Қылмыстық жазалар және оның түрлері
Кіріспе
Бірінші бөлім.Қылмыстық жазалар және оның түрлері
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі мен мақсаттары
1.2 Қылмыстық жаза жүйесі
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бірінші бөлім.Қылмыстық жазалар және оның түрлері
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі мен мақсаттары
1.2 Қылмыстық жаза жүйесі
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен сүйеу болуын тілейміз.
Мемлекет тірегі- халық. Ал, халық- дегеніміз адамдар және олардың ара қатынасы. Ендеше, осы қатынасты реттейтін нәрсе ол Заң. Бізде, 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы» маңызды Заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: «Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқын растай отырып, ядролық қаруды таратпау принципі мен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды» (1)- делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және жеке адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді. Оның 1-бабында айтылғандай: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды»(2). Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең ел есебінде танылдық.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен сүйеу болуын тілейміз.
Мемлекет тірегі- халық. Ал, халық- дегеніміз адамдар және олардың ара қатынасы. Ендеше, осы қатынасты реттейтін нәрсе ол Заң. Бізде, 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы» маңызды Заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: «Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқын растай отырып, ядролық қаруды таратпау принципі мен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды» (1)- делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және жеке адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді. Оның 1-бабында айтылғандай: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды»(2). Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең ел есебінде танылдық.
1)Қаиржанов Е, УП РК общ.часть, изд -3-е,доп. Университет ҚАЙНАР, Алматы 2000ж
2)В. А. Наумов, ауд:Н.О. Дулатбеков,Ресей қылмыстық құқығы,Астана-Фолиант, 2005ж.
3)А. Қ. Мұхтарова, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы, Алматы –Нұр ПРЕСС, 2005ж.
4)Ү. Ш. Шапақ, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы,Оқу құралы, Астана –Заң Насихат, 2005 ж.
5)Б. Е. Айтжан, А.М. Хусаинова, РИМ ҚҰҚЫҒЫ, Жеті жарғы, Алматы 2005 ж.
6)Е.Ә.Оңғарбаев, А. А. Смағұлов. ҚР Қылмыстық құқығы/Қарағанды Болашақ. Баспа 2005
7)Ғ. Маймақов, ҚР-ның саяси құқықтық тарихы, Алматы –Ғылым, 2000ж.
2)В. А. Наумов, ауд:Н.О. Дулатбеков,Ресей қылмыстық құқығы,Астана-Фолиант, 2005ж.
3)А. Қ. Мұхтарова, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы, Алматы –Нұр ПРЕСС, 2005ж.
4)Ү. Ш. Шапақ, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы,Оқу құралы, Астана –Заң Насихат, 2005 ж.
5)Б. Е. Айтжан, А.М. Хусаинова, РИМ ҚҰҚЫҒЫ, Жеті жарғы, Алматы 2005 ж.
6)Е.Ә.Оңғарбаев, А. А. Смағұлов. ҚР Қылмыстық құқығы/Қарағанды Болашақ. Баспа 2005
7)Ғ. Маймақов, ҚР-ның саяси құқықтық тарихы, Алматы –Ғылым, 2000ж.
Мазмұны
Кіріспе
Бірінші бөлім.Қылмыстық жазалар және оның түрлері
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі мен мақсаттары
1.2 Қылмыстық жаза жүйесі
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң
арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ
еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген
сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін
көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін
қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі
мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз
бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала
бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында
арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы
мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен
сүйеу болуын тілейміз.
Мемлекет тірегі- халық. Ал, халық- дегеніміз адамдар және олардың ара
қатынасы. Ендеше, осы қатынасты реттейтін нәрсе ол Заң. Бізде, 1991 жылы
желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы
маңызды Заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Адам құқыларының
жалпыға бірдей декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен
бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу
құқын растай отырып, ядролық қаруды таратпау принципі мен қарусыздану
процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды (1)- делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен
қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және
жеке адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді.
Оның 1-бабында айтылғандай: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең
қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеп қорғайды(2). Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында
біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі
өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең ел есебінде танылдық.
Дегенмен, мемлекет тарихында әлі де болса этатизм мен құқықтық мемлекет
идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін (3).
Тағы бір баса назар аударар жай-әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кәмелетке
толмағандар жиі кездеседі.
І Бөлім. Қылмыстық жазалар және оларды жеке даралаудың негізгі
қағидалары
Жаза тағайындау- мемлекеттік органның маңызды да жауапты міндеті, себебі
жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаған адамның әрекетіне қорытынды баға
беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа
әкеп соғады. Мысалы, шектен тыс қатаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза-
кек туады. Ал өте жеңіл жазаланған адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі
жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі
сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді.
Жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 52-62 ,80-баптарында қарастырылған жаза
тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принцптерін (заңдылықты,
қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау,
т.б.) басшылыққа алу тиіс. Бұл жағдайда сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген
жазалардың мақсатын негізге алады.
Жазаға байланысты осы және басқа да мәселелер төмендегі арнайы
бөлімдердерде қарастырылған.
1. Қылмыстық жазаның түсінігі және оның мақсаттары
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал
жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды
тарих дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шааларының
бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскелікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі- жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы ғана
қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бзылуы заңның басқа салаларындағы
норалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе
жеке азаматтар мүддесіне үлкен зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат- адам мен азаматтың құқығын, бостандығын,заңды
мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдарың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, конституцялық құрылысты және Қазақстан Республксы аумағының
тұтастығын, содай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара
ниет қастандықтан қорғау.
Республиканың Қылмыстық кодксі жаза түсігіне мынадай анықтама береді:
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша дайындалатын мемтекеттік мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмы жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және
адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспер көзделгенайыру немесе
оларды шектеу болып табылады. (38- бап).
Бұл анықтамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмыс жасаған
адамға мемлекеттік ерекше орган- сот кана үкім негізінде қолдана алады.
Үкім тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандайда бір
мемлекеттік органның атынан қабылданады.
Заңды күшіне енген сот үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар
үшін міндетті болып табылады, ол Қазақстанның барлық аумағында орындалуға
тиісті.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс
жасаған адамға ғана қатысты және басқа адамдарға (сотталғанның туған-
туыстарына ) таралмайды.
Жазаның орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ықпал
жасау шараларының жазадан айырмашылығы сол- олардың артында мемлекеттік күш
емес, қоғамдық пікір тұрады.
Қоғамдық ықпал ету шараларын мемлекеттік органдар емес, қоғамдық ұйымдар
қолданады. Жаза- мемлекеттік мәжбірлеудің заңмен белгіленген шарасы. ҚК-тің
38-бабында жаза түрлері түгелдей келтірілген. Қылмыс жасаған адамға сот
жазаның бұлардан басқа түрін қолдана алмайды.
Қылмыс пен жаза- өзара тығыз байланысты құқықтық түсінік. Мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін қолданылады.
Жазаға тән ерекшелік- міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау дегеніміз
жазаның мәжбүрлеу, золау сипаты. Олар күш корсету, моральдық, материалдық
және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысала: бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның
көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның
отбасымен, дос- туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегнде, айыппұл
алғанда ол материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке тұру немесе
қызметпен айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет, кәсіп
таңдау құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде қорқыту
сипаты бар. Тағайындалған жазаның ауыр- жеңілдігін жасалған қылмыстың
сипатына және қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына және басқа
мән- жайларға байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде қаралмайды (ҚК-тің 38-бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК- терде
де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған.
Дегенмен, бірқатар ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде қарастырған.
Атап айтқанда Н.А.Беляев былай деп жазды: Жазаның мақсаты жазалау, ол
дегеніміз жасаған қылмысы үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан
айыру(Жаза1).
И.И.Камрпец (2 ж) пен А.Н.Тарбагаевтың (3 ж) еңбектерінде де осындай
пікірлер айтылған.
Мемлекеттік мәжбірлеудің ерекше шарасы болып табылатын жазады соттылық
сияқты өзіне тән сипат бар, ол кейін құқықтық және моральдық тұрғыдан
өзінің теріс зардабын тигізеді. Мысалы, егер адам жаңадан қылмыс жасаса,
оның бұрынғы қылмысы үшін соттылығы қылмыстық жауапкершілікті ауырлататын
мән-жай болып табылады.
Бұрын қасақана қылмысы үшін соттылығы бар адамның жаңадан қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады( ҚК-тің 13- бабы ).
Қайталаудың болуы тағайындалған жазаның түріне және мөлшеріне, сондай-ақ
бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда колонияның нысанына әсер
етеді ( ҚК- тің 48-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының басқа түрлерінен жазаның айырмашылығы
сол- қылмыс жасаған адамға және оның әрекетіне сот тек құқық тұрғысынан
ғана емес, сонымен қатар моральдық тұрғыдан теріс баға береді.
Сондықтан да жаза тағайындау дегеніміз қылмыс жасаған адамға мемлекет
атынан берілген теріс баға.
Сонымен қылмыстық жаза- қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы, оны қылмыс жасап айыпты болған адамға қатысты сот өз
үкімімен қолданады, онда жазалау сипаты болады және осы қылмысты жасаған
адамның айыбы мемлекет атынан бетке басылады ( теріс баға беріледі).
Жазаның мақсаты әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өз
мақсаты болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны
қолдану және іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік
нәтиже.
Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының
алдында тұрған жалпы міндеттерден туындайды ( ҚК-тің 2- бабы).
Жазаның мақсатынанықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану қызметінде
маңызы зор. Нақты адамға қатысты жазаның түрін, мөлшерін анықтай отырып сот
жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талапты
елемеу- заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім шығаруға
әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру- жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі- арнайы
алдын алу шаралары үшін және сотталғанды түзету үшін сондай көрсеткіш
болады.
Жазаның мақсаты ҚК- тің 38- бабындабылай ккөрсетілген: Жаза әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзету және
сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыс жасауынан сақтаныру
мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-
қасиетін қорлауды мақсат етпейді.
Яғни, жазаның мақсаты:
А) әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру;
Б) сотталғанды түзеу;
В) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау ( арнайы, жеке
сақтандырудың мақсаты);
Г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау ( жалпы сақтандырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге қарастырылуы тиіс.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру- жаза мақсаттарының
бірі болып табылады. Қандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттікті бұзады.
Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш көрсетіп,
әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып, азаматтардық
құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі нұсқан келтіреді. Осы көрсетілген
жағдайлардың әр қайсысында біреу жасаған қылмыстың нәтижесінде екінші
адамға қатысты әлеуметтік әділеттілік бұзылады.
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес,
жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділдікті біршама болса да қалпына
келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны
күйзелту жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келеді
деп үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Ал, жалпы қағам көлемінде әлеуметтік әділеттік қалпына келу үшін сот
әділ жазаны көпшілік алдында ( сот процестері негізінен ашық мәжілістерде
өтеді ) тағайындайды, сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды
мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғмдық тәртіпті, қоғамдық
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын, басқа да
игіліктерді қорғайтындығын білдіреді.Қылмыскердің жазаланғанын естіген
адамның көңілі орнына түседі. Жазаның мақсатын заң әлеуметтік әділдікпен
байланыстырады, сондықтан сот тек қана әділ жаза тағайындау үшін өте
ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтірудегі мақсатына қол жеткізу мүмкін емес.
Жаза қолданғанда адамдар әділеттікті сезінеді, ал кейбір жазаларда
қылмыскедің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін тудырады. Сондықтан
да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік қанағаттанғандық сезіммен
қабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза тағайындау жазаның
мұндай маңызды мақсатын жоққа шығарады. Жазаның басқа бір маңызды мақсаты-
сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан Республикасы қылмыстық
заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді.
Қылмыс жасаған адамға заңды қолдана отырып, мемлекет ол адамның жазаны
өтегеннен кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын көздеуге
тиіс.
Түзету дегеніміз – адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиеттерді жою.
Түзетудің мақсатыадамның мінез- құлқын, іс- әрекетін қайта қалыптастыру,
жаңа қылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс қасиеттерден оның
арылуына мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның бойына бұрын онда
болмаған әлеуметтік- пайдалы қасиеттер егіледі, бұрын болып кейін жоғалып
кеткен жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер, мысалы, басқа адамды,
оның құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдық тәртіптңі сақтау, т.б. Жазаны
орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі, әдет-салты жақсы
жаққа өзгерсе- түзеу мақсатының орындалғаны болып табылады. Түзелген адам
қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны орындау барысында
қандайда бір дұрыс ықпал бролғандықтан жасамайды.
Түзеу процесі алдын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот мәжілісі
кезінде белсенірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі
тағайындалғанда, сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады.
Әртүрлі жаза шаралары түзеудің әртүрлі тәсілін, әдісін және жолын
қарастырады. Жазалау шарасы да, түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу
әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны жасаған адамның жеке басына қарай
қолданылуғатиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі,қоғамдық-
пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып табылады.
Қылмыстық- орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсілдері қарастырылған.
Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ал өлім жазасы
сияқты жаза тағайындағанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін емес.
Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру
мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза өте қатаң немесе өте
жұмсақ болса, бұл жағдай әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің орнына
сотталған адамды түзеу процесіне кесірін тигізеді, себебі жосықсыз қатаң
жаза оны алған адамның ыза- кегін тудырады, ал өте жеңіл жаза алған адам
қандай қылмыс жасасам да қатаң жаза алмаймын деген сенімде болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты- арнайы ( жеке ) сақтандыру мақсаты. Оның
мәні де, мазмұны да- сотталған адам тарапынан жаңа қылмыстыболдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Әдебиеттерде арнайы сақтандыру шараларының мәні –
қылмыстықжауапкершілікке тартылған адамның жаңа қылмыс ( немесе жаңа
қылмыстар) жасауына жол бермеуде және бұл мақсатқа жазалау, тәрбиелеу
арқылы тікелей қол жеткізуге болады(4 ж).
Ал, И.И. Карпецтің пікірінше, нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандыруға мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: Қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру; қылмыскердің көңіл- күйіне ықпал жасау;
зәресін алу (5 ж).
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болдады.
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық заңда белгіленген жазалар жүйесінде сотталған адамның жаңа
қылмыс жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған.
Мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим
сақталады, тұрақты күзет қойылып, қадағалау жасалынады, туыстарынан, дос-
жарандарынан оқшау ұсталады, қылмыс жасау құралы немесе қаруы боларлықтай
ақшаны немесе заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады.Белгілі бір лауазымды
атқару құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды, жаңа қылмыс
жасау үшін ол қызметті пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандыруға мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындығына
байланымты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтынын
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін.
Сотталған адамның басына қандай да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі қайталап жасалған қылмыс үшін заңда
қатаң жаза қарастырылға (ҚК- тің 54- бабының 1 бөлімінің а тармағы).
Бұрынғыдан да бетер қатаң жазалану үрейі адамды жаңа қылмыс жасаудан бас
тартуға мәжбүр етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барасында
сотталған адамның көңіл- күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады,
ол да сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына себеп болды.
Сонымен қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу
мақсатымен тығыз байланымты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам
тарапынан болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң
талаптарын сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау.
Қылмыстан арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы – мұндағы мақсат қылмыс
жасаған жеке адамға емес, заңды, басқа да нормативтік актілерді бұзуға
икемлді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау. Жазамен қорқыту, қылмыс жасаған
жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа бейім адамдарға тосқауыл болады,
қылмыстық ниеттен қайтарады. Жасалған қылмыс үшін жаза қолдану үрейі
тұрақсыз адамдарды қылмыс жасаудан сақтандырады.
Жазаның жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден, қылмыстық
заңның жарияланып, онда әрбір жасалған қылмыс үшін белгіленген жазаның
көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға соттың жаза
тағайындауында, үшіншіден- тағайындалған жазаның орындалу процесінде, деп
жазады М.Д. Шаргородский ( 6 ж).
С.В. Полубинская жалпы алдын алу шараларын екі түрге бөледі: жалпы
сақтандыру шаралары, тар мағынада түсінгенде, негізінен қорқыту шаралары
және біршама тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; жалпы
сақтандыру шаралары, кең мағынада түсінгенде, қоғамның барлық мүшелеріне
жазаның тәрбиелік ықпал етуі ( 7 ).
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ
бұл, сол мақсаттардың бәріне бірдей қол жеткізу емес. Мысала, қылмыскерді
колонияда ұстап оны оқшаулағанда, ол сол жаза өтеп жатқан кезінде ешқашан
жаңа қылмыс жасай алмайды (мұнда арнайы сақтандырудағы мақсатқа қол
жетеді), бірақ бұл жағдайда барлық уақытта бірдей түзеу мақсатына қол
жеткізе алмаймыз.(ж)
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 38- бабының 2-
ші бөлігін мына түрде көрсеткен жөн: Қылмыстық жазаның қарапайым ( жақын )
мақсаттары- әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру және сотталған адамды
түзету.
Қылмыстық жазаның негізгі (түпкі) мақсаты - қылмыс жасаудан сақтандыру.
1.2. Заңдағы жаза жүйесі және оның кәмелетке толмағандарға тағайындау
түрлері мен шектері
Жазалар жүйесі дегеніміз- ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген және сотүшін міндетті болып табылатын, қылмыстық
заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39- баптың 1 бөлігінде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілудің методологиялық
және практикалық елеулі маңызы зор.
Оның методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол- әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саястының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сақтауға қол жеткізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол- онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының тәжірибисін,
қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды екеріп, сотталғанға ықпал
жсаудың әртүрлі шараларын тиімді де ұтымды пайдаланы алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда- ол арқылы қай
жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай аламыз.
Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның
жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК- 71- бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл
арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігін береді, сол тәсілдер рарсынан
сотең орынды шараны таңдап ала алады. Осы жүйеге сәке соттар ауыр және аса
ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға
құқылы.
Сонымен, жаза түлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі(23- баптың 1
бөлігі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмытың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ар- ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау- жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әр уақыт мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келеді, жауап
береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазалардың енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын емес
жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және
құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынатардың даму деңгейімен
байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады: өндіргіш
күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар, мәдениет те
төмен деңгейде болады, осыған сәйкес идеология болады; жазалаудың аса қатаң
түрлері қолданылады – ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жарақаттаудың
жетік түрлері болады; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны қатайтуды
қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
ҚР- ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін,
оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза жүйелері жоқ . ҚР
Конституциясының 17- бабында былай делінген: 1. Адамның қадір- қасиетіне
қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық- зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадыр- қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды. Сонымен қатар, кәмелетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге,
емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза қолданылғанда заң
бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі
берілген, олады сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берімейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір- бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және
тәртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топқа бөлінеді: негізгі,
қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК- тің 39- бабы) (ж)
Жазаларды негізгі, қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор. Атап
айтқанда, қосымша жазаларды қолдану- жазаны жеке даралау принципін жүзеге
асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңдылық талабына толық сай келеді (4,61 б. )
НЕГІЗГІ ЖАЗАЛАР- жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек
тағайындалатын жазалар жатады, олармен басқаларды толықтыруға болмайды,
жазаның негізгі мақсаттарын орындау осылармен байланысырылған ( 5, 219 б.ж)
Қоғамдық жұмыстарға тарту ҚР ҚК- нің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар
сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық
пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы
органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару оагандары белгілейді.
Қоғамдық жұмыстар ҚР ҚК-де белгіленген жазаның жаңа түрі болып табылады,
ол Қазақ ССР- ның бұрынғы қылмыстық заңында жоқ еді (ж)
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті
атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді,
олар жазаны орындаушы органға- қылмыстық орындаушы инспекцияға мұндай
жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Инспекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық
жұмыстарды өздері тұрған жерде жасайды. ҚР ҚК- нің Ерекше бөлімінің айыпкер
сотталған бабының санкциясында қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар
жазаның негізгі түрі ретінде ғана қолданылады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған
жазадан жеңілірек жаза тағайындасалса, және жазаның өтелмеген бөліген
жұмсақ жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады (71,55 баптар).
Бұл жаза мерзімді жаза қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық
жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз
қырық соғатқа дейін тағайындауға рұқсат береді. Жазаны бөлшектеп өтейді-
демалыс күндері және сотталған негізгі жұмыстарында немесе оқуында болмаса-
күніне ең көп дегенде 4 сағат, жұмыс күндері- жұмыстан немесе оқудан кейін
2 сағат, сотталғанның келісімімен 4 сағаттық жұмыс жасалынады (ҚаК- тің 32-
бабының 2 бөлігі).
Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам
үшін жазаның бұл түрі ауырырақ жазамен алмастырылады.
ҚР ҚАК-нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтау
дегеніміз: қоғамдық жұмыстан қашып сотталғанның тығылып қалуы; бір ай
ішінде еңбек тәртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқандай
себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Қоғамдық жұмыстарды бас бостандығынан шектеумен немесе ҚК- тің 45 және
46 баптарындақарастырылған мерзімге қамауға алумен ауыстыру қарастырылған.
Ал, сотталған адамның қоғамдық жұмыстарда өтеген уақыты оның бас
бостандығын шектегенде немесе оны қамағанда есепке алынады. Қоғамдық
жұмыстарды болған әрбір сегіз сағат бас бостандығынан айырғанда немесе
қамалғанда бір күнге есептеледі.
ҚР ҚК- нің 42- бабының 3 бөлігінде қоғамдық жұмыстар қолданылмайтын
адамдар тобы еөрсетілген.
Қоғамдық жұмыстар мына адамдарға тағайындалмайды: әскери қызметкерлерге;
елу жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан асқан ер адамдарға; жүкті
әйелдерге; сегіз жасқа дейін баласы бар әйелдерге; бірінші, екінші топтағы
мүгедектерге.
Осы жаза тағайындалған адам жүкті болып қалса, ҚР ҚК- нің 72- бабына
сәйкес жазаны өтеуді кейігне қалдыру қолданылуы мүмкін.
Жазаны отеу барысында сотталған адам бірінші немесе екінші топтағы
мүгедек деп танылса, ҚР ҚК-нің 73-бабының 2 бөлігіне сәйкес ол адам бұл
жазаны өтеуден босатылуы мүмкін немесе бұл жаза басқа жеңілірек түрмен
ауыстырылуы мүмкін, себебі оның денсаулық жағдайы жазаның бұл түрін ары
қарай өтеуді көтермейді.
Қоғамдық жұмыстар қызметте тұрақты болуына байланысты әскери
қызметкерлердің барлық категеорияларында да қолданылмайды, ал Ресей
Федерациясының Қылмыстық Кодексінде бұл жаза шақыру арқылы қызмет өтеп
жатқан әскери қызметкерлерге ғана тағайындалмайды.
Кәмелетке толмаған адамға тағайындалған қоғамдық жұмыстарға оқудан
немесе негізгі жұмыс уақытынан кейін жасы толмаған атқара алатын ақысыз
қоғамдық пайдалы жұмыстар жатады. Кәмелетке толмағандардың қоғамдық
жұмыстарының мерзімін есептеу біршама басқа.ҚР ҚЕ-нің 79-бабының 4 бөлігіне
сәйкес қоғамдық жұмыс оларға қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейінгі
мерзімге тағайындалады.
Жазаны өтеу сотталған адамның жасына қарай анықталады: он алты жасқа
дейінгілер үшін күніне екі сағаттан артпауы тиіс; он алтыдан он сегіз жасқа
дейінгілер үшін- күніне үш сағат.
Түзету жұмыстары. Түзету жұмыстарының мазмұны сонда- сотталған адам
жазасын өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан
мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін ұстап тұрады.
Бұл жазалау шарасы қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік
принциптерінің бір көрінісі.
Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, біріа қоғамнан
оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне түсініктеменің авторларының
анықтамасы бойынша түзету жұмыстары мемлекет таққан кінәні мойындатып
сотталғанның көңіл-күйіне ықпал жасайды; сотталғанның жұмыс орнын
ауыстыруына, көптеген қызметте кәсіби мансапқа ие болу мүмкіндігіне
(мемлекеттік қызмет, банк қызметі, білім беру саласы, т.б.) шектеу жасайды;
мүліктік жағдайына әсер етеді, нақты айлығы азаяды.Сонымен қатар түзету
жұмыстары жаза түрі ретінде жалпы үнемді болып табылады, ол сотталғанның
ортамен әлеуметтік оң байланысын үзбейді (6, 139 б.ж)
Түзеу жұмыстары- жазаның ең көп таралған түрлерінің бірі.Жұмыссыз адамға
жазаның бұл түрін қолдануға болмайды.Түзету жұмыстарын қолданудағы мақсатқа
үш тәсілмен жетуге болады: еңбекке міндетті түрде тарту; еңбек ету және
басқа құқықтарын біршама шектеу және материалдық сипстта ықпал ету-
жалақысыныңбір бөлігін ұстап қалу.
Түзеу жұмыстарын орындаудың тәртібі мен шартын қылмыстық-орындаушылық
заңдар реттейді. Жазаны орындау ішкі істер органдарының тиісті
бөлімшелеріне – түзеу жұмыстарының қылмыстық-орындаушы инспекциясына
жүктеледі. Бұл жазаның ауыртпашылығы тек оның мерзімінде, ал ол- жасалған
қылмыстың қоғам үшін қауіптілігіне және айыпкердің жеке басына қарай
белгіленеді.
Түзеу жұмыстарының мерзімі айлап, жылдап саналады, сол уақыттыры
сотталған адам жұмыс істеуі және оның жалақысынан ақша ұсталуы тиіс. Кейбір
жағдайларда мерзім күнмен саналады. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға
дейінгі мерзімге тағайындалады, оны сотталған адам сот үкіміне сәйкес өзі
бұрын негізгі жұмысын атқарып жүрген жерде өтейді. Сотталған адам дәлелді
себептермен жұмыс істемеген, бірақ оған жалақы төлеген уақыт (ауырған, бала
баққан, т.б.) өтелген уақыт есебіне кіреді.
Сотталған адам ресми түрде жұмыссыз деп танылған уақыт та жазаны өтеу
уақытына жатқызылады.
Сотталған адамның жұмыс істеген күндерінің саны жазаның сот белгілеген
күнтізбелік мерзіміндегі жұмыс күндерінен аз болмауға тиіс. Егер сотталған
адам жұмыс күндерінен аз болмауға тиіс. Егер сотталған адам жұмыс күнінің
көрсетілген санын жұмыс істеп өтемесе, ал жұмыс істемеген күндерін жаза
мерзіміне жатқызуға заңда белгіленген негіздер болмаса, тиісті жұмыс
күндерін толық өтегенше түзеу жұмыстары жалғаса береді.
Түзеу жұмыстарын өтеу мерзіміне мыналар крмейді: әкімшілік жаза алып
қамауда отырғануақыты, егер сотталған адам жазаны өтеп жүрген кезде
әкімшілік жаза алып, бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алынса; мастықтан
немесе мастыққа байланысты әрекеттерден ауырып қалған уақыты; сотталған
адам нақты жұмыс істемеген және оған жалақы есептелмеген басқа барлық
жағдайларда.
Түзеу жұмыстарын өтеудің мерзімін есептеудің белгіленген тәртібі оны
сотбелгілеген мерзімнен ертерек өтеу мүмкіндігін қарастырмайды, мұндай
жағдай тек сотталғанды жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға
ұсынғанда ғана болады ( ҚР ҚК-нің 70-бабы).
Заң түзеу жұмыстарын сотталған адамның өз жұмыс орнында өтеуін
қарастырады, яғни субъект меншіктің кез-келген нысанындағы кәсіпорында,
мекемеде, ұйымда, өзінің бұрынғы жұмыс орнында, сол лауазымда қалады, заң
түзеу жұмыстары ретінде ешқандай нақты жұмысты атамайды. Сондықтан да
жұмыстың барлығы да түзеу жұмыстарына жатқызылады.
Бұл жерде бір мәселе туындайды: адамның сотталуы оның қызиетімен, кәсіби
айналысатын жұмысымен байланысты болса; немесе жазаның қосымша шарасы
ретінде сот белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқынан айырса не істеу керек ?
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумның 1993 жылғы 24 маусымдағы
Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтауы жөніндегі № 3 қаулысында
жұмыс орны бойынша түзеу жұмыстарын тағайындағанда қызметті немесе кәсіби
міндетті орындауға байланысты қылмыс жасаған адамдарға жазаның бұл түрін
қолдану бұл жазаның беделін түсіретіндігін соттар ескеруге тиіс деп атап
көрсетілген.
Сотталғанның жалақысынан сот үкіміне көрсетілген мөлшерде мемлект
пайдасына ақша ұстау түзеу жұмыстарының ажырамас бөлігі. Бұл мөлшер бес
процент пен жиырма процент аралығында болады.
Түзету жұмыстарының мерзімі толықтай өтелгенше сотталғанның жалақысынан
ақша ұсталып тұрады. Сотталғанның негізгі жұмыс орнындағы жалақысының
барлық түрлерінен, салықтар мен басқа төлемдерді шығармай, басқа орындау
құжаттары бойынша оның ақша төлейтіндігіне қарамастан ұсталады (Қаз. ССР
ЕтЗК-нің 108-бабы).
Егер сотталғанның тұрмыс жағдайы нашарласа, сот түзету жұмыстары
түріндегі жазаны өтеп жүрген адамнан ұсталатын ақша мөлшерін азайта алады
(ҚР ҚАК-нің 40- бабының 1 бөлігі). Ұсталған ақша мөлшерін азайту туралы
шешім шығарғанда сотталғанның барлық табыстары есепке алынады.
Түзеу жұмыстары тек негізгі жаза ретінде қолданылады, егер ол ҚК-тің
Ерекше бөліміндегі нормалардың тиісті санкцияларында қарастырылған болса.
Сонымен қатар түзеу жұмыстары мына жағдайларда тағайындалады:
сол жасалған қылмыс үшін қарастырылған жазадан жеңілдеу жаза тағайындағанда
(ҚР ҚК-нің 55-бабы);
жазаның өтелмеген бөлігін жазаның жеңілдеу түріне ауыстырғанда (ҚР ҚК-нің
71-бабы);
жазадан әдейі жалтарғандықтан оны айыппұл салумен алмастырса (ҚР ҚК-нің 70-
бабы);
Түзеу жұмыстары түріндегі жазаны тағайындағанда, сот заңда көзделген
жағдайларға сүйеніп, сотталғанға шартты соттауды қолдана алады (ҚР ҚК-нің
63-бабы).
Түзеу жұмыстары тағайындалмайтын адамдар тізімі заңда нақты көрсетілген,
олар: а) еңбекке жарамсыз деп танылған адамдар; б) тұрақты жұмысы жоқ
адамдар; в) өндірістен қол үзіп оқу оқып жүрген адамдар.
Іс жүзінде бұл жаза жүкті әйелдер мен сегіз жасқа дейін баласы бар
әйелдерге де қолданылмайды.
Бұл тізімді көрсетілген адамдарға сот түзуеу жұмыстарының орнына айыппұл
тағайындауы мүмкін, егер ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпталушыға қолданып
отырған бабының санкциясында айыппұл түріндегі жаза қарастырылмаған болса,
онда айыппұл мөлшері бір ай түзеу жұмыстары үшін заңда белгіленген бір
айлық есептеу көрсеткішіне тең болады.
Түзеу жұмыстарына сотталып, үкім шыққаннан кейін ол адам жұмысқа
жарамсыз деп мойындалса, оның тұрақты жұмыс орны болмай шықса немесе
өндірістен қол үзіп оқу орнында оқып жүргені анықталса , сот түзеу
жұмыстарын жоғарда көрсетілген есеп бойынша айыппұлмен алмастыра алады (ҚР
ҚК-нің 43-бабы 3 бөлігі).
Келісім-шарт бойынша әскери қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерлерге
түзеу жұмыстары әскери қызмет бойынша шектеу жазасына ауыстырылады (ҚР ҚК-
нің 44-бабы).
Егер сотталған адам жаза өтеуден әдейі қашқақтаса, түзеу жұмыстарының
өтелмеген мерзімін сол мерзімге бас бостандығын шектеуге, қамауға алуға
немесе бас бостандығынан айыруға соттың ауыстыра алатындығы заңда
қарастырылған (ҚР ҚК-нің 43-бабының 4 бөлігі).
Кәмелетке толмағанға түзеу жұмыстарын тағайындауда жасына, мерзіміне
және қылмыстық жазадан босату мүмкіндігіне байланысты ерекшеліктер болады.
Үкім шығарылған кезде он алты жасқа толған адамға ғана түзеу жұмыстары
тағайындалуы мүмкін.
Заңда (ҚР ҚК-нің 79-бабының 4 бөлігі) түзеу жұмыстарының тек ең көп мерзімі
көрсетілген- ол бір жылға дейін, ал ең аз мерзімі көрсетілмеген. ҚР ҚК-нің
43-бабының 1 бөлігінде ең аз мердім екі ай деп көрсетілген, сондықтан да
мұны кәмелетке толмағандарға да жатқызуға болады деп санмыз. Сонымен
кәмелеике толмағандар үшін түзеу жұмыстары екі айдан бір жылға дейінгі
мерзімге тағайындалады.
3. ҚР ҚК-нің 55,56,71 баптарында бекітілген жағдайлармен қоса кәмелетке
толмай сотталғандарға бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыс жасағаны үшін тәрбиелік әсері мәжбүрлеу шарасы қолданылуы мүмкін (ҚР
ҚК-нің 81-бабы) және шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдану үшін
кәмелетке толмай сотталғанның түзеу жұмыстарын өтеудің ең аз мерзімі едәуір
қысқаруы мүмкін (ҚР ҚК-нің 84-бабы).
Әскери қызмет бойынша шектеу. Қызмет бойынша шектеу- жазаның ерекше
түрі, ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана
қолданылады. Әскерм қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің
Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4 %.
Әскри қызмет бойынша шектеудің мәні- көндіру және мәжбүрлеу әдістерін
сәтті үйлестіру, яғни бұл әскери қызметкер өзінің кәсіби міндетін атқара
береді, бірақ сонымен қатар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери қызмет
бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда тағайындалады:
Келісім-шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе шақыру
бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша әскери қызмет
бойынша шектеу жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке қарсы олар
жасаған қылмыс үшін ҚК-тің қолданылып тоырған баптарының санкциясында
мұндайжаза көзделген болса. Мысалы, қызметке селқос қарау деп аталатын ҚК-
тің 391-бабы бойынша әскери қызметті екі жылға дейінгі мерзімге шектеу,
немесе алты айға дейін қамауда ұстау, не үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.
Әскери қызмет бойынша шектеу келісм-шарт бойынша әскери қызмет атқарып
жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Бірінші бөлім.Қылмыстық жазалар және оның түрлері
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі мен мақсаттары
1.2 Қылмыстық жаза жүйесі
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң
арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ
еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген
сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін
көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін
қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі
мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз
бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала
бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында
арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы
мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен
сүйеу болуын тілейміз.
Мемлекет тірегі- халық. Ал, халық- дегеніміз адамдар және олардың ара
қатынасы. Ендеше, осы қатынасты реттейтін нәрсе ол Заң. Бізде, 1991 жылы
желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы
маңызды Заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Адам құқыларының
жалпыға бірдей декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен
бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу
құқын растай отырып, ядролық қаруды таратпау принципі мен қарусыздану
процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды (1)- делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен
қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және
жеке адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді.
Оның 1-бабында айтылғандай: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең
қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеп қорғайды(2). Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында
біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі
өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең ел есебінде танылдық.
Дегенмен, мемлекет тарихында әлі де болса этатизм мен құқықтық мемлекет
идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін (3).
Тағы бір баса назар аударар жай-әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кәмелетке
толмағандар жиі кездеседі.
І Бөлім. Қылмыстық жазалар және оларды жеке даралаудың негізгі
қағидалары
Жаза тағайындау- мемлекеттік органның маңызды да жауапты міндеті, себебі
жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаған адамның әрекетіне қорытынды баға
беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа
әкеп соғады. Мысалы, шектен тыс қатаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза-
кек туады. Ал өте жеңіл жазаланған адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі
жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі
сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді.
Жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 52-62 ,80-баптарында қарастырылған жаза
тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принцптерін (заңдылықты,
қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау,
т.б.) басшылыққа алу тиіс. Бұл жағдайда сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген
жазалардың мақсатын негізге алады.
Жазаға байланысты осы және басқа да мәселелер төмендегі арнайы
бөлімдердерде қарастырылған.
1. Қылмыстық жазаның түсінігі және оның мақсаттары
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал
жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды
тарих дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шааларының
бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскелікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі- жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы ғана
қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бзылуы заңның басқа салаларындағы
норалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе
жеке азаматтар мүддесіне үлкен зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат- адам мен азаматтың құқығын, бостандығын,заңды
мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдарың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, конституцялық құрылысты және Қазақстан Республксы аумағының
тұтастығын, содай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара
ниет қастандықтан қорғау.
Республиканың Қылмыстық кодксі жаза түсігіне мынадай анықтама береді:
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша дайындалатын мемтекеттік мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмы жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және
адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспер көзделгенайыру немесе
оларды шектеу болып табылады. (38- бап).
Бұл анықтамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмыс жасаған
адамға мемлекеттік ерекше орган- сот кана үкім негізінде қолдана алады.
Үкім тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандайда бір
мемлекеттік органның атынан қабылданады.
Заңды күшіне енген сот үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар
үшін міндетті болып табылады, ол Қазақстанның барлық аумағында орындалуға
тиісті.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс
жасаған адамға ғана қатысты және басқа адамдарға (сотталғанның туған-
туыстарына ) таралмайды.
Жазаның орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ықпал
жасау шараларының жазадан айырмашылығы сол- олардың артында мемлекеттік күш
емес, қоғамдық пікір тұрады.
Қоғамдық ықпал ету шараларын мемлекеттік органдар емес, қоғамдық ұйымдар
қолданады. Жаза- мемлекеттік мәжбірлеудің заңмен белгіленген шарасы. ҚК-тің
38-бабында жаза түрлері түгелдей келтірілген. Қылмыс жасаған адамға сот
жазаның бұлардан басқа түрін қолдана алмайды.
Қылмыс пен жаза- өзара тығыз байланысты құқықтық түсінік. Мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін қолданылады.
Жазаға тән ерекшелік- міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау дегеніміз
жазаның мәжбүрлеу, золау сипаты. Олар күш корсету, моральдық, материалдық
және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысала: бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның
көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның
отбасымен, дос- туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегнде, айыппұл
алғанда ол материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке тұру немесе
қызметпен айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет, кәсіп
таңдау құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде қорқыту
сипаты бар. Тағайындалған жазаның ауыр- жеңілдігін жасалған қылмыстың
сипатына және қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына және басқа
мән- жайларға байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде қаралмайды (ҚК-тің 38-бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК- терде
де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған.
Дегенмен, бірқатар ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде қарастырған.
Атап айтқанда Н.А.Беляев былай деп жазды: Жазаның мақсаты жазалау, ол
дегеніміз жасаған қылмысы үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан
айыру(Жаза1).
И.И.Камрпец (2 ж) пен А.Н.Тарбагаевтың (3 ж) еңбектерінде де осындай
пікірлер айтылған.
Мемлекеттік мәжбірлеудің ерекше шарасы болып табылатын жазады соттылық
сияқты өзіне тән сипат бар, ол кейін құқықтық және моральдық тұрғыдан
өзінің теріс зардабын тигізеді. Мысалы, егер адам жаңадан қылмыс жасаса,
оның бұрынғы қылмысы үшін соттылығы қылмыстық жауапкершілікті ауырлататын
мән-жай болып табылады.
Бұрын қасақана қылмысы үшін соттылығы бар адамның жаңадан қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады( ҚК-тің 13- бабы ).
Қайталаудың болуы тағайындалған жазаның түріне және мөлшеріне, сондай-ақ
бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда колонияның нысанына әсер
етеді ( ҚК- тің 48-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының басқа түрлерінен жазаның айырмашылығы
сол- қылмыс жасаған адамға және оның әрекетіне сот тек құқық тұрғысынан
ғана емес, сонымен қатар моральдық тұрғыдан теріс баға береді.
Сондықтан да жаза тағайындау дегеніміз қылмыс жасаған адамға мемлекет
атынан берілген теріс баға.
Сонымен қылмыстық жаза- қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы, оны қылмыс жасап айыпты болған адамға қатысты сот өз
үкімімен қолданады, онда жазалау сипаты болады және осы қылмысты жасаған
адамның айыбы мемлекет атынан бетке басылады ( теріс баға беріледі).
Жазаның мақсаты әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өз
мақсаты болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны
қолдану және іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік
нәтиже.
Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының
алдында тұрған жалпы міндеттерден туындайды ( ҚК-тің 2- бабы).
Жазаның мақсатынанықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану қызметінде
маңызы зор. Нақты адамға қатысты жазаның түрін, мөлшерін анықтай отырып сот
жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талапты
елемеу- заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім шығаруға
әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру- жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі- арнайы
алдын алу шаралары үшін және сотталғанды түзету үшін сондай көрсеткіш
болады.
Жазаның мақсаты ҚК- тің 38- бабындабылай ккөрсетілген: Жаза әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзету және
сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыс жасауынан сақтаныру
мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-
қасиетін қорлауды мақсат етпейді.
Яғни, жазаның мақсаты:
А) әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру;
Б) сотталғанды түзеу;
В) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау ( арнайы, жеке
сақтандырудың мақсаты);
Г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау ( жалпы сақтандырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге қарастырылуы тиіс.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру- жаза мақсаттарының
бірі болып табылады. Қандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттікті бұзады.
Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш көрсетіп,
әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып, азаматтардық
құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі нұсқан келтіреді. Осы көрсетілген
жағдайлардың әр қайсысында біреу жасаған қылмыстың нәтижесінде екінші
адамға қатысты әлеуметтік әділеттілік бұзылады.
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес,
жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділдікті біршама болса да қалпына
келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны
күйзелту жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келеді
деп үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Ал, жалпы қағам көлемінде әлеуметтік әділеттік қалпына келу үшін сот
әділ жазаны көпшілік алдында ( сот процестері негізінен ашық мәжілістерде
өтеді ) тағайындайды, сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды
мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғмдық тәртіпті, қоғамдық
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын, басқа да
игіліктерді қорғайтындығын білдіреді.Қылмыскердің жазаланғанын естіген
адамның көңілі орнына түседі. Жазаның мақсатын заң әлеуметтік әділдікпен
байланыстырады, сондықтан сот тек қана әділ жаза тағайындау үшін өте
ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтірудегі мақсатына қол жеткізу мүмкін емес.
Жаза қолданғанда адамдар әділеттікті сезінеді, ал кейбір жазаларда
қылмыскедің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін тудырады. Сондықтан
да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік қанағаттанғандық сезіммен
қабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза тағайындау жазаның
мұндай маңызды мақсатын жоққа шығарады. Жазаның басқа бір маңызды мақсаты-
сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан Республикасы қылмыстық
заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді.
Қылмыс жасаған адамға заңды қолдана отырып, мемлекет ол адамның жазаны
өтегеннен кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын көздеуге
тиіс.
Түзету дегеніміз – адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиеттерді жою.
Түзетудің мақсатыадамның мінез- құлқын, іс- әрекетін қайта қалыптастыру,
жаңа қылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс қасиеттерден оның
арылуына мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның бойына бұрын онда
болмаған әлеуметтік- пайдалы қасиеттер егіледі, бұрын болып кейін жоғалып
кеткен жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер, мысалы, басқа адамды,
оның құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдық тәртіптңі сақтау, т.б. Жазаны
орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі, әдет-салты жақсы
жаққа өзгерсе- түзеу мақсатының орындалғаны болып табылады. Түзелген адам
қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны орындау барысында
қандайда бір дұрыс ықпал бролғандықтан жасамайды.
Түзеу процесі алдын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот мәжілісі
кезінде белсенірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі
тағайындалғанда, сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады.
Әртүрлі жаза шаралары түзеудің әртүрлі тәсілін, әдісін және жолын
қарастырады. Жазалау шарасы да, түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу
әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны жасаған адамның жеке басына қарай
қолданылуғатиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі,қоғамдық-
пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып табылады.
Қылмыстық- орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсілдері қарастырылған.
Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ал өлім жазасы
сияқты жаза тағайындағанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін емес.
Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру
мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза өте қатаң немесе өте
жұмсақ болса, бұл жағдай әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің орнына
сотталған адамды түзеу процесіне кесірін тигізеді, себебі жосықсыз қатаң
жаза оны алған адамның ыза- кегін тудырады, ал өте жеңіл жаза алған адам
қандай қылмыс жасасам да қатаң жаза алмаймын деген сенімде болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты- арнайы ( жеке ) сақтандыру мақсаты. Оның
мәні де, мазмұны да- сотталған адам тарапынан жаңа қылмыстыболдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Әдебиеттерде арнайы сақтандыру шараларының мәні –
қылмыстықжауапкершілікке тартылған адамның жаңа қылмыс ( немесе жаңа
қылмыстар) жасауына жол бермеуде және бұл мақсатқа жазалау, тәрбиелеу
арқылы тікелей қол жеткізуге болады(4 ж).
Ал, И.И. Карпецтің пікірінше, нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандыруға мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: Қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру; қылмыскердің көңіл- күйіне ықпал жасау;
зәресін алу (5 ж).
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болдады.
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық заңда белгіленген жазалар жүйесінде сотталған адамның жаңа
қылмыс жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған.
Мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим
сақталады, тұрақты күзет қойылып, қадағалау жасалынады, туыстарынан, дос-
жарандарынан оқшау ұсталады, қылмыс жасау құралы немесе қаруы боларлықтай
ақшаны немесе заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады.Белгілі бір лауазымды
атқару құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды, жаңа қылмыс
жасау үшін ол қызметті пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандыруға мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындығына
байланымты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтынын
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін.
Сотталған адамның басына қандай да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі қайталап жасалған қылмыс үшін заңда
қатаң жаза қарастырылға (ҚК- тің 54- бабының 1 бөлімінің а тармағы).
Бұрынғыдан да бетер қатаң жазалану үрейі адамды жаңа қылмыс жасаудан бас
тартуға мәжбүр етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барасында
сотталған адамның көңіл- күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады,
ол да сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына себеп болды.
Сонымен қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу
мақсатымен тығыз байланымты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам
тарапынан болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң
талаптарын сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау.
Қылмыстан арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы – мұндағы мақсат қылмыс
жасаған жеке адамға емес, заңды, басқа да нормативтік актілерді бұзуға
икемлді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау. Жазамен қорқыту, қылмыс жасаған
жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа бейім адамдарға тосқауыл болады,
қылмыстық ниеттен қайтарады. Жасалған қылмыс үшін жаза қолдану үрейі
тұрақсыз адамдарды қылмыс жасаудан сақтандырады.
Жазаның жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден, қылмыстық
заңның жарияланып, онда әрбір жасалған қылмыс үшін белгіленген жазаның
көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға соттың жаза
тағайындауында, үшіншіден- тағайындалған жазаның орындалу процесінде, деп
жазады М.Д. Шаргородский ( 6 ж).
С.В. Полубинская жалпы алдын алу шараларын екі түрге бөледі: жалпы
сақтандыру шаралары, тар мағынада түсінгенде, негізінен қорқыту шаралары
және біршама тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; жалпы
сақтандыру шаралары, кең мағынада түсінгенде, қоғамның барлық мүшелеріне
жазаның тәрбиелік ықпал етуі ( 7 ).
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ
бұл, сол мақсаттардың бәріне бірдей қол жеткізу емес. Мысала, қылмыскерді
колонияда ұстап оны оқшаулағанда, ол сол жаза өтеп жатқан кезінде ешқашан
жаңа қылмыс жасай алмайды (мұнда арнайы сақтандырудағы мақсатқа қол
жетеді), бірақ бұл жағдайда барлық уақытта бірдей түзеу мақсатына қол
жеткізе алмаймыз.(ж)
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 38- бабының 2-
ші бөлігін мына түрде көрсеткен жөн: Қылмыстық жазаның қарапайым ( жақын )
мақсаттары- әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру және сотталған адамды
түзету.
Қылмыстық жазаның негізгі (түпкі) мақсаты - қылмыс жасаудан сақтандыру.
1.2. Заңдағы жаза жүйесі және оның кәмелетке толмағандарға тағайындау
түрлері мен шектері
Жазалар жүйесі дегеніміз- ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген және сотүшін міндетті болып табылатын, қылмыстық
заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39- баптың 1 бөлігінде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілудің методологиялық
және практикалық елеулі маңызы зор.
Оның методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол- әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саястының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сақтауға қол жеткізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол- онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының тәжірибисін,
қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды екеріп, сотталғанға ықпал
жсаудың әртүрлі шараларын тиімді де ұтымды пайдаланы алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда- ол арқылы қай
жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай аламыз.
Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның
жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК- 71- бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл
арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігін береді, сол тәсілдер рарсынан
сотең орынды шараны таңдап ала алады. Осы жүйеге сәке соттар ауыр және аса
ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға
құқылы.
Сонымен, жаза түлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі(23- баптың 1
бөлігі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмытың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ар- ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау- жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әр уақыт мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келеді, жауап
береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазалардың енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын емес
жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және
құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынатардың даму деңгейімен
байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады: өндіргіш
күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар, мәдениет те
төмен деңгейде болады, осыған сәйкес идеология болады; жазалаудың аса қатаң
түрлері қолданылады – ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жарақаттаудың
жетік түрлері болады; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны қатайтуды
қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
ҚР- ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін,
оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза жүйелері жоқ . ҚР
Конституциясының 17- бабында былай делінген: 1. Адамның қадір- қасиетіне
қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық- зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадыр- қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды. Сонымен қатар, кәмелетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге,
емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза қолданылғанда заң
бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі
берілген, олады сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берімейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір- бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және
тәртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топқа бөлінеді: негізгі,
қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК- тің 39- бабы) (ж)
Жазаларды негізгі, қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор. Атап
айтқанда, қосымша жазаларды қолдану- жазаны жеке даралау принципін жүзеге
асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңдылық талабына толық сай келеді (4,61 б. )
НЕГІЗГІ ЖАЗАЛАР- жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек
тағайындалатын жазалар жатады, олармен басқаларды толықтыруға болмайды,
жазаның негізгі мақсаттарын орындау осылармен байланысырылған ( 5, 219 б.ж)
Қоғамдық жұмыстарға тарту ҚР ҚК- нің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар
сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық
пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы
органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару оагандары белгілейді.
Қоғамдық жұмыстар ҚР ҚК-де белгіленген жазаның жаңа түрі болып табылады,
ол Қазақ ССР- ның бұрынғы қылмыстық заңында жоқ еді (ж)
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті
атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді,
олар жазаны орындаушы органға- қылмыстық орындаушы инспекцияға мұндай
жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Инспекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық
жұмыстарды өздері тұрған жерде жасайды. ҚР ҚК- нің Ерекше бөлімінің айыпкер
сотталған бабының санкциясында қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар
жазаның негізгі түрі ретінде ғана қолданылады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған
жазадан жеңілірек жаза тағайындасалса, және жазаның өтелмеген бөліген
жұмсақ жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады (71,55 баптар).
Бұл жаза мерзімді жаза қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық
жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз
қырық соғатқа дейін тағайындауға рұқсат береді. Жазаны бөлшектеп өтейді-
демалыс күндері және сотталған негізгі жұмыстарында немесе оқуында болмаса-
күніне ең көп дегенде 4 сағат, жұмыс күндері- жұмыстан немесе оқудан кейін
2 сағат, сотталғанның келісімімен 4 сағаттық жұмыс жасалынады (ҚаК- тің 32-
бабының 2 бөлігі).
Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам
үшін жазаның бұл түрі ауырырақ жазамен алмастырылады.
ҚР ҚАК-нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтау
дегеніміз: қоғамдық жұмыстан қашып сотталғанның тығылып қалуы; бір ай
ішінде еңбек тәртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқандай
себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Қоғамдық жұмыстарды бас бостандығынан шектеумен немесе ҚК- тің 45 және
46 баптарындақарастырылған мерзімге қамауға алумен ауыстыру қарастырылған.
Ал, сотталған адамның қоғамдық жұмыстарда өтеген уақыты оның бас
бостандығын шектегенде немесе оны қамағанда есепке алынады. Қоғамдық
жұмыстарды болған әрбір сегіз сағат бас бостандығынан айырғанда немесе
қамалғанда бір күнге есептеледі.
ҚР ҚК- нің 42- бабының 3 бөлігінде қоғамдық жұмыстар қолданылмайтын
адамдар тобы еөрсетілген.
Қоғамдық жұмыстар мына адамдарға тағайындалмайды: әскери қызметкерлерге;
елу жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан асқан ер адамдарға; жүкті
әйелдерге; сегіз жасқа дейін баласы бар әйелдерге; бірінші, екінші топтағы
мүгедектерге.
Осы жаза тағайындалған адам жүкті болып қалса, ҚР ҚК- нің 72- бабына
сәйкес жазаны өтеуді кейігне қалдыру қолданылуы мүмкін.
Жазаны отеу барысында сотталған адам бірінші немесе екінші топтағы
мүгедек деп танылса, ҚР ҚК-нің 73-бабының 2 бөлігіне сәйкес ол адам бұл
жазаны өтеуден босатылуы мүмкін немесе бұл жаза басқа жеңілірек түрмен
ауыстырылуы мүмкін, себебі оның денсаулық жағдайы жазаның бұл түрін ары
қарай өтеуді көтермейді.
Қоғамдық жұмыстар қызметте тұрақты болуына байланысты әскери
қызметкерлердің барлық категеорияларында да қолданылмайды, ал Ресей
Федерациясының Қылмыстық Кодексінде бұл жаза шақыру арқылы қызмет өтеп
жатқан әскери қызметкерлерге ғана тағайындалмайды.
Кәмелетке толмаған адамға тағайындалған қоғамдық жұмыстарға оқудан
немесе негізгі жұмыс уақытынан кейін жасы толмаған атқара алатын ақысыз
қоғамдық пайдалы жұмыстар жатады. Кәмелетке толмағандардың қоғамдық
жұмыстарының мерзімін есептеу біршама басқа.ҚР ҚЕ-нің 79-бабының 4 бөлігіне
сәйкес қоғамдық жұмыс оларға қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейінгі
мерзімге тағайындалады.
Жазаны өтеу сотталған адамның жасына қарай анықталады: он алты жасқа
дейінгілер үшін күніне екі сағаттан артпауы тиіс; он алтыдан он сегіз жасқа
дейінгілер үшін- күніне үш сағат.
Түзету жұмыстары. Түзету жұмыстарының мазмұны сонда- сотталған адам
жазасын өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан
мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін ұстап тұрады.
Бұл жазалау шарасы қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік
принциптерінің бір көрінісі.
Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, біріа қоғамнан
оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне түсініктеменің авторларының
анықтамасы бойынша түзету жұмыстары мемлекет таққан кінәні мойындатып
сотталғанның көңіл-күйіне ықпал жасайды; сотталғанның жұмыс орнын
ауыстыруына, көптеген қызметте кәсіби мансапқа ие болу мүмкіндігіне
(мемлекеттік қызмет, банк қызметі, білім беру саласы, т.б.) шектеу жасайды;
мүліктік жағдайына әсер етеді, нақты айлығы азаяды.Сонымен қатар түзету
жұмыстары жаза түрі ретінде жалпы үнемді болып табылады, ол сотталғанның
ортамен әлеуметтік оң байланысын үзбейді (6, 139 б.ж)
Түзеу жұмыстары- жазаның ең көп таралған түрлерінің бірі.Жұмыссыз адамға
жазаның бұл түрін қолдануға болмайды.Түзету жұмыстарын қолданудағы мақсатқа
үш тәсілмен жетуге болады: еңбекке міндетті түрде тарту; еңбек ету және
басқа құқықтарын біршама шектеу және материалдық сипстта ықпал ету-
жалақысыныңбір бөлігін ұстап қалу.
Түзеу жұмыстарын орындаудың тәртібі мен шартын қылмыстық-орындаушылық
заңдар реттейді. Жазаны орындау ішкі істер органдарының тиісті
бөлімшелеріне – түзеу жұмыстарының қылмыстық-орындаушы инспекциясына
жүктеледі. Бұл жазаның ауыртпашылығы тек оның мерзімінде, ал ол- жасалған
қылмыстың қоғам үшін қауіптілігіне және айыпкердің жеке басына қарай
белгіленеді.
Түзеу жұмыстарының мерзімі айлап, жылдап саналады, сол уақыттыры
сотталған адам жұмыс істеуі және оның жалақысынан ақша ұсталуы тиіс. Кейбір
жағдайларда мерзім күнмен саналады. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға
дейінгі мерзімге тағайындалады, оны сотталған адам сот үкіміне сәйкес өзі
бұрын негізгі жұмысын атқарып жүрген жерде өтейді. Сотталған адам дәлелді
себептермен жұмыс істемеген, бірақ оған жалақы төлеген уақыт (ауырған, бала
баққан, т.б.) өтелген уақыт есебіне кіреді.
Сотталған адам ресми түрде жұмыссыз деп танылған уақыт та жазаны өтеу
уақытына жатқызылады.
Сотталған адамның жұмыс істеген күндерінің саны жазаның сот белгілеген
күнтізбелік мерзіміндегі жұмыс күндерінен аз болмауға тиіс. Егер сотталған
адам жұмыс күндерінен аз болмауға тиіс. Егер сотталған адам жұмыс күнінің
көрсетілген санын жұмыс істеп өтемесе, ал жұмыс істемеген күндерін жаза
мерзіміне жатқызуға заңда белгіленген негіздер болмаса, тиісті жұмыс
күндерін толық өтегенше түзеу жұмыстары жалғаса береді.
Түзеу жұмыстарын өтеу мерзіміне мыналар крмейді: әкімшілік жаза алып
қамауда отырғануақыты, егер сотталған адам жазаны өтеп жүрген кезде
әкімшілік жаза алып, бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алынса; мастықтан
немесе мастыққа байланысты әрекеттерден ауырып қалған уақыты; сотталған
адам нақты жұмыс істемеген және оған жалақы есептелмеген басқа барлық
жағдайларда.
Түзеу жұмыстарын өтеудің мерзімін есептеудің белгіленген тәртібі оны
сотбелгілеген мерзімнен ертерек өтеу мүмкіндігін қарастырмайды, мұндай
жағдай тек сотталғанды жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға
ұсынғанда ғана болады ( ҚР ҚК-нің 70-бабы).
Заң түзеу жұмыстарын сотталған адамның өз жұмыс орнында өтеуін
қарастырады, яғни субъект меншіктің кез-келген нысанындағы кәсіпорында,
мекемеде, ұйымда, өзінің бұрынғы жұмыс орнында, сол лауазымда қалады, заң
түзеу жұмыстары ретінде ешқандай нақты жұмысты атамайды. Сондықтан да
жұмыстың барлығы да түзеу жұмыстарына жатқызылады.
Бұл жерде бір мәселе туындайды: адамның сотталуы оның қызиетімен, кәсіби
айналысатын жұмысымен байланысты болса; немесе жазаның қосымша шарасы
ретінде сот белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқынан айырса не істеу керек ?
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумның 1993 жылғы 24 маусымдағы
Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтауы жөніндегі № 3 қаулысында
жұмыс орны бойынша түзеу жұмыстарын тағайындағанда қызметті немесе кәсіби
міндетті орындауға байланысты қылмыс жасаған адамдарға жазаның бұл түрін
қолдану бұл жазаның беделін түсіретіндігін соттар ескеруге тиіс деп атап
көрсетілген.
Сотталғанның жалақысынан сот үкіміне көрсетілген мөлшерде мемлект
пайдасына ақша ұстау түзеу жұмыстарының ажырамас бөлігі. Бұл мөлшер бес
процент пен жиырма процент аралығында болады.
Түзету жұмыстарының мерзімі толықтай өтелгенше сотталғанның жалақысынан
ақша ұсталып тұрады. Сотталғанның негізгі жұмыс орнындағы жалақысының
барлық түрлерінен, салықтар мен басқа төлемдерді шығармай, басқа орындау
құжаттары бойынша оның ақша төлейтіндігіне қарамастан ұсталады (Қаз. ССР
ЕтЗК-нің 108-бабы).
Егер сотталғанның тұрмыс жағдайы нашарласа, сот түзету жұмыстары
түріндегі жазаны өтеп жүрген адамнан ұсталатын ақша мөлшерін азайта алады
(ҚР ҚАК-нің 40- бабының 1 бөлігі). Ұсталған ақша мөлшерін азайту туралы
шешім шығарғанда сотталғанның барлық табыстары есепке алынады.
Түзеу жұмыстары тек негізгі жаза ретінде қолданылады, егер ол ҚК-тің
Ерекше бөліміндегі нормалардың тиісті санкцияларында қарастырылған болса.
Сонымен қатар түзеу жұмыстары мына жағдайларда тағайындалады:
сол жасалған қылмыс үшін қарастырылған жазадан жеңілдеу жаза тағайындағанда
(ҚР ҚК-нің 55-бабы);
жазаның өтелмеген бөлігін жазаның жеңілдеу түріне ауыстырғанда (ҚР ҚК-нің
71-бабы);
жазадан әдейі жалтарғандықтан оны айыппұл салумен алмастырса (ҚР ҚК-нің 70-
бабы);
Түзеу жұмыстары түріндегі жазаны тағайындағанда, сот заңда көзделген
жағдайларға сүйеніп, сотталғанға шартты соттауды қолдана алады (ҚР ҚК-нің
63-бабы).
Түзеу жұмыстары тағайындалмайтын адамдар тізімі заңда нақты көрсетілген,
олар: а) еңбекке жарамсыз деп танылған адамдар; б) тұрақты жұмысы жоқ
адамдар; в) өндірістен қол үзіп оқу оқып жүрген адамдар.
Іс жүзінде бұл жаза жүкті әйелдер мен сегіз жасқа дейін баласы бар
әйелдерге де қолданылмайды.
Бұл тізімді көрсетілген адамдарға сот түзуеу жұмыстарының орнына айыппұл
тағайындауы мүмкін, егер ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпталушыға қолданып
отырған бабының санкциясында айыппұл түріндегі жаза қарастырылмаған болса,
онда айыппұл мөлшері бір ай түзеу жұмыстары үшін заңда белгіленген бір
айлық есептеу көрсеткішіне тең болады.
Түзеу жұмыстарына сотталып, үкім шыққаннан кейін ол адам жұмысқа
жарамсыз деп мойындалса, оның тұрақты жұмыс орны болмай шықса немесе
өндірістен қол үзіп оқу орнында оқып жүргені анықталса , сот түзеу
жұмыстарын жоғарда көрсетілген есеп бойынша айыппұлмен алмастыра алады (ҚР
ҚК-нің 43-бабы 3 бөлігі).
Келісім-шарт бойынша әскери қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерлерге
түзеу жұмыстары әскери қызмет бойынша шектеу жазасына ауыстырылады (ҚР ҚК-
нің 44-бабы).
Егер сотталған адам жаза өтеуден әдейі қашқақтаса, түзеу жұмыстарының
өтелмеген мерзімін сол мерзімге бас бостандығын шектеуге, қамауға алуға
немесе бас бостандығынан айыруға соттың ауыстыра алатындығы заңда
қарастырылған (ҚР ҚК-нің 43-бабының 4 бөлігі).
Кәмелетке толмағанға түзеу жұмыстарын тағайындауда жасына, мерзіміне
және қылмыстық жазадан босату мүмкіндігіне байланысты ерекшеліктер болады.
Үкім шығарылған кезде он алты жасқа толған адамға ғана түзеу жұмыстары
тағайындалуы мүмкін.
Заңда (ҚР ҚК-нің 79-бабының 4 бөлігі) түзеу жұмыстарының тек ең көп мерзімі
көрсетілген- ол бір жылға дейін, ал ең аз мерзімі көрсетілмеген. ҚР ҚК-нің
43-бабының 1 бөлігінде ең аз мердім екі ай деп көрсетілген, сондықтан да
мұны кәмелетке толмағандарға да жатқызуға болады деп санмыз. Сонымен
кәмелеике толмағандар үшін түзеу жұмыстары екі айдан бір жылға дейінгі
мерзімге тағайындалады.
3. ҚР ҚК-нің 55,56,71 баптарында бекітілген жағдайлармен қоса кәмелетке
толмай сотталғандарға бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыс жасағаны үшін тәрбиелік әсері мәжбүрлеу шарасы қолданылуы мүмкін (ҚР
ҚК-нің 81-бабы) және шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдану үшін
кәмелетке толмай сотталғанның түзеу жұмыстарын өтеудің ең аз мерзімі едәуір
қысқаруы мүмкін (ҚР ҚК-нің 84-бабы).
Әскери қызмет бойынша шектеу. Қызмет бойынша шектеу- жазаның ерекше
түрі, ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана
қолданылады. Әскерм қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің
Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4 %.
Әскри қызмет бойынша шектеудің мәні- көндіру және мәжбүрлеу әдістерін
сәтті үйлестіру, яғни бұл әскери қызметкер өзінің кәсіби міндетін атқара
береді, бірақ сонымен қатар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери қызмет
бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда тағайындалады:
Келісім-шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе шақыру
бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша әскери қызмет
бойынша шектеу жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке қарсы олар
жасаған қылмыс үшін ҚК-тің қолданылып тоырған баптарының санкциясында
мұндайжаза көзделген болса. Мысалы, қызметке селқос қарау деп аталатын ҚК-
тің 391-бабы бойынша әскери қызметті екі жылға дейінгі мерзімге шектеу,
немесе алты айға дейін қамауда ұстау, не үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.
Әскери қызмет бойынша шектеу келісм-шарт бойынша әскери қызмет атқарып
жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz