Лизинг-іскерлік қарым-қатынастың бір түрі
1.Лизиигттің теориялың негіздері
1.1. Лизинг түсінігінің мәні мен маңызы
1.2 Коммерциялық банктің лизингілік операциясы
1.1. Лизинг түсінігінің мәні мен маңызы
1.2 Коммерциялық банктің лизингілік операциясы
«Лизинг» термині ағылшынның «to lease» деген етістігінен шыққан мағынасы «арендаға алу». Лизингтерминінің көптеген анықтамасы бар бірақ ол анықтамалардың барлығы лизинг формаларын толық сипаттай алмайды. Лизинг қаржы коммерциялық , құқықтық, техникалық аспектілерге ие.
Әртүрлі саладағы мамандар (юристтер, коммереанттар мен кәсіпкерлер маркетолог, банкир, сыртқы экономикалық сала кызметкерлері.) лизингті инвестицкялық - банктік немесе арендалық кейде іскерлік қызметке жатқызады.
Лизинг-іскерлік қарым-қатынастың бір түрі, өйткені лизинг шаруашылық тәжрибеге нақты өнген өнім откізудің, инвестициялаудың басты формасы. Мұндай тар және біржақты анықтамалар мен лизинг- бұл аренда , қаржыландыру, несиелеу, тауар өткізу лизингтің көп жақтың табиғаты мынадай жаңа жұптардың құрылуына себеші болып отыр. Олар лизинг иесие , несие - аренда, аренда -сату, лизинг - сатып алу, жалдау сатып алу сату - қарсы лизинг, сатып алу- лизнг.
Сондықтан кейбір жағдайда лизинг сауда қаржылық немесе қаржылық - экономиқалық операция ретінде жүреді. Австралиялық бизнесмен Вольфганг Хойлер өзінің «Еуропадағы бизиесті қалай жасау керек» деген кітабында мынадай сұрақ қойған: «Лизииг аренда келісім шарты ма, әлде несие келісімі ме?» - жауап: «Жалпы лизинг ерекше келісім. жоғарыда аталғанның екеуін де қамтиды.»
Е. Кабатов, Е. Чермаков, В. Перов сияқты «Лизинг» түсінігін кеңінен талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг - бұл күрделі, кешенді келісімдік қатынас, өйткені онда екі немесе одан да көп келісімдер қамтылады ( сату -сатып алу және мүлікті жалға беру келісімдері) .
Е.Чермакортың тұжыры бойынша. мүлікті жалға беру лизинг мәнінің өзегі болып табылады. Ал қосымша қызметті мүлікті сату - сатып алу қатынастары атқарады. Экономиқалық мәні бойынша лизинг қаржылық операцияның жаңа тұрі ретінде қарастырылады. Егер лизингті белгілі бір уақытқа қайтару негізінде арендаға алатын болсақ, онда біз оны негізгі құралдарға жасалған тауарлық кредит ретінде қарастыруымыз керек.
Өз қаржылық ресурстарын пайдалану мен банктік несиенің баламасы ретінде, лизинг капиталға салымды қаржыландырудың өзіндік ерекше формасы болып табылады. Бұл процесс өнеркәсіптік кәсіпорынға бірденнен көп қаржылық шығындалмай ақ қажетті мүлікті сағып алуға және негізгі құралдарды үздіксіз жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі саладағы мамандар (юристтер, коммереанттар мен кәсіпкерлер маркетолог, банкир, сыртқы экономикалық сала кызметкерлері.) лизингті инвестицкялық - банктік немесе арендалық кейде іскерлік қызметке жатқызады.
Лизинг-іскерлік қарым-қатынастың бір түрі, өйткені лизинг шаруашылық тәжрибеге нақты өнген өнім откізудің, инвестициялаудың басты формасы. Мұндай тар және біржақты анықтамалар мен лизинг- бұл аренда , қаржыландыру, несиелеу, тауар өткізу лизингтің көп жақтың табиғаты мынадай жаңа жұптардың құрылуына себеші болып отыр. Олар лизинг иесие , несие - аренда, аренда -сату, лизинг - сатып алу, жалдау сатып алу сату - қарсы лизинг, сатып алу- лизнг.
Сондықтан кейбір жағдайда лизинг сауда қаржылық немесе қаржылық - экономиқалық операция ретінде жүреді. Австралиялық бизнесмен Вольфганг Хойлер өзінің «Еуропадағы бизиесті қалай жасау керек» деген кітабында мынадай сұрақ қойған: «Лизииг аренда келісім шарты ма, әлде несие келісімі ме?» - жауап: «Жалпы лизинг ерекше келісім. жоғарыда аталғанның екеуін де қамтиды.»
Е. Кабатов, Е. Чермаков, В. Перов сияқты «Лизинг» түсінігін кеңінен талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг - бұл күрделі, кешенді келісімдік қатынас, өйткені онда екі немесе одан да көп келісімдер қамтылады ( сату -сатып алу және мүлікті жалға беру келісімдері) .
Е.Чермакортың тұжыры бойынша. мүлікті жалға беру лизинг мәнінің өзегі болып табылады. Ал қосымша қызметті мүлікті сату - сатып алу қатынастары атқарады. Экономиқалық мәні бойынша лизинг қаржылық операцияның жаңа тұрі ретінде қарастырылады. Егер лизингті белгілі бір уақытқа қайтару негізінде арендаға алатын болсақ, онда біз оны негізгі құралдарға жасалған тауарлық кредит ретінде қарастыруымыз керек.
Өз қаржылық ресурстарын пайдалану мен банктік несиенің баламасы ретінде, лизинг капиталға салымды қаржыландырудың өзіндік ерекше формасы болып табылады. Бұл процесс өнеркәсіптік кәсіпорынға бірденнен көп қаржылық шығындалмай ақ қажетті мүлікті сағып алуға және негізгі құралдарды үздіксіз жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
Лизинг термині ағылшынның to lease деген етістігінен шыққан мағынасы
арендаға алу. Лизингтерминінің көптеген анықтамасы бар бірақ ол
анықтамалардың барлығы лизинг формаларын толық сипаттай алмайды. Лизинг
қаржы коммерциялық , құқықтық, техникалық аспектілерге ие.
Әртүрлі саладағы мамандар (юристтер, коммереанттар мен кәсіпкерлер
маркетолог, банкир, сыртқы экономикалық сала кызметкерлері.) лизингті
инвестицкялық - банктік немесе арендалық кейде іскерлік қызметке жатқызады.
Лизинг-іскерлік қарым-қатынастың бір түрі, өйткені лизинг
шаруашылық тәжрибеге нақты өнген өнім откізудің,
инвестициялаудың басты формасы. Мұндай тар және біржақты анықтамалар мен
лизинг- бұл аренда , қаржыландыру, несиелеу, тауар өткізу лизингтің көп
жақтың табиғаты мынадай жаңа жұптардың құрылуына себеші болып отыр. Олар
лизинг иесие , несие - аренда, аренда -сату, лизинг - сатып алу, жалдау
сатып алу сату - қарсы лизинг, сатып алу- лизнг.
Сондықтан кейбір жағдайда лизинг сауда қаржылық немесе қаржылық -
экономиқалық операция ретінде жүреді. Австралиялық бизнесмен Вольфганг
Хойлер өзінің Еуропадағы бизиесті қалай жасау керек деген кітабында
мынадай сұрақ қойған: Лизииг аренда келісім шарты ма, әлде несие келісімі
ме? - жауап: Жалпы лизинг ерекше келісім. жоғарыда аталғанның екеуін де
қамтиды.
Е. Кабатов, Е. Чермаков, В. Перов сияқты Лизинг түсінігін кеңінен
талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг - бұл күрделі, кешенді
келісімдік қатынас, өйткені онда екі немесе одан да көп келісімдер
қамтылады ( сату -сатып алу және мүлікті жалға беру келісімдері) .
Е.Чермакортың тұжыры бойынша. мүлікті жалға беру лизинг мәнінің өзегі
болып табылады. Ал қосымша қызметті мүлікті сату - сатып алу қатынастары
атқарады. Экономиқалық мәні бойынша лизинг қаржылық операцияның жаңа тұрі
ретінде қарастырылады. Егер лизингті белгілі бір уақытқа қайтару негізінде
арендаға алатын болсақ, онда біз оны негізгі құралдарға жасалған тауарлық
кредит ретінде қарастыруымыз керек.
Өз қаржылық ресурстарын пайдалану мен банктік несиенің баламасы
ретінде, лизинг капиталға салымды қаржыландырудың өзіндік ерекше формасы
болып табылады. Бұл процесс өнеркәсіптік кәсіпорынға бірденнен көп қаржылық
шығындалмай ақ қажетті мүлікті сағып алуға және негізгі құралдарды үздіксіз
жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
1.Лизиигттің теориялың негіздері
1.1. Лизинг түсінігінің мәні мен маңызы
Лизинг түсінігі шет ел және отандық әдебиеттерде де кәсіпкерлік
қызмет тәжрибссінде де кең қолданылады . Лизинг мәнін дұрыс түсінбеудің
арқасында және әр түрлі көз қарастар мен тұжырымдар лизингтік қатынас
жұмысына кері әсерін тигізіп отыр. Лизингтің қаржы-коммерциялық, құқықтық
және техникалық аспектілері бар. Жобамен қазіргі экономиқалық, қаржылық
әдебиеттерде 100-ден астам анықтамалары бар.
Ол анықтамаларды талдай отырып, біз лизингті тар және кең мағынада
түсіндіре аламыз, келесі белгілеріне сүйеиіп: лизинг келісім шарттарының
экономиқалық-құқықтық мазмұны, келісім мерзімі, лизинг келісімнің
обькетілер шеңбері, келісім шартқа қатысушылардыд саны мен құрамы.
Лизингтік қызмет біздің елде инвестициялық қызметгің бір түрі болып
саналады, яғни негізгі құралдарды сатып алып, оны лизингке беру. Басқаша
айтқанда лизинг бұл лизинг беруші тарапынан уақытша бос қаржысын лизинг
алушы эканомикасына салу, яғни инвестициалау болып табылады.
Келісім шарта көрсетілген негізгі құралдарды лизинг беруші сатушыдан
сатып алып, оны лизинг алушыға құнын ойлап өтеу негізінде пайдалану құқығы
мен кәсіпкерлік мақсатына қолдануға беріледі.
Лизингті беруші негізгі құралдарды сатып ала отырып, сол құралдардын
болашақта лизинг алушымеп пайдалануы қаржыландырады, ал сосын оз шығындарын
лизинггік төлемдер арқылы толтырып отырады.
Нәтижесінде лизинг берушінің инвестициялық кызметі негізінде лизинг
алушының негізгі құралдар құрамы толығады.
Әлемнің көптеген елдерінде лизнгтік қызмет инвестициялық
бағытғалғандығымен сипатталады. Лизинг механизмінің мәнін түсіндірүде әр
елде түрліше өзгешліктер бар. Көп жағдайда лизингті аренда түрінде түсінеді
немесе құрал-жабдықтың ,көлік құралдарының, өндіріс обьектілерінің ұзақ
мерзімді арендасы ретінде түсінеді. Бұлай лизингке анықтама беру оның мән
мағынасын толық ашпайды. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан
ерекшеленеді. Лизинг алушы - бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал
жабдықты ғана емсс, сонымен бірге меншік қүкығымен байланысты міндеттер
жүктеледі: мүлікке төлем, мүліктің кездейсоқ бүлінуіне байланысты отемдер,
оларды сақтандыру мен техникалық қыз.мет кореепте төлемдер. Лизинг затына
меншік құқығы лизинг берушіде қалады. Лизинг алушы арендатор сияқты әр айда
оны пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді.
Лизингке алынған заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндеттерінен
босатпайды. Сонымен бірге арендаға алғанда екі жақты келісім шарт жасалады,
ал лизингке алғанда екі немесе оданда көп жақты келісім шарт жасалады. (№1-
2 сызба )
Экономиқалық қарым-қатынаста лизингті көп жағдайда қаржылық
операция түрінде қарастырын, қор салымының бір түрі ден түсінеді. Кез
келген лизинг келісімінің негізгі өзегі қаржылық, несиелік операциялар
болып табылады.
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ ЛИЗИНГІЛІК ОПЕРАЦИЯСЫ
Қазақстан банктері игере бастаған несиелік қатынастың жаңа
формаларының біріне лизинг жатады. Бұл операция әлемдік іс-тажірибеде
кеңінен тараған.
Лизинг феномені 80-ші жылдардың басында жай ұзақ мерзімді жалгерлік
(аренда) ретінде емес, кепілдікпен несиелік қаржыландырудың, борыштық
міндеттеме бойынша есеп айырысудың және басқадай қаржылық тетіктердің
элеменітері кездесетін, жалгерлік қатынастың ықпалындағы келешегі зор
қаржыландырудың жаңа, дәстүрлі емес, қосымша жүйесі ретімде анықталды.
Лизингілік операция банк құрылымының іскерлік ортамен өдірісі
қаржыландыру бойынша ынтымақтастық құруына және әрекеттесуіне өз ықпалын
тигізетіндіктен бүгінгі қазақстандық экономикаға қажетті операция болып
табылады.
Лизингілік бизнес кәсіпкерлік қызметін айрықша саласы. Оны өзінің
мүмкіндігіне қарай қолданатын болсақ немесе іс-тәжірибеге енгізетін болсақ,
ол өндірісті техникалық жағынан қайта жарақтандырудың, қазақстандық
экономикаға қажетті операция болып табылады.
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің айрықша саласы. Оны өзінің
мүмкіндігіне қарай қолданатын болсақ немесе іс-тәжірибеге енгізетін болсақ,
ол өндірісті техникалық жағынан қайта жарақтандырудың қазақстандық
экономиканы құрылымдық тұррғыдан қайта құрудың, нақты сапасы жоғары
тауарлармен қамтамасыз етудің аса қуатты импульсіне айналуы мүмкін.
Оны шаруашылық іс-тәжірибесінде қолданудың нәтижесінде қолданудың
нәтижесінде қол жеткізүге болатын лизингілік мәміленің тиімділігі нмынада
лизинг алған кәсіпорын өзінің қаржылық жағдайын жақсартады, инвестициялық
процесті жандандырады, шағын және орта бизнестің бәсекеге жамдылығын
арттырады.
Лизинг идеясы ежелгі замандарда пайда болған. Тарихшылар мен
экономистердің пікіріне тоқталсақ, лизингілік мәмілелер біздің дәуірімізге
дейін көне Шумер мемлекетінде бекітілген. Лизинг идеясы біздің дәуірімізге
дейінгі Аристотельдің Байлық меншік құқығынан емес, пайдаланудан тұрады
дейтін трактатында қозғалғанын тарихшылар растап отыр.
XVIII ғасырда Венецияда лизинг операциясына ұқсас мәмілелер болған:
венециандықтар саудагерлер мен сауда кемелерінін иелеріне сол кезде қымбат
тұратын якорьды жалға берген. Жүзу аяқталғаннан кейін Шойыннан жасалған
құндылықтар өз иелеріне қайтарылған, ал олар закірді (якорь) қайтадан
жалға беріп отырған.
Экономиқалық лексиконға лизинг терминінің енгізуі Белл телефон
компаниясының операцияларымен байланыстылып қарастырылады: І877 жыл бір
компанияның басшылығы телефон аппараттарын сатуды тоқтатып, оларды жалға
беру туралы шешім шығарады.
Алайда, лизингілік операцияларды негізгі қызметіне айналдырған алғашқы
қоғамдастық 1952 жылы Сан-Франциекодағы американдық Юнайтед стейте лизинг
корпорейшн компаниясымен құрылды әрі АҚШ осылайша жаңа бизнес түрінің,
ішінара банктік жаңа бизнес түрінің отанына айналды.
60-шы жылдың ортасында бұл елдегі лизингілік операциялар 1 млрд
долларды құраса, 80-ші жылдың аяғында 110 млрд доллардан асты, яғни, ғасыр
ширегінде 100 еседен көп артты. Жалдау бойынша операциялардың шапшаң өсуіне
лизингілік мәміле бойынша серіктестер алатын белгілі бір артықшылықтар
себеп болды.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шаруашылық
жүргізуші субъектілерге арналған лизингілік операция өндірісті техникалық
жағынан қайта жарақтандыруда артықшылыққа ие операция болып саналады.
АҚШ-та лизинг экономиқалық бизнестің негічгі түрлерінік: біріне айналды.
Жаңа лизингілік компаниялардың шапшаң өсуі және лизингілік келісімшарттағы
шарттардың әр алуан түрленуі әр түрлі экономика салаларындағы
кәсіпкерлердің инвестициялық қаражатты алуына мүмкіндік беретін әр түлі
нұсқаларын анықтап берді.
Кейін лизингілік компания қаржы-лизинг қоғамы атауына ие болды. Ол
өндірушілердің өнімдерін жалға беру арқылы өткізіп, мәмілелерді
қаржыландырды әрі онымен байлапысғы қатерді бөлісті.
Батыс Еуропада алғашқы қаржы-лизинг қоғамы 50-ші жылдың соңыңда 60-шы
жылдың басында пайда болды. Алайда, азаматтық сауда және салық зандарында
лизингілік операция статусының анықталмауы оның дамуын тежеді.
Салық заңыңда лизингілік келісімшарттың статусы құқықтық тұрғыдан
бекітілгеннен кейін ғана бұл операция түрі жоғары қарқынмен дамыды.
Мысалы, Локафране алғашқы француздық лизинг компаниясы 1982 жылы
құрылды, ал бұдан төрт жыл өткеннен кейін олардың саны 30-дан асып кетті.
1987 жылы бұл елде жылдық контракт мөлшері шамамен алғанда 57 млрд франкті
кұрайтын, жылжылмалы мүлік (негізінен - машина, құрал-жабдық, қолік
құралдары) операцияларына мамаиданған 56 лизингілік компаиия, сонымен
бірге, өндірістік тағайындаудағы үй-ғимарат, құрылғы, жылжымайтын мүлік
операцияларына маманданғам лизингілік компания болды. Аталмыш компаниялар
слдің аргға қалған аудандарының экономиқалық дамуында улкеи рөл ойнады.
Француз мемлекеті бұл компаниялардың қызметін аймақтық саясаттың бір бөлігі
ретінде қарастырып, оң баға беріп отыр.
Лизингілік компаниялардың қызметін ынталандыру оларды салықтан
біртіндеп босату, ықтимал залалдардың орнын толтыруға арналған арнайы
қорлар құру және т.б. жолдарымен жузеге асырылады. Францияда аса ірі
лизиигілік компанияларға Локафранс, Слибай, Локабай, Софимобай.
Олиминико және т.б. жатады.
Италияда алғашқы лизингілік компания 1963 жылы құрылды, алайда
жалгерлік бойынша операциялардың ең шапшаң өсімі кейінірек - 70-80-ші
жылдары байқалды. Италия жалгерлік мекемелердің көп болуымен ерекшеленеді.
80-ші жылдың екінші жартысында бұл елде жуық шамамен екі мыңдай лизингілік
компания болды, олардың көбісі шағын және орта компаниялар Олардың ішінде
аса ірі лизингілік компаниялардың саны - 50. Бұл ірі компаниялар - Ассима
ұлттық ассоциацияның мүшелері. Бұл кезеңде ондаған аса ірі итальяндық
лизингілік компанияның үлесіне барлық операция мөлшерінің 80%-і тиесілі
болды. Елдің 30 мыңнан да көп кәсіпорынға өз қызметтерін ұсынатын аса ірі
лизингілік компаниялары - Локафит, Итализ, Гентро лизинг,
Савализинг, Лоқат.
60-шы жылдардың басында лизингілік бизнес Азия құрлығында да дамыды.
Бүгінгі танда әлемдік лизингілік кызмет көрсету нарығының негізгі
бөлігі АҚШ - Батыс Еуропа - Жапония үшбұрышына шоғырланған. Батыс
Еуропада лизингті кебінесе мамандандырылған лизингілік компаниялар береді.
75-80% жағдайда оларды банк бақылайды немесе олардың еншілес қоғамы болып
табылады.
Қызмет көрсетулерді қаржыландырудан сату-сатып алу, лизинг және қарыз
комбинациясын қамтитын қьпмет көрсетулердің пакетіне дейін лизингілік
операцияларды ұлғайту Жапонияға тән болып отыр. Бұл қызмет көрсетулер
кешенді лизинг атауына ие болды.
Лизингілік қызмет көрсетудің халықаралық нарықпен серпінді нарық
ретінде саналады. Сарапшылардың берген бағасы бойынша, 1988 жылдың басында
лизинг жағдайьінда негізгі құрал-жабдықтар 250 млрд долларға сатылған, ал,
1979 жылц бар-жоғы 50 млрд долларға ғана сатылған.
90-шы жылдары машина және құрал-жабдықка салынған капитал салымының
жалпы сомасында лизинг үлесіне тигене АҚШ-та 25-30%, Англия, Франция,
Швеңия, Испания - 13-17%, Италия, Голландия - 12-14%, Австрия, Дания,
Норвегия - 8-10% Жапония - 8-10%. Жапонияда лизингілік мәміленің мөлшері
1980-1988 жылдары 6 есе өсті, ал, лизингілік операциялардың жыл сайынғы
өсімі - 25-30%.
Сонымен қатар Еуропалық лизинг нарық шапшаң даму үстінде
болса да қарқыны жағынан АҚТІІ-тан, Азия-Тынық мұхиты аймағына әрі
Австралиядан артта қалып қояды.
Австралияда жалпы өнеркәсіптік капитал салымының 33%-і лизинг
негізінде жүзеге асырылады. АҚШ-ға баспа және энергия құрал-жабдығының, ЭЕМ-
ның көп бөлігі лизинг шартымен сатып алынған. Әуе-көлік құралдарына келетін
болсақ, соңғысының үлесі 58%-ті құрайды, ал жолаушылар мен станоктар - 50%.
Лизинг жылдам өзгеретін технология мен есептеуші техника салаларында,
сондай-ақ автомобиль құрастыруда, байланыс құралдарының өндірісінде,
әлектрондық құрал жабдық және т.б. кеңінен тараған.
Қазіргі заманға халықаралық лизинг институттарының көптеп құрылуы тән
болып отыр. Мәселен, Еуропалық лизинг қоғамының бірлестігі (штаб-пәтері
Брюссельде) 17 еуропалық мемлекеттің қоғамдары мен одақтарын қамтиды.
Бірқатар мемлекеттің үкімет органдары лизингті шағын бизнесті
қолдаудың айрықша формасы ретінде пайдаланады. Мысалы, Жапонияда шағын
кәсіпорындарға лизиисілік кьпмет көрсетуді қамтамасыч ететін орғандар
жүйесі арнайы құрылған. Ішінара, 1966 жылы мекемеге айналған лизингілік
құрал-жабдық жүйесі ұлттық және префектуралық үкіметтің несие берушісі
ретінде қатысады.
Ресейде лизинг көпке шейін салыстырмалы түрде аз мөлшерде тек
халықаралық сауда-саттықта ғана қолданылып келген болатын. Сонымен қатар,
кәсіпорындар мен ұйымдардың зерттеуі тұтынушылардың көп бөлігінің
жалдау шартында машинаға, құрал-жабдыққа және өзге де техникаларға
мұқтаж екендігін көрсетіп берді. Мамандандырылған лизингілік
кәсіпорындарының (Арендомаш, Колумб, Имтер лазер лизинг) және
лизинг комланияларының (Россия, Молдово-лизинг) құрылуы, коммерциялық
банктердің осы операция түрін белсенді түрде қолға алуы
Ресейдегі лизингілік қызмет көрсету нарығынық іргетасын (негізін)
қалап берді, Мәселен, 1990 жылдың III тоқсанында Ресейдегі коммерциялық
банктер жүзеге асырған лизингілік операциялардың мөлшері 55,1 млн рубльді
құрады. Банк ісі 1989 жылдың 1 шілдесінде сатып алынған мүліктің мөлшері
220 есеге өссе, 1990 жылдың басында - 6 есе, 1991 жылы - 2,9 есе өсті. 1996
жылдың 1-қантарындағы лизингілік операциялардың мөлшері 670,5 млрд рубльді
құрады, ал, лизингілік компаниялардың саны - 250.
Сонымен бірге, мынаны да айта кету керек: инфляция қарқынының жоғары
болуы, салық заңының тұрақсыздығы, лизингілік операцияларды реттейтін
нормативтік ақтілердің болмауы осылардың соңғысы өте қатерлі сипатта
болғандықтан, бұл Қазақстанда қаржылық (капиталдық) лизингтің дамуына
кедергі келтіреді.
Көптеген коммерциялық банктер лизингілік келісімшарттарды алға тартып,
табысы жоғары тауарлардың (ЭЕМ, бейне-техника, автокөлік құ-ралдары)
сатылуы бойынша мәмілелерді жасырады. Коммерциялық банктердің лизингке өзге
қызмет түрлерін жатқызуы секілді тенденция (үрдісі) байқалады. Мұны өзінің
құрылымы жағынан ең күрделі қаржылық операция болып табылатын лизинг
бойынша операцияның ерекшеліктерін олардың жете білмеуімен байланыстырып
түсіндіруге болады.
Лизингілік мәміленің мәні. Әлемдік іс-тәжірибеде лизинг термині ұзақ
пайдалануға жарайтын тауарларды жалдауға не-гізделген әр түрлі мәмілелерді
белгілеуде пайдаланылады. Жалдау келісімшарты бекітілген мерзімге қарай
жалгерлік операцияның үш түрі бөліп көрсетіледі:
1. Қысқа мерзімді жалдау (рейтинг)- 1 күннеи 1 жылғадейін,
2. Орта мерзімді жалдау (хайринг) - 1 жылдан 3 жылға дейін,
3. Ұзақ мерзімді жалдау (лизинг) - 3 жылдан 20 жылға дейін және одан
да ұзақ уақытқа. Машинаның және құрал-жабдықтың ұзақ мерзімге жалға алынуы
немесе барлық келісімшарт мерзімінде жалға берушінің өзге біреуге жалға
берілген мүлкіне меншік құқығы сақталатын, өндірістік тұрғыдан пайдалану
мақсатында жалға алынатын машинаның және құрал-жабдықтың келісімшарты
лизинг ретінде ұғындырылады. Оның үстіне, лизингті үшінші тұлға үшін
мүлікті сатып алып, оны ұзақ мерзімге оған жалға беретін мамандандырылған
(лизингілік) компанияның делдалдығы арқылы негізгі қордағы салымдарды
қаржыландырудың өзіндік ерекшелігі бар формасы ретінде қарастыруға болады.
Осылайша, лизинг компаниясы жалға берушіні несиелейді десе де болады.
Сондықтан да лизинг кейде несие-жалдау (креди-бай - фр.) деп аталады.
Тауардың меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға өтетін сату-сатып алу
келісімшартынан айырмашылығы лизингте жалға алынған заттың меншік құқығы
жалға берушінің өзінде қалады, ал, лизинг алушы оның тек уақытша пайдалану
құқығына ие болады. Лизингілік келісімшарттың мерзімі аяқталғанда лизинг
алушы мәміле объектісін келісімді бап бойынша сатып ала алады немесе
лизингілік келісімшартты жалғастыра береді немесе құрал-жабдықты
келісімшарт мерзімі аяқталғанда өз иесіне қайтарады.
Экономиқалық тұрғыдан алғанда, лизинг құрал-жабдықты сатып алу үшін
ұсынылатын несиеге ұқсас.
Негізгі қордағы несиеде қарыз алушы борышты өтеуі үшін төлемдерді
белгіленген мерзімде төлейді, мұнда банк несиенің қайтарылуын қамтамасыз
ету ушін несиеленген объектінің меншік құқығын ссуда толық өтелгенше өзінде
қалдырады. Ал, лизингте жалға беруші жалға алынған мүлікке тек келісімшарт
мерзімі біткенше ғана және олардың жалға алған мүліктің қүнын толық
төлегенше ғана иелік сте алады. Алайда мұндай ұқсастық тек қар-жылық
лизингке ғана тән. Лизингтің түрі болып табылатын оперативтік лизинг құрал-
жабдықты классикалық жалға алуға ұқсас келеді
Өзінің заңды формасында лизингілік мәміле инвестициялық құндылықтардың
ұзақ мерзімді жалға алудың өзінше өзгешелігі бар түріне жатады.
Лизингілік операцияны дәл анықтаудың іс-тәжірибеде маңызы жоғары,
өйткені оны рәсімдеудің заңмен белгіленген ережесі сақталмайтын болса, ол
лизингілік мәміле ретінде танылмайды. Бұл операция қатысушылары үшін
бірқатар жағымсыз қаржылық салдарды тудырады.
Лизинг түрлері және лизингілік операцияларды жіктеу шетелдік
және отандық теория мен іс-тәжірибеде маңызды мәнге ие.
Лизинг түрлері оның жіктелу белгілеріне қарай бөліп көрсетіледі.
Жіктеу белгілеріне жататындар:
• мәмілеге қатысушылардың құрамы;
• лизингке берілген мүліктің тұрпаты;
• мүліктің өтелу деңгейі;
• амортизация шарты;
• қызмет көрсету ауқымы;
• операция өтетін нарық секторы;
• салықтық және амортизациялық жеңілдіктер іс қатынасы;
• лизингілік төлемдердің сипаты.
Мәмілеге қытысушылардың (субъектілердің) құрамына қарай лизинг
мыналарға бөлінеді:
- тікелей лизинг, онда мүліктің меншік иесі (жеткізуші)
лизингке объектіні дербес береді (екі жақты мәміле);
- жанама лизингте мүлік делдал арқылы беріледі. Бұл жағдайда
классиқалық үш жақты мәміле (жеткізуші - лизинг беруші - лизинг алушы)
немесе брокерлік фирма, трастық компания, қаржыландырушы мекеме және т.б.
қатысушылармен көп жақты (4-тен 6-7-ге дейін) мәміле - аса ірі әрі күрделі
мәміле орын алуы мүмкін.
Тікелей лизингтің жеке жағдайына қайтарылатын лизингті жатқызуға
болады. Оның ерекшелігі мынада: мүліктің меншік иесі меншік құқығын
келешектегі лизинг алушыға сату-сатып алу шартымен береді, яғни оны сата
отырып, бір мезгілде онымен осы мүліктің пайдаланушысы ретінде қарым-
қатынас жасайды. Бұл жағдайда жеткізуші мен лизинг алушы бір ғана заңды
тұлға болып табылады.
Мүліктің тұрпатына қарай лизинг былайша бөлінеді:
- жылжымалы лизинг (машиналы-техникалық лизинг);
- жылжымайтын лизинг.
Мүліктің өтелу деңгейіне қарай лизингті былай бөліп көрсетуге болады:
- толық өтелетін лизинг, онда бір келісімшарттың әрекет ету мерзімі
ішінде лизинг берушіге жалға алынған мүліктің құны толық төленеді;
- толық өтелмейтін лизинг, бір келісімшарттың әрекет ету мерзімі
ішінде жалға алынған мүлік құнының тек бір бөлігі ғана өтеледі.
Амортизацияның шартына қарай толық амортизацияланатын лизинг болады
және осыған орай, лизинг обьектісінің құны толық төленеді.
Лизингтің формаларын екі негізгі түрге біріктіруге болады: оперативті
лизинг және қаржылық лизинг.
Оперативті лизинг - бұл жалгерлік қатынас, онда жшіға берілген затты
сатып алумен және үстаумен байланысіы лизинг берушінің шығындары бір
лизингілік контрактінің әрекет ету мерзімі ішінде жалгерлік төлеммен
етелмейді.
Оперативті лизингке мынадай негізгі белгілер тән:
- лизинг берущі езінің барлық шығынын бір лизинг алушыдан түсетін
лизингілік төлемдердің есебінен егеуге (орнын толтыруға) ұмтылады;
- лизингілік келісімшарт, әдеттегіше 2-5 жылға бекітіледі, бұл құрал-
жабдықтың заттай тозу мерзімінен аз және оны лизинг алушы кез келген
уақытта бұза алады;
- мәміле объектісінен айырылып қалудың немесе оны бүлдіріп алудың
қатері негізінен лизинг беруиінің жағында болады. Лизингілік келісімшартта
берілген мүліктің бүлінбеуіне лизинг алушының белгілі бір дәрежеде жауапты
болатындығы қарастырылады, алайда, оның мөлшері мүліктің бастапқы бағасынан
көп төмен;
- лизингілік төлемнің мөлшерлемесі әдетте қаржылық лизингке қарағанда
жоғары болады. Бұлай болатын себебі: лизинг беруші шығын өтелімділігінің
толық кепілдемесіне ие болмағандықтан өз қызметінің бағасын кетеру жолымен
әр түрлі коммерциялық қатерлерді (құрал-жабдықтың барлық көлемін жалға бере
алатын жалға берушіні таба алмаудың қатері, мәміле обьектісінің сыну
қатері, келісімшартты мерзімінен бұзудың қатері) ескеруге мәжбүр болады;
- мәміленің объектісіне көбінесе ең әйгілі машина түрлері мен құрал-
жабдықтар жатады.
Оперативті лизингте лизингілік компания нақты жалға берушіні білместен
бұрын құрал-жабдықты алдын ала сатып алады. Сондықтан да оперативті
лизингпен айналысатын фирма жаңа әрі бұрыннан тұтынылып келе жатқан
инвестициялық тауарлар нарығының конъюнктурасын жақсы білуі керек.
Лизингілік компания бұл арада жалға берілген мүлікті оздері лизинг
түрінде сақтандырады және оның техникалық қызмст көрсетуін әрі женделуін
қамтамасыз етеді.
Лизингілік келісімшарттың мерзімі біткенде лизинг алушының мыналарға
мүмкіндігі бар болады:
• ең қолайлы шартпен келісімшарттың мерзімін ұзартуға;
• лизинг берушіге құрал-жабдықты қайтаруға;
• ңақты нарықтық құны бойынша сатуға келісімін берсе (опцион) лизинг
берушіден құрал-жабдықты сатып алуға. Келісімшартты бекіту барысында
лизингілік контрактінің аяқталу сәтіндегі мәміленің қалғаи нарықтық қүнын
алдын ала дәл анықтау мүмкін емес, сондықтан да лизингілік форма құрал-
жабдық нарығының коньъктурасын жақсы білуі керек.
Лизинг алушы мүлікті иеленумен байланысты, мысалы, онын сапа жағынан
тозуымен, өндірілген өнімге деген сүраныстың өзгеруіне қарай пайдалылықғың
кемуімен, құрал-жабдықтың сынуы, құрал-жабдықтың бос тұрып қалуы және
жөндеуден өтуі салдарынан туындайтын тікелей және жанама өнімсіз шығынның
артуымен байланысты қатерлерден оперативті лизингтің көмегімен қашып
қүлылуға ұмтылады. Сол себепті де лизинг алушы оперативті лизингті мына
жатдайларда қолайлы деп санайды:
• жалға алынған мүліктің пайдалануынан түсетін ұйғарынды табыс оның
бастапқы бағасьпі отей алмайды;
• құрал-жабдық аз ғана мерзімге қажет (маусымдық жұмыстар немесе
бір жолғы пайдалану);
• құрал-жабдық арнайы техникалық қызмет көрсетуді қажет етеді;
• мәміленің объектісі ретінде жаңа, тексерілмеген құрал-жабдық
алға шығады.
Оперативті лизингтің осы айтылған ерекшеліктері оның ауыл шаруашылығы,
кен ендіру өиеркәсібі, құрылыс салу, ақпаратты әлектрондық өңдеуден өткізу
секілді салаларда қолданылуын белгілеп (анықтап) берді.
Қаржылық лизинг - бұл өзінің әрекет ету мерзімі ішінде кұрал-жабдық
амортизациясының толық құнын немесе оның бір бөлігін, лизинг берушінің
қосымша шығынын немесе пайдасын өтеуді қарастыратын келісім.
Қаржылық лизингтің негізгі белгілері:
• үшінші тараптың қатысуы (мәміле обьекгісін өндіруші немесе
жеткізуші);
• негізгі жалдау мерзімі, яғни, жалға берушінің шығынын өтеуге
қажетті мерзім ішінде келісімшартты бұзудың мүмкіндігі болмайды.
Алайда, лизинг туралы келісімде алдын-ала айтылатың (ескертілетін)
болса, іс-тәжірибеде келісімді бұзудың мүмкіндігі қарастыралады. Бұл
жағдайда операцияның қүны біршама арғатын болады;
• лизингілік келісімиің біршама ұзаққа созылатын кезеңі (әдетте бұл
мерзім мәміле обьектісінің қьпмет сту мерзіміне жақын болады);
• қаржылық лизингте мәміле объектісінің күны одетгегіше жоғары
болады.
Оперативті лизингтегі секілді контракт мерзімі аяқталғаннан кейін
лизинг алушының мыналарға:
• мәміле объектісін сатып алуға мүмкіндігі болады, алайда, оны
қалдық құны бойынша сатып ала алады;
• жаңа келісімшартты аз мерзімге және жеңілдікті мөлшерлеме бойынша
бекітуге мүмкіидігі болады;
• мәміле объектісін лизингілік компанияға қайтаруына
мүмкіндігі болады.
Лизинг алушы өз таңдауын лизинг берушіге алты айдың ішінде немесе
келісімшарт мерзімі аяқталғанша хабарлайды. Егер келісімшартта мәміле затын
сатып алу келісімі (опцион) қарастырылатын болса, онда тараптар объектінің
қалдық күнын алдын-ала анықтап қояды. Әдетте ол бастапқы кұнының 1 - 10%
құрайды, бір лизинг берушіге құрал-жабдықтың барлық құнына амортизацияны
есептеуіне құқық береді.
Қаржылық лизинг экономиқалық белгісі жағынан капиталдық салымдарды
ұзақ мерзімге банктік тұрғыдан несиелеуге ұқсас болғандықтан, қаржылық
лизинг нарығында банкпен тығыз байланысты мамандандырылған лизингілік
компаниялардың және қаржы компанияларының алар орны айрықша болады.
Бірқатар елдердің банктеріне тек қаржылық лизингпен айналысуға рұқсат
етілген. Бұл елдердің заңдарымен қаржылық лизингке жатқызылатындай
жалгерлік қатынасқа жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Мәселен, АҚШ-тың
Қаржылың есеп-шілік нормаіарының комиссия талаптарына сәйкес қаржылық
лизинг келісімшарты жауап беруі тиіс мынадай белгілер белгіленді:
1. Лизингілік келісімшарт мерзімі біткен сәтте активтерді иеленудің
құқығы лизинг алушыға табыс етілуі қажет.
2. Келісімшарт шарты объектіні бәсекелестік сауда-саттықта сатып
алудың құқығын білдіреді.
3. Лизинг мерзімі 75%-ті және жалға алынған активтер қызметінің
әлдеқайда қолайлы әрі экономиқалық жағынан негізделген мерзімін құрайды.
4. Ең аз шамадағы лизингілік төлемдердің диеконтталған қоры лизинг
беруші ұстап қалатын инвестициялық несиені шегеріп тастағанда жалға алынған
активтердің нақты құнының кем дегенде 90%-ін құрауы тиіс.
Бұл талаптар сақталмаған жағдайда жалгерлік операция оперативті лизинг
ретінде саналады әрі банк баланстың тиісті бабы бойынша ескерілмейді.
Біз лизингтің екі негізгі түрін қарастырдық. Тәжірибеде лизингілік
мәміленің көптеген формалары ұшырасады, алайда оларды лизингілік
операцияның дербес түрпаттары ретінде қарастыруға болмайды.
Лизингілік контрактілердің қалыптасқан, сақталған әрі қолданылатын
үлгілерін лизингілік мәміленің формалары ретінде ұғуға болады.
Халықаралық іс-тәжірибеде төменде келтірілген мынадай лизингілік
операцияның формалары кеңінен тараған.
Стандарт лизингісі. Лизингтің осы формасында жеткізуші (жабдықтаушы)
мәміле объектісін қаржыландырушы қоғамға сатады. Ал, қаржыландырушы қоғам
оны тұтынушыларға өзінін лизингілік компаниясы арқылы жалға береді.
Қайтарылатын лизингке құрал-жабдықпен меншік иесі оны лизингілік
фирмаға сатып, бір мезгілде бұл құрал-жабдықты одан жалға алады. Бұл
операцияның нәтижесінде сагушы жалға алушыға айналады. Қайтарылатын лизинг
мәміле обьектісінің меншік иесі ақніалай қаражатқа аса мұқтаж болған
жағдайда қолданылады және ол лизинітің осы формасы арқылы өзінің қаржылық
жағдайын жақсартады.
Жеткізуші лизингісі. Құрал-жабдық ол сатушы қайтарылатын лизингтегі
секілді лизинг алушыға айналады, алайда, жалға алынған мулікті ол смес,
басқа жалға алушы пайдаланады. Бұл басқа жалға алушыны оның өзі іздеп
табады әрі мәміле объектісін оған жалға береді. Субаренда (жалгердің өзі
жалға яғни мүліктін бір бөлігін пайда табу үшін екінші бір жалгерге уақытша
бергендігі жайлы келісім, шарт) мұндай контрактінің міндетті шарты болып
табылады.
Өтемдік лизинг. Жалдаудың төлемдері лизингілік мәміленің объектісі
болып табылағын құрал-жабдыққа дайындалған өнімдермен төленеді.
Жаңғыртылмалы лизинг. Осы формадағы лизингілік келі-сімде жалға алушының
талап етуі бойынша құрал-жабдықты оның жетілдірілген үлгілеріне кезең сайын
ауыстырып отыруы қараетырылады.
Қаражат тарту лизингісі лизинг берушінің бір немесе бірнеше пссие берушіден
жалға берілген активтердің 80%-іне дейінгі сомада ұзақ мерзімге қарыз алуын
қарастырады. Мұндай мәміледегі иесие берушілерге ұзақ мерзімге тартылған
біршама көп ресурстарға ие аса ірі коммерциялық және инвестициялық банктер
жатады.
Банкгіердің лизингілік мәмілелерді қаржыландыруы негізінен мынадай екі
тәсілмен жүзеге асырылады:
1. Қарыз. Банк бір лизингілік операцияға немесе әдетте лизингілік
келісімнің тұтас пақетін құрайтын операцияға несие бере отырып, лизинг
берушіпі несиелейді. Несиенің сомасы лизинг берушінің репутациясы мен
несиені өтей алатын кабілетіне қарай анықталады.
2. Міндетгемені сатып алу. Баик лизинг берушіден оның клиентінің
міндеттемесін шегініс (кері талап ету) құқығынсыз сатып алады. Бұл
арада жобаның тиімділігі мен лизинг алушының репутациясы
ескеріледі. Бұл тәсіл сенімді қарыз алушылар қатысатын бір жолғы аса ірі
мәміле барысында қолданылады.
Лизингілік компаниялар қатысатын жобаны қаржыландыруда банк мекемесі
кепілгер ретінде де алға шығады. Лизинг беруші алатын банк ссудасын (лизинг
алушыға қойылатын кері талап ету құқығынсыз) лизингілік мәміленің объектісі
мен лизингілік төлемдер қамтамасыз етеді.
АҚШ-та қаржылық лизинг бойынша мәміленің 85%-і жоғарыда айтылған
лизинг формасына жатады. Ол, сонымен бірге, инвестициялық тұрпаттағы
жалгерлік немесе үшінші тарап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
арендаға алу. Лизингтерминінің көптеген анықтамасы бар бірақ ол
анықтамалардың барлығы лизинг формаларын толық сипаттай алмайды. Лизинг
қаржы коммерциялық , құқықтық, техникалық аспектілерге ие.
Әртүрлі саладағы мамандар (юристтер, коммереанттар мен кәсіпкерлер
маркетолог, банкир, сыртқы экономикалық сала кызметкерлері.) лизингті
инвестицкялық - банктік немесе арендалық кейде іскерлік қызметке жатқызады.
Лизинг-іскерлік қарым-қатынастың бір түрі, өйткені лизинг
шаруашылық тәжрибеге нақты өнген өнім откізудің,
инвестициялаудың басты формасы. Мұндай тар және біржақты анықтамалар мен
лизинг- бұл аренда , қаржыландыру, несиелеу, тауар өткізу лизингтің көп
жақтың табиғаты мынадай жаңа жұптардың құрылуына себеші болып отыр. Олар
лизинг иесие , несие - аренда, аренда -сату, лизинг - сатып алу, жалдау
сатып алу сату - қарсы лизинг, сатып алу- лизнг.
Сондықтан кейбір жағдайда лизинг сауда қаржылық немесе қаржылық -
экономиқалық операция ретінде жүреді. Австралиялық бизнесмен Вольфганг
Хойлер өзінің Еуропадағы бизиесті қалай жасау керек деген кітабында
мынадай сұрақ қойған: Лизииг аренда келісім шарты ма, әлде несие келісімі
ме? - жауап: Жалпы лизинг ерекше келісім. жоғарыда аталғанның екеуін де
қамтиды.
Е. Кабатов, Е. Чермаков, В. Перов сияқты Лизинг түсінігін кеңінен
талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг - бұл күрделі, кешенді
келісімдік қатынас, өйткені онда екі немесе одан да көп келісімдер
қамтылады ( сату -сатып алу және мүлікті жалға беру келісімдері) .
Е.Чермакортың тұжыры бойынша. мүлікті жалға беру лизинг мәнінің өзегі
болып табылады. Ал қосымша қызметті мүлікті сату - сатып алу қатынастары
атқарады. Экономиқалық мәні бойынша лизинг қаржылық операцияның жаңа тұрі
ретінде қарастырылады. Егер лизингті белгілі бір уақытқа қайтару негізінде
арендаға алатын болсақ, онда біз оны негізгі құралдарға жасалған тауарлық
кредит ретінде қарастыруымыз керек.
Өз қаржылық ресурстарын пайдалану мен банктік несиенің баламасы
ретінде, лизинг капиталға салымды қаржыландырудың өзіндік ерекше формасы
болып табылады. Бұл процесс өнеркәсіптік кәсіпорынға бірденнен көп қаржылық
шығындалмай ақ қажетті мүлікті сағып алуға және негізгі құралдарды үздіксіз
жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
1.Лизиигттің теориялың негіздері
1.1. Лизинг түсінігінің мәні мен маңызы
Лизинг түсінігі шет ел және отандық әдебиеттерде де кәсіпкерлік
қызмет тәжрибссінде де кең қолданылады . Лизинг мәнін дұрыс түсінбеудің
арқасында және әр түрлі көз қарастар мен тұжырымдар лизингтік қатынас
жұмысына кері әсерін тигізіп отыр. Лизингтің қаржы-коммерциялық, құқықтық
және техникалық аспектілері бар. Жобамен қазіргі экономиқалық, қаржылық
әдебиеттерде 100-ден астам анықтамалары бар.
Ол анықтамаларды талдай отырып, біз лизингті тар және кең мағынада
түсіндіре аламыз, келесі белгілеріне сүйеиіп: лизинг келісім шарттарының
экономиқалық-құқықтық мазмұны, келісім мерзімі, лизинг келісімнің
обькетілер шеңбері, келісім шартқа қатысушылардыд саны мен құрамы.
Лизингтік қызмет біздің елде инвестициялық қызметгің бір түрі болып
саналады, яғни негізгі құралдарды сатып алып, оны лизингке беру. Басқаша
айтқанда лизинг бұл лизинг беруші тарапынан уақытша бос қаржысын лизинг
алушы эканомикасына салу, яғни инвестициалау болып табылады.
Келісім шарта көрсетілген негізгі құралдарды лизинг беруші сатушыдан
сатып алып, оны лизинг алушыға құнын ойлап өтеу негізінде пайдалану құқығы
мен кәсіпкерлік мақсатына қолдануға беріледі.
Лизингті беруші негізгі құралдарды сатып ала отырып, сол құралдардын
болашақта лизинг алушымеп пайдалануы қаржыландырады, ал сосын оз шығындарын
лизинггік төлемдер арқылы толтырып отырады.
Нәтижесінде лизинг берушінің инвестициялық кызметі негізінде лизинг
алушының негізгі құралдар құрамы толығады.
Әлемнің көптеген елдерінде лизнгтік қызмет инвестициялық
бағытғалғандығымен сипатталады. Лизинг механизмінің мәнін түсіндірүде әр
елде түрліше өзгешліктер бар. Көп жағдайда лизингті аренда түрінде түсінеді
немесе құрал-жабдықтың ,көлік құралдарының, өндіріс обьектілерінің ұзақ
мерзімді арендасы ретінде түсінеді. Бұлай лизингке анықтама беру оның мән
мағынасын толық ашпайды. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан
ерекшеленеді. Лизинг алушы - бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал
жабдықты ғана емсс, сонымен бірге меншік қүкығымен байланысты міндеттер
жүктеледі: мүлікке төлем, мүліктің кездейсоқ бүлінуіне байланысты отемдер,
оларды сақтандыру мен техникалық қыз.мет кореепте төлемдер. Лизинг затына
меншік құқығы лизинг берушіде қалады. Лизинг алушы арендатор сияқты әр айда
оны пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді.
Лизингке алынған заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндеттерінен
босатпайды. Сонымен бірге арендаға алғанда екі жақты келісім шарт жасалады,
ал лизингке алғанда екі немесе оданда көп жақты келісім шарт жасалады. (№1-
2 сызба )
Экономиқалық қарым-қатынаста лизингті көп жағдайда қаржылық
операция түрінде қарастырын, қор салымының бір түрі ден түсінеді. Кез
келген лизинг келісімінің негізгі өзегі қаржылық, несиелік операциялар
болып табылады.
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ ЛИЗИНГІЛІК ОПЕРАЦИЯСЫ
Қазақстан банктері игере бастаған несиелік қатынастың жаңа
формаларының біріне лизинг жатады. Бұл операция әлемдік іс-тажірибеде
кеңінен тараған.
Лизинг феномені 80-ші жылдардың басында жай ұзақ мерзімді жалгерлік
(аренда) ретінде емес, кепілдікпен несиелік қаржыландырудың, борыштық
міндеттеме бойынша есеп айырысудың және басқадай қаржылық тетіктердің
элеменітері кездесетін, жалгерлік қатынастың ықпалындағы келешегі зор
қаржыландырудың жаңа, дәстүрлі емес, қосымша жүйесі ретімде анықталды.
Лизингілік операция банк құрылымының іскерлік ортамен өдірісі
қаржыландыру бойынша ынтымақтастық құруына және әрекеттесуіне өз ықпалын
тигізетіндіктен бүгінгі қазақстандық экономикаға қажетті операция болып
табылады.
Лизингілік бизнес кәсіпкерлік қызметін айрықша саласы. Оны өзінің
мүмкіндігіне қарай қолданатын болсақ немесе іс-тәжірибеге енгізетін болсақ,
ол өндірісті техникалық жағынан қайта жарақтандырудың, қазақстандық
экономикаға қажетті операция болып табылады.
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің айрықша саласы. Оны өзінің
мүмкіндігіне қарай қолданатын болсақ немесе іс-тәжірибеге енгізетін болсақ,
ол өндірісті техникалық жағынан қайта жарақтандырудың қазақстандық
экономиканы құрылымдық тұррғыдан қайта құрудың, нақты сапасы жоғары
тауарлармен қамтамасыз етудің аса қуатты импульсіне айналуы мүмкін.
Оны шаруашылық іс-тәжірибесінде қолданудың нәтижесінде қолданудың
нәтижесінде қол жеткізүге болатын лизингілік мәміленің тиімділігі нмынада
лизинг алған кәсіпорын өзінің қаржылық жағдайын жақсартады, инвестициялық
процесті жандандырады, шағын және орта бизнестің бәсекеге жамдылығын
арттырады.
Лизинг идеясы ежелгі замандарда пайда болған. Тарихшылар мен
экономистердің пікіріне тоқталсақ, лизингілік мәмілелер біздің дәуірімізге
дейін көне Шумер мемлекетінде бекітілген. Лизинг идеясы біздің дәуірімізге
дейінгі Аристотельдің Байлық меншік құқығынан емес, пайдаланудан тұрады
дейтін трактатында қозғалғанын тарихшылар растап отыр.
XVIII ғасырда Венецияда лизинг операциясына ұқсас мәмілелер болған:
венециандықтар саудагерлер мен сауда кемелерінін иелеріне сол кезде қымбат
тұратын якорьды жалға берген. Жүзу аяқталғаннан кейін Шойыннан жасалған
құндылықтар өз иелеріне қайтарылған, ал олар закірді (якорь) қайтадан
жалға беріп отырған.
Экономиқалық лексиконға лизинг терминінің енгізуі Белл телефон
компаниясының операцияларымен байланыстылып қарастырылады: І877 жыл бір
компанияның басшылығы телефон аппараттарын сатуды тоқтатып, оларды жалға
беру туралы шешім шығарады.
Алайда, лизингілік операцияларды негізгі қызметіне айналдырған алғашқы
қоғамдастық 1952 жылы Сан-Франциекодағы американдық Юнайтед стейте лизинг
корпорейшн компаниясымен құрылды әрі АҚШ осылайша жаңа бизнес түрінің,
ішінара банктік жаңа бизнес түрінің отанына айналды.
60-шы жылдың ортасында бұл елдегі лизингілік операциялар 1 млрд
долларды құраса, 80-ші жылдың аяғында 110 млрд доллардан асты, яғни, ғасыр
ширегінде 100 еседен көп артты. Жалдау бойынша операциялардың шапшаң өсуіне
лизингілік мәміле бойынша серіктестер алатын белгілі бір артықшылықтар
себеп болды.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шаруашылық
жүргізуші субъектілерге арналған лизингілік операция өндірісті техникалық
жағынан қайта жарақтандыруда артықшылыққа ие операция болып саналады.
АҚШ-та лизинг экономиқалық бизнестің негічгі түрлерінік: біріне айналды.
Жаңа лизингілік компаниялардың шапшаң өсуі және лизингілік келісімшарттағы
шарттардың әр алуан түрленуі әр түрлі экономика салаларындағы
кәсіпкерлердің инвестициялық қаражатты алуына мүмкіндік беретін әр түлі
нұсқаларын анықтап берді.
Кейін лизингілік компания қаржы-лизинг қоғамы атауына ие болды. Ол
өндірушілердің өнімдерін жалға беру арқылы өткізіп, мәмілелерді
қаржыландырды әрі онымен байлапысғы қатерді бөлісті.
Батыс Еуропада алғашқы қаржы-лизинг қоғамы 50-ші жылдың соңыңда 60-шы
жылдың басында пайда болды. Алайда, азаматтық сауда және салық зандарында
лизингілік операция статусының анықталмауы оның дамуын тежеді.
Салық заңыңда лизингілік келісімшарттың статусы құқықтық тұрғыдан
бекітілгеннен кейін ғана бұл операция түрі жоғары қарқынмен дамыды.
Мысалы, Локафране алғашқы француздық лизинг компаниясы 1982 жылы
құрылды, ал бұдан төрт жыл өткеннен кейін олардың саны 30-дан асып кетті.
1987 жылы бұл елде жылдық контракт мөлшері шамамен алғанда 57 млрд франкті
кұрайтын, жылжылмалы мүлік (негізінен - машина, құрал-жабдық, қолік
құралдары) операцияларына мамаиданған 56 лизингілік компаиия, сонымен
бірге, өндірістік тағайындаудағы үй-ғимарат, құрылғы, жылжымайтын мүлік
операцияларына маманданғам лизингілік компания болды. Аталмыш компаниялар
слдің аргға қалған аудандарының экономиқалық дамуында улкеи рөл ойнады.
Француз мемлекеті бұл компаниялардың қызметін аймақтық саясаттың бір бөлігі
ретінде қарастырып, оң баға беріп отыр.
Лизингілік компаниялардың қызметін ынталандыру оларды салықтан
біртіндеп босату, ықтимал залалдардың орнын толтыруға арналған арнайы
қорлар құру және т.б. жолдарымен жузеге асырылады. Францияда аса ірі
лизиигілік компанияларға Локафранс, Слибай, Локабай, Софимобай.
Олиминико және т.б. жатады.
Италияда алғашқы лизингілік компания 1963 жылы құрылды, алайда
жалгерлік бойынша операциялардың ең шапшаң өсімі кейінірек - 70-80-ші
жылдары байқалды. Италия жалгерлік мекемелердің көп болуымен ерекшеленеді.
80-ші жылдың екінші жартысында бұл елде жуық шамамен екі мыңдай лизингілік
компания болды, олардың көбісі шағын және орта компаниялар Олардың ішінде
аса ірі лизингілік компаниялардың саны - 50. Бұл ірі компаниялар - Ассима
ұлттық ассоциацияның мүшелері. Бұл кезеңде ондаған аса ірі итальяндық
лизингілік компанияның үлесіне барлық операция мөлшерінің 80%-і тиесілі
болды. Елдің 30 мыңнан да көп кәсіпорынға өз қызметтерін ұсынатын аса ірі
лизингілік компаниялары - Локафит, Итализ, Гентро лизинг,
Савализинг, Лоқат.
60-шы жылдардың басында лизингілік бизнес Азия құрлығында да дамыды.
Бүгінгі танда әлемдік лизингілік кызмет көрсету нарығының негізгі
бөлігі АҚШ - Батыс Еуропа - Жапония үшбұрышына шоғырланған. Батыс
Еуропада лизингті кебінесе мамандандырылған лизингілік компаниялар береді.
75-80% жағдайда оларды банк бақылайды немесе олардың еншілес қоғамы болып
табылады.
Қызмет көрсетулерді қаржыландырудан сату-сатып алу, лизинг және қарыз
комбинациясын қамтитын қьпмет көрсетулердің пакетіне дейін лизингілік
операцияларды ұлғайту Жапонияға тән болып отыр. Бұл қызмет көрсетулер
кешенді лизинг атауына ие болды.
Лизингілік қызмет көрсетудің халықаралық нарықпен серпінді нарық
ретінде саналады. Сарапшылардың берген бағасы бойынша, 1988 жылдың басында
лизинг жағдайьінда негізгі құрал-жабдықтар 250 млрд долларға сатылған, ал,
1979 жылц бар-жоғы 50 млрд долларға ғана сатылған.
90-шы жылдары машина және құрал-жабдықка салынған капитал салымының
жалпы сомасында лизинг үлесіне тигене АҚШ-та 25-30%, Англия, Франция,
Швеңия, Испания - 13-17%, Италия, Голландия - 12-14%, Австрия, Дания,
Норвегия - 8-10% Жапония - 8-10%. Жапонияда лизингілік мәміленің мөлшері
1980-1988 жылдары 6 есе өсті, ал, лизингілік операциялардың жыл сайынғы
өсімі - 25-30%.
Сонымен қатар Еуропалық лизинг нарық шапшаң даму үстінде
болса да қарқыны жағынан АҚТІІ-тан, Азия-Тынық мұхиты аймағына әрі
Австралиядан артта қалып қояды.
Австралияда жалпы өнеркәсіптік капитал салымының 33%-і лизинг
негізінде жүзеге асырылады. АҚШ-ға баспа және энергия құрал-жабдығының, ЭЕМ-
ның көп бөлігі лизинг шартымен сатып алынған. Әуе-көлік құралдарына келетін
болсақ, соңғысының үлесі 58%-ті құрайды, ал жолаушылар мен станоктар - 50%.
Лизинг жылдам өзгеретін технология мен есептеуші техника салаларында,
сондай-ақ автомобиль құрастыруда, байланыс құралдарының өндірісінде,
әлектрондық құрал жабдық және т.б. кеңінен тараған.
Қазіргі заманға халықаралық лизинг институттарының көптеп құрылуы тән
болып отыр. Мәселен, Еуропалық лизинг қоғамының бірлестігі (штаб-пәтері
Брюссельде) 17 еуропалық мемлекеттің қоғамдары мен одақтарын қамтиды.
Бірқатар мемлекеттің үкімет органдары лизингті шағын бизнесті
қолдаудың айрықша формасы ретінде пайдаланады. Мысалы, Жапонияда шағын
кәсіпорындарға лизиисілік кьпмет көрсетуді қамтамасыч ететін орғандар
жүйесі арнайы құрылған. Ішінара, 1966 жылы мекемеге айналған лизингілік
құрал-жабдық жүйесі ұлттық және префектуралық үкіметтің несие берушісі
ретінде қатысады.
Ресейде лизинг көпке шейін салыстырмалы түрде аз мөлшерде тек
халықаралық сауда-саттықта ғана қолданылып келген болатын. Сонымен қатар,
кәсіпорындар мен ұйымдардың зерттеуі тұтынушылардың көп бөлігінің
жалдау шартында машинаға, құрал-жабдыққа және өзге де техникаларға
мұқтаж екендігін көрсетіп берді. Мамандандырылған лизингілік
кәсіпорындарының (Арендомаш, Колумб, Имтер лазер лизинг) және
лизинг комланияларының (Россия, Молдово-лизинг) құрылуы, коммерциялық
банктердің осы операция түрін белсенді түрде қолға алуы
Ресейдегі лизингілік қызмет көрсету нарығынық іргетасын (негізін)
қалап берді, Мәселен, 1990 жылдың III тоқсанында Ресейдегі коммерциялық
банктер жүзеге асырған лизингілік операциялардың мөлшері 55,1 млн рубльді
құрады. Банк ісі 1989 жылдың 1 шілдесінде сатып алынған мүліктің мөлшері
220 есеге өссе, 1990 жылдың басында - 6 есе, 1991 жылы - 2,9 есе өсті. 1996
жылдың 1-қантарындағы лизингілік операциялардың мөлшері 670,5 млрд рубльді
құрады, ал, лизингілік компаниялардың саны - 250.
Сонымен бірге, мынаны да айта кету керек: инфляция қарқынының жоғары
болуы, салық заңының тұрақсыздығы, лизингілік операцияларды реттейтін
нормативтік ақтілердің болмауы осылардың соңғысы өте қатерлі сипатта
болғандықтан, бұл Қазақстанда қаржылық (капиталдық) лизингтің дамуына
кедергі келтіреді.
Көптеген коммерциялық банктер лизингілік келісімшарттарды алға тартып,
табысы жоғары тауарлардың (ЭЕМ, бейне-техника, автокөлік құ-ралдары)
сатылуы бойынша мәмілелерді жасырады. Коммерциялық банктердің лизингке өзге
қызмет түрлерін жатқызуы секілді тенденция (үрдісі) байқалады. Мұны өзінің
құрылымы жағынан ең күрделі қаржылық операция болып табылатын лизинг
бойынша операцияның ерекшеліктерін олардың жете білмеуімен байланыстырып
түсіндіруге болады.
Лизингілік мәміленің мәні. Әлемдік іс-тәжірибеде лизинг термині ұзақ
пайдалануға жарайтын тауарларды жалдауға не-гізделген әр түрлі мәмілелерді
белгілеуде пайдаланылады. Жалдау келісімшарты бекітілген мерзімге қарай
жалгерлік операцияның үш түрі бөліп көрсетіледі:
1. Қысқа мерзімді жалдау (рейтинг)- 1 күннеи 1 жылғадейін,
2. Орта мерзімді жалдау (хайринг) - 1 жылдан 3 жылға дейін,
3. Ұзақ мерзімді жалдау (лизинг) - 3 жылдан 20 жылға дейін және одан
да ұзақ уақытқа. Машинаның және құрал-жабдықтың ұзақ мерзімге жалға алынуы
немесе барлық келісімшарт мерзімінде жалға берушінің өзге біреуге жалға
берілген мүлкіне меншік құқығы сақталатын, өндірістік тұрғыдан пайдалану
мақсатында жалға алынатын машинаның және құрал-жабдықтың келісімшарты
лизинг ретінде ұғындырылады. Оның үстіне, лизингті үшінші тұлға үшін
мүлікті сатып алып, оны ұзақ мерзімге оған жалға беретін мамандандырылған
(лизингілік) компанияның делдалдығы арқылы негізгі қордағы салымдарды
қаржыландырудың өзіндік ерекшелігі бар формасы ретінде қарастыруға болады.
Осылайша, лизинг компаниясы жалға берушіні несиелейді десе де болады.
Сондықтан да лизинг кейде несие-жалдау (креди-бай - фр.) деп аталады.
Тауардың меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға өтетін сату-сатып алу
келісімшартынан айырмашылығы лизингте жалға алынған заттың меншік құқығы
жалға берушінің өзінде қалады, ал, лизинг алушы оның тек уақытша пайдалану
құқығына ие болады. Лизингілік келісімшарттың мерзімі аяқталғанда лизинг
алушы мәміле объектісін келісімді бап бойынша сатып ала алады немесе
лизингілік келісімшартты жалғастыра береді немесе құрал-жабдықты
келісімшарт мерзімі аяқталғанда өз иесіне қайтарады.
Экономиқалық тұрғыдан алғанда, лизинг құрал-жабдықты сатып алу үшін
ұсынылатын несиеге ұқсас.
Негізгі қордағы несиеде қарыз алушы борышты өтеуі үшін төлемдерді
белгіленген мерзімде төлейді, мұнда банк несиенің қайтарылуын қамтамасыз
ету ушін несиеленген объектінің меншік құқығын ссуда толық өтелгенше өзінде
қалдырады. Ал, лизингте жалға беруші жалға алынған мүлікке тек келісімшарт
мерзімі біткенше ғана және олардың жалға алған мүліктің қүнын толық
төлегенше ғана иелік сте алады. Алайда мұндай ұқсастық тек қар-жылық
лизингке ғана тән. Лизингтің түрі болып табылатын оперативтік лизинг құрал-
жабдықты классикалық жалға алуға ұқсас келеді
Өзінің заңды формасында лизингілік мәміле инвестициялық құндылықтардың
ұзақ мерзімді жалға алудың өзінше өзгешелігі бар түріне жатады.
Лизингілік операцияны дәл анықтаудың іс-тәжірибеде маңызы жоғары,
өйткені оны рәсімдеудің заңмен белгіленген ережесі сақталмайтын болса, ол
лизингілік мәміле ретінде танылмайды. Бұл операция қатысушылары үшін
бірқатар жағымсыз қаржылық салдарды тудырады.
Лизинг түрлері және лизингілік операцияларды жіктеу шетелдік
және отандық теория мен іс-тәжірибеде маңызды мәнге ие.
Лизинг түрлері оның жіктелу белгілеріне қарай бөліп көрсетіледі.
Жіктеу белгілеріне жататындар:
• мәмілеге қатысушылардың құрамы;
• лизингке берілген мүліктің тұрпаты;
• мүліктің өтелу деңгейі;
• амортизация шарты;
• қызмет көрсету ауқымы;
• операция өтетін нарық секторы;
• салықтық және амортизациялық жеңілдіктер іс қатынасы;
• лизингілік төлемдердің сипаты.
Мәмілеге қытысушылардың (субъектілердің) құрамына қарай лизинг
мыналарға бөлінеді:
- тікелей лизинг, онда мүліктің меншік иесі (жеткізуші)
лизингке объектіні дербес береді (екі жақты мәміле);
- жанама лизингте мүлік делдал арқылы беріледі. Бұл жағдайда
классиқалық үш жақты мәміле (жеткізуші - лизинг беруші - лизинг алушы)
немесе брокерлік фирма, трастық компания, қаржыландырушы мекеме және т.б.
қатысушылармен көп жақты (4-тен 6-7-ге дейін) мәміле - аса ірі әрі күрделі
мәміле орын алуы мүмкін.
Тікелей лизингтің жеке жағдайына қайтарылатын лизингті жатқызуға
болады. Оның ерекшелігі мынада: мүліктің меншік иесі меншік құқығын
келешектегі лизинг алушыға сату-сатып алу шартымен береді, яғни оны сата
отырып, бір мезгілде онымен осы мүліктің пайдаланушысы ретінде қарым-
қатынас жасайды. Бұл жағдайда жеткізуші мен лизинг алушы бір ғана заңды
тұлға болып табылады.
Мүліктің тұрпатына қарай лизинг былайша бөлінеді:
- жылжымалы лизинг (машиналы-техникалық лизинг);
- жылжымайтын лизинг.
Мүліктің өтелу деңгейіне қарай лизингті былай бөліп көрсетуге болады:
- толық өтелетін лизинг, онда бір келісімшарттың әрекет ету мерзімі
ішінде лизинг берушіге жалға алынған мүліктің құны толық төленеді;
- толық өтелмейтін лизинг, бір келісімшарттың әрекет ету мерзімі
ішінде жалға алынған мүлік құнының тек бір бөлігі ғана өтеледі.
Амортизацияның шартына қарай толық амортизацияланатын лизинг болады
және осыған орай, лизинг обьектісінің құны толық төленеді.
Лизингтің формаларын екі негізгі түрге біріктіруге болады: оперативті
лизинг және қаржылық лизинг.
Оперативті лизинг - бұл жалгерлік қатынас, онда жшіға берілген затты
сатып алумен және үстаумен байланысіы лизинг берушінің шығындары бір
лизингілік контрактінің әрекет ету мерзімі ішінде жалгерлік төлеммен
етелмейді.
Оперативті лизингке мынадай негізгі белгілер тән:
- лизинг берущі езінің барлық шығынын бір лизинг алушыдан түсетін
лизингілік төлемдердің есебінен егеуге (орнын толтыруға) ұмтылады;
- лизингілік келісімшарт, әдеттегіше 2-5 жылға бекітіледі, бұл құрал-
жабдықтың заттай тозу мерзімінен аз және оны лизинг алушы кез келген
уақытта бұза алады;
- мәміле объектісінен айырылып қалудың немесе оны бүлдіріп алудың
қатері негізінен лизинг беруиінің жағында болады. Лизингілік келісімшартта
берілген мүліктің бүлінбеуіне лизинг алушының белгілі бір дәрежеде жауапты
болатындығы қарастырылады, алайда, оның мөлшері мүліктің бастапқы бағасынан
көп төмен;
- лизингілік төлемнің мөлшерлемесі әдетте қаржылық лизингке қарағанда
жоғары болады. Бұлай болатын себебі: лизинг беруші шығын өтелімділігінің
толық кепілдемесіне ие болмағандықтан өз қызметінің бағасын кетеру жолымен
әр түрлі коммерциялық қатерлерді (құрал-жабдықтың барлық көлемін жалға бере
алатын жалға берушіні таба алмаудың қатері, мәміле обьектісінің сыну
қатері, келісімшартты мерзімінен бұзудың қатері) ескеруге мәжбүр болады;
- мәміленің объектісіне көбінесе ең әйгілі машина түрлері мен құрал-
жабдықтар жатады.
Оперативті лизингте лизингілік компания нақты жалға берушіні білместен
бұрын құрал-жабдықты алдын ала сатып алады. Сондықтан да оперативті
лизингпен айналысатын фирма жаңа әрі бұрыннан тұтынылып келе жатқан
инвестициялық тауарлар нарығының конъюнктурасын жақсы білуі керек.
Лизингілік компания бұл арада жалға берілген мүлікті оздері лизинг
түрінде сақтандырады және оның техникалық қызмст көрсетуін әрі женделуін
қамтамасыз етеді.
Лизингілік келісімшарттың мерзімі біткенде лизинг алушының мыналарға
мүмкіндігі бар болады:
• ең қолайлы шартпен келісімшарттың мерзімін ұзартуға;
• лизинг берушіге құрал-жабдықты қайтаруға;
• ңақты нарықтық құны бойынша сатуға келісімін берсе (опцион) лизинг
берушіден құрал-жабдықты сатып алуға. Келісімшартты бекіту барысында
лизингілік контрактінің аяқталу сәтіндегі мәміленің қалғаи нарықтық қүнын
алдын ала дәл анықтау мүмкін емес, сондықтан да лизингілік форма құрал-
жабдық нарығының коньъктурасын жақсы білуі керек.
Лизинг алушы мүлікті иеленумен байланысты, мысалы, онын сапа жағынан
тозуымен, өндірілген өнімге деген сүраныстың өзгеруіне қарай пайдалылықғың
кемуімен, құрал-жабдықтың сынуы, құрал-жабдықтың бос тұрып қалуы және
жөндеуден өтуі салдарынан туындайтын тікелей және жанама өнімсіз шығынның
артуымен байланысты қатерлерден оперативті лизингтің көмегімен қашып
қүлылуға ұмтылады. Сол себепті де лизинг алушы оперативті лизингті мына
жатдайларда қолайлы деп санайды:
• жалға алынған мүліктің пайдалануынан түсетін ұйғарынды табыс оның
бастапқы бағасьпі отей алмайды;
• құрал-жабдық аз ғана мерзімге қажет (маусымдық жұмыстар немесе
бір жолғы пайдалану);
• құрал-жабдық арнайы техникалық қызмет көрсетуді қажет етеді;
• мәміленің объектісі ретінде жаңа, тексерілмеген құрал-жабдық
алға шығады.
Оперативті лизингтің осы айтылған ерекшеліктері оның ауыл шаруашылығы,
кен ендіру өиеркәсібі, құрылыс салу, ақпаратты әлектрондық өңдеуден өткізу
секілді салаларда қолданылуын белгілеп (анықтап) берді.
Қаржылық лизинг - бұл өзінің әрекет ету мерзімі ішінде кұрал-жабдық
амортизациясының толық құнын немесе оның бір бөлігін, лизинг берушінің
қосымша шығынын немесе пайдасын өтеуді қарастыратын келісім.
Қаржылық лизингтің негізгі белгілері:
• үшінші тараптың қатысуы (мәміле обьекгісін өндіруші немесе
жеткізуші);
• негізгі жалдау мерзімі, яғни, жалға берушінің шығынын өтеуге
қажетті мерзім ішінде келісімшартты бұзудың мүмкіндігі болмайды.
Алайда, лизинг туралы келісімде алдын-ала айтылатың (ескертілетін)
болса, іс-тәжірибеде келісімді бұзудың мүмкіндігі қарастыралады. Бұл
жағдайда операцияның қүны біршама арғатын болады;
• лизингілік келісімиің біршама ұзаққа созылатын кезеңі (әдетте бұл
мерзім мәміле обьектісінің қьпмет сту мерзіміне жақын болады);
• қаржылық лизингте мәміле объектісінің күны одетгегіше жоғары
болады.
Оперативті лизингтегі секілді контракт мерзімі аяқталғаннан кейін
лизинг алушының мыналарға:
• мәміле объектісін сатып алуға мүмкіндігі болады, алайда, оны
қалдық құны бойынша сатып ала алады;
• жаңа келісімшартты аз мерзімге және жеңілдікті мөлшерлеме бойынша
бекітуге мүмкіидігі болады;
• мәміле объектісін лизингілік компанияға қайтаруына
мүмкіндігі болады.
Лизинг алушы өз таңдауын лизинг берушіге алты айдың ішінде немесе
келісімшарт мерзімі аяқталғанша хабарлайды. Егер келісімшартта мәміле затын
сатып алу келісімі (опцион) қарастырылатын болса, онда тараптар объектінің
қалдық күнын алдын-ала анықтап қояды. Әдетте ол бастапқы кұнының 1 - 10%
құрайды, бір лизинг берушіге құрал-жабдықтың барлық құнына амортизацияны
есептеуіне құқық береді.
Қаржылық лизинг экономиқалық белгісі жағынан капиталдық салымдарды
ұзақ мерзімге банктік тұрғыдан несиелеуге ұқсас болғандықтан, қаржылық
лизинг нарығында банкпен тығыз байланысты мамандандырылған лизингілік
компаниялардың және қаржы компанияларының алар орны айрықша болады.
Бірқатар елдердің банктеріне тек қаржылық лизингпен айналысуға рұқсат
етілген. Бұл елдердің заңдарымен қаржылық лизингке жатқызылатындай
жалгерлік қатынасқа жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Мәселен, АҚШ-тың
Қаржылың есеп-шілік нормаіарының комиссия талаптарына сәйкес қаржылық
лизинг келісімшарты жауап беруі тиіс мынадай белгілер белгіленді:
1. Лизингілік келісімшарт мерзімі біткен сәтте активтерді иеленудің
құқығы лизинг алушыға табыс етілуі қажет.
2. Келісімшарт шарты объектіні бәсекелестік сауда-саттықта сатып
алудың құқығын білдіреді.
3. Лизинг мерзімі 75%-ті және жалға алынған активтер қызметінің
әлдеқайда қолайлы әрі экономиқалық жағынан негізделген мерзімін құрайды.
4. Ең аз шамадағы лизингілік төлемдердің диеконтталған қоры лизинг
беруші ұстап қалатын инвестициялық несиені шегеріп тастағанда жалға алынған
активтердің нақты құнының кем дегенде 90%-ін құрауы тиіс.
Бұл талаптар сақталмаған жағдайда жалгерлік операция оперативті лизинг
ретінде саналады әрі банк баланстың тиісті бабы бойынша ескерілмейді.
Біз лизингтің екі негізгі түрін қарастырдық. Тәжірибеде лизингілік
мәміленің көптеген формалары ұшырасады, алайда оларды лизингілік
операцияның дербес түрпаттары ретінде қарастыруға болмайды.
Лизингілік контрактілердің қалыптасқан, сақталған әрі қолданылатын
үлгілерін лизингілік мәміленің формалары ретінде ұғуға болады.
Халықаралық іс-тәжірибеде төменде келтірілген мынадай лизингілік
операцияның формалары кеңінен тараған.
Стандарт лизингісі. Лизингтің осы формасында жеткізуші (жабдықтаушы)
мәміле объектісін қаржыландырушы қоғамға сатады. Ал, қаржыландырушы қоғам
оны тұтынушыларға өзінін лизингілік компаниясы арқылы жалға береді.
Қайтарылатын лизингке құрал-жабдықпен меншік иесі оны лизингілік
фирмаға сатып, бір мезгілде бұл құрал-жабдықты одан жалға алады. Бұл
операцияның нәтижесінде сагушы жалға алушыға айналады. Қайтарылатын лизинг
мәміле обьектісінің меншік иесі ақніалай қаражатқа аса мұқтаж болған
жағдайда қолданылады және ол лизинітің осы формасы арқылы өзінің қаржылық
жағдайын жақсартады.
Жеткізуші лизингісі. Құрал-жабдық ол сатушы қайтарылатын лизингтегі
секілді лизинг алушыға айналады, алайда, жалға алынған мулікті ол смес,
басқа жалға алушы пайдаланады. Бұл басқа жалға алушыны оның өзі іздеп
табады әрі мәміле объектісін оған жалға береді. Субаренда (жалгердің өзі
жалға яғни мүліктін бір бөлігін пайда табу үшін екінші бір жалгерге уақытша
бергендігі жайлы келісім, шарт) мұндай контрактінің міндетті шарты болып
табылады.
Өтемдік лизинг. Жалдаудың төлемдері лизингілік мәміленің объектісі
болып табылағын құрал-жабдыққа дайындалған өнімдермен төленеді.
Жаңғыртылмалы лизинг. Осы формадағы лизингілік келі-сімде жалға алушының
талап етуі бойынша құрал-жабдықты оның жетілдірілген үлгілеріне кезең сайын
ауыстырып отыруы қараетырылады.
Қаражат тарту лизингісі лизинг берушінің бір немесе бірнеше пссие берушіден
жалға берілген активтердің 80%-іне дейінгі сомада ұзақ мерзімге қарыз алуын
қарастырады. Мұндай мәміледегі иесие берушілерге ұзақ мерзімге тартылған
біршама көп ресурстарға ие аса ірі коммерциялық және инвестициялық банктер
жатады.
Банкгіердің лизингілік мәмілелерді қаржыландыруы негізінен мынадай екі
тәсілмен жүзеге асырылады:
1. Қарыз. Банк бір лизингілік операцияға немесе әдетте лизингілік
келісімнің тұтас пақетін құрайтын операцияға несие бере отырып, лизинг
берушіпі несиелейді. Несиенің сомасы лизинг берушінің репутациясы мен
несиені өтей алатын кабілетіне қарай анықталады.
2. Міндетгемені сатып алу. Баик лизинг берушіден оның клиентінің
міндеттемесін шегініс (кері талап ету) құқығынсыз сатып алады. Бұл
арада жобаның тиімділігі мен лизинг алушының репутациясы
ескеріледі. Бұл тәсіл сенімді қарыз алушылар қатысатын бір жолғы аса ірі
мәміле барысында қолданылады.
Лизингілік компаниялар қатысатын жобаны қаржыландыруда банк мекемесі
кепілгер ретінде де алға шығады. Лизинг беруші алатын банк ссудасын (лизинг
алушыға қойылатын кері талап ету құқығынсыз) лизингілік мәміленің объектісі
мен лизингілік төлемдер қамтамасыз етеді.
АҚШ-та қаржылық лизинг бойынша мәміленің 85%-і жоғарыда айтылған
лизинг формасына жатады. Ол, сонымен бірге, инвестициялық тұрпаттағы
жалгерлік немесе үшінші тарап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz