Қаратау жоталарының палеолит ескерткіштері

Кіріспе
І Оңтүстік Қазақстан мен Қаратау
жоталарындағы палеолит ескерткіштерінің
зерттелу тарихы

ІІ Қаратау жоталарының пайда болуы және
палеолиттік ескерткіштерді зерттеу
методикасы
2.1 Қаратау жоталарының қалыптасуының тарихи.геологиялық
шарттары
2.2 Палеолиттік ескерткіштерді зерттеу методикасы
ІІІ Қаратау жоталарының палеолиттік тұрақ
ескерткіштері
3.1 Ежелгі (төменгі) палеолит тұрақтары
3.1.1 Ақкөл
3.1.2 Бөріқазған
3.1.3 Тәңірқазған
3.1.4 Кемер І
3.1.5 Кәкіш (Кемер ІІ)
3.1.6 Кемер ІІІ
3.1.7 Қосқорған І.ІІ
3.1.8 Шоқтас І.ІІІ
3.1.9 Қызылтау
3.1.10 Қызылтау жоталарындағы палеолиттік 1.30 пункт
ескерткіштері
3.2 Орта палеолит (мустьер) ескерткіштері
3.2.1 Тоқалы
3.2.2 Дегерез
3.2.3 Дарбаза ІІІ
3.2.4 Сүлейменсай І.IV
3.2.5 Сүлейменсай ХХХІ.ХХХIV
3.2.6 Дәуренбек
3.2.7 Қызылрысбек
3.2.8 Шақпақ
3.2.9 Шаян өзені тұрақтары
3.2.10 Жалпақсу І.ІІ
3.2.11 Қияқты
3.2.12 Қаржантау және Өгем
3.3 Кейінгі (жоғарғы) палеолит ескерткіштері
3.3.1 Ащысай (Тұрлан)
3.3.2 Ш. Ш. Уәлиханов тұрағы

ІV Қаратау жоталарының палеолитінің
Орталық Азияның палеолиттік
ескерткіштеріндегі алатын орны мен маңызы

Қорытынды
Қысқартылған сөздер

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан өзіндік бір археологиялық аймақ болып есептеледі, өйткені оның территориясы төрт тарихи – мәдени облыстардың Орта Азия, Сібір, Монғолия, Қытаймен түйіскен жерде орналасқандықтан. Ежелгі адамдардың отанының жақындығына байланысты, зерттелу объектісі ретінде алынған Оңтүстік Қазақстанның Қаратау жоталары бұл жерлерге ерте палеолит заманынан бастап-ақ ежелгі адамдардың мекен еткен объектісіне айналды.
Соңғы жылдардың зерттеулері палеолит дәуірі жөнінде қызықты және жасы анықталған дүниежүзілік көлемде белгілі болған ескерткіштер табылып, ол тұрақтар Қаратау жоталарының аумағында орын тепкен.
Қаратау таулары негізінен Оңтүстік Қазақстанның территориясының жерлерін толығымен алып жатыр.
Бұл өңірлерге зерттеуші ғалымдардың назар аударып, көңіл бөлуі көп жағдайда осы жерде барлық Қазақстан бойынша ең ерте және көне ашық және мәдени топырақ қабаты сақталған тұрақтар бар болғандықтан.
Зерттеліп отырған Қаратау жоталарында көптеген ерте және орта палеолит кезеңіне жататын тұрақтар мен шеберханалар, табылу орындары ашылған.
Қазақстанның тас ғасырының кезеңделуілері (дәуірленуі) мен мерзімделу схемасын жасау кезінде палеолиттік ескерткіштер әлі де болса толыққанды зерттеу қажеттілігінен туындағандықтан, бұл Қазақстанның Қаратаулық палеолит тұрақтары барлық біздің жеріміздегі палеолиттік ескерткіштеріне эталон болып табылатындығына күмән келмейтін сияқты.
Палеолиттік тұрақтардың бұл аймақтардағы ерекшеленуі көбінесе олардың әртүрлі күйде кездесетіндігі. Бір ескерткіш тұрақтар ежелгі бұлақ орындарының бойынан мәдени топырақ қабатымен сақталса, екінші біреулері ашық түрде өзен жағалауында мәдени топырақ қабаты бар күйінде кездессе, ал үшінші біреулері ашық түрде шикізат орындарының қасында орналасып, шеберхана болып табылады.
Қаратау жоталарының палеолиті тек отандық ғалымдар ғана емес, сонымен бірге шетелдік, ресейлік және Өзбекстан мен Тәжікстан ғалымдарының назарынан тыс қалмай жүр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жоталарындағы ең алғашқы тас ғасырын зерттеу жұмыстары екінші дүниежүзілік соғыс аяқталып, жоспарлы геологиялық және археологиялық барлау жұмыстарынан бастау алады.
Алғашқы Қаратау тауларында зерттеу жұмыстарын жүргізген Қ. И. Сатпаев басқарған комплекстік геологиялық барлау және жоспарлы зерттеу жұмыстары еді [1]. Ал осы Қаратау жоталарынан ең алғашқы палеолиттің табылуы осы ғалымдардың үлесіне тиеді.
Сондай-ақ палеолит орындарын анықтау мен қазба жұмыстарын жүргізгендер қатарында үлес қосқан Н. В. Седов пен Г. А. Ярмак болатын [2].

1. Сатпаев К.И. К проблеме фосфоритов Каратау // Фосфориты Каратау.- М.; 1948. - С. 1-3.
2. Ярмак Г.А. Первые находки палеолитических орудий в Казахстане // ВАН Каз ССР. -1957.- № 7.
3. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- 207 с.
4. Таймагамбетов Ж.К. Палеолитическое стоянка им.Ч.Ч.Валиханова. А: 1990.- 128 с.
5. Артюхова О.А. Мустье центрального и южного Казахстана.// Автореф. Дисс. ... к.и.н.- А: 1992. - 24 с.
6. Сатпаев К.И. К проблеме фосфоритов Каратау // Фосфориты Каратау.-М.; 1948.-С. 1-3.
7. Ярмак Г.А. Первые находки палеолитических орудий в Казахстане // ВАН Каз ССР. -1957.-№ 7.-С.104-108.
8. Алпысбаев Х. А. Открытие нижнего палеолита в Казахстане // ВАН Каз ССР.-А:1960.- № 5.
9. Алпысбаев Х. А. Новые палеолитические местонахождения бассейна рек Арыстанды – Бурылтай в Южном Казахстане // Труды ИИАЭ АН Каз ССР. –А:1961. Т. 12. -С.5
10. Алпысбаев Х. А. Первая многослойная палеолитическая стоянка в Казахстане // ВАН Каз ССР.-А: 1960. -№ 11. – С.104.
11. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.-С.12.
12. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.-207 с.
13. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумагамбетов Т. Археология Казахстана. А: 1996. –286 с.
14. Алпысбаев Х. А. Первая многослойная палеолитическая стоянка в Казахстане // ВАН Каз ССР.- А: 1960. -№ 11. – С.104.
15. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- С.119.
16. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- С.124.
17. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.-С.130.
18. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.-С.142.
19. Костенко Н. Н., Алпысбаев Х. А. Палеолит в районе Турланского перевала хребта Каратау // ВАН Каз ССР.А: 1966.- № 8.- С.67.
20. Алпысбаев Х.А. Находки памятников каменного века в хребте Каратау // Труды ИИАЭ АН Каз ССР. -А: 1962. Т. 14. – С. 21.
21. Алпысбаев Х.А. Находки памятников каменного века в хребте Каратау // Труды ИИАЭ АН Каз ССР. -А: 1962. Т. 14. –С. 28.
22. Алпысбаев Х. А. Нижнепалеолитические местонахождения в Малом Каратау // ВАН Каз ССР. -А: 1959.-№ 2. –С. 64-70.
23. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба // Археологические памятники Казахстана. –А:. 1978.-С. 120.
24. Алпысбаев Х. А. Открытие памятников древнего и позднего палеолита в Южном Казахстане // СА. 1961.-№ 1.-С. 128-138.
25. Алпысбаев Х.А. Индустрия палеолита Южного Казахстана // Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. –А: 1980. –С. 60.
26. Алпысбаев Х.А. Индустрия палеолита Южного Казахстана // Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. –А: 1980. –С. 63.
27. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба // Археологические памятники Казахстана. – А:. 1978.-
С. 125.
28. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба // Археологические памятники Казахстана. – А:. 1978.-С. 126-127.
29. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба // Археологические памятники Казахстана. – А:. 1978.-
С. 125.
30. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана. – Н: 2000. - 299 с.
31. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.-207 с.
32. Бажанов В. С., Костенко Н. Н. Атлас руководящих форм млекопитаю-щих антропогена Казахстана. –А: 1950.-С. 21.
33. Бажанов В. С. Позвоночные кайнозоя Казахстана как показатели развития открытых ландшафтов // Материалы и конференции по вопросам суши. -А. 1960. - С. 105.
34. Мамедов Э. Д., Виноградов А. В. Первобытный Лявлякан: этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов.– М., 1975.
35. Виноградов А. В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. – М.– 1981. – 173 с.
36. Виноградов А. В. Аридная зона Старого Света в позднем плейстоцене и голоцене. – М., 1981.– С 244.
37. Медоев А. Г. Геохронология палеолита Казахстана. – А., 1982. – 64 с.
38. Медоев А. Г. Радиальная система изготовления нуклеусов леваллуа в древнем палеолите Сары-Арки и Мангышлака. В кн.: Поиски и раскопки в Казахстане. – Алматы, 1972.
39. Артюхова О. А., Аубекеров Б. Ж. Изучение палеолитических памятников Южного Казахстана и Семиречья // АО 1986. – М., 1988. – С. 476-477.
40. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Зенин А. Н., Таймагамбетов Ж. К., Гладышев С. А., Цыбанков А. А., Славинский В. С. Исследования российско-казахстанской экспедиции в Казахстане (1998-2001). – Н., 2003. – С. 6.
41. Зенин А. Н. Ранний и средний палеолит Аридной зоны Центральной Азии (Монголия и Южный Казахстан) // Автореф. докт. ист. наук. – Н., 2004. – 58 с.
42. Коробков И. И. К проблеме нижнеполитических поселений открытого типа с разрушенным культурным слоем // МИА. – М., 1971. – № 173. – С. 61.
43. Ранов В. А., Додонов А. Е. О периодизации и стратиграфии нижнепалеолитических стоянок Средней Азии // Тез. докл. конф., посвящнной 50-летию открытия Тешик-Таша. – Ташкент, 1988. –
С. 69.
44. Артюхова О. А., Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К. Палеолитические комплексы Семизбугу, пункт 4. – Н., 2001.– С. 8.
45. Медоев А. Г. Геохронология палеолита Казахстана. – А., 1982. – 25 с.
46. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Цэвэндорж Д. Каменный век Монголии: Палеолит и неолит северного побережья долины озер.– Н., 2000.– 438 с.
47. Алпысбаев Х. А. Открытие нижнего палеолита в Казахстане // ВАН Каз ССР.– 1960.– № 5.– С. 59-61.
48. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- С. 184-185.
49. Рыжова А. А. Геоморфологическое районирование. Основные черты новейшей тектоники. История развития хребта Большого Каратау // Известия ВУЗ. Геологическая разведка.– А., 1960.– № 2.– С. 41-52.
50. Ярмак Г.А. Первые находки палеолитических орудий в Казахстане // ВАН Каз ССР. – 1957.– № 7. – С. 104-108.
51. Алпысбаев Х. А. Открытие памятников древнего и позднего палеолита в Южном Казахстане // СА. – 1961.– № 1. – С. 154.
52. Алпысбаев Х. А. Открытие нижнего палеолита в Казахстане // ВАН Каз ССР.– 1960.– № 5.– С. 60.
53. Алпысбаев Х. А. Открытие нижнего палеолита в Казахстане // ВАН Каз ССР.– 1960.– № 5.– С. 62.
54. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- С. 110.
55. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- С. 76.
56. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А: 1979.- С. 86.
57. Артюхова О. А. Кошкурган-мустьерский памятник // РА.– 1994.– № 2.– С. 98-111.
58. Волошин В. С. Мустьерская индустрия из Кошкургана // Вопросы археологии Центрального и Северного Казахстана.– Караганда, 1989.– С. 3-12.
59. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– 300 с.
60. Рыбалко А. Г. Раннепалеолитические микроиндустрии в травертинах на территории Южного Казахстана // Автореф. дис. канд. ист. наук.– Н., 1999.– С. 20-21.
61. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– С. 262-271.
62. Кулькова И. А. Палинологические исследования памятниково эпохи палеолита в Южном Казахстане // Палеоэкология плейстоцена и культуры каменного века Северной Азии и сопредельных территорий. Материалы междунар. симп.– Н., 1998.– Т. 2.– С. 292-301.
63. Артюхова О. А. Кошкурган-мустьерский памятник // РА.– 1994.– № 2.– С. 98-111.
64. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– С. 32-60.
65. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– С. 74-137.
66. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Гладышев С. А., Зенин А. Н., Таймагамбетов Ж. К. Ашельские комплексы мугоджарских гор.– Н., 2001.– С. 30-31.
67. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– С. 137-140.
68. Ранов В. А., Шефер Й. Лессовый палеолит // Археология, этнография и антропология Евразии.– 2000.– № 2.– С. 20-32.
69. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– С. 74.
70. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Таймагамбетов Ж. К., Исабеков З. К., Рыбалко А. Г., Отт М. Раннепалеолитические микроиндустриальные комплексы в травертинах Южного Казахстана.– Н., 2000.– С. 124.
71. Деревянко А. П., Таймагамбетов Ж. К., Бексеитов Г., Петрин В. Т., Маркин С. В., Ефремов С. А. Исследование памятников каменного века на северо-восточном склоне хребта Каратау (Южный Казахстан) в 1996 г.– Н., 1996.– С. 80-81.
72. Деревянко А. П., Петрин В. Т., Зенин А. Н., Таймагамбетов Ж. К., Гладышев С. А., Цыбанков А. А., Славинский В. С. Исследования российско-казахстанской экспедиции в Казахстане (1998-2001). – Н., 2003. – С. 68-91.
73. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– С. 110-119.
74. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– С. 119-124.
75. Таймагамбетов Ж. К. Палеолитическая стоянка им. Ч. Ч. Валиханова.– А., 1990.– С. 11.
76. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– С. 124-128.
77. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– С. 130-142.
78. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– С. 142-152.
79. Алпысбаев Х. А. Новые палеолитические местонахождения бассейна рек Арыстанды – Бурылтай в Южном Казахстане // Труды ИИАЭ АН Каз ССР.– 1961.– Т. 12.– С. 5.
80. Алпысбаев Х. А. Новые палеолитические местонахождения бассейна рек Арыстанды – Бурылтай в Южном Казахстане // Труды ИИАЭ АН Каз ССР.– 1961.– Т. 12.– С. 15.
81. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба. // Археологические памятники Казахстана. – А., 1978.–
С. 120.
82. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба. // Археологические памятники Казахстана. – А., 1978.–
С. 127.
83. Алпысбаев Х. А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Караоба. // Археологические памятники Казахстана. – А., 1978.–
С. 115.
84. Алпысбаев Х. А. Памятники каменного века в хребте Каратау // Труды ИИАЭ АН Каз ССР. – 1962.– Т. 14. – С. 30.
85. Костенко Н. Н., Алпысбаев Х. А. Палеолит в районе Турланского перевала хребта Каратау // ВАН КазССР.– 1966.– № 8.– С. 67.
86. Таймагамбетов Ж. К. Палеолитическая стоянка им. Ч. Ч. Валиханова.– А., 1990.– С. 128.
87. Медоев А. Г. Геохронология палеолита Казахстана. – А., 1982. – 14 с.
88. Медоев А. Г. Геохронология палеолита Казахстана. – А., 1982. – 45 с.
89. Артюхова О. А. Мустье Центрального и Южного Казахстана // Автореф. дисс. канд. ист. наук.– А., 1992.
90. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– 208 с.
91. Ранов В. А., Шефер Й. Лессовый палеолит // Археология, этнография и антропология Евразии.– 2000.– № 2.– С. 28.
92. Деревянко А. П., Дорж Д., Васильевский Р. С. Каменный век Монголии: Палеолит и неолит Монгольского Алтая.– Н., 1990.–
640 с.
93. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита южного Казахстана.- А., 1979.– С. 180-187.
94. Медоев А. Г. Каменный век Сары-Арка в свете новейших исследований // Изв. АН КазССР. Сер. обществ. наук.– 1964. – Вып. 6.– С. 90-98.
95. Вишняцкий Л. Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана. СПб.– 1996.– 213 с.
96. Таймагамбетов Ж. К. Периодизация, хронология и корреляция палеолитических индустрий Казахстана с индустриями сопредельных территорий // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия.– А., 1998.– С. 111-128.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ

Археология және этнология кафедрасы
Магистрлік диссертация

ҚАРАТАУ ЖОТАЛАРЫНЫҢ ПАЛЕОЛИТ
ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Орындаушы: _____________________
(қолы, дата)

Ғылыми жетекші:
т. ғ. д., профессор _____________________ Ж. Қ. Таймағамбетов
(қолы, дата)

Қорғауға жіберілді:
археология және
этнология
кафедрасының
меңгерушісі т. ғ. д.,
профессор _____________________ Т. Ә. Төлебаев
(қолы, дата)

АЛМАТЫ 2007
М А З М Ұ Н Ы

беті
Кіріспе 4
І Оңтүстік Қазақстан мен Қаратау
жоталарындағы палеолит ескерткіштерінің
зерттелу тарихы 8
ІІ Қаратау жоталарының пайда болуы және
палеолиттік ескерткіштерді зерттеу
методикасы 15
Қаратау жоталарының қалыптасуының тарихи-геологиялық 15
шарттары
Палеолиттік ескерткіштерді зерттеу методикасы 17
ІІІ Қаратау жоталарының палеолиттік тұрақ
ескерткіштері 21
3.1 Ежелгі (төменгі) палеолит тұрақтары 31
3.1.1 Ақкөл 23
3.1.2 Бөріқазған 24
3.1.3 Тәңірқазған 25
3.1.4 Кемер І 27
3.1.5 Кәкіш (Кемер ІІ) 28
3.1.6 Кемер ІІІ 28
3.1.7 Қосқорған І-ІІ 29
3.1.8 Шоқтас І-ІІІ 31
3.1.9 Қызылтау 34
Қызылтау жоталарындағы палеолиттік 1-30 пункт
ескерткіштері 36
3.2 Орта палеолит (мустьер) ескерткіштері 41
3.2.1 Тоқалы 41
3.2.2 Дегерез 41
3.2.3 Дарбаза ІІІ 42
3.2.4 Сүлейменсай І-IV 42
3.2.5 Сүлейменсай ХХХІ-ХХХIV 42
3.2.6 Дәуренбек 43
3.2.7 Қызылрысбек 43
3.2.8 Шақпақ 44
3.2.9 Шаян өзені тұрақтары 46
3.2.10 Жалпақсу І-ІІ 48
3.2.11 Қияқты 49
3.2.12 Қаржантау және Өгем 49
Кейінгі (жоғарғы) палеолит ескерткіштері 50
3.3.1 Ащысай (Тұрлан) 50
3.3.2 Ш. Ш. Уәлиханов тұрағы 50
ІV Қаратау жоталарының палеолитінің
Орталық Азияның палеолиттік
ескерткіштеріндегі алатын орны мен маңызы 71
Қорытынды 75
Қысқартылған сөздер 78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 79
Қосымша 85

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан өзіндік бір археологиялық аймақ болып
есептеледі, өйткені оның территориясы төрт тарихи – мәдени облыстардың Орта
Азия, Сібір, Монғолия, Қытаймен түйіскен жерде орналасқандықтан. Ежелгі
адамдардың отанының жақындығына байланысты, зерттелу объектісі ретінде
алынған Оңтүстік Қазақстанның Қаратау жоталары бұл жерлерге ерте палеолит
заманынан бастап-ақ ежелгі адамдардың мекен еткен объектісіне айналды.
Соңғы жылдардың зерттеулері палеолит дәуірі жөнінде қызықты және жасы
анықталған дүниежүзілік көлемде белгілі болған ескерткіштер табылып, ол
тұрақтар Қаратау жоталарының аумағында орын тепкен.
Қаратау таулары негізінен Оңтүстік Қазақстанның территориясының
жерлерін толығымен алып жатыр.
Бұл өңірлерге зерттеуші ғалымдардың назар аударып, көңіл бөлуі көп
жағдайда осы жерде барлық Қазақстан бойынша ең ерте және көне ашық және
мәдени топырақ қабаты сақталған тұрақтар бар болғандықтан.
Зерттеліп отырған Қаратау жоталарында көптеген ерте және орта палеолит
кезеңіне жататын тұрақтар мен шеберханалар, табылу орындары ашылған.
Қазақстанның тас ғасырының кезеңделуілері (дәуірленуі) мен мерзімделу
схемасын жасау кезінде палеолиттік ескерткіштер әлі де болса толыққанды
зерттеу қажеттілігінен туындағандықтан, бұл Қазақстанның Қаратаулық
палеолит тұрақтары барлық біздің жеріміздегі палеолиттік ескерткіштеріне
эталон болып табылатындығына күмән келмейтін сияқты.
Палеолиттік тұрақтардың бұл аймақтардағы ерекшеленуі көбінесе олардың
әртүрлі күйде кездесетіндігі. Бір ескерткіш тұрақтар ежелгі бұлақ
орындарының бойынан мәдени топырақ қабатымен сақталса, екінші біреулері
ашық түрде өзен жағалауында мәдени топырақ қабаты бар күйінде кездессе, ал
үшінші біреулері ашық түрде шикізат орындарының қасында орналасып,
шеберхана болып табылады.
Қаратау жоталарының палеолиті тек отандық ғалымдар ғана емес, сонымен
бірге шетелдік, ресейлік және Өзбекстан мен Тәжікстан ғалымдарының
назарынан тыс қалмай жүр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау
жоталарындағы ең алғашқы тас ғасырын зерттеу жұмыстары екінші дүниежүзілік
соғыс аяқталып, жоспарлы геологиялық және археологиялық барлау жұмыстарынан
бастау алады.
Алғашқы Қаратау тауларында зерттеу жұмыстарын жүргізген Қ. И. Сатпаев
басқарған комплекстік геологиялық барлау және жоспарлы зерттеу жұмыстары
еді [1]. Ал осы Қаратау жоталарынан ең алғашқы палеолиттің табылуы осы
ғалымдардың үлесіне тиеді.
Сондай-ақ палеолит орындарын анықтау мен қазба жұмыстарын жүргізгендер
қатарында үлес қосқан Н. В. Седов пен Г. А. Ярмак болатын [2].
1950 жылдың екінші жартысынан бастап 20 жылдан аса Оңтүстік Қазақстан
жері мен Қаратау бойында зерттеу және барлау жұмыстарын бұрынғы ҚазССР
ғылым академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және
этнография институты ұйымдастырған тас ғасырын зерттейтін Қаратау отрядының
жұмысымен байланысты болды. Отрядтың басшылық қызметін Х. А. Алпысбаев
атқарған [3].
Осы отрядтың үлесінде бірнеше ондаған палеолит және неолит тұрақ-
орындарының ашылуы болды, олар зерттеген объектілері Жамбыл және Оңтүстік
Қазақстан облыстарында орналасқан.
1980 жылдардан бастап осы аудандарда зерттеу жұмыстарын жүргізіп келе
жатқан Ж. Қ. Таймағамбетов [4]. Зерттеушінің қажырлы еңбегі барысында
біршама Қазақстан мен таяу және алыс шетелдерге әйгілі болған ескерткіштер
ашылып, қазылып, зерттелді 1988 жылдары Қаратау жоталарындағы Қосқорған
тұрағында зерттеу жұмыстарын О. А. Артюхова жүргізді [5].
Қазақстан республикасы тәуелсіздік және егемендік алғаннан бастап,
елімізде Қазақстанның тас ғасырын зерттейтін біріккен Қазақстан-Ресей,
Қазақстан-Ресей-Бельгия, Қазақстан-Ресей-Өзбекстан комплексті архео-
логиялық экспедициялар ұйымдастырылды. Оларға басшылық еткен мекемелер
Алматының Ә. Х. Марғұлан атындағы археология институты (экспедиция басшысы
Ж. Қ. Таймағамбетов) және Новосібір қаласының сібір бөлімінің тарих,
археология және этнография институты (экспедиция басшысы А. П. Деревянко).
Экспедициясының Оңтүстік Қазақстандағы жүргізген жұмыстары нәтижесінде
дүниежүзіне белгілі болған Қосқорған, Шоқтас, Қызылтау тұрақ ескерткіштері
ашылды.
Қазақстанның палеолиті бойынша жасалған А. Г. Медоевтың, Ж. Қ.
Таймағамбетовтың дәуірлену мен кезеңдеулеріне өзгерістер енгізіліп,
палеолит ескерткіштерінің жаңа дәуірлену мен мерзімделу схемасы жасалған.
Жұмыстың деректік негізі. Магистрлік диссертацияға осы ғасырдың бас
кезіне дейінгі Қаратау жоталары бойынша палеолиттік ескерткіштер туралы
жарық көрген Х. А. Алпысбаевтың, Н. Н. Костенконың, Ж. Қ. Таймағамбетовтың,
біріккен Қазақстан-Ресей ғалымдарының еңбектеріндегі ескерткіштер енді.
Олардың қатарында палеолиттік барлық кезеңдерін қамтыған ескерткіштер:
Тәңірқазған, Тоқалы, Шабақты, Кемер, Ақкөл, Қызылрысбек, Бүркітті,
Ұзынбұлақ, Ащысай (Тұрлан), Ш. Ш. Уәлиханов тұрағы және т. б. кірген.
Диссертацияның мақсаты. Зерттеу тақырыбы бойынша жинақталған
материалдарды бір жүйеге келтіріп, Қаратау жоталарының палеолит
ескерткіштерінің үзбей даму үстінде болғандығын, қандай мәдениет немесе
шағу техникасы үлгісінің болғандығын айқындау. Материалдар Қазақстанның тек
тас ғасырының кезеңдерімен қатар, ежелгі тарихымыздың түп-төркінін, шығу
тегін, орнын анықтауға мүмкіндік береді.

Жұмыстың міндеттері
• Қазақстанның палеолит ескерткіштері туралы шыққан еңбектермен
танысу.
• Палеолиттік ескерткіштерді дәуірлер мен кезеңдерге бөліп,
қысқаша сипаттама беру.
• Оңтүстік Қазақстан (Қаратау жоталарының) тарихи-геологиялық
орналасу шарттарын көрсету.
• Палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихына тоқталып өту.
• Қаратау жоталарында палеолит дәуірінде орын алған мәдениеттер
техникасы мен даму жолдарын көрсетіп беру.
• Қаратау палеолитінің Орталық Азия палеолиті шеңберінде алатын
орны мен маңызын көрсету.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі. Бүгінгі таңда бір
регионның толық палеолит дәуірлеріне тоқталып өткен еңбектер жоқтың бірі,
немесе толыққанды сипаттап жазылып суреттері берілмеген. Жұмысты жазу
барысында бастапқыда айтып кеткендей, оңтүстіктегі тұрақ-орындар үш түрлі
жағдайда орналасады. Әрбір зерттелетін тұрақ өзіндік бір жағдайда
методикаларды талап етеді, өйткені онсыз ескерткіштің құпия сырын ашу
мүмкін емес.
Мұндай жұмыстар ежелгі дәуір археологиясын, алғашқы тұрмыстық қоғам
пәнін өтуде, Қазақстанның тас ғасырын зерделеуде, Қазақстан археологиясы
мен тарихын зерттеуде ашық ақтаңдақтарды жабуға үлес қосады.
Тек палеолиттік ескерткіштерді кезеңдеп зерттеу олардың бірінен-біріне
өту сатысындағы өзгерістерді, прогрессті және ежелгі адамдардың осы уақыт
аралығындағы өзгешеліктерін көзімізге елестетіп, болжам жасауымызға
көмектеседі.
Зерттеудің хронологиялық ауқымы. Қаратау жоталарындағы орналасқан
палеолит ескерткіштері және диссертациялық жұмысқа қамтылған тұрақтар б. з.
д. 800-700 мыңжылдықтан б. з. д. 12-10 мыңжылдықтар аралығын қамтиды.
Зерттеу нысаны. Жұмысты жазу барысында зерттеу нысанына Бөріқазған,
Тәңірқазған, Қосқорған, Шоқтас, Ақкөл, Қызылтау, Кемер І-ІІІ, Тоқалы,
Дегерез, Дарбаза ІІІ, Сулеймансай І, IV6 XXXI-XXXIV, Дәуренбек,
Қызылрысбек, Ш. Ш. Уәлиханов, Ащысай тұрақтарының материалдары қамтылды.
Жұмыс Қаратаудағы палелоиттік тұрақтар мен шеберханалардың
материалдарына сүйене отырып жазылған.
Зерттеудің географиялық ауқымы. Жұмысқа еніп отырған тұрақ
ескерткіштері Қазақстанның Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарының
территорияларын қамтиды. Қаратау жоталары көне таулар болып саналып
ұзындығы 400 км дейін жетеді де, бастауын Жамбыл қаласынан 60 км
оңтүстіктігінен алып Қызылорда облысындағы Даутходжа тауларына түйіскен
жерге дейін созылып жатыр.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың маңызына
тоқталу барысында, палеолиттік ескерткіштер туралы шыққан және қорғаған
еңбектер мен шығармаларға назар аударылды.
Сонда Қазақстанның әр өңірі немесе аудандары туралы мақалалар
жеткілікті болғанымен, монографиялар әлі де болса аз деуге болады. Жарық
көрген Х. А. Алпысбаев пен Ж. Қ. Таймағамбетовтың еңбектері осы тұста үлкен
жетістік болып табылады. Жұмыстың ғылыми жаңалығы Қаратау мен Оңтүстік
Қазақстан материалдарын жинақтап, жүйелік жұмыс, мүмкіндігінше әр тұраққа
сипаттама беріп, алғаш рет Оңтүстік Қазақстанның Қаратау жоталарының
палеолиті туралы қазақ тілінде жазылғандығында.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Ғалымдар алдында осындай
ескерткіштермен жұмыс жасау барысында ең басты дерек болып әрине тас
заттары болып саналады.
Жұмыстың ұтымды жерлерінің бірі ол Оңтүстік Қазақстан бойында
орналасқан барлық дерлік тұрақ орындарының бір жерде жинақталып шоғырлануы.
Осындай региондардың палеолит дәуірлері ескерткіштерін тізбекпен, даму
сатысымен көрсетудің үлкен практикалық маңызы бар. Өйткені әр кезеңге тән
өзіндік даму жолы, шағу техникасы, шикізаты, орналасу жері, әртүрлі тас
коллекциялары орын алған. Атқарылған жұмыс болашақ тас ғасыры мамандарын
дайындауда, Қазақстан археологиясы дәрісін оқытуда көп көмегі тиеді.
Магистрлік диссертациядағы материалдар мен қорытындылар гуманитарлық
және жаратылыстану бағытындағы ғылымдарға зерттеуге қажетті болады, себебі
ол Евразия континентінде плейстоцен кезінде ежелгі адамдардың қоныстану
мәселелерін шешуге көмектеседі. Негізгі тұжырымдар жоғарғы оқу-
орындарындағы тарих мамандығымен айналысып жүрген студенттерге дәрістер
оқуда пайдалануға болады.
Жұмысы жазу барысындағы Қаратау жоталары ескерткіштерінің материалдары
ғылыми зерттеулерге көмегі тиеді.
Алынған зерттеулердің нәтижесі Қазақстан археологиясы мен тас ғасырын
зерттеулерде өзінің маңызды қызметін атқарады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден терминдік
сөздерден, 4 тараудан және тараушалардан, қысқартылған сөздер мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

І Оңтүстік Қазақстанның мен Қаратау
жоталарындағы палеолит
ескерткіштерінің зерттелу тарихы

Отанымыздың мындаған жылдарға созылған тарихы аясында біздің ата-
бабаларымыздың тұтастай дәуірлер мен ғасырлар ауқымында салған ұзақ та
қиын, тауқымет таразысынан өткен жолы жатыр. Тарихи прогрестің бұралаңы мен
қайшылықтарға толы біздің бүгінгі проблемаларымызды дұрыс ой сарабына салып
тағлым берумен қатар адамзат болашағын ойластырып болжалдауға да мүмкіндік
ашады.
Кәрі тарих барлық жағдайда да келесі ұрпақ үшін әдеттен тыс қызық
дәуір болып қала береді. Өйткені ол өзінен соңғы неғұрлым дамыған
құбылыстың негізгі сатысын құрайды, адамзаттың айуандар дүниесінен
ерекшеленуінің бастапқы кезеңі болады, ол өзінің мазмұндық тұрғысынан
анағұрлым дамыған адамдардың қайта кездеспейтін даму жолын өту болады.
Көне тарих ескерткіштерінің әрқайсысын, әрбір жеке көне зат ұрпақтар
көзіне қадір мен қасиеттің үлгісіндей, көненің қайталанбас көзі ретінде
қастерленуі қажет. Өйткені олардың әрқайсысының тегінде тұтастай дәуірлер,
қоғамдар, адамдар, тағдырлар жатыр. Соларға тән қуаныш пен қайғы, үміт пен
қасірет, адасу мен жол табу, ауыр еңбек пен болмысты жаңғырту барысындағы
талас-тартыс жатыр.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатымыздың түсіндірілуі –Қазақстанның
ертедегі тарихын қалыптастыруда үлкен орын алуында. Бұл еңбекте Қазақстан
Республикасы Ғылым Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология
және этнография институтының Қаратау палеолиттік отряды мен Қазақстанның
тас дәуіріндегі ескерткіштерін зерттеу жөніндегі біріккен ең жаңа, соңғы
материалдары негізінде құрады. Көптеген өте көне (архив) тас құрал
жабдықтардың табылуы Қазақстанның көне тарихының төменгі хронологиялық
сызығын ондаған емес жүздеген мың жылдықтар шегіне дейін әрі ысыру
мүмкіндігін туғызып отыр. Яғни, бұл өлкені адамзат қоғамының даму ошағы
ретінде, бұрынғы КСРО құрамында Кавказ бен Орта Азияның өзге елдерімен
бірге қоюға мүмкіндік беріп отыр. Бұл жөнінде Қазақстан археологтарының
жасаған ғылыми тұжырымдары Тәжікстан мен Сібір жерінде ашылған ғылыми
жаңалықтар арқылы да қолдау тауып отыр.
Қазақстан территориясындағы палеолитті зерттеу тарихы 4 кезеңге
бөлінеді. ХХ ғ. басынан кеңестік археологтардың экспедициялық зерттеу
жұмыстарынан басталды. Соның ішінде Қазақстанның коне дәуіріне дейін
қызығушылықтары көтеріңкі болды. Соның ішінде зерттеу жұмыстарының екінші
кезеңінің бірінші этапы 40-шы жылдардың соңы, 50-ші жылдардың басына сәйкес
келеді. Жалпы ХХ ғасыр аумағы ғылыми материалдарды кеңестік археологтар мен
өзге де мамандардың жинақтауындағы өте құнды, маңызды кезең болды. Екінші
кезеңнің бірінші этапының басты ерекшелігі (50-ші жылдардан – 80-ші
жылдарға) дейін – тастан жасалған бұйымдардың кездейсоқ табылуымен емес,
тұтастастай бұрынғы мәдениет орындарының ашылуымен де өте құнды. Академик
Қ. И. Сәтбаев бастамасы бойынша Қаратау жотасы үстіртінде геологтардың
жүргізген зерттеу жұмыстары барысында Үлкен қаратаудың бірнеше жерінен
палеолит сипатындағы шақпақ бұйымдарының (кремневые изделия) табылуымен
ерекшеленді [6]. Шын мәнінде бұл осы өлкедегі палеолит бұйымдарының алғашқы
табылуы еді. Сәл кейінірек, 1956 жылы Н. В. Седов пен Г. А. Ярмактың
бастауымен Қаратаудың Солтүстік-Шығыс бөлігінен палеолит сатысында жасалған
көптеген тас бұйымдары (қырғыштар, призма сипатындағы шапқылар, сына т. б.
бұйымдар) табылды [7].
Үшінші кезең 1980-1991 ж. Қазақстан Республикасының егемендік алу
уақытына дейінгі аралықты алған.
Төртінші кезең тәуелсіздік алғаннан Қазақстан жерінде біріккен
экспедициялардың жұмыстарымен баяндалады.
1957 жылдың қыркүйегінде ҚазақССР Ғылым Академиясының тарих,
археология және этнография институты Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан
облыстарының түйіскен тұстарындағы Үлкен және Кіші Қаратау жоталары
аймағында тас дәуірі кезеңін зерттеу мақсатында Қаратау экспедициясын
ұйымдастырды. Бұл отрядты Х. А. Алпысбаев басқарды [8].
Қазақстанда төменгі палеолит дәуірі адамы өмір сүргендігін айғақтайтын
ескерткіш заттар алғаш рет табылды. Сол кезде кейінгі палеолиттік мұралар
да табылды. Олар ширектік шөгінділермен (четвертичные отложения)
байланысты. Ал, 1957 жылы Тоқалы 1, 2, 3 деген жерлерден құрал жабдықтардың
үлкен коллекциясы табылды [8]. Олардың негізгі дайындау материалы ретінде
майда түйіршікті қара және қара сұр шақпақ тастары пайдаланылған. Бұл
тастар Қаратау жотасы мен Арыстанды, Шаян өзендерінің бойында көптеп
табылады. Осыған қарап ертедегі осы өлкені қоныстанушылар үшін құрал-жабдық
жасау материалы өз қоныстарының қасында мол болған деп қорытынды жасауға
болады.
Шақпақ тастан жасалған архи сипатты құрал жабдықтардың үлкен көлемі
(мөлшерінің үлкендігі, шабу ауданының кеңдігі т. б.) Тоқалы 1, 2, 3 жерінен
табылуы оларды Яштух (Абхазия), Сатани-Дар (Армения) мәдениетіне ұқсас
соңғы ашель комплексіне ұқсастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Тоқалыдан
табылған шақпақ тасты бұйымдарды төменгі палеолит дәуріндегі ашель-мустьер
дәуірімен тұтас деп болжам жасауға мүмкіндік береді.
Алғаш рет Қазақстанда 1958 жылы кіші Қаратау жотасында жүргізілген
зерттеу жұмыстары кезінде табылған көп мөлшердегі құрал-жабдықтар ерте
палеолитке тән, мустьер кезеңі ескерткіштері де табылды Осының ішінде
Бөріқазған мен Тәңірқазған үстіртінде табылған тұрақ Кемер биіктігіндегі,
ашель бұйымдары аса көңіл аударарлықтай.
Бөріқазған мен Тәңірқазған аймағын зерттеу жұмыстары көптеген шақпақ
тас бұйымдарын табуға мүмкіндік берді. Ол табылған шақпақ тас бұйымдарының
өңделуі айқын мақсатпен белгілі бір нәрсе үшін қолдануға бағытталғаны айқын
байқалады.
Бұл жерлерден табылған ерте палеолит бұйымдарын мынандай төрт топқа
бөлуге болады:
1. Бір және екі қырлы шапқы бұйымдары.
2. Шапқылар.
3. Массивті архи сипатты жонғыштар.
4. Ірі нуклеус – сыналар.
Бөріқазған мен Тәңірқазған мекендерін төменгі палеолиттің шелль-ашель
кезеңімен болжалдау геологиялық жылжумен, сол кезеңге тән құралжабдықтардың
табылуымен, шақпақ тастардан жасалған бұйымдар ішінде шапқылар мен
қырғыштар кездесуімен де тиянақталады. Палеолиттің осы кезеңіне Жамбыл
облысының Сарысу ауданындағы Байқадам поселкесінен 20 шақырым оңтүстік-
батыс аймағынан 1958 жылы табылған Шабақты-1 ескі қонысын да жатқызуға
болады [9].
Арыстанды өзенінің оң жақ жағасынан 1958 жылы Шақпақ қойнауынан
мустьер мәдениетінің іздері табылды. Шақпақ комплексінен шапқы түріндегі
жонғыштар, тас пластиналар табылды. Бұл бұйымдарды дайындау материалы
табылды. Бұл бұйымдарды дайындау материалы ретінде ақсұр түсті, жартылай
мөлдір жергілікті шақпас тас қолданылған.
Үшбұлақ аңғарында Х. А. Алпысбаев тобы тас дәуіріндегі мустьер
кезеңінің 6 орнын тапты. Бәрі де сарғыш сұр қабықшамен жабылған.
Бұлардың ішіндегі басым көпшілігі ұшбұрыш сипатында. Толық
дайындалғаны (аяқталғаны) аз. Осы 1958 жылы Х. А. Алпысбаев тобының ашқан
ескі қоныстарынан Бүркітті 1, 2 және Ұзынбұлақ 1, 2 атауға болады. Осы 1958
жылы Шымкент қаласынан 43 шақырым солтүстік жағында Арыстанды өзенінің оң
жағалауындағы Ш. Уәлиханов атындағы палеолит қонысының табылғанын да атап
көрсеткен жөн [10].
Кейінірек, 1961 жылы Тәңірқазғанның шығыс жағынан осыған ұқсас төменгі
палеолит дәуіріне жататын қоныстар Ақкөл, Кемер 1- 2- 3, Қызылрысбек т. б.
ашылды [11].
Оңтүстік Қазақстанның төменгі палеолитін зерттеудегі маңызды ғылыми
еңбек ретінде т. ғ. д. Х. А. Алпысбаевтың монографиясын атауға болады. Бұл
кітап Оңтүстік Қазақстанды көптеген жыл зерттеу барысындағы палеолиттік
экспедиция жұмыстарының негізінде жазылған [12].
Қаратау қойнауын тереңдей зерттеу барысы 80-ші жылдардан бастап
академик Ж. К. Таймағанбетовтың басқаруымен жүргізіліп келеді. 1993 жылы
авторлары К. М. Байпақов, Ж. К. Таймағанбетов, Т. Жұмағамбетов болып
табылатын Қазақстан археологиясы атты ғылыми кітап баспадан шықты [13].
Осы кітаптағы Тас ғасыры бөлімі Ж. К. Таймағамбетовтың қаламынан туған.
Тас ғасыры жөніндегі кең көлемді материалдар молшылығы, ескі дәуірдің
палеолит мәдениетінен Қазақстанның алатын орнынан кең түсінік береді. Соңғы
археологиялық ашылулар ретінде Оңтүстік Қазақстанның палеолит дәуіріндегі
мәдениеті жан-жақты қамтылған.
Негізгі қорытынды – Қазақстан территориясы төменгі палеолит дәуірінің
өзінде-ақ адамдар қонысына айналған.
Бұл кітапта Қаратау жотасына байланысты археологиялық мүмкіндікке
қарай геологиялық және статистикалық материалдарды кең пайдалану тұрғысынан
жазылған. Әрбір палеолит ескерткішіне талдау жасалып, техникалық
типологиялық классификация жасаумен тас бұйымдардың толық тізімі беріледі.
Классификация жасауға Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген жұмыстар негізінде
табылған тас бұйымдар алынады.
1958 ж. Х. А. Алпысбаев Шымкент қаласынан солтүстікте 143 км жердегі
Қарасу елді-мекенінен солтүстік-батысқа қарай Арыстанды өзенінің оң жақ
жағалауында орналасқан Қарасу тұрағы ашты. Кейін тұрақ Ш. Ш. Уәлихановтың
есімімен аталды. Ескерткіште бес мәдени қабат бар екені анықталып, тұрақ
кейінгі палеолит кезеңімен мерзімделді [14].
Дарбаза ІІІ тұрағы Дарбаза ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км жерде
кішігірім биіктеу жерде орналасқан. Табылған тас заттары ерте палелоиттің
амғы немесе ашель-мустьер кезеңімен дәуірленеді [15].
Сүлейменсай табылу орындары Сүлеймансай ауылынан солтүстік-шығысқа
қарай 9 км-ге созылып жатыр. Тас құралдары жасау техникасына назар аударып
Х. А. Алпысбаев бұл ескерткішті ашель-мустьер кезеңімен топшылады [16].
Дәуренбек табылу орындары ескерткіштері өзі аттас бұлақтан солтүстік-
батысқа қарай 1,5-3,5 км жерде орналасқан. Бұл ескерткіш тұрағында зерттеу
жұмыстарын жүргізген Х. А. Алпысбаев ескерткішті ашель кезеңіне немесе
екінші хронологиялық тобқа жатқызды [17].
1958 ж. Х. А. Алпысбаев Қызылрысбек палеолит тұрағын ашты. Ескерткіш
Жамбыл облысындағы Ақкөл елді-мекенінен (ауылынан) оңтүстікке қарай 18 км
жердегі Қызылрысбек тауларының көлденең биіктігінде орналасқан. Тұрақтан
табылған материалдарды қаратаудың басқа ескерткіштерінің материалдарымен
салыстырылып, ол ашель-мустьер кезеңіне жатқызылды [18].
1963 ж. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстан облысы Шолаққорған
ауданының Тұрлан өзенінің сол жақ жағалауынан Ащысай тұрақ орнын ашты.
Қазба барысында ошақ орындары және ондағы шағылған жануарлар сүйегі
табылған. Ескерткіштің тас коллекциясы алғашқы зерттеу барысында кейінгі
палелоит кезеңіне жатқызылды [19].
Осы жылдары Үшбас өзенінің оң жақ жағалауында орналасқан. Үшбас үңгір
тұрағы ашылды. Ескерткіште шурфтық барлау қазбасын салу барысында тас
заттарымен қатар жаңуарлардың да қаңқа сүйектері табылған [20].
Бұдан басқа Жамбыл облысының Байқадам елді-мекенінен шығысқа қарай 26
км жерден Сорколь табылу орны анықталды. Ескерткішті Х. А. Алпысбаев
кейінгі немесе жоғарғы палелоит дәуіріне жатқызды [21].
Келесі Үшбұлақ І-ІІІ ескерткіш тұрақтарын Х. А. Алпысбаев Қаратаудан
солтүстік-батысқа қарай 36 км жерден тапқан. Олардың барлығы түгелдей бұлақ
бойында орналасқан. Бұл ескерткіштерді зерттеуші мустьерлік уақытпен
мерзімдейді [22].
1973 ж. Х. А. Алпысбаевтың басшылығымен Оңтүстік Қазақстан облысының
Абай учаскесінің бұрынғы Коммунизм совхозынан 18 км жерден Жалпаксу І-ІІ
тұрақтарын анықтады [23].
Коллекция материалдарына сүйене отырып, зерттеуші бұл тұрақтарды
мустьер кезеңіне жатқызады.
Жалпақсу тұрақтарынан оңтүстік-шығысқа қарай бірнеше километр жерде
Қияқты табылу орны орын тепкен. Табылған тас материалдары ескерткіштің
мустьер кезіне жататындығын көрсетеді.
Х. А. Алпысбаев осы 1973 ж. Ұғам өзені өңіріндегі Талдысай пунктінен
тас өзектастар жинап алған еді. Жиналған тас артефактілердің бейнесі
мустьерлік уақытқа сәйкес келеді.
1973 жылдың жаз айында Х. А. Алпысбаевтың басшылық еткен экспедициясы
Жамбыл облысының Талас ауданының бұрынғы Ильич совхозының маңайынан
Қызылкіндік палеолиттік тұрағын ашқан. Ескерткіштен табылған екіжағы
өңделген шапқыш құрал, қолшапқы, дискі тәріздес өзектастар, қырғыштар және
жаңқаларға зерттеу жасап, бұл тас коллекциялар жиынтығы төменгі палелоит
дәуірінің ашель (дошель) кезеңіне жатады [24].
Осы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы бұрынғы Ленин ауданындағы
Сусынген өзенінің шығыс жағалауынан Сусынген табылу орны табылды. Теріп
алынған кішігірім тас коллекциясының жасалу техникасы оның (қолшапқылар,
жаңқа) ежелгі ашель кезеңіне жататындығын көрсеткен.
Жамбыл облысының Бүркітті өзенінің оң жақ жағалауынан оның биік
террассасынан Жаңатас палеолиттік тұрақ ескерткіші табылған. Бұл жерден ең
алғаш рет Қазақстан бойынша тісті индустрия үлгісіндегі тас заттары
ашылған. Артефактілерді саралау кезінде олардың және табылу орнының ашель-
мустьер кезеңіне жататындығы анықталды [25].
Жаңатас тас индустриясы үлгісінде жасалған заттар Жамбыл облысының
Байқадам ауылының (Саудакент қазіргі) орталығынан кездескен. Байқадам
ескерткіші де ашель-мустьер кезеңіне жатқызылған [26].
1973 жылы ашылған тұрақтар қатарында Жалғызарша І-ІІ ескерткіштері де
бар. Тұрақ Қаржантау жотасында Жігергеннен оңтүстік-шығысқа қарай 23 км
жерде орналасқан. Табылу орнынан леваллуа бейнесіндегі өзектастар мен
көптеген тас материалдары жинап алынды.
Х. А. Алпысбаев бұл ескерткіштің жасын ашель-мустьерлік уақытпен
шамалайды [27].
Жаңатас қаласынан (Жамбыл облысы) оңтүстік-шығысқа қарай 800 м жерден
1973 ж. кішігірім биіктіктің үстінен Х. А. Алпысбаев призмалық өзектас,
сопақтау пластиналар, қырғыш және жаңқалар тас заттарын жинап алған еді.
Артефактілерді зерттеу нәтижесінде Жаңатас ІІІ материалдарын зерттеуші
кейінгі немесе жоғарғы палелоитке жатқызды [28].
Кейінгі палеолитке жататын Майтөбе ескерткіші Жамбыл қаласынан батысқа
қарай 50 км жердегі бұрынғы Майтөбе совхозының маңайынан табылған.
Ескерткіштің тас заттары қарар түсті кремнийлік шикізаттан жасалған[29].
1974 ж. ашылған Оңтүстік Қазақстан облысындағы Алғабас ауданының
Жүзімдік ауылынан оңтүстікке қарай 11 км жерде орналасқан Жүзімдік тұрағы
мен осы облыстың бұрынғы Ленин ауданының Коммунизм (бұрынғы) совхозының
маңынан ашылған Жалпақсу ІІІ тұрақ ескерткіштері Ш. Ш. Уәлиханов тұрағынан
да ерте өмір сүрген екен.
Зерттелу тарихына көз жүгіртсек Қаратау жоталары мен Оңтүстік
Қазақстанның палеолит ескерткіштерінің қаншалықты жақсы зерттелгендігіне
көз жеткізуге болады.
1993 жылдан бастап бұл өңірде Қазақстан-Ресей біріккен экспедициясы
құрамында Ресей жағынан академик А. П. Деревянко мен профессор В. Т.
Петрин, Қазақстаннан академик Ж. К. Таймағамбетов жұмыс істеуде. Жұмыс екі
бағытта: палеолиттік комплекстерді іздестіру және лабораториялық
жұмыстардың басын құрайтын болып. Бұл жұмыс қазір тамаша нәтижелер беруде.
Қосқорған 1-2 және Шоқтас 1-3 ескерткіштерін зерттеу барысында алынған
материалдар Колбұлақ материалдарымен көптеген ұқсастық тапқанымен өзіндік
ерекшелік, өзгерістері де бар.
Бүгінгі таңда Қосқорған маңындағы жүздеген шаршы шақырым жерден 7 ерте
мәдениет көздері ашылды. Бұл объектілер Қосқорған-3, Қотырбұлақ ауылының
солтүстік жағындағы Шоқтас-3 объектілері. Бұл ескерткіштер оңтүстік
Қазақстан облысы Түркістан ауданының сырдария өзені мен Қаратау жотасы
аралығындағы жазықтықта табылды. Бұл табылған объектілердің бәріне де
Орталық Азияның Қызылқұм шөліне жақын орналасқан жерлеріне тән аридтық
сипатқа ие ортақ ұқсастық бар. Қаратау жотасының тау етегіндегі жазықтық,
абсолюттік биіктігі 450-250 м, дендуациялық аккумулятивті рельефке тән,
жекелей эрозиялық қалдықтар мен бор және неогендік жыныстар, ширектік
голоцендік шөгінділерден тұрады. Құрал жабдықтар жиынтығы жағынан әртүрлі
қырғыштар, мустьерлік өткір ұштықтар, кескіштер, пышақтар, тиісті құралдар,
шағыл тас бұйымдарынан тұрады.
Барлық табылған ескерткіштер тобы Қосқорған мен Шоқтас аймағында,
шамамен 100 шаршы километр жерге шоғырланған[30].
Зерттеулер нәтижесінде барлық объектілерден немесе үстірттен табылған
заттардың бойында өзара өте ұқсас элементтер жиі. Келтірілген фактілер
сондай-ақ актуализм методы (Гоби Алтайының бойында жүргізілген зерттеулер
көрсеткеніндей, бұлардың бәрі де ірі жануарларды – түйе, жылқы – алдарқатып
ұстауға әдейі жасалған әдіс екенін көрсетеді).
Қосқорған мен Шоқтас маңындағы батпақты жерлерге әдейі жасалған
алдарқату әдісі деуге негіз болады. Сол дәуір адамдарының өмір сүру
стратегиясы, батпаққа батып қалған жануарларды ұстап пайдалану тәсілін
кезектесе қолдану әдісін қолданған деген тұжырым жасауға негіз береді.
Осындай жолмен бұлақ көздері мен айнала орта тамақ табу мен күн көрудің
негізі болды. Тамақ қоры таусылған соң адамдар тобы кезекті жерге орын
ауыстырып отырды. Ол үшін Қаратау жотасында барлық алғышарттар: тамақ қоры,
ауыз су, өмір сүру мүмкіндігі толық болды. Ұсынылған гипотезаны адам
табиғат жүйесіндегі адаптациялық процесс ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді.
Осындай жолмен Қосқорған-Шоқтас мәдениеті ертедегі адамның
Қазақстандағы тас дәуірі сатысының дамуынан үлкен мәлімет береді.
Зерттеушілер алдында Қосқорған-Шоқтас индустриясының өзімен шектес
жатқан жерлермен, сондай-ақ ертедегі тіршілік етушілердің Евразия
кеңістігіндегі ертепалеолит миграциясын зерттеу жөніндегі қызығарлықтай
проблемалар туындайды. Европада бұндай құбылыс Германиядағы Бильцинглебен
және Венгриядағы Вертёшсёлеш мекендерінде айқын көрініс тапқан.
Вертёшсёлеш, Бильцинглебен (тиісті микроашель) өндірісін Қосқорған-
Шоқтас комплексімен салыстырғанда өте көп ұқсастықтарды кездестіруге
болады: материал таңдау, олардың көлемінің біркелкілігі, жасалу жүйесі, ең
соңында типологиялық ұқсастықтары. Алыс шығыста Қосқорған-Шоқтас
мәдениетіне ұқсастықтарды Қытайдағы Нихевань, Дунгуто, Сяочанлянь сондай-ақ
Чжоукоудянь ескерткіштерінен кездестіруге болады.

ІІ Қаратау жоталарының пайда болуы және
палеолиттік ескерткіштерді зерттеу
методикасы

1. Қаратау жоталарының қалыптасуының тарихи-геологиялық шарттары

Бұрыңғы Қазақ ССР ҒА Тарих, археология және этнография институтының
палеолиттік отрядының мәліметтері бойынша Қаратау жотасы Оңтүстік
Қазақстандағы ертеден-ақ ел мекендеген жер болғандығы анықталып отыр. Соңғы
жылдары мұнда жекелеген де, тобымен де, еңбек құралдарының палеолит адамы
пайдаланған нұсқалары көптеп табылады. Сонымен қатар олардың, ашельдік
дәуірден жоғарғы палеолиттік дәуірге дейін жасалғандығы да анықталды.
Қаратау жотасы – Тянь-Шянның өте ірі солтүстік батыс саласы. Ол Шақпақ
Күйікасудан (Тараз қаласынан Оңтүстік батысқа қарай 50-60 шақырым)
басталып, 30 градустың азимутпен Қызылорда облысының Дәуітқожа тауына
дейін, 40 шақырымнан астам жерді алып жатыр. 1957 жылдан бастап Х. А.
Алпысбаев бастаған экспедиция жыл сайын зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді
[31]. Осы уақыт аралығында бұл жерден палеолит адамы пайдаланған еңбек
құралдарының, олардың, ашель-мустьер дәуіріне жататындығы, яғни жасы да
анықталды. Мекендердің әсіресе Қаратаудың оңтүстік-шығыс бөлігінде
орналасатындығын баса айту керек. Қаратау жотасының бүгіні өзара саймен
бөлінген, бір-бірімен жарыса (параллель) орналасқан. Үлкен (батыс бөлігі)
және Кіші (шығыс бөлігі) Қаратау жоталарынан құралады. Жоталар солтүстік-
батыс бағытты ала созылып жатыр.
Қаратау жотасы тұтастай алғанда моноклинальды құрылым түзеді. Оның
қыраттары ассиметриялы.
Солтүстік-шығыс бөлігі оңтүстік-батыс бөлігіне қарағанда анағұрлым
келте әрі тік болып келеді. Оңтүстік-батысты бет ала ағатын су көздері суы
мол болғанымен өздерінің төменгі саласы Сырдария өзеніне көбіне жетпей
жатады. Ол өзендердің ішіндегі ең ірілері Боралдай, Бөген, Шаян, Арыстанды.
Қарастырып отырған аудандағы палеолиттік дәуірдегі географиялық
сипаттар бүгінгі күндегіге ұқсас болғанымен, кейбір бөліктері мүлде өзгеше
болғандығы байқалады. Жекелеп айтқанда, абсолютті биіктіктер мен жоталар
бүгінге қарағанда төмен болған.
Климаттық жағдайлары мен жануарлар әлемі де бүгінгі күннен өте ерекше
болған, негізгі ландшафтары бүгінгімен мүлде үйлеспейді [32].
Бірақ, ол дәуір туралы айтудан бұрын одан бұрынғы өткен дәуірді
қарастырсақ, бұл жерде адам өмір сүргені қазірше дәлелденген жоқ. Алғашқы
адамдар мұнде кейінгі плиоцен (неоген мен антропоген дәуірінің аражігі)
дәуірінде өмір пайда болуы да мүмкін.
Сонымен, Тянь-Шаньның оңтүстік-батыс салалары қарастырып отырған
жерлерде биіктігі 2000-2500 метр болып тау шыңдарын қар басып жатқан. Бірақ
Қаратау жжотасының қазіргі орнындағы таулар биіктігі Ақшағыл-Апшерон теңізі
деңгейінен 700-800 метр биіктікте болып, төбесі негізінен тегіс болған.
Теңіздің таяз сулы шығанағы таудың батысы мен солтүстік тұсына жақын ене
алып жатты.
Бұның бәрі тұтастай алғанда өлкенің климаты мен өсімдіктер дүниесінен,
жануарлар әлеміне әсер етті. Сол кезде Қаратау өңірінде өмір сүрген
оверендік мостофит пен оңтүстік пілі өзен аңғарларының орманды алқаптарын
жайлап, өсімдіктердің, ұсақ бұталары мен жапырақтарын азық етті. Оңтүстік
пілі мұнда Азияның Оңтүстігі мен Африка континентінен келуі де ғажап емес
[33].
Қырлы өлкенің кең жазықтарын үштұяқты шпарионды алмастырған бір тұяқты
Евразия жылқысы үйір-үйірімен мекен етті. Айқын континентальды шөл мен
далаларды ертедегі түйелер жайлады. Бұл жерлерде сондай-ақ страустардың
(түйеқұстың) кем дегенде екі түрі мекен еткені де айқындалып отыр. Олардың
бірінші түрі бүгінде солтүстік Африканы мекен ететін страустардар анағұрлым
ірі болса, екіншісі гиппориондық фаунадан сақталып қалғаны кішірек болған.
Бақы ғасырының аражігінде (койбын фазасы) өткен орасан зор
тектоникалық қозғалыстар палеографиялық жағдайдың өзгеруіне күшті әсер
етті. Құрылық мөлшерінің жалпы ұлғаюы жағдайында Тянь-Шянның, соның ішінде
Қаратау жотасының сілемдері биіктеуіне жағдай жасап, Апшерон шығанағы
аңғары суларының батысқа қарай ағуына ықпал етті. Атмосфералық қысым
төмендеп, нәтижесінде булану, ауаның құрғау процесі ұлғайды. Дегенмен, бұл
процесс кейінгі кезеңдерде дамыған жоқ.
Ашель дәуірінде (Ақкөл, Тәңірқазған, Бөріқазған, Кемер) геологиялық
тұрғыдан алғанда ертедегі плейстоценде Қосқорған фауналық комплексін
Тирасполь фауналық комплексіне сәйкес келетін жануарлар мекен етті.
Шөл далаларды әлі де ертедегі түйелер мекен еткенімен бұл кезде
түйеқұстар өліп бітті. Ал Стеннон жылқысының орнына звероидтық,
зюсенборнейлік, мосбахтық жылқылар келді.
Дала жануарлары комплексіне есектер енгені де белгілі. Епетейсіз, қыр
мүйізтұмсығы эласмотерий мен ертедегі бизондар биік шөпті, бұталы далалар
мен өзен бойларындағы жайылымдарды, тоғайларды мекен етті. Осындай жағдайда
маралдар да өмір сүріп, өзен аралығындағы орманды алқапты жерлерде оңтүстік
пілі өмір сүрді.
Төменгі палеолит дәуірі жануарларын Қаратау жотасына мол сулы өзендері
мен азық молшылығы, құрғақ, жағымды климат тартты. Осы жағдай бұл жерлерге
төменгі палеолит адамдарының, сол дәуірдің құрал жабдықтарын қалдырғы луына
және, мекен етуге жағдай жасады.
Ертедегі адамдардың тас құралдары Кіші Қаратаудың Солтүстік-шығыс
сілемдерінен де, Үлкен Қаратаудың Оңтүстік – батыс сілемдерінен де табылды.
Геологиялық тарихи құндылығы жағынан Арыстанды өзенінің бассейні өте
маңызды. Бұл жерлерде ашель дәуіріндегі конгломератты ширектік шөгінділер
мен мустьер дәуіріндегі тас құралдар, жағылған от орындары, жануарлар
сүйектері орта ширектік лесті саз балшық қабаттарынан табылды. Бұл
жерлерден тасқа айналған ірі және майда шағылтасты конгломераттар да
табылды.
Төменгі ширектік конгломераттар құрамында ашель дәуірінде жасалған
шақпақ тас құралдарының табылуына қарағанда бұларды жасаушы ертедегі адам
Қаратаудың жоғарғы су бастауы учаскелерін мекен еткен, сол жақтан бастау
алған Арыстанды өзенінің мол суы ағызып, конгломерат қабатын түзген деген
болжам жасауға негіз болды. Бұндай конгломераттар өзге өзендер бойынан да
кездеседі.
Яғни, ашель сатысындағы адамзат мәдениетінің дамуы, күшті жүрген
тектоникалық қозғалыстар негізінде өзен аңғарының кей жерлерінде 80-100 км
тереңдікке дейін әсер етті деп тұжырым жасауға негіз болған. Сонымен бірге
Қаратаудың солтүстік – шығыс сілемдері етегінде кейбір гидрографиялық
құрылымдар жүйесі пайда болды: куэстік жүйекшелер тілімі пайда болып
куэстаралық алаңдармен су ағуы тоқтады, бұл жерлерді палеолит адамы мекен
етті.

2.2 Палеолиттік ескерткіштерді зерттеу методикасы

Қазақстанда көптеген палеолит мәдениеттері өзіндік бірегейлігімен
ерекшеленеді және тас индустриясының жер бетінде ашық жатуы бірқатар
ғалымдардың кейбір тұғырнамасын (әсіресе стратиграфиялы ескерткіштерге
негізделген) өлкедегі тас дәуірі проблемаларын шешу үшін қолдануға болады.
Отандық тас ғасыры тарихнамасында теориялықметодологиялық мәселелер
қарастырылуы өте мардымсыз. Оған тас ғасырымен шұғылданатын мектептің енді
ғана қалыптасып келе жатқандығы себеп болса керек. Еліміздің
территориясының басым бөлігін шөлді және шөлейтті аймақтар (аридная зона)
алып жатыр. Бұл өз кезегінде тас ғасыры мәселелерін зерделеудің өзіндік
әдістерін қалыптастыра бастады. Енді осыларға тоқталып кетелік.
Орталық Азия палеогеографиясына қатысты археологиялық әдебиеттерде 70-
80-ші жылдары шөлді және шөлейтті аудандардағы көненің көзіне қатысты
пайымдаулар айтыла бастады. Оның ерекшеліктері, өзіне тән ескерткіштер
материалдарын тұжырымдау мен әдістемесі А. В. Виноградов пен Э. Д.
Мамедовтың Первобытный Лявлякан [34], А. В. Виноградовтың Древние
охотники и рыболовы Среднеазиаткского междуречья [35] және Аридная зона
Старого Света в позднем плейстоцене и голоцене [36] сынды жұмыстарында
көрініс тапқан еді. Осы жұмыстар негізінде ерте өркениеттер плейстоцен мен
голоцен кезінде аридтік климат дамуымен байланыстырыла зерделене бастады.
Ал, геохронологиялық зерттеулер геологиялық-геоморфологиялық және
хронологиялық әдістерді қолдану барысында ежелгі заман ескерткіштерінің
хронологиялық жобасын және абсолюттік жасын анықтауға жетелейді. Оған
Қазақстан палеолиттану ғылымының ірге тасын қалаушылардың бірі А. Г. Медоев
көп сүйенді. Ғалымның Геохронология палеолита Казахстана атты еңбегінде
археологиялық материалдар негізінде еліміздің территориясындағы ежелгі тас
дәуірі геохронологиясы сөз болды [37]. Оны ғалым құрастырған кезде қазынды
қабатының геологиялық жағдайын, жаңа тектоникалық қозғалыстар мен
палеогеографиялық контекстерді әрдайым ескерген. Палеолиттік заттар немесе
жекелеген үлгілерден тұратын кез келген коллекцияда зерттеуші пікірінше
геохронологиялық мәлімет бар. Оны алу немесе ашып көрсету зерттеу әдісіне,
геологиялық даму тарихының ерекшелігіне, зерттеушінің білім деңгейіне
тікелей байланысты. А. Г. Медоев: Материалды ашық жатқан және қазып
алынған деп бөлуге болмайды, алғашқысы екіншісіне, ал ол өз кезегінде жалпы
көрініске толықтырулар енгізеді, – деп жазады [38]. Осы пайымдауы арқылы
зерттеуші шөлді және көрсетіп берді. Палеолиттану мен геология әдістемесін
өз ғылыми еңбектерінде ұштастырған зерттеушілерден (В. И. Вернадский, А. П.
Павлов, В. И. Громов т. б.) А. Г. Медоевтың айырмашылығы сол, ғалым шөлді
және шөлейтті аймақтардың тас ғасыры құралдарын басқа өңірлердегі
стратиграфиясы сақталған ескерткіштер материалдарымен байланыстыра
зерттеді.
Одан басқа археологтар (Х. А. Алпысбаев, М. Н. Клапчук т. б.) да
геология ғылымының жетістіктерін кеңінен пайдаланып, тас дәуірінің бірқатар
сауалдарын шешуге талпынған еді. Қазіргі таңда бұл ғылым саласының тас
ғасыры проблемаларын шешуде зор маңызы бар деген қағида берік орнады. Оның
рөлі туралы О. А. Артюхова мен Б. Ж. Аубекеров былай деп жазады: Тас
ғасыры тұрақтарын іздеу көбіне аймақта геологиялық және палеогеографиялық
талдау жүргізуден басталады, ал тас индустриясының үлгілерін зерттеу өз
кезегінде ширектік шөщгінділердің стратиграфиясын әр дәуірге сай бөлшектеу
үшін және ескерткіштің палеогеографиялық жаңғыртпасын жасау үшін
көмектесетін басты әдістердің бірі болып табылады [39]. Зерттеушілер
тұжырымымен толық келісуге болады. Тас құралдары жатқан шөгінділер құрамын
зерттеу әдістемесінсіз тұрақ материалдарына қатысты бүгінгі күні толыққанды
мағлұмат алу қиын. Қазақстанда антропогендік стратиграфия, геоморфология,
неотектоника мен палеогеография табыстарында археологтар жүктеген
проблемалар әрдайым қамтылса, өзге де ғылыми нәтижелерге ұйтқы болар еді.
Қазіргі таңда Қазақстан территориясынан 450-ден астам палеолит
ескерткіштерінің орны анықталған. Үңгірлік тұрақтардан жекелеген тас
құралдарын қамтитын бұл көне көз куәлерін зерттеуде шөлді және шөлейттік
аймақтан табылған ескерткіштер рөлі немесе үлес салмағы қандай деген сұрақ
туындайды. Қуаң аймақ ескерткіштері ежелгі дәуірдегі мұралардың басым
бөлігін құрайды. Ал, стратиграфиясы сақталған тұрғын жайлар өте аз. Отандық
және шетелдік әдебиеттерде қуаң аймақ археологиясында аса дәлдікті қажет
ететін терминдердің бірі – мәдени қабат болып табылады. Еуразия орманды,
таулы өңірлерінде ашықлған ескерткіштердің көбінде мәдени қабат
сақталғандықтан, бірқатар археологтар мұндай ғылыми терминге аса зор мән
береді [40].
Орталық Азия табиғи жағдайына тән көптеген объектілерде мәдени
қалдықтардан тек тас бұйымдарының жер бетінде ашық жатуы, бірден алғашқы
деректеме алатын мәліметті азайтады. Өйткені сол бұйымдар жатқан жерлерде
бірнеше дәуірлердің мәдени қалдықтары аралас жатуы ғажап емес.
Жалпы алғанда, палеолит тұрақтарының далалық зерттеу әдістері объект
сипатына тікелей байланысты жүргізіледі. Мәдени қабаты бұзылған
ескерткіштерде негізгі назар сол арадағы жер жағдайымен, яғни объект
орналасқан орынмен бұйымдар байланыстырыла қарастырылады. Олай дейтініміз
сол төңіректен шикізат көздері де іздестірілді. Одан кейінгі ғылыми
талдауда әрбір нақты топтағы құрал-саймандарға кешенді сипаттама
жасалынады. Құралдар үстіңгі қабатының физикалық сақталуы, техникалық-
типологиялық көрсеткіштермен оның бір немесе бірнеше кезеңді қамтитын
коллекциядан тұратындығы анықталынады. Кей кездері ежелгі объектілердің
функционалдық-дифференциялық бөліктері анықталуы да мүмкін. Шақпақтас
қалдықтары жер бетінде жатқан жағдайда, ескерткіші қоршаған аудан
топографиясы ескеріліп квадраттарға бөлінеді де, артефактылар жинап алынады
[41].
Шөлді және шөлейтті аймақ жағдайындағы ескерткіштерде көбіне мәдени
қабат мәселесін әр ғалым әртүрлі пайымдайды. Мұндай объектілерде тек ежелгі
адам қалдырған жекеленген зат қалдықтары сақталады. Мысалы, олар: таспен
қаланған тұрғын үй іргесі, ошақ қалдықтары және басқа шаруашылық
құрылыстар, шұңқырлар, артефактылар. Олардың өзі өте аз және сирек. 1971
жылы жарық көрген К проблеме нижнепалеолитических поселений открытого типа
с разрушенным культурным слоем деген еңбек авторы И. И. Коробков [42],
мұндай объектілерді мәдени қабаты бұзылған ескерткіштер деп бөліп
көрсетті. Түрлі дефляцияға ұшыраған, жер бетінен жинастырылған материалдар
бүкіл республика региондарынан табылып отырғаны рас. Әлбетте, бұл
объектілер антропоген немесе бос топырақты, әлде болмаса рельефтің басқа
тұрпаттарын шайып кеткен су не жел әсерінен бұзылуы мүмкін. И. И.
Коробковтың айтқан тұжырымын шөлді және шөлейтті аймақтарда ашық жатқан
көне дәуір куәларына телуге болады ма? Онымен көптеген зерттеушілер келісе
қоймайды [43]. Өйткені көптеген объектілерде мәдени қабат мүлдем жоқ.
Сақталған материалдар көбінен тек тас құралдары ғана.
Аталмыш мәселеге О. А. Артюхова, А. П. Деревянко, В. Т. Петрин, Ж. К.
Таймагамбетов секілді археологтар да назар аударып, үстіңгі
(поверхностный) мәдениет бөлік, немесе артефактылардың үстіңгі бетте
жатуы сынды өз терминдерін ұсынды. Олардың пікірінше мәдени бөлік қысқа
мерзімде, мәдени горизонт ұзақ уақытты қамтиды. Соңғысынан жас мөлшері
ондаған және жүздеген мыңжылдықтарды айғақтайтын бірнеше дәуір бұйымдарын
ұшырастырумыз ықтимал. Бұл ғалымдардың пайымдауынша, үстіңгі мәдени
горизонттың негізгі нышандары мынадай: 1) мәдени қалдықтар бос топырақта
жатпайды; 2) мәдени қалдықтар аралас, диахронды; 3) басты компонент – тас
құралдары [44].
Аты аталған ғалымдар тұжырымдамасын қолдауға болатын болса да,
біздіңше үстіңгі мәдени горизонт термині әлі де тайыз. Оның орнына
аралас мәдени қабат кешені сөзін қолданған дұрыс секілді. Себебі
Қазақстан жерінен табылған ескерткіштерден алынған коллекциялар кем дегенде
екі түрлі дефляцияға ұшыраған (Семізбұғы-2 т. б.). Ал, ол ескерткіштің екі
мерзімдік шегін аңғартады.
Тағы бір маңызды методикалық мәселе, артефактілері жер үстінде жатқан
ескерткіштерді адам қызметіне қарай бөлу болып табылады Барлығын
ескерткіш жиынтық атауымен атағанымызбен, өз ерекшеліктеріне қарай
нақтылай түскеніміз де жөн. Оларды бір-бірінен айыратын тас құралдар
пайызының үлесі болып табылады. Уақытында А. Г. Медоев республика
территориясында орналасқан ескерткіштерді тұрақ және тұрақ-шеберханаларға
бөлген еді [45]. Әрине онысы өткен ғасырдың 60-шы жылдардағы жетістіктеріне
ғана сай бөлінген болатын. Кейінгі еңбегінде ескерткіштерді тұрақ, аңшы
лагері, тас қашалған орын (каменоломня), шеберхана деп ажыратып көрсетті.
Бүгінгі күні зерттеушілер (А. П. деревянко, В. Т. Петрин, Д. Цэвэндорж т.
б.) Азиядағы шеберхана, қоныс, тұрақ және шеберхана деп жіктеп отыр.
Каменный век Монголии: палеолит и неолит монгольского Алтая атты кітаптың
авторлары (А. П. Деревянко т. б.) қоныс-шеберхана мен қонысқа түсініктеме
беріп кеткен. Қоныс-шеберхана сипаты: 1) үлкен алаңға жайылып жатады; 2)
тас заттар құрамында алғашқы жаңқаланған бұйымдардың басым болуы; 3) еңбек
құралдар жиынтығының өте аз болуы. Қоныстардың төмендегідей белгілері бар:
1) табылған заттар үлкен алаңда жайыла орналасады; 2) тас құралдар
жиынтығында құралдар мен олардың қалдықтары басымырақ; өзектастар аз.
Жалпы, мұндай ескерткіштер көп емес [46].
Шөлді және шөлейтті, аймақтар, ескерткіштерін зерттеу методикасына
қатысты тағы бір Каменный век Монголии: палеолит и неолит северного
побережья Долины озер деген еңбекте жоғарыдағы жұмыс авторлары барлық
соңғы ғылыми жетістіктерді саралай келіп тұрақ пен шеберханаға да анықтама
жасады. Авторлардың (А. П. Деревянко, В. Т. Петрин т. б.) пікірінше,
тұрақтың белгілері мынадай: 1) заттар жиналған жер көлемі аса үлкен емес;
2) тас бұйымдары онша көп емес, тек кейбір жеке құралдар тобының
басқаларына қарағанда көптігі. Ал шеберхана белгілері болса: 1) сол маңайда
құралдар дайындауға жарамды шикізат көздерінің болды; 2) түрлі дәуірді
қамтитын артефактылар санының көп болуы; 3) бастапқы кезде дайындалған
өзектастар, бір және екі рет өңделген ірі жарықшақтардың көп
ұшырасатындығы; 4) құралдар санының аздығы немесе тіпті
кездеспейтіңдігі. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.