заттай дәлелдемелерді,
тергеуден және соттан қашып бой тасалап жүрген тұлғаларды, мәйіттерді табу
және алу.
Тінтудің қосымша мақсаты: қолдануға тыйым салынған және азаматтық
айналыстан алынып тасталынған барлық заттар мен бұйымдарды табу және алу,
сондай-ақ келтірілген шығындарды өтеуді қамтамасыз ету үшін немесе
тәркіленуі мүмкін заттарды іздестіру болып табылады” [30, 264 б.].
Мұнда профессор Е.М. Лившицтің, А.Н. Гусаковтың және жоғарыда
аталған көптеген ғалымдардың – тінтуді мәжбүрлі түрде жүргізілетін тергеу
әрекеті деп басқа тергеу әрекеттерінен ажырататын сипатын ашып
көрсеткендіктерімен келісуге болады.
Өйткені басқа тергеу әрекеттеріне қарағанда тінту әрекетінің сипаты
азаматтардың заңмен белгіленген құқықтары мен бостандықтары, ар-ождан,
қадыр-қасиетіне, жеке өмірі мен тұрғынжайларына қол сұқпау құқықтарын
шектеу және оған мәжбүрлі түрде қол сұғу арқылы ажыратылады. Сондықтан
тінту жүргізудің (фактілік және құқықтық) негізі мен тәртібі, оны
жүргізуде азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етудің
қосымша кепілі болып табылады. Сол себептен де мәжбүрлеу шараларының
қолданылуы тінтудің тактикалық бөлім тәсілдерінің көпшілігі қылмыстық іс
жүргізу заңымен қосымша қамтылған. Дегенмен де тінту әрекетінің басқа
тергеу әрекеттерінен айырмашылығы тінту тек мәжбүрлі түрде жүргізіліп қана
қоймай, кенеттен (тосыннан, күтпеген жерден) жүргізілетіндігінде.
Бұл жерде басқа тергеу әрекеттеріне қарағанда – тінтудің кенеттен
(күтпеген жерден) жүргізілетіндігі жағынан ұстау әрекетіне ұқсас болып
келетіндігін ескеріп кеткеніміз жөн. Ұстау әрекетіде кенеттен (тосынан)
жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады. Сонымен қатар, тінту
әрекетінің ұстау әрекетімен тағы бір ұқсас жерлері оларды жүргізу кезінде
жеткілікті негіздің болуы кейбір тұлғаларды ұстау кезінде, мысалы: сезікті
тұлғаға адам өлтіру қылмысын жасады деп сезік келтірілген жағдайларда
ұстау әрекетін жүргізу үшін, оның кінәлі екендігін дәлелдейтін жеткілікті
деректердің болуы тиіс.
Тінту кезінде алынатын заттар, құжаттар және тағы басқада
объектілер бағдарламалық түрде ғана мәлім болады.
Алу әрекетінде алынатын заттар немесе құжаттар нақты анықталған,
сонымен қатар олар қайдан және кімнен алынатындығы белгілі. Тінту
әрекетінде алынатын заттар мен құжаттар іздестіру арқылы алынады. Алу
әрекетінің ерекшелігі іске қатысты объектіні азаматтардың өз еркімен
беруді талап етуден, ал тінту болса мәжбүрлі түрде және кенеттен (тосынан)
тексеру жүргізу арқылы алудан тұрады.
Оқиға болған жерді тексеру мен тінту әрекетін жүргізудің мақсаты
(іздестіру,табу және алу) бір, ұқсас болғанмен, оқиға болған жерді тексеру
кезінде қылмыс белгілері немесе оқиғаның болғаны жайында белгілі бір адам
тергеушіге хабарлап оқиға болған жерді тексеруге шақырады, күтеді.
Ал тінту кезінде қылмыскерлер оларды күтпек тұрмақ, тергеушінің
келіп тінту жүргізуін қаламайды. Қылмыстың, оқиғаның ашылуына қарсы әрекет
етіп, тергеуді теріс жолға бұрмалайтындай әртүрлі айла-әдістермен қылмыс
құралын қолдана отырып, заттай дәлелдемелерді жоюға, жалпы қылмыстың ізін
жасыруға тырысады. Оқиға болған жерді тексеру кезінде ешқандай күш
көрсетіліп, мәжбүрлеу шаралары қолданылмайды.
Оқиға болған жерді тексеру әрекетінің мақсаты тек тінту
кезіндегідей қолдануға тыйым салынатын заттар мен мүліктерді тәркілеу
немесе келтірілген шығынның орнын толтыру мақсатында алынуға жататын іздер
мен заттарды, мүліктерді және басқада заттай дәлелдемелерді іздестіру ғана
емес, оның мақсаты тексерілетін объектінің барлық жай-күйін, жағдайын
зерттеу мен бекітуді жүзеге асыру барысында, тінту әрекетіне қарағанда
мағынасы әлдеқайда кең. Тінтудің тағы басқада тергеу әрекеттерінен
айырмашылығы тінтілетін жер міндетті түрде белгілі бір азаматтың немесе
мекеме т. б. меншігінде болуы тиіс. Ал ешкімнің иелігінде, меншігінде жоқ
жерде жүргізілетін әрекет тінту емес, тексеру әрекетіне жатады.
Тергеуші іске қатысты зат, заттай дәлелдеме т.б. таулы аймақта,
орманды жерде немесе ен далада жасырулы тұр деген мәлімет алса, ол жерге
тексеру жүргізіледі. Оны нақты сипаттап көрсететін болсақ: егер тергеуші
іске маңызы бар заттай дәлелдемелерді (мысалы: қылмыстың құралы – мылтық,
тапанша, балта және басқада заттарды) орманда нақты бір жерде тығылып,
жасырылды деген мәлімет алған, сонымен қатар іздестіруге және алынуға
жататын іздестіру объектісі ешкімнің заңды мүддесі мен құқығын шектемейтін
жағдайларда, оны іздестіру үшін тексеру әрекетін жүргізеді. Ал егер іске
маңызды заттай дәлелдемелдер, айталық мылтық қандайда бір нақты тұлғаның
тұрғын-үйінде, саябағында немесе белгілі бір тұлғаның меншігіндегі
(мысалы: сезіктінің, оның туысқанының, жолдас-жораларының, таныстарының
немесе қылмыскерге мүлде қатысы жоқ басқа тұлғалардың және т.б.) жер
учаскелерінде деуге жеткілікті негіз болған жағдайларда тексеру әрекеті
емес тінту әрекеті жүргізіледі. Себебі мұнда тергеуші немесе жедел
іздестіруші топ құрамы іздестірудегі объектіні табу үшін азаматтардың жеке
өмірі мен меншіктеріне қол сұқпаушылық құқықтарын шектей отырып, нақты бір
тұлғаның меншігіндегі үй-жайларына, жер учаскесіне кіруге және қазу,
қопару мен басқада тексеру, іздестіру жұмыстарын жүргізуге мәжбүр болады.
Тінтудің мақсат, міндеттеріне байланысты ғалымдардың көзқарастарына
тоқталып кететін болсақ, Н.В. Жогин мен Ф.Н. Фаткуллин өздерінің бірігіп
жазған Кеңестік қылмыстық процестегі алдын ала тергеу атты
оқулықтарында: заттай дәлелдемелердің қайнар көзін; құжаттарды; тәркіленуі
мүмкін немесе қылмыстық жолмен келтірілген материалдық шығындарды өтеуді
қамтамасыз ету үшін қажетті құндылықтар мен мүліктерді; мәйіттерді немесе
олардың жеке бөлшектерін; сезіктілерді немесе айыпкерлерді табу тінтудің
мақсатына жатуы мүмкін [8, 124-125 бб.].
Бұл жерде аталған ғалымдар тінтудің мақсатына жататын объектілерді
басқа авторлар сияқты нақтылап көрсетпейді, тек мүмкін екендігін
жорамалдап айтады.
Профессор Л.Я. Драпкин мен Я.М. Злоченко – тінтудің мақсатын
(міндетін) мынандай үш түрге бөліп қарастырады: 1) тінтудің негізгі
мақсаты – қылмыстың құралын, заттай дәлелдемелерді, құжаттарды,
мәйіттерді, сондай-ақ тергеу мен соттан қашып бой тасалап жүрген
тұлғаларды табу және алу; 2) тінтудің қосымша мақсаты (міндеті): азаматтық
айналымнан алынып тасталған және қолдануға тыйым салынған барлық заттар
мен бұйымдарды табу және алу; 3) сонымен қатар келтірілген шығындардың
орнын толтыру үшін мүліктерді іздестіру болып табылады [13, 327 б.].
С.Е. Еркенов пен С.И. Сұлтанов жоғарыда аталған Тергеу
әрекеттерінің тактикасы – атты еңбектерінде тінтудің міндетіне мынандай:
Тергеу қызметкерлерінің міндеті – қалай болғанда да қылмысты ашуға
керекті дәлелдемелерді, айғақ заттарды тез арада тауып алу – деп түсінік
бере отырып Тінтудің мақсатын әр беттерде көрсеткен. Мәселен, осы
еңбектің 79-бетінде Тінту – іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды
табу және алу мақсатында жүргізіледі. Тінтудің негізгі мақсаты – қылмыс
құралдарын, дәлелдемелік заттарды табу және алу, сонымен қатар мәйіттер
және тергеу мен соттан жасырынып жүрген адамдардың орнын анықтау. Тінтудің
қосымша мақсаттары болып мыналар табылады: айналымға салуға тыйым салынған
барлық заттар мен құжаттарды табу, сонымен қатар түскен зардаптың орнын
толтыру үшін немесе мүлкін тәркілеуді жүзеге асыру үшін мүлкін іздеп табу.
Тінтудің мақсаттары:
1. Жаңа дәлелдемелерді табу (қылмыс құралдарын, ұрланған заттарды
және с.с. іздеп табу);
2. Бар дәлелдемелерді тексеру;
3. Версиялар мен болжамдарды тексеру – деп көрсеткен [27, 79-81
бб.]. Сонымен соңғы жылдардағы тінту ұғымына берілген
бірқатар ғалымдардың анықтамаларын қарастырып өтетін болсақ:
З.Г. Самошина “Тінту – құқықтық құзіреттілігі бар тұлғалар
қылмыстық іс жүргізу заңы шеңберінде азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілдіктерін сақтай отырып, іске маңызы
бар нақты дәлелдемелік ақпараттың қайнар көздерін (материалдық
объектілерді) іздестіру (табу) және алу (ұстау) мақсатында жер
учаскелерін, ғимараттарды, адамның денесі мен оның киімдерін және жеке
заттарын мәжбүрлі түрде тексеруге бағытталған тергеу әрекеті. Тергеу
кезінде іздеудегі тұлға, мәйіт немесе оның бөлшектері іздестіру объектісі
болып табылатын жағдайларда тінту жүргізіледі” [15, 328 б.].
Осындай анықтама Н.П. Яблоковтың басшылығымен жазылған
Криминалистика оқулығының 1-ші шығарылымынан да көрініс табады [31, 432
б.].
Ал, Н.П. Яблоковтың басшылығымен жазылған осы оқулықтың 2-ші
шығарылымында З.Г. Самошина тінту ұғымына берілген анықтамасына тінтілетін
тұлғалардың иелігіндегі құрылыстар мен оның отбасы мүшелеріне немесе
мекемесіне мәжбүрлі түрде тексеруге бағытталған тергеу әрекеті деп
толықтырулар енгізген [32, 432 б.].
Е.Р. Россинская “Тінту – ғимараттарды, құрылыстарды, жер учакелері
мен көлік құралдарын, жеке азаматтарды, қылмыстық жолмен алынған-
жасырылған қылмыстық дәлелдемелерді, құжаттарды, құндылықтарды, сондай-ақ
іздестіріліп жатқан адамдарды, мәйіттерді табу және алу мақсатында
мәжбүрлі түрде тексеру мазмұнындағы процесуалдық әрекет” [33, 572 б.].
А.Г. Филиппов “Тінту – бұл іске маңызы бар заттарды табу және алу,
сондай-ақ іздестірудегі тұлғаларды табу мақсатында ғимараттар мен
құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және жеке азаматтарды мәжбүрлі түрде
тексеру мазмұнынан тұратын тергеу әрекеті” [34, 158 б.].
Келтірілген анықтамалар мен Қылмыстық іс жүргізу заңының
нормаларына сәйкес тінту кезіндегі іздестірудің мақсаты мен міндеттеріне
төмендегідей заттай дәлелдемелерді табу және алуды жатқызамыз:
- қылмысты жасауға арнайы тағайындалған қаруларды (әртүрлі қару-
жарақтар, желбезекті кілт және басқа да ұрлық жасауға арналған құрал-
саймандар, жасанды мөрлер мен мөртаңбалдар және т.б.) немесе қылмыстық
мақсатқа қолданылған жалпы пайдаланымдағы заттарды (балта, дәнекерлеуші
құралдар және т.б.);
- қылмыстық қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып табылатын
қылмыстық жолмен алынған заттар, мүліктер немесе ақшалай қаражаттарды;
- тергеліп жатқан іске маңызы бар заттар мен құжаттарды, оларды
табу және алу үшін қандайда бір материалдық объектінің сыртқы құрылысынан
көрініс табатын іздерден, атап айтқанда: іске қатысты заттардан, олардың
бөлшектерінен, үгінділерінен, оларды көрсететін (бейнелейтін) қандайда бір
құбылыстар мен мәліметтерден; қылмыстың ізін жасыратын мүліктерден,
жабдықтардан (жиһаздағы құпия орындардан, іздердің көзін жою, оларды
бүркемелеу үшін қолданылған және басқада заттардан) іздестіру қажет;
- іс бойынша ақиқатты анықтауда құжаттарды табу және алу, соның
ішінде жеке құжаттарды, күнделіктерді, жазбаларды, сондай-ақ іске қатысты
фототүсірілімдерді, сызбаларды, кестелерді, аудио, бейне- және
дыбысжазбаларын;
- қылмыскерлерді, мәйітті (оның бөлшектерін), сондай-ақ оның жеке
басын сипатайтын немесе оны іздестіруді жеңілдететін құжаттар мен
материалдарды;
- тергеліп отырған қылмыстан басқа да қылмыс жасады деп болжауға
мүмкіндік туғызатын құндылықтар мен заттарды немесе басқа да құжаттарды;
- еш артық әрекетсіз-ақ өзінен-өзі қылмыс болып табылатын,
азаматтардың сақтау немесе өзімен бірге алып жүруге тыйым салынған
заттарды (мысалы: суық, атылатын қаруды, есірткі заттарын);
- азаматтардың еркін айналымына тыйым салынған заттар мен
құжаттарды (мысалы: зиянды, улы, жарылғыш заттарды, әскери жабдықтар,
радиоактивті заттарды, порнографиялық журналдарды, видео фильмдерді);
- келтірілген зиянның орнын толтыратын және тәркіленуге жататын
материалдық құндылықтарды табу және оларға тыйым салу.
Сонымен қатар тінтудің мақсатына қылмыстың алдын алу (ескерту,
болдырмау) жатады.
Тергеу кезінде тінту жүргізудің қажеттілігіне байланысты қылмыстың
барлық түрлерін атап көрсету мүмкін емес. Бірақ әрбір жекеленген
жағдайларда тергеу жүргізуші тұлға тергеу әрекетінің жоспарына тінту
әрекетін кіргізу мәселелерін шешіп алуы тиіс.
Іске қатысты заттай дәлелдемелердің маңызы ерекше екендігін
қылмыскерлер жақсы білетіндіктен оның ізін жасыру кезінде әртүрлі әдіс-
тәсілдер мен айла-амалдарды қолданады және ойластырады. Құпия (жасырын)
орындарды бірден табу мүмкін емес, тінту барысында соның бәрін ескеру
қажет.
Нақты айтқанда тінту әрекетінің нәтижесі мен жетістігін қамтамасыз
ету кепілдігі – криминалистика білімі, сондай-ақ тергеушінің тәжірбиелік
деңгейі, оның белгілі бір алға қойған мақсатқа жетуде өжеттігі, сонымен
қатар әрбір ситуацияға байланысты дұрыс бағыт ұстана білуі мен алда
кездесетін қиындықтарды болғызбай дер кезінде алдын алу болып табылады.
Тінту жоғарыда айтылып кеткендей тергеу әрекетінің кез келген
сатысында жүргізілуі мүмкін. Әдетте ол қылмыстық іс қозғалғаннан соң
заттай дәлелдемелерді соттан, тергеуден қашып бой тасалап жүрген
қылмыскерді қайдан және кімнен іздеу қажеттігі белгілі болған жағдайларда
оларды тауып алу мақсатында алғашқы тергеу әрекеті түрінде жүргізіледі.
Сонымен біз тінту ұғымына (түсінігіне) түпкілікті талқылаулар
жасап, оның белгілерін анықтап және жан-жақты қарастыра отырып тиісінше
анықтама бердік деп ойлаймыз. Енді осыған сәйкес тінту жүргізудің құқықтық
және теориялық негіздеріне нақтырақ тоқталып өткеніміз жөн.
Заң әдебиеттерінде тінтудің маңызы іске қатысы бар заттарды,
сондай-ақ іздестірудегі тұлғаларды тауып алу мақсатында – ғимараттарды,
жер учаскелерін, жеке тұлғаларды мәжбүрлі түрде тексеру арқылы анықталады
[34, 30 б.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде
қарастырылған тінту әрекетінің тергеу әрекеті жүйесіндегі маңызы ерекше.
Бұл тергеу әрекетін негізді және заңды түрде жүргізу маңыздылығы қылмыстық
қудалау органдарына істі дұрыс шешу үшін қылмыстың мән-жайы туралы қажетті
материалдық ақпараттарды алуға көптеген мүмкіндіктер береді [17, 8 б.].
В.М. Тертышкин Кез келген тергеу әрекетінің (соның ішінде
тінтудің) танымдық тиімділігі, көбінесе оны қаншалықты дер кезінде, дұрыс
әрі негізді жүргізу туралы шешім қабылдауға байланысты. Сондықтанда тергеу
әрекетін жүргізу негізділігін анықтайтын құқықтық ұйғарым (шешім) тергеу
әрекетінің аса қажетті институтының құрама бөлігін қалыптастырады және
көбінде оның тиімділігін толық анықтайды. Аталған бұл тергеу әрекеті,
сонымен қатар азаматтардың тұрғын үйге қол сұқпау құқықтарын белгілі бір
шектеуліктер арқылы мүліктік құқықтық қатынастарды өзгертумен байланысты
өндірісте заңи қолданылатын акт ретінде орындалады [36, 86-87 бб.].
Тұрғын үйді тінту әрекеті қылмыстық істі ашуға маңызы бар фактілік
мәліметтерді алу тәсілінің бірі бола отырып азаматтардың жеке басы өміріне
және оның отбасы ашыналық қатынасына қол сұғумен байланысты болады.
Сондықтанда тінту жүргізу негізділігін дұрыс анықтау, бір жағынан болуы
мүмкін дәлелдемелік ақпараттарды алудың алғы шарты болып, ал екінші
жағынан азаматтардың субъективтік құқықтарын, соның ішінде тұрғын үйге қол
сұқпау құқығын қамтамасыз ету кепілі болады.
Тінту жүргізу негізділігі бойынша мәселенің туындауына байланысты
пікір таластық білдіре отырып, А.Н. Ахпанов осы немесе басқада негізде
бұл мәселені шешу – жеке тұлғалардың тиісті құқықтары мен заңды мүдделерін
заңды түрде қолдану қызметтерін қамтамасыз ету сипатынан тұрады. Оның
тәжірибелік маңызы зор, ол біздің азаматтардың тұрғын үйлеріне қол
сұқпаудағы конституциялық құқықтарын негізсіз шектеуден қорғайтын сенімді
кепілдіктерінің жасалуына байланысты болып табылады – деп өз пікірін
нақтылайды [37, 81 б.].
Заңда тінту жүргізудің фактілік негізділігі нақты әрі толық
көрсетілмегендіктен, заңи оқулықтарда бұл мәселеге байланысты көптеген
пікір таластар туындап, әртүрлі көзқарастар берілген. Тінту жүргізу
негізділігіне қатысты кейбір авторлар тінту жүргізудің негізі дәлелдеме
(фактілік мәліметтер) болып табылады, яғни процесуалдық ақпарат қайнар
көзінен алынған мәліметтер – дей келе, олар жедел сипттағы алынған
мәліметтер негізінде тінту жүргізу мүмкіндіктерін ескермеген [38, 582 б.].
Ал басқа авторлар процесуалдық сипаттағы, сонымен қатар жедел-
іздестіру қызметі нәтижесінде алынған мәліметтер (дәлелдемелер) тінту
жүргізуге негіз болады – деп санайды [39, 72 б.].
З.З. Зинатуллиннің пікірінше қандай ғимараттарда (тұрғын
үйлерде), жергілікті жерлерде болмасын тергеушінің іздеуіндегі
тұлғалардың, объектілердің табылу мүмкіндігін куәландыратын фактілік
мәліметтердің (дәлелдемелердің) жиынтығының болуы тінту жүргізуге
жеткілікті негіз болып табылады – деп түсінеді [40, 101 б.].
Ұқсас көзқарасты З.Ф. Ковригада ұстанады, ол Заң: жеткілікті
негізге түсіндірме бермеген, бірақ біздің ойымызша тінту жүргізудің
негізіне –іздеудегі тұлғалардың жасырынған, сондай-ақ белгілі бір
мекемелердің, тұлғалардың: заттарды, құжаттарды жасырған, тыққан жерін
(орнын) куәландыру жөніндегі қылмыстық іс материалдарымен анықталған және
тексерілген заттай дәлелдемелік маңызы бар фактілерді жатқызады дей
отырып, нақты мәлімет тексеру жүргізу және т.б. барысында куәлардың,
жәбірленушілердің, кейде айыпкердің берген көрсетпелерінен алынуы мүмкін
– деп нақтылайды [41, 78-79 бб.].
Автор мұнда тінту жүргізудің негізі дәлелдеме болып табылады деп
тікелей көрсетпейді. Дегенмен де, тергеу барысында тексерілген және
қылмыстық іс материалдарымен анықталған фактілерді, дәлелдеме қайнар
көздерін көрсете отырып тінту жүргізу негізін жоғарыдағыдай түсіндіреді.
Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне комментарий
берген авторлардың пікірлерінше тінту жүргізуге негіз болып табылатын
жеткілікті мәліметтер – заңда көрсетілген дәлелдеме қайнар көздерінен
алынған, бекітілетін дәлелдемелер процесуалдық құжаттарда болуы тиіс.
Авторлардың бұл комментарийларын қарастыратын болсақ, мынандай:
жедел-іздестіру әрекетін жүргізу нәтижесінде және басқа да жолдармен
алынған мәліметтер тінту жүргізуге негіз бола алмайды деген қорытындыға
келуге болады.
Тінту жүргізудің негізділігіне қатысты А.А. Леви және А.И.
Михайловтар басқа көзқарасты ұстанады. Олар жеткілікті негіз туралы айта
отырып, заң – тінту жүргізгенге дейін тергеушіде қылмыс құралы, қылмыстық
жолмен алынған заттар мен құндылықтар немесе іс үшін маңызы бар басқада
заттар мен құжаттар белгілі бір жерде немесе тұлғаларда екендігі туралы
мәліметтер бойынша өзінде күмән тудырмайтындай ақпараттар болу
қажеттілігін көрсетеді – дей келе, мұндай ақпараттар әртүрлі қайнар
көздерден алынып пайдалануы мүмкін. Әрине, бұл тінту жүргізу туралы шешім
қабылдағанға дейінгі соңғы мәліметтер процесуалдық жолмен тексерілуі
қажет. Бірақ кейбір тергеу ситуацияларында тінтуді кешіктіріп жүргізу
салдары қылмысты ашуға қажетті дәлелдемердің жойылуына әкеп соқтыруы
мүмкін. Мұндай жағдайда тергеуші процесуалдық қайнар көздерден алынған
мәліметтердің негізінде тінту туралы қаулы шығаруға, ал прокурор оған
санкция беруге құқығы бар – деп тұжырымдайды [9, 7-8 бб.].
Бұл мәселені қарастыра отырып Ю.Д. Лившиц, барлық жағдайда іс
үшін маңызы бар, сондай-ақ соттың үкімі бойынша тәркіленуі мүмкін немесе
қылмыстық жолмен келтірілген шығындардың орнын толыру үшін іздестіруге
қатысты заттай дәлелдемелерді немесе жазбаша дәлелдемелік қайнар көздерді
белгілі бір жерден немесе тұлғалардан табуға және алуға болады деп
анықтама жүргізетін тұлғалардың немесе тергеушінің тұжырымдауына көз
жеткізетіндей істегі бар мәліметтерді тінту жүргізудің жеткілікті негізі
деп түсіну қажет. Бұл мәліметтер процесуалдық қайнар көздерден (кәлардың,
жәбірленушілердің берген көрсетпелерінен, жауаптарынан және т.б.) алынады.
Бірақ тінту жүргізу туралы шешім қабылдау кезіндегі мәселені шешу
барысында жедел іздестіру сипатындағы мәліметтерді елемеуге (ескермеуге)
болмайды – деп санайды [37, 7 б.].
Бұл жерде Ю.Д. Лившиц тінту жүргізудің негізі болып табылатын
мәліметтер – процесуалдық, сонымен қатар процесуалдық емес қайнар
көздерден алынуы мүмкін деген көзқарасты ұстанады.
Мұндай көзқарасты көптеген оқымысты-ғалымдар қолдайды. Мәселен,
А.В. Дуловтың басшылығымен жазылған Криминалистика оқу құралының
авторлары іс үшін маңызы бар заттардың немесе құжаттардың қандайда бір
жерде немесе тұлғада екендігі туралы жедел іздестіру ақпараттарының немесе
дәлелдемелердің жиынтығы тінтудің фактілік негізі болып табылады – деп
нақты және анық көрсетеді.
1994ж. 15-қыркүйек, Қазақстан Республикасының Жедел іздестіру
қызметі туралы Заңының 14-бап, бірінші бөлігіне сәйкес жедел қызметі
процесінде алынған материалдар қылмысты ашу және қылмыстың алдын алу
кезінде жедел іздестіру шаралары мен тергеу әрекеттерін жүргізу үшін және
оған дайындық кезеңінде қолднылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жедел іздестіру қызметі туралы
Заңының бұл ережесінен, жедел іздестіру қызметі нәтижесінде алынған
мәліметтер тінту жүргізуге негіз болып табылады деп түсінуге болады.
Ал, жедел сипаттағы мәліметтердің дұрыстығын тексеруді ескеретін
болсақ, ол өздігінен тінту жүргізу үшін жеткілікті негіз болып табылады
ма? Әрине жоқ. Жедел сипаттағы мәліметтер тергеліп отырған жағдай бойынша
барлық уақытта дұрыс ақпараттар бере бермейтіндігін естен шығармаған жөн.
Сондықтанда мұндай мәліметтерді пайдаланудағы жіберілген кемшіліктер
(қателіктер) өз алдына тұрғын үйге қол сұқпау құқықтарының бұзылуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Тінту жүргізумен байланысты азаматтардың тұрғын үйге қол
сұқпау құқығын шектеу тек мынандай жағдайда ғана болуы мүмкін, егер оны
жүргізу негізді болып табылған, сондай-ақ тергеуде іздестірудегі
объектілер белгілі бір ғимаратта, тұрғын үйде болуы мүмкіндігі туралы
жеткілікті негіздер бар болған жағдайларда. Біз жедел іздестіру
сипатындағы мәліметтердің болуы тінту әректін жүргізу үшін өздігінен
жеткілікті негіз болып табылмайды деп есептейміз. Бірақ мұндай мәліметтер
тінту жүргізу үшін негіз ретінде мүлдем пайдаланылмайды дегенді
білдірмейді. Азаматтардың тұрғын үйлеріне қол сұқпаудағы конституциялық
құқығы бастамасынан шыға отырып, біз жедел сипаттағы мәліметтер тек
процесуалдық жолмен алынған кезе, соның ішінде ҚР Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 130-бап талаптарына сәйкес процесуалдық түрде бекітіліп
алынған жедел іздестіру қызметінің мәліметтері ғана тінту жүргізуге
қолдануға негіз болып табылады деп санаймыз [17, 167 б.].
С.А. Шейфер мұнымен байланысты өте орынды түсініктер берген
тінту бойынша шешім қабылдау негізділігі туралы талаптардың маңызы өз
алдына сақталуы қажет. Сонымен қатар жедел іздестіру қызметінің тәжірибе
көрсеткендей көбінде өте құнды ақпараттардан тұратын нәтижелерін толық
ескермеуге болмайды. Сондықтан тінтуді нәтижелі жүргізуге мүмкіндік
беретін процесуалдық және жедел іздестіру мәліметтерін шешім қабылдау
кезінде ескеру жолымен мәселені шешуге болады. Ізделінетін заттар мен
құжаттардың тұрған жерін тікелей көрсететіндей дәлелдемелер болмаған
жағдайда тергеліп отырған істе жедел іздестіру сипатындағы мәліметтерге
қайшы келмейтіндей процесуалдық бекітілген басқада мәліметтер болуы тиіс.
Олар айыпкердің (сезіктінің) араласатын туысқаны немесе досы, жолдас-
жоралары туралы жәбірленушінің пайымдауы бойынша іздестірудегі
объектілердің сол арда (жерде) болуы ықтимал деген және т.б. мәліметтер
болуы мүмкін. Бұл мәліметтерге іздестірудегі объектілердің барынша нақты
тұрған жері туралы тергушідегі жедел іздестіру мәліметтері қайшы келмеуі
қажет. Әрине, қылмысты жасауға сезікті тұлғаны ұстау фактісінің өзі оның
үйінде заттай дәлелдемелердің сақталуы мүмкін деген негізде тінту
жүргізуге негіз болады. Сонымен бірге айып тағу (жариялау) фактісі, яғни,
заттай дәлелдемелер мен құжаттар – сезіктіден табылуы мүмкін деген
мақсатпен оған тінту ж-
үргізу үшін жеткілікті негіздер бар деп санауға мүмкіндіктер береді.
С.А. Шейфердің пікірі бойынша жедел іздестіру қызметінің
нәтижесінде алынған мәліметтер тінтудің негізі болып табылады және ол
болмаған жағдайда қарастырылып отырған істе белгілі бір тұлғада
іздеудегі объектілер болуы мүмкіндігі туралы қандайда бір мәліметтер
болмаған жағдайларда, біздің ойымызша – тінтуге ешқандай негіз жоқ – деп
санайды. Оның ойынша: жедел іздестіру қызметінің нәтижесі көбінесе тінту
жүргізудің бастапқы түрі негізінде, яғни жедел-қайнар көздерден алынған
(шығу тегі белгісіз) ақпараттар негіз ретінде қолданылады .
Жеткілікті факті негіздерінсіз тінту жүргізу азаматтардың
құқықтарын заңсыз шектеуге әкеп соқтырады. Мұндай құқық бұзушылықтар
заңдағы басқа ережелерді бұзудың түйіні (звеносы) болып табылады.
Оған тәжірибеден мынандай жағдайды мысал ретінде алып көрсетуге
болады. 2004 ж. 10-мамырында Алматы қаласы Бостандық ауданы Ішкі істер
Басқармасының қылмыстық-іздестіру бөлімінің бастығы Б. Әшіров пен осы
бөлімнің жедел қызметкері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .3
1 ТАРАУ. ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕГІ ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тінтудің түсінігі мен оның белгілерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Іздестіру әрекеті – тінтудің элементі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 Процесуалдық мәжбүр етуді анықтау және оның тінту жүргізу
кезіндегі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.33
П ТАРАУ. ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ТАКТИКАСЫ
2.1 Криминалистикалық тактиканың негізгі категорияларының тінту
жүргізудегі тактикалық маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2. Тінту жүргізудің психологиялық және этикалық негіздері
... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында
тергеушінің тінту жүргізуінің тактикалық негізі мен ерекшеліктері
қарастырылған. Мұнда тінту процесінде қолданылатын тактикалық әдістер мен
тәсілдер, тінтудің мәні – әдістемелік, ғылымитаным бағытымен және
қылмыстық-процесуалдық заңнама нормаларымен қарастырылған заңдылықтар
жүйелі жолмен жинақты да кешенді түрде қамтылған. Аталмыш жұмыста тінту
жүргізудің барлық процесуалдық, тактикалық, техникалық, психологиялық және
этикалық сондай-ақ ұйымдастырушылық жақтары қарастырылған.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-ші бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең
қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары –
деп нақтыланған.
Қазіргі таңда сот-құқықтық реформаларды жүзеге асыру жағдайлары
мынандай маңызды, әрі өзекті мәселелерден, яғни құқықтық мемлекеттің
негізгі қағидаларын жүзеге асыруды қамтамасыз ету аясында қылмыстарды тез
арада ашу мен тергеу тактикасын толық жетілдіру мен меңгеріп-білуден
тұрады. Өйткені бұл адам және оның өмірі мен денсаулығына, ар-ожданына,
қадір-қасиетіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне, тұрғын жайларына,
меншігіне қолсұқпаушылыққа қарсы бағытталған. Әрбір адамның құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуді нығайту – мемлекеттің негізгі міндеті
болып табылады.
Қылмыстық істі ашу және тергеу әрекеті – қылмыстық процесуалдық
заңмен жүйелі түрде реттелген күрделі таным процесі. Шығарылған әрбір
ұйғарымды дұрыс орындамауға жол берілмейді, өйткені ол заңды бұзушылық
болып саналады.
Уақытылы және дәлелдеме тәсілі ретінде анықталатын тергеу
әрекеті – алдын ала тергеу жүргізу барысындағы тергеуші қызметінің
процесуалдық нысаны. Заң әдебиеттері мен құқық қолдану тәжірибесінде заңға
сыйымды қызығушылықтар, мүдделер – танымдық және тактиканы өңдеу мен оны
жетілдіру мүмкіндіктерін кеңейтуден, сондай-ақ тергеушінің тергеу әрекетін
жүргізуді ұйымдастыруының жаңа түрлерін іздестіруден туындайды.
Тергеу әрекеттерінің тізімдері қылмыстық іс жүргізу заңымен
реттелген және ол кеңейтілуге жатпайды. Ал, олардың ішінде тінту әрекеті
қылмысты дәлелдеудің дәстүрлі қайнар көзі болып табылады. Дегенмен тінтуді
тиімді де ұтымды жүргізу мәселесі тәжірибеде нақты да жеткілікті шамада
шешіле бермейді. Қоғамдық қатынастағы болып жатқан өзгерістерді ескере
отырып, әсіресе мемлекеттегі саяси қылмыстарды тергеу кезінде міндетті
түрде Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу заңы және басқа да нормативтік құқықтық актілер мен
заң талаптарына сәйкес қарастырылып отырған бұл тергеу әрекетіне қатысты
барлық дәлелдемелік қайнаркөз жүйесіндегі оның алатын орны мен рөлі
барынша тиянақты, әрі түбегейлі тексерілуі тиіс. Бұл мәселеге қатысты ескі
заңға сәйкес зерттеулер болды. Олар біздің жаңадан қабылданған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің біраз уақыттан бері
тәжірибеде қолданылуына қарамастан тінту әрекетіне арналған жаңа зерттеу
жұмыстары бізде жоқ.
Келтірілген жағдайлар жиынтығы біздің қарастырып отырған
мәселелерімізді алдын ала анықтауға, бекітуге қатысты өте өзекті болып
табылады. Сондықтан бұл тақырыпты таңдап алып және арнайы диссертациялық
зерттеу жүргізуімізге басты себеп (негіз) болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тінту жүргізу тактикасы еш уақытта
ғалымдардың назарынан тыс қалған емес. Тінту сияқты күрделі тергеу
әрекеттеріне қатысты таным мәні мен оны жүргізуге дейінгі және жүргізу
үстінде, сондай-ақ жүргізгеннен кейін де туындайтын әртүрлі мәселелерге
байланысты зерттеу жұмыстары бірқатар, атап айтқанда: Т.В.
Аверьянова, Р.С. Белкин, И.Е. Быховский, А.Н. Васильев, А.И. Винберг,
А.Я. Гинзбург, Ф.В. Глазырин, Г.Г. Досбол, Л.Я. Драпкин, А.В.
Дулов, С.Е. Еркенов, Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, В.П. Колмаков, В.И.
Комиссаров, Е.І. Қайыржанов, И.М. Лузгин, Ш.М. Мажитов, С.П. Митричев,
Б.М. Нургалиев, В.И. Попов, Н.И. Порубов, А.Р. Ратинов, Б.Н. Салаев,
М.В. Салтевский, Н.С. Сорокотягин, Б.Х. Төлеубекова, К.Н. Шакиров, В.И.
Шиканов және басқада ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Диплом жұмысының объектісі – қылмыстық істі тергеу мен сотта
қарау кезінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау әдісі тұрғысынан
құқықтық, теориялық және тәжірибелік ережелерді тінтуде қолдану болып
табылады.
Зерттеу пәнін – тінту жүргізудің процесуалдық, тактикалық,
психологиялық және этикалық аспектілері құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты –
қылмыстарды тергеу кезінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау
әдісі тұрғысынан тінтудің құқықтық негіздері мен тінту жүргізу тактикасын
өңдеп жетілдіру.
Қойылған мақсатқа сәйкес, жұмыста келесі міндеттердің шешімін
табуы тиіс:
- қылмыстарды тергеу кезінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және
бағалау әдісі тұрғысынан және тергеудің тактикалық құралы ретінде тінту
ұғымын анықтау;
- қриминалистикалық тұрғыдан тінтудің мәжбүрлеу сипатының
түсінігін және оның процесуалдық, криминалистикалық, психологиялық және
этикалық аспектілеріндегі белгілерін (критерийін) ашу;
- тінту ситуациясын қолайлы бағытқа өзгертуде тінтудің рөлін
анықтау;
- тактикалық комбинация, тактикалық операция, тактикалық тәсіл
тұрғысынан криминалистикалық категориялар шеңберінде тінтуді қолдану
мүмкіндігін анықтау;
- ғимараттарға, сондай-ақ контрабандалық тауарларды тасымалдаушы
көлік құралдарына тінту жүргізу тактикасы бойынша ұсынымдарды өңдеп
дайындау;
- тергеу барысында тінту жүргізуге байланысты қылмыстық іс жүргізу
және қылмыстық заңнамаларды жетілдіру туралы ұсынымдар дайындау.
Диплом жұмысының теориялық базасын – философия, физиология,
психология, сондай-ақ мемлекет және құқық теориясы, қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу, криминалистикалық ілім ғалымдарының еңбектері
құрайды, оның ішінде көпшілігі криминалист ғалымдардың еңбектерінен
тұрады. Диплом жұмысының методологиялық және методикалық негізі болып –
әлеуметтік-құқықтықтану, материалдық-диалектика заңдары мен құқық
теориясының қағидалары табылады. Диссертациялық зерттеу процесінде жүйелі-
құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық талдау ереже-тәртіптері, сондай-ақ
логикалық, психологиялық, этикалық, тарихи-құқықтық, әлеуметтік,
криминалистік техникалық және т.б. тәсілдер қолданылған.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
1 ТАРАУ. ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕГІ ТІНТУ ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тінтудің түсінігі мен оның белгілерін анықтау
Алдын ала тергеу органдарының көп жылдық тәжірибесінің байқауы
бойынша қылмыскерлер қылмыс жасап болған соң қылмыстың әшкереленуінен
қауіптеніп іске қатысты мәліметтердің қайнар көзі заттай дәлелдемелерді
жою немесе жасырып қалу шараларын қолданады. Осыған байланысты тергеушілер
мен анықтама органдары қажетті дәлелдемелерді жинау үшін қолда бар барлық
мүмкіндіктерді пайдаланып, бірқатар тергеу әрекеттері мен жедел іздестіру
шараларын жүргізеді. Мұндай жағдайда тергеу органдары көбінсе тінту
әрекетін жүргізу арқылы ғана іске байланысты дәлелдемелік құнды
материалдар жинай алады.
Тінту әрекетінің мазмұнын ашу үшін алдымен тінту түсінігін анықтап,
оны басқа тергеу әрекеттерінен ажыратуымыз керек.
Криминалистикалық оқулықтарда ғалымдар тінтуге байланысты төмендегідей
әртүрлі анықтамалар береді:
Профессор А.И. Винберг пен С.П. Митричевтің басшылығымен жазылған
1950 ж. Криминалистика оқулығында В.И. Попов “Тінту қылмысты ашуға және
кінәліні әшкерелеуге қажетті объектілерді белгілі бір адамнан немесе
белгілі бір жерден табу және алу мақсатында жүргізілетін жедел-тергеу
әрекеті” – деп анықтама берген [3, 254 б.].
А.И. Антонов криминалистика оқулығының ІІ-ші шығарылымында “тінту”
ұғымына мынандай анықтама берген “Тінту іске қажетті заттай және
қолжазбалық дәлелдемелерді табу және алу, сондай-ақ кейбір жағдайларда
қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады” [4,
117 б.].
Алдыңғы анықтамада тінту жедел-тергеу әрекеті, ал кейінгі
анықтамада тергеу әрекеті деп түсінік берілген.
Ал, профессор О.Я. Баев Тергеу әрекетінің тактикасы атты
еңбегінде, берілген анықтамаларды талдай келе, тергеу әрекетіне жедел-
тергеу әрекеті – деген түсінікті қолдану дұрыс емес (тергеу әрекеті, не
болмаса жедел әрекет немесе жедел-іздестіру әрекеті деп қолданған жөн) –
деп көрсеткен [5, 64 б.].
Профессор Е.Ғ. Жәкішев өзінің Криминалистік тактика атты оқу
құралында Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел іздестіру әрекеті ретінде
қарастырады. Тінтуді жедел іздестіру шаралары деп санауға болмайды. Жедел
іздестіру шаралары тінту үстінде де, ал кей жағдайда тінту басталғанға
дейін де жүргізіледі – деп көрсете отырып тінту түсінігіне мынандай
анықтама берген Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде қарау
арқылы іске қатысы бар айғақ заттарды, тығылып қалған қылмыскерді тауып
алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті [6, 39
б.].
Тініту тергеу әрекетінің бір түрі, ал тінтумен қатар
жүргізілетін жедел іздестіру шараларының өз алдына айтарлықтай
процесуалдық мәні болмайды, сондықтан да ол тінтуге тек көмекші роль
(қызмет) атқарады.
Бірқатар авторлардың берген анықтамасы: Тінту – тергеушілер мен
анықтама органдарының жасырудағы (жасырылған) қылмыстық дәлелдемелерді,
құжаттарды және қылмыстық жолмен алынған құндылықтарды, сондай-ақ сот пен
тергеу органдарынан қашып бой тасалап жүрген қылмыскерлерді мәжбүрлі түрде
іздеу және алу мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті.
Е.М. Лившиц аталған тінту ұғымына ұқсас мынандай анықтама берген
“Тінту – жеке тұлғаларды, ғимараттарды, құрылыстарды, тінтілетін тұлға мен
оның отбасы мүшелерінің немесе қандай да бір мекемелердің қарамағындағы
жергілікті учаскелерді, іске маңызы бар жасырудағы объектілерді табу және
алу, сондай-ақ іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйітті табу үшін
мәжбүрлі түрде тексеруге бағытталған тергеу әрекеті” [7, 81 б.].
Н.В. Жогин мен Ф.Н. Фаткуллин тінту ұғымына берген анықтамаларында
Жасырудағы заттар мен тұлғаларды табу үшін тергеушілермен қолданылатын
тергеу әрекеті тінту деп аталады [8, 124 б.].
Бұл анықтамалармен толық келісуге болмайды, мұнда тінтуді
жасырылған заттарды табу мен алып қоюға бағытталған тергеу әрекетіне
жатқызады. Тінту әрекетнің мақсаты барлық жағдайда әдейі тығып қойған
затты іздеуге бағыталмайды, оның мақсаты тінтілетін жерде ешқандай айла-
амал қолданбай- ақ, жасырусыз сақталып тұрған заттарды іздеп, тауып, алып
қоюмен де байланысты болуы мүмкін.
Кейбір авторлар тінтуді – іске маңызы бар заттарды табу және алып
қою мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті деп түсіндіріп өтеді. Атап
айтқанда,
А.И. Михайлов пен Г.С. Юрин Тінту атты еңбектерінде: Тінту – қылмыстың
құралын, қылмыстық жолмен алынған заттар мен құндылықтарды, іс бойынша
ақиқатты анықтауға маңызы бар объектілерді, сонымен қатар іс үшін маңызы
болуы мүмкін басқада заттар мен құжаттарды іздестіруден тұратын тергеу
әрекеті [9, 142 б.].
Бірақ бұл анықтама да нақты емес, өйткені тінтудің өзіне тән
белгісін көрсетпейді, тек мақсатын бейнелейді. Ал, іске маңызы бар
заттарды табу мен алып қою тек тінту ғана емес, сонымен қатар оқиға болған
жерді тексеру, алу сияқты тергеу әрекеттерінің де мақсатына кіреді.
Сол сияқты заң оқулықтарында тінту ұғымы туралы әртүрлі
көзқарастағы анықтамаларды кездестіруге болады. Мәселен, П.И. Тарасов-
Родионов “Алдын ала тергеу” – атты оқулығында тінтуді тергеудің тактикалық
әдісі ретінде сипаттаған [10, 138 б.].
Ал тактикалық әдіс дегеніміздің өзі кез-келген тергеу
әрекеттерінің анағұрлым ұтымды, мақсатқа сай тәртіппен жүргізілуі болып
табылады.
Н.А. Якубович, әдістемелік оқу құралында Тінтуді – іздестірудің
құралы ретінде қарастырады [11, 29 б.].
Ал, В.В. Степанов болса тінтуді – іс бойынша дәлелдемелерді
табудың тиімді құралдарының біріне жатқызады [12, 16 б.].
Л.Я. Драпкин мен Я.М. Злоченко тінту ұғымына қатысты қысқаша
мынандай анықтама берген “Тінту – бұл түпкілікті іздестіруге бағытталған
күрделі құрылымды-функционалдық қатынастағы тергеу әрекеті”.
Ресей Федералдық ҚІЖК-нің 182-бап, 1-тармағына сәйкес, қылмыстық
іске маңызы бар қылмыстың құралы, заттар, құжаттар мен құндылықтар
қандайда бір жерде немесе тұлғада болуы мүмкін деуге жеткілікті
мәліметтердің болуы мәжбүрлі түрде бұл әрекетті жүргізуге негіз болады –
деп нақтылаған [13, 325-327 бб.].
Профессор А.Р. Ратинов “Тінту – іске маңызы бар заттарды, сонымен
қатар іздестірудегі тұлғаларды табу және алу мақсатында ғимараттар мен
құрылыстарды, жер учаскелерін немесе жеке азаматтарды мәжбүрлі түрде
тексеруден тұратын тергеу әрекеті” – деп көрсеткен. Мұнда А.Р. Ратинов
мәйіт туралы мүлдем сөз қозғамайды [14, 362 б.].
З.Г. Самошина мен Н.П. Яблоковтың біріге отырып тінтуге берген
анықтамасы “Тінту – қылымыс құралдары мен іздерін, бұрынғы қылмыстық қол
сұғушылықтың объектісі болып табылатын заттарды, қылмыстық жолмен алынған
құндылықтар мен іске маңызы бар құжаттарды, не болмаса жасырынып жүрген
қылмыскерді немесе мәйіттерді табу және алу үшін ғимараттарды, жергілікті
учаскелерді, жекеленген азаматтарды мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын
тергеу әрекеті [15, 328 б.].
Мұндай анықтаманы Беларусь ғалымдары: И.С. Андреев, Г.И. Грамович,
Н.И. Порубовтар да береді [16, 151 б.].
ҚР ҚІЖК 230-бап, 3-тармағында “Тінту іздестіріліп жатқан адамдарды
немесе мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі мүмкін” – деп заңда тінту
жүргізудің мақсатына іздеудегі адамды немесе мәйітті табуды қосып кеңінен
анықтама берілген [17, 167 б.].
1963 жылы криминалистика оқулығындағы (І бөлім) бірқатар ғалымдар,
бұл кемшіліктердің орнын мүмкіндігінше толтыра отырып іздестірудегі
тұлғалар мен мәйіттерге қатысты (оларды ескере отырып) тінту ұғымына
мынандай анықтама берген “Тінту – бұл, қылмыстық жолмен алынған заттар мен
құндылықтарды, қылмыстың құралын, сондай-ақ іске қатысты құжаттар мен
басқада заттарды табу және алу мақсатында ғимараттарға немесе басқада
жерлерге, не тұлғаларға мәжбүрлі түрде тексеру жүргізетін тергеу әрекеті.
Кейбір жағдайларда іздестіріліп жатқан тұлғаларды және мәйіттерді табу
үшін тінту жүргізіледі” [18, 293 б.].
Профессор Д.С. Карев Қылмыстық істі қозғау және тергеу атты
еңбегінде Тінту – жасырудағы іске маңызы бар құжаттар мен заттарды, іс
бойынша заттай дәлелдемелерді, мәйіттерді немесе тергеу мен соттан қашып
бой тасалап жүрген қылмыскерлерді табу және алу үшін жүргізілетін тергеу
әрекеті – дей келе келесідей мәселелерді осы тінтуге берген түсінігіне,
яғни Тінту келтірілген материалдық шығындарды өтеу, сондай-ақ соттық
тәркілеуді өтеу үшін тыйым (арест) салуға жататын айыпкердің жасырған
құжаттары мен мүліктеріді табу және алу үшін жүргізілуі мүмкін.
Тінту тұрғын-үйлерде және ашық сипаттағы тұрғылықты жерлерде
жүргізілуі мүмкін, ал жеке тінту кезінде дене мен киім тексеріледі. Тінту
процесуалдық мәжбүрлеу шараларының біріне жатады және мәжбүрлеу сипатында
болады – деп, жай ғана мүмкін деген сөздерді қолданумен шектеліп
қойған [19, 72-73 бб.].
Сонымен қатар автор еш жерде мәйіт туралы мүлде сөз қозғамаған.
Дегенменде тінту мәжбүрлеу шаралары арқылы жүргізілетіндігін ескеріп
көрсеткен.
С.Г. Любичев бастапқыда “Тінту – кеңінен тараған тергеу әрекеті.
“Тергеуші”, қандайда бір ғимараттарда немесе жерлерде, не болмаса
тұлғаларда қылмыстың құралы, қылмыстық жолмен алынған заттар мен
құндылықтар, сондай-ақ іске маңызы бар басқада заттар мен құжаттар бар
деуге жеткілікті негіз болған кезде оларды табу және алу үшін тінту
жүргізеді”– деп анықтама берген [20, 307 б.].
Ал кейіннен ол “Тінту – қылмыстық жолмен алынған қылмыс құралдарын,
заттар мен құндылықтарды, сонымен қатар қылмыстық істі тергеу үшін маңызы
бар басқада заттар мен құжаттарды табу және алу мақсатында ғимараттарды,
жергілікті жерлер мен басқа да объектілерді, сондай-ақ жеке азаматтарды
мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын кеңінен тараған тергеу әрекеті. Тінту –
іздестірудегі тұлғалар мен жасырылған мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі
мүмкін” – деп бастапқы анықтамаға қарағанда толығырақ түсінік берген [21,
388 б.].
А.Я. Гинзбург, А.Р. Белкин Тінту – бұл ҚІЖК 230-бабында
қарастырылған, негізгі мазмұны: тінтілушілерден заттай және жазба
дәлелдемелерді мәжбүрлі түрде іздестіру және оларды алу, іздестіріліп
жатқан адамдарды, адамдардың мәйіттерін, жануарларды табудан тұратын
тергеу әрекеті. Тінту, сондай-ақ тәркіленуге жатуы мүмкін мүліктерді
немесе азаматтық талаптарды қамтамасыз ету үшін мүліктер мен құндылықтарды
алу және іздестіру қажеттілігі туындаған жағдайларда жүргізіледі – деп
көрсеткен [22, 166 б.].
В.А. Козловцев пен С.В. Маликовтарда, жоғарыдағы анықтамаға
ұқсастау анықтама берген Тінту – бұл негізгі мазмұны: іске маңызы бар
заттарды, сондай-ақ айналымнан алынып тасталынған заттарды, іздестіріліп
жатқан адамдарды және мәйіттерді табу және алу мақсатында ғимараттарды,
құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және жекеленген азаматтарды мәжбүрлі
түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті [23, 124 б.].
А.Л. Хан Тінту – бұл іске маңызы бар заттар мен құжаттарды,
сондай-ақ іздестіріліп жатқан адамдар мен мәйіттерді табу және алу
мақсатында ғимараттарды, басқа да жерлерді немесе жеке тұлғаларды мәжбүрлі
түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті (ҚР ҚІЖК 230-бабы, 1,3-
тармақтары) – деп көрсеткен [24, 80-81.84 бб.].
И.М. Гуткин Тінту – іске маңызы бар заттар мен құжаттарды
іздестіру және алу, іздестіріліп жатқан адамдарды, сондай-ақ мәйіттерді
табу мақсатында ғимараттар мен құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және
жеке тұлғаларды мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті [25, 169
б.].
В.В. Агафонов, А.Г. Филиппов Тінту бұл, іске маңызы бар заттарды
табу және алу, сондай-ақ іздестіріліп жатқан адамдарды табу мақсатында
ғимараттар мен құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және жеке азаматтарды
мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті [26, 90 б.].
С.Е. Еркенов, С.И. Сұлтанов өздерінің Тергеу әрекеттерінің
тактикасы – атты дәрістер курсында Тінту дегеніміз – бұл іс бойынша
маңызы бар объектілерді тауып және оларды алу үшін тінтілетін адамның және
оның жанұя мүшелерінің қарамағындағы мекенжайларды, ғимараттарды, жер
аймақтарын күшпен тексеруге бағытталған тергеу әрекеті. Сонымен қатар
тінту іздестіріліп жүрген адамды табу мен өлген адамның мәйітінің жатқан
жерін анықтау мақсатында да жүргізіледі – дей келе келесідей қосымша
анықтама береді: Тінту – бұл жеке адамды, тінтілетін адамның және оның
жанұя мүшелерінің немесе ұйымның қарауындағы мекенжайларды, ғимараттарды,
жер бөліктерінде қылмыс қаруларын, қылмыстық жолмен табылған заттар мен
бағалы заттарды, басқа да іс бойынша маңызы болуы мүмкін объектілерді табу
және алу үшін күшпен тексеруге бағытталған тергеу әрекеті. Тінту ізделініп
жүрген адамды, мәйітті және оның бөліктерін табу мақсатында да жүргізілуі
мүмкін [27, 79-81 бб.].
Профессор В.И. Поповтың тінту туралы берген анықтамасы Тінту –
мәжбүрлеу мақсатында қылмыс құралы мен қылмыстық іздерді, қылмыстық жолмен
алынған құндылықтар мен қылмыскердің жеке басын анықтауға мүмкіндік
беретін құжаттамалық мәліметтерді алу мақсатында, сондай-ақ қылмыскерлерді
табу немесе оның жүрген жерін анықтау мақсатында жүргізілетін тергеу
әрекеті болып табылады [28, 3 б.].
О.М. Глотовтың анықтамасы Тінту – бұл тергелетін іс үшін маңызы
бар, қылмыс жасау құрал-саймандарын, қылмыстық жолмен алынған
құндылықтарды және басқада қылмыстық әрекет объектілерін, қылмыстың
іздерін өздерінде сақтайтын немесе бұл іздерді жасыруға пайдаланатын
заттарды табу және алу мақсатында ғимараттарды, тұрғылықты жерлер мен жеке
тұлғаларды мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын тергеу әрекеті. Сонымен қатар
тінту кезінде алынған объектілерге – іс бойынша ақиқатты анықтауға жататын
заттар немесе құжаттар жатуы мүмкін. Олардың қатарына мыналар жатады,
мысалы: салыстырмалы зерттеуге қажетті үлгілер, айыпкердің жеке басын
сипаттайтын немесе олардың жүрген жерін көрсететін құжаттар және тағы
басқалар. Сондай-ақ іздестіріліп жатқан тұлғалар мен мәйіттер іздестіру
объектісі болып табылуы мүмкін [29, 341 б.].
Тінту ұғымына А.Н. Гусаков барынша толығырақ анықтама берген, ол
“Бұл ғимараттар мен басқада объектілерді мәжбүрлі түрде тексеруден тұратын
тергеу әрекеті. Тінту кезінде РФСР ҚІЖК 170-бабының (кеңес өкіметі
кезіндегі) негізінде жабық тұрған ғимараттар мен сақтау орындарын иесі өз
еркімен ашудан бас тартқан жағдайларда оны ашуға тергеушінің құқығы бар.
Тінтудің негізгі мақсаты – қылмыстың құралын, заттай дәлелдемелерді,
тергеуден және соттан қашып бой тасалап жүрген тұлғаларды, мәйіттерді табу
және алу.
Тінтудің қосымша мақсаты: қолдануға тыйым салынған және азаматтық
айналыстан алынып тасталынған барлық заттар мен бұйымдарды табу және алу,
сондай-ақ келтірілген шығындарды өтеуді қамтамасыз ету үшін немесе
тәркіленуі мүмкін заттарды іздестіру болып табылады” [30, 264 б.].
Мұнда профессор Е.М. Лившицтің, А.Н. Гусаковтың және жоғарыда
аталған көптеген ғалымдардың – тінтуді мәжбүрлі түрде жүргізілетін тергеу
әрекеті деп басқа тергеу әрекеттерінен ажырататын сипатын ашып
көрсеткендіктерімен келісуге болады.
Өйткені басқа тергеу әрекеттеріне қарағанда тінту әрекетінің сипаты
азаматтардың заңмен белгіленген құқықтары мен бостандықтары, ар-ождан,
қадыр-қасиетіне, жеке өмірі мен тұрғынжайларына қол сұқпау құқықтарын
шектеу және оған мәжбүрлі түрде қол сұғу арқылы ажыратылады. Сондықтан
тінту жүргізудің (фактілік және құқықтық) негізі мен тәртібі, оны
жүргізуде азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етудің
қосымша кепілі болып табылады. Сол себептен де мәжбүрлеу шараларының
қолданылуы тінтудің тактикалық бөлім тәсілдерінің көпшілігі қылмыстық іс
жүргізу заңымен қосымша қамтылған. Дегенмен де тінту әрекетінің басқа
тергеу әрекеттерінен айырмашылығы тінту тек мәжбүрлі түрде жүргізіліп қана
қоймай, кенеттен (тосыннан, күтпеген жерден) жүргізілетіндігінде.
Бұл жерде басқа тергеу әрекеттеріне қарағанда – тінтудің кенеттен
(күтпеген жерден) жүргізілетіндігі жағынан ұстау әрекетіне ұқсас болып
келетіндігін ескеріп кеткеніміз жөн. Ұстау әрекетіде кенеттен (тосынан)
жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады. Сонымен қатар, тінту
әрекетінің ұстау әрекетімен тағы бір ұқсас жерлері оларды жүргізу кезінде
жеткілікті негіздің болуы кейбір тұлғаларды ұстау кезінде, мысалы: сезікті
тұлғаға адам өлтіру қылмысын жасады деп сезік келтірілген жағдайларда
ұстау әрекетін жүргізу үшін, оның кінәлі екендігін дәлелдейтін жеткілікті
деректердің болуы тиіс.
Тінту кезінде алынатын заттар, құжаттар және тағы басқада
объектілер бағдарламалық түрде ғана мәлім болады.
Алу әрекетінде алынатын заттар немесе құжаттар нақты анықталған,
сонымен қатар олар қайдан және кімнен алынатындығы белгілі. Тінту
әрекетінде алынатын заттар мен құжаттар іздестіру арқылы алынады. Алу
әрекетінің ерекшелігі іске қатысты объектіні азаматтардың өз еркімен
беруді талап етуден, ал тінту болса мәжбүрлі түрде және кенеттен (тосынан)
тексеру жүргізу арқылы алудан тұрады.
Оқиға болған жерді тексеру мен тінту әрекетін жүргізудің мақсаты
(іздестіру,табу және алу) бір, ұқсас болғанмен, оқиға болған жерді тексеру
кезінде қылмыс белгілері немесе оқиғаның болғаны жайында белгілі бір адам
тергеушіге хабарлап оқиға болған жерді тексеруге шақырады, күтеді.
Ал тінту кезінде қылмыскерлер оларды күтпек тұрмақ, тергеушінің
келіп тінту жүргізуін қаламайды. Қылмыстың, оқиғаның ашылуына қарсы әрекет
етіп, тергеуді теріс жолға бұрмалайтындай әртүрлі айла-әдістермен қылмыс
құралын қолдана отырып, заттай дәлелдемелерді жоюға, жалпы қылмыстың ізін
жасыруға тырысады. Оқиға болған жерді тексеру кезінде ешқандай күш
көрсетіліп, мәжбүрлеу шаралары қолданылмайды.
Оқиға болған жерді тексеру әрекетінің мақсаты тек тінту
кезіндегідей қолдануға тыйым салынатын заттар мен мүліктерді тәркілеу
немесе келтірілген шығынның орнын толтыру мақсатында алынуға жататын іздер
мен заттарды, мүліктерді және басқада заттай дәлелдемелерді іздестіру ғана
емес, оның мақсаты тексерілетін объектінің барлық жай-күйін, жағдайын
зерттеу мен бекітуді жүзеге асыру барысында, тінту әрекетіне қарағанда
мағынасы әлдеқайда кең. Тінтудің тағы басқада тергеу әрекеттерінен
айырмашылығы тінтілетін жер міндетті түрде белгілі бір азаматтың немесе
мекеме т. б. меншігінде болуы тиіс. Ал ешкімнің иелігінде, меншігінде жоқ
жерде жүргізілетін әрекет тінту емес, тексеру әрекетіне жатады.
Тергеуші іске қатысты зат, заттай дәлелдеме т.б. таулы аймақта,
орманды жерде немесе ен далада жасырулы тұр деген мәлімет алса, ол жерге
тексеру жүргізіледі. Оны нақты сипаттап көрсететін болсақ: егер тергеуші
іске маңызы бар заттай дәлелдемелерді (мысалы: қылмыстың құралы – мылтық,
тапанша, балта және басқада заттарды) орманда нақты бір жерде тығылып,
жасырылды деген мәлімет алған, сонымен қатар іздестіруге және алынуға
жататын іздестіру объектісі ешкімнің заңды мүддесі мен құқығын шектемейтін
жағдайларда, оны іздестіру үшін тексеру әрекетін жүргізеді. Ал егер іске
маңызды заттай дәлелдемелдер, айталық мылтық қандайда бір нақты тұлғаның
тұрғын-үйінде, саябағында немесе белгілі бір тұлғаның меншігіндегі
(мысалы: сезіктінің, оның туысқанының, жолдас-жораларының, таныстарының
немесе қылмыскерге мүлде қатысы жоқ басқа тұлғалардың және т.б.) жер
учаскелерінде деуге жеткілікті негіз болған жағдайларда тексеру әрекеті
емес тінту әрекеті жүргізіледі. Себебі мұнда тергеуші немесе жедел
іздестіруші топ құрамы іздестірудегі объектіні табу үшін азаматтардың жеке
өмірі мен меншіктеріне қол сұқпаушылық құқықтарын шектей отырып, нақты бір
тұлғаның меншігіндегі үй-жайларына, жер учаскесіне кіруге және қазу,
қопару мен басқада тексеру, іздестіру жұмыстарын жүргізуге мәжбүр болады.
Тінтудің мақсат, міндеттеріне байланысты ғалымдардың көзқарастарына
тоқталып кететін болсақ, Н.В. Жогин мен Ф.Н. Фаткуллин өздерінің бірігіп
жазған Кеңестік қылмыстық процестегі алдын ала тергеу атты
оқулықтарында: заттай дәлелдемелердің қайнар көзін; құжаттарды; тәркіленуі
мүмкін немесе қылмыстық жолмен келтірілген материалдық шығындарды өтеуді
қамтамасыз ету үшін қажетті құндылықтар мен мүліктерді; мәйіттерді немесе
олардың жеке бөлшектерін; сезіктілерді немесе айыпкерлерді табу тінтудің
мақсатына жатуы мүмкін [8, 124-125 бб.].
Бұл жерде аталған ғалымдар тінтудің мақсатына жататын объектілерді
басқа авторлар сияқты нақтылап көрсетпейді, тек мүмкін екендігін
жорамалдап айтады.
Профессор Л.Я. Драпкин мен Я.М. Злоченко – тінтудің мақсатын
(міндетін) мынандай үш түрге бөліп қарастырады: 1) тінтудің негізгі
мақсаты – қылмыстың құралын, заттай дәлелдемелерді, құжаттарды,
мәйіттерді, сондай-ақ тергеу мен соттан қашып бой тасалап жүрген
тұлғаларды табу және алу; 2) тінтудің қосымша мақсаты (міндеті): азаматтық
айналымнан алынып тасталған және қолдануға тыйым салынған барлық заттар
мен бұйымдарды табу және алу; 3) сонымен қатар келтірілген шығындардың
орнын толтыру үшін мүліктерді іздестіру болып табылады [13, 327 б.].
С.Е. Еркенов пен С.И. Сұлтанов жоғарыда аталған Тергеу
әрекеттерінің тактикасы – атты еңбектерінде тінтудің міндетіне мынандай:
Тергеу қызметкерлерінің міндеті – қалай болғанда да қылмысты ашуға
керекті дәлелдемелерді, айғақ заттарды тез арада тауып алу – деп түсінік
бере отырып Тінтудің мақсатын әр беттерде көрсеткен. Мәселен, осы
еңбектің 79-бетінде Тінту – іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды
табу және алу мақсатында жүргізіледі. Тінтудің негізгі мақсаты – қылмыс
құралдарын, дәлелдемелік заттарды табу және алу, сонымен қатар мәйіттер
және тергеу мен соттан жасырынып жүрген адамдардың орнын анықтау. Тінтудің
қосымша мақсаттары болып мыналар табылады: айналымға салуға тыйым салынған
барлық заттар мен құжаттарды табу, сонымен қатар түскен зардаптың орнын
толтыру үшін немесе мүлкін тәркілеуді жүзеге асыру үшін мүлкін іздеп табу.
Тінтудің мақсаттары:
1. Жаңа дәлелдемелерді табу (қылмыс құралдарын, ұрланған заттарды
және с.с. іздеп табу);
2. Бар дәлелдемелерді тексеру;
3. Версиялар мен болжамдарды тексеру – деп көрсеткен [27, 79-81
бб.]. Сонымен соңғы жылдардағы тінту ұғымына берілген
бірқатар ғалымдардың анықтамаларын қарастырып өтетін болсақ:
З.Г. Самошина “Тінту – құқықтық құзіреттілігі бар тұлғалар
қылмыстық іс жүргізу заңы шеңберінде азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілдіктерін сақтай отырып, іске маңызы
бар нақты дәлелдемелік ақпараттың қайнар көздерін (материалдық
объектілерді) іздестіру (табу) және алу (ұстау) мақсатында жер
учаскелерін, ғимараттарды, адамның денесі мен оның киімдерін және жеке
заттарын мәжбүрлі түрде тексеруге бағытталған тергеу әрекеті. Тергеу
кезінде іздеудегі тұлға, мәйіт немесе оның бөлшектері іздестіру объектісі
болып табылатын жағдайларда тінту жүргізіледі” [15, 328 б.].
Осындай анықтама Н.П. Яблоковтың басшылығымен жазылған
Криминалистика оқулығының 1-ші шығарылымынан да көрініс табады [31, 432
б.].
Ал, Н.П. Яблоковтың басшылығымен жазылған осы оқулықтың 2-ші
шығарылымында З.Г. Самошина тінту ұғымына берілген анықтамасына тінтілетін
тұлғалардың иелігіндегі құрылыстар мен оның отбасы мүшелеріне немесе
мекемесіне мәжбүрлі түрде тексеруге бағытталған тергеу әрекеті деп
толықтырулар енгізген [32, 432 б.].
Е.Р. Россинская “Тінту – ғимараттарды, құрылыстарды, жер учакелері
мен көлік құралдарын, жеке азаматтарды, қылмыстық жолмен алынған-
жасырылған қылмыстық дәлелдемелерді, құжаттарды, құндылықтарды, сондай-ақ
іздестіріліп жатқан адамдарды, мәйіттерді табу және алу мақсатында
мәжбүрлі түрде тексеру мазмұнындағы процесуалдық әрекет” [33, 572 б.].
А.Г. Филиппов “Тінту – бұл іске маңызы бар заттарды табу және алу,
сондай-ақ іздестірудегі тұлғаларды табу мақсатында ғимараттар мен
құрылыстарды, жергілікті учаскелерді және жеке азаматтарды мәжбүрлі түрде
тексеру мазмұнынан тұратын тергеу әрекеті” [34, 158 б.].
Келтірілген анықтамалар мен Қылмыстық іс жүргізу заңының
нормаларына сәйкес тінту кезіндегі іздестірудің мақсаты мен міндеттеріне
төмендегідей заттай дәлелдемелерді табу және алуды жатқызамыз:
- қылмысты жасауға арнайы тағайындалған қаруларды (әртүрлі қару-
жарақтар, желбезекті кілт және басқа да ұрлық жасауға арналған құрал-
саймандар, жасанды мөрлер мен мөртаңбалдар және т.б.) немесе қылмыстық
мақсатқа қолданылған жалпы пайдаланымдағы заттарды (балта, дәнекерлеуші
құралдар және т.б.);
- қылмыстық қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып табылатын
қылмыстық жолмен алынған заттар, мүліктер немесе ақшалай қаражаттарды;
- тергеліп жатқан іске маңызы бар заттар мен құжаттарды, оларды
табу және алу үшін қандайда бір материалдық объектінің сыртқы құрылысынан
көрініс табатын іздерден, атап айтқанда: іске қатысты заттардан, олардың
бөлшектерінен, үгінділерінен, оларды көрсететін (бейнелейтін) қандайда бір
құбылыстар мен мәліметтерден; қылмыстың ізін жасыратын мүліктерден,
жабдықтардан (жиһаздағы құпия орындардан, іздердің көзін жою, оларды
бүркемелеу үшін қолданылған және басқада заттардан) іздестіру қажет;
- іс бойынша ақиқатты анықтауда құжаттарды табу және алу, соның
ішінде жеке құжаттарды, күнделіктерді, жазбаларды, сондай-ақ іске қатысты
фототүсірілімдерді, сызбаларды, кестелерді, аудио, бейне- және
дыбысжазбаларын;
- қылмыскерлерді, мәйітті (оның бөлшектерін), сондай-ақ оның жеке
басын сипатайтын немесе оны іздестіруді жеңілдететін құжаттар мен
материалдарды;
- тергеліп отырған қылмыстан басқа да қылмыс жасады деп болжауға
мүмкіндік туғызатын құндылықтар мен заттарды немесе басқа да құжаттарды;
- еш артық әрекетсіз-ақ өзінен-өзі қылмыс болып табылатын,
азаматтардың сақтау немесе өзімен бірге алып жүруге тыйым салынған
заттарды (мысалы: суық, атылатын қаруды, есірткі заттарын);
- азаматтардың еркін айналымына тыйым салынған заттар мен
құжаттарды (мысалы: зиянды, улы, жарылғыш заттарды, әскери жабдықтар,
радиоактивті заттарды, порнографиялық журналдарды, видео фильмдерді);
- келтірілген зиянның орнын толтыратын және тәркіленуге жататын
материалдық құндылықтарды табу және оларға тыйым салу.
Сонымен қатар тінтудің мақсатына қылмыстың алдын алу (ескерту,
болдырмау) жатады.
Тергеу кезінде тінту жүргізудің қажеттілігіне байланысты қылмыстың
барлық түрлерін атап көрсету мүмкін емес. Бірақ әрбір жекеленген
жағдайларда тергеу жүргізуші тұлға тергеу әрекетінің жоспарына тінту
әрекетін кіргізу мәселелерін шешіп алуы тиіс.
Іске қатысты заттай дәлелдемелердің маңызы ерекше екендігін
қылмыскерлер жақсы білетіндіктен оның ізін жасыру кезінде әртүрлі әдіс-
тәсілдер мен айла-амалдарды қолданады және ойластырады. Құпия (жасырын)
орындарды бірден табу мүмкін емес, тінту барысында соның бәрін ескеру
қажет.
Нақты айтқанда тінту әрекетінің нәтижесі мен жетістігін қамтамасыз
ету кепілдігі – криминалистика білімі, сондай-ақ тергеушінің тәжірбиелік
деңгейі, оның белгілі бір алға қойған мақсатқа жетуде өжеттігі, сонымен
қатар әрбір ситуацияға байланысты дұрыс бағыт ұстана білуі мен алда
кездесетін қиындықтарды болғызбай дер кезінде алдын алу болып табылады.
Тінту жоғарыда айтылып кеткендей тергеу әрекетінің кез келген
сатысында жүргізілуі мүмкін. Әдетте ол қылмыстық іс қозғалғаннан соң
заттай дәлелдемелерді соттан, тергеуден қашып бой тасалап жүрген
қылмыскерді қайдан және кімнен іздеу қажеттігі белгілі болған жағдайларда
оларды тауып алу мақсатында алғашқы тергеу әрекеті түрінде жүргізіледі.
Сонымен біз тінту ұғымына (түсінігіне) түпкілікті талқылаулар
жасап, оның белгілерін анықтап және жан-жақты қарастыра отырып тиісінше
анықтама бердік деп ойлаймыз. Енді осыған сәйкес тінту жүргізудің құқықтық
және теориялық негіздеріне нақтырақ тоқталып өткеніміз жөн.
Заң әдебиеттерінде тінтудің маңызы іске қатысы бар заттарды,
сондай-ақ іздестірудегі тұлғаларды тауып алу мақсатында – ғимараттарды,
жер учаскелерін, жеке тұлғаларды мәжбүрлі түрде тексеру арқылы анықталады
[34, 30 б.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде
қарастырылған тінту әрекетінің тергеу әрекеті жүйесіндегі маңызы ерекше.
Бұл тергеу әрекетін негізді және заңды түрде жүргізу маңыздылығы қылмыстық
қудалау органдарына істі дұрыс шешу үшін қылмыстың мән-жайы туралы қажетті
материалдық ақпараттарды алуға көптеген мүмкіндіктер береді [17, 8 б.].
В.М. Тертышкин Кез келген тергеу әрекетінің (соның ішінде
тінтудің) танымдық тиімділігі, көбінесе оны қаншалықты дер кезінде, дұрыс
әрі негізді жүргізу туралы шешім қабылдауға байланысты. Сондықтанда тергеу
әрекетін жүргізу негізділігін анықтайтын құқықтық ұйғарым (шешім) тергеу
әрекетінің аса қажетті институтының құрама бөлігін қалыптастырады және
көбінде оның тиімділігін толық анықтайды. Аталған бұл тергеу әрекеті,
сонымен қатар азаматтардың тұрғын үйге қол сұқпау құқықтарын белгілі бір
шектеуліктер арқылы мүліктік құқықтық қатынастарды өзгертумен байланысты
өндірісте заңи қолданылатын акт ретінде орындалады [36, 86-87 бб.].
Тұрғын үйді тінту әрекеті қылмыстық істі ашуға маңызы бар фактілік
мәліметтерді алу тәсілінің бірі бола отырып азаматтардың жеке басы өміріне
және оның отбасы ашыналық қатынасына қол сұғумен байланысты болады.
Сондықтанда тінту жүргізу негізділігін дұрыс анықтау, бір жағынан болуы
мүмкін дәлелдемелік ақпараттарды алудың алғы шарты болып, ал екінші
жағынан азаматтардың субъективтік құқықтарын, соның ішінде тұрғын үйге қол
сұқпау құқығын қамтамасыз ету кепілі болады.
Тінту жүргізу негізділігі бойынша мәселенің туындауына байланысты
пікір таластық білдіре отырып, А.Н. Ахпанов осы немесе басқада негізде
бұл мәселені шешу – жеке тұлғалардың тиісті құқықтары мен заңды мүдделерін
заңды түрде қолдану қызметтерін қамтамасыз ету сипатынан тұрады. Оның
тәжірибелік маңызы зор, ол біздің азаматтардың тұрғын үйлеріне қол
сұқпаудағы конституциялық құқықтарын негізсіз шектеуден қорғайтын сенімді
кепілдіктерінің жасалуына байланысты болып табылады – деп өз пікірін
нақтылайды [37, 81 б.].
Заңда тінту жүргізудің фактілік негізділігі нақты әрі толық
көрсетілмегендіктен, заңи оқулықтарда бұл мәселеге байланысты көптеген
пікір таластар туындап, әртүрлі көзқарастар берілген. Тінту жүргізу
негізділігіне қатысты кейбір авторлар тінту жүргізудің негізі дәлелдеме
(фактілік мәліметтер) болып табылады, яғни процесуалдық ақпарат қайнар
көзінен алынған мәліметтер – дей келе, олар жедел сипттағы алынған
мәліметтер негізінде тінту жүргізу мүмкіндіктерін ескермеген [38, 582 б.].
Ал басқа авторлар процесуалдық сипаттағы, сонымен қатар жедел-
іздестіру қызметі нәтижесінде алынған мәліметтер (дәлелдемелер) тінту
жүргізуге негіз болады – деп санайды [39, 72 б.].
З.З. Зинатуллиннің пікірінше қандай ғимараттарда (тұрғын
үйлерде), жергілікті жерлерде болмасын тергеушінің іздеуіндегі
тұлғалардың, объектілердің табылу мүмкіндігін куәландыратын фактілік
мәліметтердің (дәлелдемелердің) жиынтығының болуы тінту жүргізуге
жеткілікті негіз болып табылады – деп түсінеді [40, 101 б.].
Ұқсас көзқарасты З.Ф. Ковригада ұстанады, ол Заң: жеткілікті
негізге түсіндірме бермеген, бірақ біздің ойымызша тінту жүргізудің
негізіне –іздеудегі тұлғалардың жасырынған, сондай-ақ белгілі бір
мекемелердің, тұлғалардың: заттарды, құжаттарды жасырған, тыққан жерін
(орнын) куәландыру жөніндегі қылмыстық іс материалдарымен анықталған және
тексерілген заттай дәлелдемелік маңызы бар фактілерді жатқызады дей
отырып, нақты мәлімет тексеру жүргізу және т.б. барысында куәлардың,
жәбірленушілердің, кейде айыпкердің берген көрсетпелерінен алынуы мүмкін
– деп нақтылайды [41, 78-79 бб.].
Автор мұнда тінту жүргізудің негізі дәлелдеме болып табылады деп
тікелей көрсетпейді. Дегенмен де, тергеу барысында тексерілген және
қылмыстық іс материалдарымен анықталған фактілерді, дәлелдеме қайнар
көздерін көрсете отырып тінту жүргізу негізін жоғарыдағыдай түсіндіреді.
Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне комментарий
берген авторлардың пікірлерінше тінту жүргізуге негіз болып табылатын
жеткілікті мәліметтер – заңда көрсетілген дәлелдеме қайнар көздерінен
алынған, бекітілетін дәлелдемелер процесуалдық құжаттарда болуы тиіс.
Авторлардың бұл комментарийларын қарастыратын болсақ, мынандай:
жедел-іздестіру әрекетін жүргізу нәтижесінде және басқа да жолдармен
алынған мәліметтер тінту жүргізуге негіз бола алмайды деген қорытындыға
келуге болады.
Тінту жүргізудің негізділігіне қатысты А.А. Леви және А.И.
Михайловтар басқа көзқарасты ұстанады. Олар жеткілікті негіз туралы айта
отырып, заң – тінту жүргізгенге дейін тергеушіде қылмыс құралы, қылмыстық
жолмен алынған заттар мен құндылықтар немесе іс үшін маңызы бар басқада
заттар мен құжаттар белгілі бір жерде немесе тұлғаларда екендігі туралы
мәліметтер бойынша өзінде күмән тудырмайтындай ақпараттар болу
қажеттілігін көрсетеді – дей келе, мұндай ақпараттар әртүрлі қайнар
көздерден алынып пайдалануы мүмкін. Әрине, бұл тінту жүргізу туралы шешім
қабылдағанға дейінгі соңғы мәліметтер процесуалдық жолмен тексерілуі
қажет. Бірақ кейбір тергеу ситуацияларында тінтуді кешіктіріп жүргізу
салдары қылмысты ашуға қажетті дәлелдемердің жойылуына әкеп соқтыруы
мүмкін. Мұндай жағдайда тергеуші процесуалдық қайнар көздерден алынған
мәліметтердің негізінде тінту туралы қаулы шығаруға, ал прокурор оған
санкция беруге құқығы бар – деп тұжырымдайды [9, 7-8 бб.].
Бұл мәселені қарастыра отырып Ю.Д. Лившиц, барлық жағдайда іс
үшін маңызы бар, сондай-ақ соттың үкімі бойынша тәркіленуі мүмкін немесе
қылмыстық жолмен келтірілген шығындардың орнын толыру үшін іздестіруге
қатысты заттай дәлелдемелерді немесе жазбаша дәлелдемелік қайнар көздерді
белгілі бір жерден немесе тұлғалардан табуға және алуға болады деп
анықтама жүргізетін тұлғалардың немесе тергеушінің тұжырымдауына көз
жеткізетіндей істегі бар мәліметтерді тінту жүргізудің жеткілікті негізі
деп түсіну қажет. Бұл мәліметтер процесуалдық қайнар көздерден (кәлардың,
жәбірленушілердің берген көрсетпелерінен, жауаптарынан және т.б.) алынады.
Бірақ тінту жүргізу туралы шешім қабылдау кезіндегі мәселені шешу
барысында жедел іздестіру сипатындағы мәліметтерді елемеуге (ескермеуге)
болмайды – деп санайды [37, 7 б.].
Бұл жерде Ю.Д. Лившиц тінту жүргізудің негізі болып табылатын
мәліметтер – процесуалдық, сонымен қатар процесуалдық емес қайнар
көздерден алынуы мүмкін деген көзқарасты ұстанады.
Мұндай көзқарасты көптеген оқымысты-ғалымдар қолдайды. Мәселен,
А.В. Дуловтың басшылығымен жазылған Криминалистика оқу құралының
авторлары іс үшін маңызы бар заттардың немесе құжаттардың қандайда бір
жерде немесе тұлғада екендігі туралы жедел іздестіру ақпараттарының немесе
дәлелдемелердің жиынтығы тінтудің фактілік негізі болып табылады – деп
нақты және анық көрсетеді.
1994ж. 15-қыркүйек, Қазақстан Республикасының Жедел іздестіру
қызметі туралы Заңының 14-бап, бірінші бөлігіне сәйкес жедел қызметі
процесінде алынған материалдар қылмысты ашу және қылмыстың алдын алу
кезінде жедел іздестіру шаралары мен тергеу әрекеттерін жүргізу үшін және
оған дайындық кезеңінде қолднылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жедел іздестіру қызметі туралы
Заңының бұл ережесінен, жедел іздестіру қызметі нәтижесінде алынған
мәліметтер тінту жүргізуге негіз болып табылады деп түсінуге болады.
Ал, жедел сипаттағы мәліметтердің дұрыстығын тексеруді ескеретін
болсақ, ол өздігінен тінту жүргізу үшін жеткілікті негіз болып табылады
ма? Әрине жоқ. Жедел сипаттағы мәліметтер тергеліп отырған жағдай бойынша
барлық уақытта дұрыс ақпараттар бере бермейтіндігін естен шығармаған жөн.
Сондықтанда мұндай мәліметтерді пайдаланудағы жіберілген кемшіліктер
(қателіктер) өз алдына тұрғын үйге қол сұқпау құқықтарының бұзылуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Тінту жүргізумен байланысты азаматтардың тұрғын үйге қол
сұқпау құқығын шектеу тек мынандай жағдайда ғана болуы мүмкін, егер оны
жүргізу негізді болып табылған, сондай-ақ тергеуде іздестірудегі
объектілер белгілі бір ғимаратта, тұрғын үйде болуы мүмкіндігі туралы
жеткілікті негіздер бар болған жағдайларда. Біз жедел іздестіру
сипатындағы мәліметтердің болуы тінту әректін жүргізу үшін өздігінен
жеткілікті негіз болып табылмайды деп есептейміз. Бірақ мұндай мәліметтер
тінту жүргізу үшін негіз ретінде мүлдем пайдаланылмайды дегенді
білдірмейді. Азаматтардың тұрғын үйлеріне қол сұқпаудағы конституциялық
құқығы бастамасынан шыға отырып, біз жедел сипаттағы мәліметтер тек
процесуалдық жолмен алынған кезе, соның ішінде ҚР Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 130-бап талаптарына сәйкес процесуалдық түрде бекітіліп
алынған жедел іздестіру қызметінің мәліметтері ғана тінту жүргізуге
қолдануға негіз болып табылады деп санаймыз [17, 167 б.].
С.А. Шейфер мұнымен байланысты өте орынды түсініктер берген
тінту бойынша шешім қабылдау негізділігі туралы талаптардың маңызы өз
алдына сақталуы қажет. Сонымен қатар жедел іздестіру қызметінің тәжірибе
көрсеткендей көбінде өте құнды ақпараттардан тұратын нәтижелерін толық
ескермеуге болмайды. Сондықтан тінтуді нәтижелі жүргізуге мүмкіндік
беретін процесуалдық және жедел іздестіру мәліметтерін шешім қабылдау
кезінде ескеру жолымен мәселені шешуге болады. Ізделінетін заттар мен
құжаттардың тұрған жерін тікелей көрсететіндей дәлелдемелер болмаған
жағдайда тергеліп отырған істе жедел іздестіру сипатындағы мәліметтерге
қайшы келмейтіндей процесуалдық бекітілген басқада мәліметтер болуы тиіс.
Олар айыпкердің (сезіктінің) араласатын туысқаны немесе досы, жолдас-
жоралары туралы жәбірленушінің пайымдауы бойынша іздестірудегі
объектілердің сол арда (жерде) болуы ықтимал деген және т.б. мәліметтер
болуы мүмкін. Бұл мәліметтерге іздестірудегі объектілердің барынша нақты
тұрған жері туралы тергушідегі жедел іздестіру мәліметтері қайшы келмеуі
қажет. Әрине, қылмысты жасауға сезікті тұлғаны ұстау фактісінің өзі оның
үйінде заттай дәлелдемелердің сақталуы мүмкін деген негізде тінту
жүргізуге негіз болады. Сонымен бірге айып тағу (жариялау) фактісі, яғни,
заттай дәлелдемелер мен құжаттар – сезіктіден табылуы мүмкін деген
мақсатпен оған тінту ж-
үргізу үшін жеткілікті негіздер бар деп санауға мүмкіндіктер береді.
С.А. Шейфердің пікірі бойынша жедел іздестіру қызметінің
нәтижесінде алынған мәліметтер тінтудің негізі болып табылады және ол
болмаған жағдайда қарастырылып отырған істе белгілі бір тұлғада
іздеудегі объектілер болуы мүмкіндігі туралы қандайда бір мәліметтер
болмаған жағдайларда, біздің ойымызша – тінтуге ешқандай негіз жоқ – деп
санайды. Оның ойынша: жедел іздестіру қызметінің нәтижесі көбінесе тінту
жүргізудің бастапқы түрі негізінде, яғни жедел-қайнар көздерден алынған
(шығу тегі белгісіз) ақпараттар негіз ретінде қолданылады .
Жеткілікті факті негіздерінсіз тінту жүргізу азаматтардың
құқықтарын заңсыз шектеуге әкеп соқтырады. Мұндай құқық бұзушылықтар
заңдағы басқа ережелерді бұзудың түйіні (звеносы) болып табылады.
Оған тәжірибеден мынандай жағдайды мысал ретінде алып көрсетуге
болады. 2004 ж. 10-мамырында Алматы қаласы Бостандық ауданы Ішкі істер
Басқармасының қылмыстық-іздестіру бөлімінің бастығы Б. Әшіров пен осы
бөлімнің жедел қызметкері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz