Қазақстан Республикасының конституциясының даму тарихы
Кіріспе ..
Ι.бөлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының теориалық негізі. +
1.1 Конституцияның мәні, мазмұны және негізгі принциптері. +
1.2. Конституциялық.Құқықтық нормалар ұғымы, олардың түрлерімен
ерекшеліктері. +
1.3 Қазақстан Республикасында Конституциялық Заңнаманың
қалыптасу кезеңдері. +
ΙΙ.бөлім. Қазақстан Республикасындағы нормалардың сақталуы мен жүзеге
асырылуының кепілдіктері. +
2.1. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. +
2.2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(1998 ж. 7 қазанда енгізілген өзгерістерімен). +
2.3. 1995 жылғы Конституцияда көрініс тапқан идеялардың ағымдағы
заңнамада жүзеге асуы. +
Қорытынды. ..
Пайдаланылған әдебиеттер. +
Ι.бөлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының теориалық негізі. +
1.1 Конституцияның мәні, мазмұны және негізгі принциптері. +
1.2. Конституциялық.Құқықтық нормалар ұғымы, олардың түрлерімен
ерекшеліктері. +
1.3 Қазақстан Республикасында Конституциялық Заңнаманың
қалыптасу кезеңдері. +
ΙΙ.бөлім. Қазақстан Республикасындағы нормалардың сақталуы мен жүзеге
асырылуының кепілдіктері. +
2.1. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. +
2.2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(1998 ж. 7 қазанда енгізілген өзгерістерімен). +
2.3. 1995 жылғы Конституцияда көрініс тапқан идеялардың ағымдағы
заңнамада жүзеге асуы. +
Қорытынды. ..
Пайдаланылған әдебиеттер. +
Қазақстан Республикасының Конституциясы — демократиялық, өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі. Конституция қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор ауқымды саяси-құқықтық күшті бойына жинақтаған. Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметі принциптерін белгіледі. Адамдар мен азаматтардың, мемлекеттің қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде бүкіл халықтың Конституциялық мәртебесі бекітіледі. Конституция тек конституциялық қүқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық салаларының да қайнар көзі болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән. Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады, сондықтан Конституцияда халықтың оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілген. Социализм кезінде де Конституция халықтың еркін білдіреді деп есептелген. Осыған орай, халық еңбекшілерден, жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интеллигенциясынан тұратындығы атап көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген әлеуметтік құбылысқа, марксшіл-лениншіл ілімге тән таптық көзкарасқа негізделді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа және еңбек интеллигенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы "еңбекші" термині 1993 жылғы Конституцияда да, 1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды. Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туралы айтылады. Қазақстан Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіләлеуметтік қабатын жинақтаған тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай, "халық" ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлық жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді, сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық фактор болып табылады.
Конституцияда мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде танылады. Барлық қабаттарына қамқорлық керсетуі тиіс. Казақстан Республикасының Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың құкықтарын шектемей конституциялық-қүқыктық катынастар субъектісі ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көп ұлтты коғам жағдайында қазақ ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады мемлекеттегі бүкіл халықтың әлеуметтік базалық негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше құқыктық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер беріл-мейтіндігін білдіреді.
Назарбаев.Н.А Қазақстан 2030. Казахстанская правда от 11.10.1997
Мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны бойынша ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс тілі ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа және еңбек интеллигенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы "еңбекші" термині 1993 жылғы Конституцияда да, 1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды. Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туралы айтылады. Қазақстан Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіләлеуметтік қабатын жинақтаған тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай, "халық" ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлық жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді, сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық фактор болып табылады.
Конституцияда мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде танылады. Барлық қабаттарына қамқорлық керсетуі тиіс. Казақстан Республикасының Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың құкықтарын шектемей конституциялық-қүқыктық катынастар субъектісі ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көп ұлтты коғам жағдайында қазақ ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады мемлекеттегі бүкіл халықтың әлеуметтік базалық негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше құқыктық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер беріл-мейтіндігін білдіреді.
Назарбаев.Н.А Қазақстан 2030. Казахстанская правда от 11.10.1997
Мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны бойынша ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс тілі ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
I. Нормативтік актілер.
1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл.
2. ҚР Конституциясы 28 қаңтар 1993 жыл.
3. ҚазССР-нің. Конституциясы 4 наурыз 1937 жыл.
4. ҚазССР-нің Конституциясы 20 сәуір 1978 жыл.
5. Конституции 16 стран мира. Алматы 1996 год.
6. Конституциялық заң «ҚР Тәуелсіздігі туралы» 16.12.91 жыл.
7. Конституциялық заң « ҚР Президенті» 26.12.95 жыл. басылым 6.05.99жыл.
8. Конституциялық заң«ҚР Үкіметі» 18.12.95жыл.басылым 6.05.99 жыл.
9. Конституциялық заң « Парламентегі депутаттардың мәртебесі » 16.10.98 ж.
10. Конституциялық заң «Республикалық Референдум туралы» 2.11.95 басылым 6.04.99 ж. 15.04.04 ж.
11. Конституциялық заң «Сайлау туралы» 28.09.95 басылым 6.04.99 ж., 19.04.2004 ж., 15.04.2005 ж.
12. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 21.05.2007 жыл.
13. ҚР заңы «ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 7.10.98ж.
14. Закон РК «Об общественных объединениях» от 31.05.96 г.
15. ҚР заңы «Партиялар туралы» 15.06.2002 ж.
16. ҚР заңы «Мемлекеттік жергілікті өзін-өзі басқару» 23.01.2001 ж.
17. ҚР заңы «Азаматтық туралы» 20.12.91 жыл.
18. ҚР заңы «Тіл туралы» 11.06.97 жыл.
19. ҚР Президентінің жарғысы «ҚР азаматтығы туралы» 3.12.95 ж.
20. ҚР Президентінің жарғысы «ҚР рәміздері туралы» 24.01.96 ж.
21. ҚР Президентінің жарғысы «Конституциялық Кеңес» 29.12.95 ж.
22. Указ Президента РК «О порядке рассмотрения обращений граждан» от
19.07.95 г.
23. Указ Президента РК «О порядке организации и проведении мирных
собраний, митингов, пикетов и демонстраций в Республике Казахстан» от
17.03.95г.
24. ҚР Президентінің жарғысы «ҚР шетелдіктердің құқықтық жағдайы» 19.06.95ж.
26. «Декларация о государственном суверенитете Казахской ССР» от
25.10.90г.
27. Всеобщая Декларация прав человека. ООН 1948 г.
П. Арнайы әдебиеттер.
28. Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева на совместном заседании палат Парламента РК «Новый этап демократизации Казахстана – ускоренное развитие свободного демократического общества». / Казахстанская правда. От 17 мая 2007 г. № 73.
29. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение
благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента народу
Казахстана. Приложение к «Казахстанской правде» от 11.10.97 г.
30. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы. 15.01.96 г.
31. Назарбаев Н.А. «5 лет независимости». Алматы. «Казахстан». 1996 г.
32. Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира» от 1 марта 2006г.
33. Ким В.А., Ким Г.В. «Конституционный строй Республики Казахстан».
Алматы. 1998 г.
34. Баймаханов М.Т., Союзная республика - форма национальной
государственности. Конституционные основы статуса союзной республики.
Алматы. 1995 г.
35. Баймаханов М.Т., Вайзберг Л.М., Котов А.К. Становление суверенитета
Республики Казахстан. Алматы. 1994 г.
36. Барнашев A.M. Теория разделения властей: становление, развитие,
применение. Томск. 1988 г.
37. Богданова Н.А. Конституционное право. Учебное пособие.4.1. Москва.
1994 г.
36. Баишев Ж.Н. Судебная защита Конституции. Алматы. 1994 г.
37. Баглай М.В. Конституционное право РФ. Москва. 1988 г.
38. Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. Москва. 1979 г.
39. Еллинек Г. Значение Конституции в современном мире. В сборнике
«Конституционное право» 4.2. Хрестоматия. Москва. 1994 г.
40. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы.
1996г.
41. Коваленко А.И. Конституционное право Российской Федерации. М.1995 г.
43. Козлова Е.И., Кутафина О.Е. Конституционное право России. Изд. «Бек».
Москва. 1996 г.
44. Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Т. 17.
45. Маркс К. Классовая борьба во Франции. Т.7.
46. Мишин А.А. Конституционное (государственное право зарубежных
стран). Москва. 1996 г.
47. Ориу М. Основы публичного права. Москва. 1929 г.
48. Сапаргалиев Г. ҚР Конституциялық құқығы. Алматы. 2004 ж.
49. Сапаргалиев Г. Становление конституционного строя РК (1990-1996 гг.).
Алматы. 1997 г.
50. Спекторский Е.В. Что такое Конституция? Москва. 1917 г.
51. Сартаев С.С. и др. Конституционное право РК. Учебное пособие.
Алматы. 1994 г.
52. Сартаев С.С. и др. История государства и права Казахской ССР. Т.1.
Алматы. 1982 г.
53. Топорнин Б.Н. Конституционно-правовые проблемы формирования
экономической системы. Москва. 1992 г.
54. Сравнительное конституционное право. Издательская фирма
«Манускрипт». Москва. 1996 г.
55. Лучин В.О. Конституция РФ. Проблемы реализации. М., ЮНИТИ. 2002.
56. Амандыкова С.К. Становление доктрины конституционализма в Казахстане. Караганда, изд-во КарГУ, 2002г.
57. Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление конституции Республики Казахстан. Алматы. КИПМО, 2002г.
58. Башимов М.С. Институт обмусмана (уполномоченного по правам человека). Астана, Фолиант, 2003 г.
59. Ким В.А., Кенжалиев З.Ж. Развитие конституционного законодательства в РК. Учебное пособие. Алматы, изд-во «Қазақ университеті», 2005 г.
60. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт. Процедура. Алматы, Өрниет, 2002 г.
61. Аюпова 3. «Новая форма Конституционного надзора в Республике Казахстан» «Вестник Министерства юстиции» 1996 г. № 2.
1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл.
2. ҚР Конституциясы 28 қаңтар 1993 жыл.
3. ҚазССР-нің. Конституциясы 4 наурыз 1937 жыл.
4. ҚазССР-нің Конституциясы 20 сәуір 1978 жыл.
5. Конституции 16 стран мира. Алматы 1996 год.
6. Конституциялық заң «ҚР Тәуелсіздігі туралы» 16.12.91 жыл.
7. Конституциялық заң « ҚР Президенті» 26.12.95 жыл. басылым 6.05.99жыл.
8. Конституциялық заң«ҚР Үкіметі» 18.12.95жыл.басылым 6.05.99 жыл.
9. Конституциялық заң « Парламентегі депутаттардың мәртебесі » 16.10.98 ж.
10. Конституциялық заң «Республикалық Референдум туралы» 2.11.95 басылым 6.04.99 ж. 15.04.04 ж.
11. Конституциялық заң «Сайлау туралы» 28.09.95 басылым 6.04.99 ж., 19.04.2004 ж., 15.04.2005 ж.
12. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 21.05.2007 жыл.
13. ҚР заңы «ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 7.10.98ж.
14. Закон РК «Об общественных объединениях» от 31.05.96 г.
15. ҚР заңы «Партиялар туралы» 15.06.2002 ж.
16. ҚР заңы «Мемлекеттік жергілікті өзін-өзі басқару» 23.01.2001 ж.
17. ҚР заңы «Азаматтық туралы» 20.12.91 жыл.
18. ҚР заңы «Тіл туралы» 11.06.97 жыл.
19. ҚР Президентінің жарғысы «ҚР азаматтығы туралы» 3.12.95 ж.
20. ҚР Президентінің жарғысы «ҚР рәміздері туралы» 24.01.96 ж.
21. ҚР Президентінің жарғысы «Конституциялық Кеңес» 29.12.95 ж.
22. Указ Президента РК «О порядке рассмотрения обращений граждан» от
19.07.95 г.
23. Указ Президента РК «О порядке организации и проведении мирных
собраний, митингов, пикетов и демонстраций в Республике Казахстан» от
17.03.95г.
24. ҚР Президентінің жарғысы «ҚР шетелдіктердің құқықтық жағдайы» 19.06.95ж.
26. «Декларация о государственном суверенитете Казахской ССР» от
25.10.90г.
27. Всеобщая Декларация прав человека. ООН 1948 г.
П. Арнайы әдебиеттер.
28. Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева на совместном заседании палат Парламента РК «Новый этап демократизации Казахстана – ускоренное развитие свободного демократического общества». / Казахстанская правда. От 17 мая 2007 г. № 73.
29. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение
благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента народу
Казахстана. Приложение к «Казахстанской правде» от 11.10.97 г.
30. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы. 15.01.96 г.
31. Назарбаев Н.А. «5 лет независимости». Алматы. «Казахстан». 1996 г.
32. Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира» от 1 марта 2006г.
33. Ким В.А., Ким Г.В. «Конституционный строй Республики Казахстан».
Алматы. 1998 г.
34. Баймаханов М.Т., Союзная республика - форма национальной
государственности. Конституционные основы статуса союзной республики.
Алматы. 1995 г.
35. Баймаханов М.Т., Вайзберг Л.М., Котов А.К. Становление суверенитета
Республики Казахстан. Алматы. 1994 г.
36. Барнашев A.M. Теория разделения властей: становление, развитие,
применение. Томск. 1988 г.
37. Богданова Н.А. Конституционное право. Учебное пособие.4.1. Москва.
1994 г.
36. Баишев Ж.Н. Судебная защита Конституции. Алматы. 1994 г.
37. Баглай М.В. Конституционное право РФ. Москва. 1988 г.
38. Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. Москва. 1979 г.
39. Еллинек Г. Значение Конституции в современном мире. В сборнике
«Конституционное право» 4.2. Хрестоматия. Москва. 1994 г.
40. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы.
1996г.
41. Коваленко А.И. Конституционное право Российской Федерации. М.1995 г.
43. Козлова Е.И., Кутафина О.Е. Конституционное право России. Изд. «Бек».
Москва. 1996 г.
44. Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Т. 17.
45. Маркс К. Классовая борьба во Франции. Т.7.
46. Мишин А.А. Конституционное (государственное право зарубежных
стран). Москва. 1996 г.
47. Ориу М. Основы публичного права. Москва. 1929 г.
48. Сапаргалиев Г. ҚР Конституциялық құқығы. Алматы. 2004 ж.
49. Сапаргалиев Г. Становление конституционного строя РК (1990-1996 гг.).
Алматы. 1997 г.
50. Спекторский Е.В. Что такое Конституция? Москва. 1917 г.
51. Сартаев С.С. и др. Конституционное право РК. Учебное пособие.
Алматы. 1994 г.
52. Сартаев С.С. и др. История государства и права Казахской ССР. Т.1.
Алматы. 1982 г.
53. Топорнин Б.Н. Конституционно-правовые проблемы формирования
экономической системы. Москва. 1992 г.
54. Сравнительное конституционное право. Издательская фирма
«Манускрипт». Москва. 1996 г.
55. Лучин В.О. Конституция РФ. Проблемы реализации. М., ЮНИТИ. 2002.
56. Амандыкова С.К. Становление доктрины конституционализма в Казахстане. Караганда, изд-во КарГУ, 2002г.
57. Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление конституции Республики Казахстан. Алматы. КИПМО, 2002г.
58. Башимов М.С. Институт обмусмана (уполномоченного по правам человека). Астана, Фолиант, 2003 г.
59. Ким В.А., Кенжалиев З.Ж. Развитие конституционного законодательства в РК. Учебное пособие. Алматы, изд-во «Қазақ университеті», 2005 г.
60. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт. Процедура. Алматы, Өрниет, 2002 г.
61. Аюпова 3. «Новая форма Конституционного надзора в Республике Казахстан» «Вестник Министерства юстиции» 1996 г. № 2.
Мазмұны
Кіріспе --
Ι-бөлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының теориалық
негізі. +
1.1 Конституцияның мәні, мазмұны және негізгі принциптері. +
1.2. Конституциялық-Құқықтық нормалар ұғымы, олардың түрлерімен
ерекшеліктері. +
1.3 Қазақстан Республикасында Конституциялық Заңнаманың
қалыптасу кезеңдері. +
ΙΙ-бөлім. Қазақстан Республикасындағы нормалардың сақталуы мен жүзеге
асырылуының кепілдіктері. +
2.1. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. +
2.2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(1998 ж. 7 қазанда енгізілген өзгерістерімен). +
2.3. 1995 жылғы Конституцияда көрініс тапқан идеялардың ағымдағы
заңнамада жүзеге асуы. +
Қорытынды. --
Пайдаланылған әдебиеттер. +
Реферат
Бітіру жұмысының тақырыбы : Қазақстан Республикасының
Конституциясының даму тарихы.
Негізгі маңызды сөздер және дипломдық жұмысқа қолданған терминдер :
Қазақстан Республикасының Конституциясы – заң актілерінің қайнар көзі,
тәуелсіздік , тәуелділіксіз , демократия , заңға сүйенген мемлекет ,
азаматтардың құқықтары , азаматтардың бостандықтары , азаматтардың
міндеттері , ҚР президенті, парламенті, үкіметі, заң шығаратын өкіметі,
атқару өкімет, сот өкімет, мемлекет, конституция нормаларының орындау
кепілдіктері, жергілікті мемлекеттік басқару органдары , жергілікті өзін-
өзі басқару органдары , прокуратура , мемлекеттік органдар және т.б.
Бітіру жұмысы кіріспе, 2-бөлім, 6-тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Баста ҚР Конституциясы және оның ұғымы , теориялық негіздердің
сұрақтары біріншіден қаралған. Заңгерлік қасиеттер, негізгі сызықтар,
принциптер және функциясы, сонымен қатар сақтау кепілдіктері және
Конституциялық нормалардың орындалуы қарастырылған .
Қазақстан Республикасының Конституциясы дамуының негізгі
кезеңдерін талдау екінші бөлімде көрсетілген .
Қазақстан Республикасының конституциясының нормаларын түсіндіру
сұрақтары қаралған.
Ι-бөлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының
теориялық негізі.
1. Конституцияның мәні, мазмұны
және негізгі принциптері.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — демократиялық, өркениетті
даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі.
Конституция қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор
ауқымды саяси-құқықтық күшті бойына жинақтаған. Конституция мемлекеттік
және қоғамдық құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен
қызметі принциптерін белгіледі. Адамдар мен азаматтардың, мемлекеттің
қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде бүкіл халықтың Конституциялық
мәртебесі бекітіледі. Конституция тек конституциялық қүқықтың ғана емес,
сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық салаларының да қайнар көзі болып табылады.
Сондықтан оған басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар
тән. Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады, сондықтан Конституцияда
халықтың оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілген. Социализм кезінде де
Конституция халықтың еркін білдіреді деп есептелген. Осыған орай, халық
еңбекшілерден, жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интеллигенциясынан
тұратындығы атап көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген әлеуметтік
құбылысқа, марксшіл-лениншіл ілімге тән таптық көзкарасқа негізделді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық
сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа
және еңбек интеллигенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы "еңбекші" термині
1993 жылғы Конституцияда да, 1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды.
Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туралы айтылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіләлеуметтік қабатын
жинақтаған тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай,
"халық" ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлық
жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді,
сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық фактор болып табылады.
Конституцияда мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде
танылады. Барлық қабаттарына қамқорлық керсетуі тиіс. Казақстан
Республикасының Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей,
олардың құкықтарын шектемей конституциялық-қүқыктық катынастар субъектісі
ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көп ұлтты коғам жағдайында қазақ
ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады мемлекеттегі бүкіл халықтың
әлеуметтік базалық негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше құқыктық, саяси,
әлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер беріл-мейтіндігін
білдіреді.
Назарбаев.Н.А Қазақстан 2030. Казахстанская правда от 11.10.1997
Мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны бойынша
ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс тілі
ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
Сөйтіп, халықты Казақстан Республикасының Конституциясын жасаушы деп
тану оның мәндік сипатын білдіреді. Сондықтан Казақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясы: "Біз, Казақстан халқы... осы Конституцияны
қабылдаймыз" деген сөздермен басталады. Казақ халқы Конституцияны
референдумның қорытындысымен қабылдады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар республикалық референдум арқылы
енгізілуі мүмкін. Басқаша айтқанда, халық Конституцияны қабылдап қана
қойған жоқ, ол Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар да енгізе алады.
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жобасын Президент
Парламенттің қарауына бере алады. Алайда, мұндай жағдайда да халық сырт
қалмайды. Парламент халықтың жоғары өкілетті органы, сондықтан ол
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды халықтың атынан
қабылдайды.
Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден-бір субъект деп
танудан оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Казақстан халқы елдегі
мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі және егемендікті қолдаушы болып
табылады. Сондықтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция арқылы
Қазақстан халқы мемлекетті құрды, оның басқару және құрылым нысандарын,
әлеуметтік-экономикалық кұрылыс негіздерін, адам мен азаматтың мәртебесін
белгілейді. Тек халық, ал халық атынан тек Парламент қана мемлекеттің
кұрылым негіздеріне өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге Конституцияда
мемлекеттіліктің мейлінше мәнді кезендері – тұрақтылық. Ол — мемлекеттік
кұрылымның біртұтас нысаны, басқарудың Президенттік нысаны және аумақтық
тұтастық.
Қазақстан Республикасы Конституциясының кұрылтай тәртібін,
ұлттық кұқықтық жүйені калыптастыру мен дамытудағы мейлінше ерекше орын,
Парламент, Президент, Үкімет үшін, лауазымды адамдар, сот органдары үшін,
азаматтар үшін оның құқықтық қағидаларының еш шүбәсіздігін қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты оның
барлық нормативтік кағидаларының еш шүбәсіз танылатындығынан басқа ешбір
нормативтік құкықтық акт Конституция нормаларын ескірген, өмір шындығына
сай келмейтін деп және басқалай тани алмайды. Мұндай ерекше сипат тек
Конституцияға ғана тән. Бұл жағдайға назар аударып отырған себебіміз,
Конституциялық қағидаларға атүсті айтылған сындар кейде жақсылық нышанындай
есептеледі, Конституцияның қайсыбір нормаларына, киімді ауыстырған сияқты,
өзгерістер енгізу туралы ұсыныстар айтылады. Мұндай акциялар ескінің,
кеңестік кезеңнің сарқыны, ол кезде КСРО Жоғарғы Кеңесі мен одақтас
республикалардың Жоғарғы Кеңестерінің әр сессиясында дерлік Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар жеңіл енгізіле беретін. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясымен де осылай болды, айналып келгенде ол ешкімге қажеті
жоқ жалаң нұсқаулық қүжатқа айналды. Конституцияның жекелеген нормалары
уакыт сынына ұшырауы, өскелең қоғамдық қатынас талаптарына сай келмеуі
мүмкін емес деген ой тумаса керек. Қоғамдық қатынас ылғи да қозғалыста,
өзгерісте болады, сондықтан Конституциялық нормаларды өзгерту қажеттігі де
туындайды. Мұндай процесс өтпелі үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс. Нақ
осындай қоғамда түбірлі өзгерістер мейлінше тез және жиі жүреді. Бұл
процестің Конституцияның жағдайына әсер етпеуі мүмкін емес. Осыны ескере
отырып, өткеннен де сабақ алу керек. Конституцияның тұрақтылығын, оның
беделінің жоғарылығын қамтамасыз ету үшін мұндай қажеттілік туған жағдайда
Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға тіркеуге
болатындай етіп, жеке ерекше нормативтік акт ретінде ресімдеу керек. Мұндай
көзқарастың бірқатар сәтті жақтары бар. Біріншіден, Қазақстан Республикасы
Конституциясының құрылтайшылық сипаты сақталады. Шын мәнінде, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, бірнеше ондаған, жүздеген жылдардан бері
өмір сүретін мемлекеттің қатардағы кезекті Конституциясы емес. Ол жаңа
құрылым және басқару нысандарымен, коғамның экономикалық құрылысының жаңа
негіздерімен және басқаларымен мүлдем жаңа үлгідегі мемлекетті құрды.
Екіншіден, аталған құрылтайшылық сипатына орай Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясы құқықтық мәдениеттің тарихи жадын бейнелейді.
Ешқашан енді мұндай Конституция болмайды. Ол Казақстан мемлекетінің нақ
қазіргі кезеңдегі қалыптасуы мен дамуының тарихи өзгерістері аясында туды.
Сондықтан ол өзіне айрықша мұқият қарауды, нақ осындай түрінде, қабылданған
күйінде сақталуын талап етеді. Үшіншіден, ерекше құрылтайшылық сипаты мен
тарихи мәні қасиетті акт ретінде азаматтардың Конституцияға деген құрмет
сезімін қалыптастыру, бірінің соңынан бірі келетін ұрпақтардың алдында оның
беделін тұрақты көтеру үшін де маңызды. Бұл орайда, әлдеқашан ескірген
қағидаларының аз еместігіне қарамастан, оның басты актілердің негізі болып
отырған АҚШ Конституциясын еске алған жөн. Көптеген қағидаларынын тек
тарихи танымдық қана мәні бар болса да, дінге сенушілер үшін бірнеше мың
жылдар бойғы діни жазбалар қасиетті сенім сияқты есептеледі.
Бір жағынан, мемлекеттің, екінші жағынан, қоғамның негізгі заңы
ретінде қолданылуы Конституцияның маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл
халықтың мемлекеттік биліктің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік базасы
ретіндегі мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті оның барлық
атрибуттарымен құрады. Ол оның егемендігін барлық элементтерімен:
аумағымен, жоғарғы билігімен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және
басқаларымен орнықтырады. Конституция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың
коғаммен, қоғамдық институттармен өзара қатынасының негізін қалайды.
Конституция: қоғамдық, экономикалық, ұйымдык, әлеуметтік, діни, жекелік
кұрылыстың негіздерін анықтайды . Сондықтан мемлекет қана емес,
оның институттары да Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын
жинақтайды. Осыған байланысты қоғам, оны құрушылар өз қызметін
Конституцияға негіздеуі тиіс. Жекелеген зандардың кайсыбір жекелеген
қоғамдық институттарға саяси партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге және
басқаларына қатынасы болуы мүмкін. Мақсаты мен әрекеті конституциялық
кұрылысты күштеп өзгертуді, республиканың тұтастығын бұзуды көздейтін
коғамдык бірлестіктер кұруға және олардың қызметіне тыйым салатын
Конституцияның нормативтік ережелері тура және тікелей қолданылады.
Сондықтан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес кұбылыстарға қарсы шара
қолданғанда тікелей Конституцияны басшылыққа алады.
Конституция коғамдық катынастардың базалық, түпкі негіздерін реттей
отырып, коғам өмірінің барлык салаларын қамтымайды. Осыған байланысты
методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге тоқтала кеткен жөн.
Кеңестік және одан кейінгі кезеңдегі зан әдебиеттерінде құқықтық
қатынастар құкықпен реттелетін қоғамдык қатынастар ретінде сипатталады.
Құкықтанушылар осы теориялық қағиданың дұрыстығына күдік келтірген жоқ.
Шамасы, бұлай болатыны социализм кезінде ешқандай жекелік болмады, ол
танылмады. Барлығы да мемлекеттікі, қоғамдікі еді. Егер тереңдей ой
жіберсек, онда социализм кезінде де мемлекеттік қана емес, сондай-ақ
қоғамдық қатынастың да болғанын байқаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық
қатынастарды реттейді деп саналып келді. Демек, құқықтың кейбір
салаларында, айталық, мемлекеттік және әкімшілік құқықта қатынастардың
мемлекеттік сипаты танылса да мемлекеттік қатынасты қоғамдық қатынас жұтып
койған болып шығады.
Капиталистік қатынасқа көшкен жағдайда, мемлекеттік сектормен бірге
жеке сектор қалыптасқан және ең бастысы азаматтық қоғам және мемлекеттің
енді бәрін қамтитын рөлі жойылған кезде қатынастарды екі топқа бөліп,
бөлшектеу кажет тараптардың бірі ретінде мемлекет қатысатын қатынас, менің
пікірімше, мұның қатарында мемлекеттік-құқықтық қатынастарды атауға болады.
Бұлар, билікпен және саяси қүқықты бағындыру мен жүзеге асыруға қатысты
қатынастар болып табылады деп ойлаймыз. Таза қоғамдық, мемлекеттік
институттар қатыспайтын қатыныстар.
Бұлар құқықпен реттелетін таза қоғамдық қатынастар.
Алайда, Конституция құқықтық негізді белгілейтіндіктен ол бұл қатынастарға
тура араласады. Қазақстан Республикасы Конституциясының әрбір адамның
қүқықтық субъектілігін танитын, міне осының мысалы болып табылады. Әр
адамның, жеке-жеке азаматтардың кез келген бірлесуі құқықтық жағынан
тікелей Конституция арқылы қорғалатындығы осының дәлелі. Құқық қорғау
органдары, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғай отырып, Конституцияға
сүйеніп қана қоймайды, оны басшылыққа алады.
Сонымен бірге азаматтардан, олардың бірлестіктерінен, барлық
коғамдық институттардан Конституцияға құрметпен карау талап етіледі.
Конституцияның нормасын бұзу көпұлтты Казақстан халқының занды еркіне кол
сұғу болып табылады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1992 ж. №4, 65-6.
Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидалары.
Қүқықтық принциптер — тәртіптің нақты ережелерін бойына жинақтамаған,
бірақ мемлекеттің, оның органдарының, азаматтардың, олардың
бірлестіктерінің, лауазымды адамдардың қызметін ұйымдастырудың белгілі бір
бағыттарын қарастыратын құқықтық нормативтік идеялар. Конституциялық
принциптер — Конституцияда бекітілген және конституциялық құрылысты, оның
қызметін ұйымдастыру бағытын анықтайтын құқықтық нормативтік идеялар.
Сондықтан олардың мемлекет үшін, азаматтар үшін айрықша маңызы зор.
Конституциялық принциптер қандай болса, конституциялық құрылыс та сондай
немесе керісінше.
Конституциялық принциптер,түптеп келгенде, Конституция қабылданар
кезеңде қалыптасқан экономикалық, саяси, әлеуметтік, этникалық факторлармен
және мемлекет пен қоғам дамуының стратегиялық идеяларымен қамтамасыз
етіледі. Сыртқы факторларды: әлем таныған халықаралық қүқық нормаларын да
назардан тыс қалдыруға болмайды. Республика Кон-ституциясында Қазақстан
халықаралық құқық принциптері мен нормаларын құрметтейтіндігі атап
айтылған. Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларын талдау
көрсеткендей, конституииялық принциптерді айтылу нысандарына қарай екі
топқа Конституцияда айқындалған айқындалмаған конституциялық қағидаларды
талдау аясында рәсімделген топтарға бөлінеді. Айтылғандарға республика
қызметіне негіз болатындай принциптер мемлекеттік билікті заң шығару,
атқару, және сот тармақтарына бөлу принципі жатады.
Бүл принциптердің нақ Қазақстан Республикасы Конституциясында
көрінуінің себебі бар ма? Бүл сұраққа осы принциптердің қолданылу аясы
белгілі бір деңгейде түсінік береді. Республика қызметі негіз боларлық
принциптер бүкіл мемлекетке, оның бүкіл тетігіне, түтастай алғанда қоғамға,
азаматтардың бірлестіктеріне ықпал етуі тиіс. Басқаша айтқанда, аталған
барлык субъектілер өз қызметіне нақ осы принциптерді негіз етіп алулары
керек. Аталған принциптердің азамат, қоғам және мемлекет үшін өмірлік
маңызы бар. Сондықтан олардың Конституцияда айқын көрсетілуі рөлі мен
беделінің көтерілуіне игі ықпал ете алады.
Конституция Қазакстан Республикасының қызметіне негіз боларлық
принциптерді орнықтырады. Принциптерді қарастырмастан бүрын, "республика"
ұғымының аталған тіркесте нені білдіретінін анықтап алу керек.
Конституцияның кіріспесінде айтылғандай, Конституция мемлекеттің де,
қоғамның да ең негізгі заңы болып табылады. Көптеген конституциялық нор-
малардың мазмұны мен мәні де олардың қоғам өмірінің аса маңызды қырлары мен
салаларын реттеуге арналғандығын көрсетеді. Нақ осы себептерге орай
"Қазақстан Республикасы" аталған жағдайда мемлекет, оның органдары сияқты
қоғам, оның институттары ұғымын да білдіреді. Тиісінше, Қазақстан Респуб-
ликасы қызметіне негіз боларлык принциптер туралы конституциялык ереже
Қазақстан мемлекетіне, оның органдарына және Қазақстан қоғамына, оның
қоғамдық-саяси институттарына арналады.
Тихомиров.Ю.А. Действие закона. М..,1992. 17-бет.
Қоғамдық келісім принципі бірінші орында тұрады. Мұндай принципті
нығайтудың қажеттігі мынада, әр түрлі объективтік және субъективтік
факторларға байланысты қоғам әр түрлі қабаттарға, топтарға, таптарға,
ұлттарға, тектерге, конфессияларға және басқаларына бөлінеді. Мұндай бөліну
әр түрлі әлеуметтік топтардың біріне-бірі сәйкес келмейтін әр түрлі
дүниетанымдары, көзқарастары, идеялары, сенімдері барлығын білдіреді.
Мұндай ерекшелік көзқарас қайшылығына, текетіреске, өзара күрес себептеріне
түрткі болмауы тиіс. Басқа топтың, тектің, ұлттың, діннің, нәсілдің
өкілдеріне төзбеушілік тек көзқарас қайшылығын ғана емес, сондай-ақ
ушығушылықты, текетіресті, ашық қарсы тұрушылықты тудырады. Мұндай жағдай
ушыққан жақтарға ғана емес, бүкіл қоғам үшін де қауіпті, оның қалыпты
жұмысына, әр адамның тыныш өмір сүруіне кесел келтіреді.
Сондықтан қалыпты қоғамдық келісімнің маңызы айрықша. Оған қоғамның,
оның органдарының перманенттік қызметі арқылы қол жеткізіледі.
Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни, баска да ерекшеліктеріне қарамастан
баршаның тең құқылығын нығайтуда, мемлекеттің аталған норма шығармашылық
қызметінің маңызы айрықша. Мемлекеттік органдардың құқық қорғаушылық
қызметінің де қоғамдық келісімді нығайтуға қосар үлесі зор. Мемлекет
қоғамдық-саяси бірлестіктерден қоғамдық келісімді бұзуға бағыттал-ған
әрекеттерге жол бермеуді талап етеді. Қоғамдық-саяси бірлестіктердің
жарғылары, ережелері тек өз жақтастарының идеяларын, көзқарастарын
насихаттайтындай, бір топтың азаматтарын екінші топтың азаматтарына қарсы
қоятындай мазмұнда болмауы тиіс. Жарғыларына мұндай ережелер енгізілген
қоғамдық-саяси бірлестіктер тіркелмейді. Егер қоғамдық саяси бірлестіктер
өзінің қызмет барысында қоғамдық келісімді бұзуға бағытталған акциялар
өткізсе, онда тиісті құқық қорғау органдары аркылы мұндай әрекеттердің жолы
кесілуі тиіс. "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы"
Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15 қаңтардағы Заңында: "Діни
бірлестіктер заң талаптарын және құқық тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекет
дін ұстанатын және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ақ әр түрлі
діни бірлестіктер арасын өзара тиімділік пен құрмет қатынастарын
орнықтыруға міндетті деп жазылған. Мұндай қағидалар "Саяси партиялар
туралы", "Қоғамдық бірлестіктер туралы" Заңдарға да енгізілген.
Қоғамдық келісімді қолдау — мемлекеттің, оның органдарының ғана емес,
сондай-ақ қоғамдық-саяси институттардың, тұтастай қоғамның да міндеті. Бұл
орайда Қазақстан Республикасында жағдай қанағаттанарлықтай. Азаматтардың,
олардың қоғамдық бірлестіктері мен ұйымдарының сан мындаған ұсыныс
тілектерін ескере отырып, жалпыұлттық келісім, қоғамдық-саяси тұрақтылықты
нығайту мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "1997
жылды жалпыұлттык келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы
деп жариялау туралы" Жарлық шығарды. Жалпыұлттық келісім жылын өткізуде
саяси партиялар, ұлттық мәдени орталықтар, қоғамдық және діни бірлестіктер
белсенді рөл атқарды. Олар қоғамдық келісімді, қоғамдық-саяси тұрақтылықты
нығайту бағытында бірлескен акциялар өткізуді көздейтін өзара келісімдерге
қол қойды.
Республика қызметіне негіз болатын маңызды принциптердің бірі — елде
саяси тұрақтылықты орнату. Қоғамдық келісім сияқты, саяси тұрақтылық та
мемлекеттің, қоғамның, олардың институттарының үздіксіз, ойластырып
жүргізген жұмысының нәтижесінде жүзеге асырылады. Саяси тұрақтылық қоғамда
саяси, құқықтық мұраттар және әлеуметтік-саяси құндылықтар бірлігі
нәтижесінде белгіленеді. Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның
барлық мүшелерін біріктіре алатын және саяси тұрақтылық үшін берік негіз
қалайтын саяси-қүқықтық мұраттарды, әлеуметтік-мәдени құндылықтарды
қалыптастырады. Алайда, мұндай факторлар саяси тұрақтылықты жеке өздері
қамтамасыз ете алмайды. Саяси даму — идил-лиялық емес, стихиялық процесс.
Саяси жанжалды тудыратын себептер аз емес.
Саяси жанжалда әлеуметтік факторлар жетекші орын алады. Ол
топтардың, әлеуметтік қабаттардың арасындағы экономикалық мәртебенің
алшақтығы. Мұндай текетірестік қалып бастауларын жанжалдасушы тараптардың
қажетін, мүддесін
қанағаттандыра алатындай экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру жолымен
жоюға болады. Адамдардың әр түрлі әлеуметтік топтарының саяси
мұраттарындағы алшақтық саяси жанжалдың тағы бір бастауларының бірі.
Мұндай жанжалдар мемлекеттілікті реформалау, мемлекеттік құрылым жолдары
туралы әр түрлі пікірлердің қақтығысуы нәтижесінде туады. Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы Конституциясы назарды мемлекеттіліктің ұлттық
сипатына көбірек аударып, саяси жанжалдың тууына жол ашты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік құрылым саласында және
мемлекеттілік сипатында мұраттар бірлігін қалыптастыруға қолайлы жағдай
жасады. Сондықтан Конституция осы процесте саяси жанжалдың тууына тосқауыл
қойды.
Саяси жанжалды тудыратын себептердің енді бірі түпкі рухани
құндылықтардағы, мәдени дамудың тарихи және көкейкесті мәселелерін
бағалаудағы алшақтықтар. Мұның айқын көрінісінің бірі Республикада тіл
мәртебесі мәселесі бойынша ұзаққа созылған айтыс және текетірес.
Конституция және тіл туралы жаңа заң саяси жанжалды тудырған себептерді
жойды. Алайда, оны тек тиісті мемлекеттік органдардың білікті
ұйымдастырушылық және құқық қолданушылық қызметі ғана толық жоя алады.
Қазақстанда қүрылған және түрақты жұмыс істейтін ұлттық мәдени орталықтар
бұл іске игі ықпалын тигізуде.
Қазақстан Республикасының қызметі экономикалық бағытталуы тиіс.
Экономиканың қоғамның гүлденуіндегі шешуші мәніне орай бұл негізгі принцип
болып табылады. Осы принципті орнықтыра отырып, Конституция, біріншіден,
мемлекеттің, қоғамның экономикасын дамытуда алатын орны мен жауапкершілігін
атап көрсетеді. Мемлекет экономикалық процестерден сырттап, қоғамды
нарықтық қатынастың бей-берекет толқынында қалдыра алмайды. Мемлекеттің
жеке экономикалық қатынастар саласындағы қатал, байыпты да батыл
реттеушілік қызметінсіз, сондай-ақ экономиканың мемлекеттік секторларын жан-
жақты реттеп, қатал басқармайынша эконо-миканы дамыту мүмкін емес.
Екіншіден, Конституция экономикалық қатынастарды жолға қойып, экономиканы
дамытуда азаматтық қоғамның өзінің де алатын орнын мойындайды. Бұл
конституциялық меншіктің екі нысанын: мемлекеттік және жеке меншікті
Қазақстан экономикасының негізі ретінде мо-йындау туралы қағидасынан
туындайды. Экономиканың жеке секторы оның субъектілері арқылы тек жеке
мүддені ғана көздеп қоймай, сонымен бірге қоғамның экономикасын дамытуға да
жауап беруі тиіс. Бүл игі ниет емес, конституциялық талап. Жұмысқа
қабілетті әр адам өзінің жеке басы үшін ғана емес, ел экономикасының дамуы
үшін де жауапты екендігін сезінуі
қажет.
Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы. 15.01.96 г.
Конституция Қазақстандық патриотизм принципін негізгі принциптердің
бірі ретінде есептейді. Патриотизм Қазақстан азаматтарының өз отанына деген
сүйіспеншілігі мен берілгендігін білдіретін, оның өмірдің барлық
салаларында саяси, экономикалық, мәдени салаларда табысқа жетуіне, оның
қуатының, қорғаныс қабілетінің артуына, халықаралық аренада беделінің
нығаюына ықпал ететін идеясы, сезімі мен әрекеті. Қазақстандық патриотизм
ол Қазақстанда сандаған жылдардан бері түратын әр ұлттың адамдарының мүдде
бірлігін сезіну, бұл елдің тарихи өткеніне құрметпен қарау, жаңа мемлекет
қүрып, азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенді қызмет. Қазақстандық
патриотизм үлттық тарихқа, ұлттық әдет, дәстүрлерге селқос қарайтын үлттық
тоғышарлықпен келіспейді.
Қазақстандық патриотизм жалған патриотизмге, өз үлтын бүрмалап
көрсетушілікке, оны басқа ұлттарға қарсы қоюшылыққа төзбейді. Өйткені
аталған принцип барлық ұлттардың және әлеуметтік топтардың өкілдерін
бірлестіруге қызмет етеді, келісімпаздықпен (сепаратистікпен) сыйыспайды.
Ұлтшылдықты, ұлттык өктемшілдікті, келісімпаздықты насихаттайтын күштер
тарихи дамуға, мемлекеттегі барлық ұлттардың, топтардың және басқа
әлеуметтік топтардың бірлесе қалыптасуы мен өркендеуіне қарсы күреседі.
Қазақстандық патриотизм Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі
принциптерінің бірі ретінде бекітілетіндіктен мемлекеттік органдар,
лауазымды адамдар, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар оны басшылыққа
алулары тиіс.
Мемлекет өміріндегі мейлінше маңызды мәселелерді демократиялық жолмен шешу
Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі принципі. Конституция мемлекет
өмірі мәселелерін демократиялық жолмен шешудің бірқатар әдістерін
қарастырған. Ол мемлекет өміріндегі мейлінше маңызды мәселелерді халықтың
өзінің республикалық референдум арқылы шешуі. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 2 карашадағы Республикалық референдум туралы
жарлығында бүкілхалықтық дауыс беруге шығарылуы мүмкін мәселелер тізімі
келтірілген. Бұл мәселелер Республика Конституциясында, конституциялық
заңдарда, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген заңдарда
қабылданған. Референдумға мемлекет өміріндегі шешілуге тиісті басқа да
маңызды мәселелер шығарылады. Республикалық Референдум өткізу референдумға
ерікті түрде қатысу және азаматтардың өз қалауын еркін айту жабық сайлау
кезінде референдумға азаматтардың жалпыға ортақ, тең және тікелей қатысу
қүқық жариялылық принциптерге негізделеді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінін Жаршысы. 1992 ж. №4, 66-6.
Парламенттің қызметі демократиялық әдістер негізінде жүзеге асырылады.
Оның Палаталарының құзыретіне жататын барлық мәселелер, тұтас алғанда, ашық
қарау, талқылау, дауыс беру жолымен шешіледі. Конституция мемлекет
өміріндегі маңызды мәселелерді шешудің басқа жағдайларын да көздейді.
Конституциялық Кеңес, Үкімет, орталық атқарушы органдар өз кызметтерінде
демократиялық әдістерді кең қолданады.
Билік бөлу принципінің маңызды болатын себебі, ол мемлекеттің
ұйымдастырылуын, оның тетіктерін белгілейді. Конституцияда бұл принципті
тану алдыңғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибесін
ескеруді, кұқықтық мемлекет құруға бағыт ұстауды білдіреді.
Билік бөлу принципі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде
Конституцияның мемлекеттік органдардың жүйесі құзыретін, олардың өзара
өкілеттік шегін бекіткен көптеген қағидаларында көрініс тапты. Қазақстан
Республикасының Конституциясында республикада мемлекеттік билік
біртұтас,оның заң шығарушылық, атқарушылық және сот билігі тармақтарына
бөліну және тепе-тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара байланыс жасау
принципіне сәйкес Конституция мен заңдардың негізінде жүзеге асырылатындығы
атап көрсетілген. Бүл биліктің әр тармағының өз құзыреті бар екендігін және
оның шегінен шығуға болмайтындығын білдіреді. Сонымен бірге ол билікті
шоғырландыруды, бөлуді, монополиясыздықты білдіреді. Билікті бөлу, олардың
бірде біреулерінің өкілеттігін шектемей, екіншісін өзіне бағындырмай
әрқайсысы өзара түсіністікпен, өзара ынтымақтастықпен қызмет істеуі тиіс
болған жағдайда Конституцияға сәйкес оның үш жағын өзара теңдестіруді де
білдіреді. Мемлекеттік биліктің арғы сатысында билік бөлу принципін
қамтамасыз ету үшін Казақстан Республикасының Конституциясы бөлу принципін
билік тармақтары арасында іс жүргізуді шектеу принципімен ұштастыруды
көздейді. Қазақстан Республикасы Конституциясына тән сипат, онда іс
жүргізудің түпкі билігі Парламентке бекітілген. Басқаша айтқанда,
Парламент, оның Палаталары Сенат және Мәжіліс — өз қызметін тек
Конституияда көрсетілген өкілеттік шеңберінде ғана жүргізеді. Ал Үкіметтің
өкілеттігіне келсек, Конституция бойынша оған олардың кейбіреуі ғана
берілген. Оның Президенттің заңдары мен актілері арқылы жүктелген басқа да
қызметтерді атқаратындығы көрсетілген. Парламент өкілеттігінің жабық
тізімінің қонституциялық тұрғыда бекітілуін немен түсіндіруге болады.
Біріншіден, ол жоғары өкілетті органның кеңестік конституциялармен және
белгілі бір деңгейде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясымен
бекітілген бүкіл билікті иелену қүқығынан бас тартуды білдіреді. Екіншіден,
тәуелсіз, егемен Қазақстанның ерекшеліктерін ескере отырып, биліктің бөліну
принципін барынша нығайту қажеттігінен туып отыр. Үшіншіден, Парламент әр
түрлі саяси күштер, әлеуметтік топтар ықпал ететін жоғары өкілетті орган
болып табылады. Ал бұл Парламент кызметінің саясиландырылуына, билік
тармақтарының арасында қарама-карсылық тудыруға мүмкіндік жасауы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Парламентінің аз жылғы тәжірибесі, оның
Палаталарының таза заң шығару қызметімен айналысатындығын көрсетті.
Депутаттардың сөздерінен айқын саясат-тандырылған сарын байқалмайды.
Олардын кейбір мұндай пікірлері қолдау таппауда. Бұл жақсы ма, жаман ба,
оны уақыт көрсетеді. Кейбіреулер мұндай жағдай Парламент өкілеттігінің
шектелгендігінен деп түсіндіруге тырысады, алайда, бұл басқа мәселе.
Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесі билік бөлу принципінен
тыс қалған сияқты көрінеді. Конституция нормаларын талдау билік бөлу
жүйесінде Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз калады.
Біріншіден, Президент толық күйінде биліктің бірде-бір тармағына қосылуы
мүмкін емес; екіншіден, оның биліктің барлык үш тармағының қызметіне бірдей
араласуына мүмкіндік беретіндей құқы бар; үшіншіден, оның өкілеттігі
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметін және билік
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстанның конституциялық күрылысының қаз тұруының қазіргі өзіндік
ерекше жағдайында билік бөлу принципін бекітіп, жүзеге асырудың маңызы
айрықша. Ол биліктің бір тармағының екінші бір тармағынан жоғары тұруын,
қоғамда бедел үстемдігін болдырмауға арналған. Тепе-тендік жүйесі мүмкін
қателіктерден, тіпті билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылықтан барынша
арылуды көздейді. Бұл принципті жүзеге асыру үшін мемлекеттің барлық
құрылымдарының қызметін тиімді және қолайлы ету, мемлекеттік басқару тетігі
жұмысының тиімділігін күшейту қажет. Әрине, билік бөлу принципін барлық
билік тармақтарының тәжірибесін байыту есебінен жетілдіруге болады.
Судьялардың жұмысы принциптерін арнайы атау ол билік тармақтарының бірі
болғандығы үшін ғана емес, сондай-ақ құқықтық мемлекетте азаматтардың
құқын, бостандығын және занды мүдделерін қорғауда айрықша мәнге ие
болатындығымен де маңызды.
Конституция нормаларын талдау онда көрсетілген, бірақ принцип
ретінде бейнеленбеген құқықтық идеялардың ерекше тобын даралауға негіз
жасайды. Сөз жоқ, олардың да маңызы зор. Тікелей атап көрсетілмегендіктен
оларды екінші кезекке қоюдың жөні бола қояр ма екен. Конституцияны талдау
негі-зінде калыптасатын осы принциптердің өзі осыған куә емес пе. Оған
Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі принципі жатады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Конституцияның үстемдігі
принципі Ресей Федерациясы Конституциясындағы сияқты тікелей дараланбаған
Қазақстан Ресубликасының бүкіл аумағында Конституцияның үстемдік принципі
әр қилы әсер етеді. Ең алдымен ол Қазақстанда конституциялық құрылысты
орнықтырудан, құқықтық мемлекет құруға ұмтылудан көрінеді. Конституцияның
үстемдігін тану мемлекеттің Конституцияға, заңға бағыну идеясын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында республика азаматтарының қоғам
өмірінің барлық салаларындағы қызметі сәйкестендірілуі тиістігін білдіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі принципінде мемлекеттік
қүрылымның біртұтас нысандары бейнеленеді. Біртұтас Қазақстан мемлекеті
Конституциясының үстемдігі Республиканың барлық аумағында бірдей жүреді.
Аумақтық тұтастық, оның бөлінбейтіндігі туралы қағида Қазақстан
Республикасы Конституциясының нақ осы үстемдігі принципіне негізделген.
Сондықтан тұрғындардың жекелеген топтарының, жеке тұлғалардың аумақтық
тұтастыққа карсы әрекет ету мүмкіндігі Қазақстан Республикасы
Конституциясының үстемдігі принципін бұзу принципі ретінде қабылданады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдық күші және
нормаларының тікелей қолданылу принципінің мазмұны оның үстемдігі
принципімен салыстырғанда басқашалау Қазақстан Республикасы
Конституциясының жоғары заңдық күші бар, Қазақстан Республикасында
кабылданатын зандар және басқа да құқықтық актілердің Қазақстан
Конституциясына кайшы келмеуінің, жоғарыдан төменге дейінгі мемлекеттік
органдар, лауазымды адамдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сондай-
ақ азаматтар, олардың бірлестіктері Конституцияны сақтауға міндетті
екендігін білдіреді.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясында онша дәл
шешілмеген бір мәселені түсіндіре кетуге тура келеді. Қазақстан
Республикасы Конституциясын талдау заңдардың түрлері Конституцияның әрі
конституциялық заңдар жай зандар туралы айтуға негіз қалайды. Сонымен бірге
онда Конституцияға өзгерістер мен толыктыруларды тікелей енгізуі мүмкін
нормативтік акт туралы айтылады. Конституцияда осы актінің нысаны туралы
тура айтылмайды. Конституцияның Қазақстан Республикасы Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар Республикалық референдум арқылы енгізілуі
мүмкін екендігі айтылады. Бұл мәселе бойынша Парламент шешім қабылдай
алады. Шешім — нысан емес,нормативтік актілердің туыстық атауы.
Конституцияның бұл мәселеге түсінік бермейді. Онда Парламенттің заңдар
түрінде заң актілерін қабылдайтыны, әр Палатадан депутаттардың жалпы
санының кем дегенде үштен екісі дауыс бергенде қабылданатын конституциялық
заң туралы айтылады. Әр Палатадан депутаттардың жалпы санының кем дегенде
төрттен үші Сенат қабылдаған жоба заңға айналады және он күннен
кешіктірілмей Президенттің қол қоюына ұсынылуы тиіс. Президент Парламент
Сенаты ұсынған заңға он бес күннің ішінде қол қояды. Президенттің заңды
қарауына, шын мәнінде, он бес-ақ күн берілген. Заңның конституциялығы
туралы мәселені қарау үшін.Конституциялық Кеңеске бір айға дейінгі мерзім
белгіленеді. Айтылғандардан, Парламент қабылдайтын барлық зандарды
Президент қол қойғанға дейін қарауға Конституциялық Кеңестің күші жетпейді.
Президент кол қойғанға дейін Конституциялық Кеңестің заңдардың
Конституцияға сәйкестігін дау туған жағдайда ғана карайтындығын пысықтаған
дұрыс.
Бұл арада тағы бір мәселе туындайды. Парламент Президенттің тыйым
салуына төтеп берсе, Президент жеті күннің ішінде заңға қол қоюы тиіс. Ал
егер Парламент Конституцияға қайшы заң қабылдаған болып шықса Президент не
істей алады. Президенттің Конституциялық заң күші бар Президент туралы
Жарлығында оның өкілеттігінің толық тізімі берілген. Онда заңның
Конституцияға сәйкессіздігі туралы мәселе жөнінде Конституциялық Кеңеске
жүгінуге Президенттің құқы жоқ. Президент Конституцияға сәйкес келмейтін
заңға қол қоюы тиіс. Бұл ақылға сыймайтын жәйт. Президент туралы Жарлыққа,
егер Президент Парламент екінші рет қабылдаған заңда Конституцияға сәйкес
келмейтін қағидалар бар деп есептесе, оның Конституциялық Кеңеске жүгіну
құқы туралы толықтыру енгізу керек.
Одан әрі, Конституциялық Кеңес Конституцияны қорғайды, бекітілгенше
халықаралық келісім-шарттарды, сондай-ақ соттардың нормативтік актілердің
Конституцияға қайшылығы жөніндегі жүгінулерін қарайды. Соңғы жағдайда
әңгіме азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауы
туралы болып отыр.
Айқындалмағандар қатарына демократиялык, централизм принципі де
жатады. Әңгіме — атқарушы биліктің иерархиялық құрылуы мен қызметі жөнінде.
Айталық, жергілікті атқарушы органдар Республиканың аткарушы органдарының
біртұтас жүйесіне кіреді, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатты
тиісті аумақтағы даму мүддесі мен тұтыну қажетіне сай жүргізуін қамтамасыз
етеді. Централизм Президенттің облыстардың, қалалардың әкімдерін
тағайындауларынан көрінеді.
Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана Стратегия вхождения
Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира от 1
марта 2006г.
1.2. Конституциялық-Құқықтық нормалар ұғымы, олардың түрлерімен
ерекшеліктері
Оны басқа құқықтық нормалармен ұқсастығы қандай қүқықтың басқа
салаларының құқықтық нормаларынан конституциялық құқықтық нормалар қалай
ерекшеленеді деген екі бағытта қарастырған жөн.
Конституциялық құқықтық нормаларға құқықтық нормалардың барлық
белгілері тән. Оларды мемлекеттік органдар қабылдайды. Олар қоғамдық
қатынастарды ретке келтіретін құрал болып табылады. Олар басқа да заң
нормалары сияқты, екі реттеушілік және қорғаушылық қызметті атқарады.
Реттеуші нормаларға құқықтық қатынас мүшелеріне субъективтік құқық беру
және оларға заңдық міндеттеме жүктеу жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын
белгілейтін конституциялық құқықтық нормалар жатады. Бұл, әсіресе,
Конституцияның азаматтың құқығы мен бостандығы туралы бөлімінде анық
көрінеді. Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар тәртіпті
бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолымен
анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Мұндай конституциялық-
құкықтық нормалар көп емес. Конституциялық құқық қорғау нормалары
салыстырмалы түрде көп болмағанымен олардың мәні мейлінше зор, олар
конституциялық құрылысты нығайтуда, азаматтардың құқы мен бостандығын
қорғауда, саяси тұрақтылықты сақтауда үлкен рөл атқарады. Қүқық қорғаушы
нормаларға Президенттің импичменті туралы, Үкіметке, оның жекелеген
мүшелеріне сенім көрсетпеу туралы конституциялық ережелер жатады.
Конституциялық құқықтың нормаларын түсіну үшін конституциялық
реттеуші нормаларды өкілеттік беруші, тыйым салушы, міндеттеуші нормаларға
болудің айтарлықтай мәні бар. Өкілеттік беруші конституциялық құқықтық
нормалар субъективтік құқықты жағымды мазмұнда белгілейді. Басқаша
айтқанда, субъектіге (мемлекеттік органға, қоғамдық бірлестікке,
азаматтарға) қандай да бір жағымды әрекет жасауға құкық береді. Осындай
құкық беруші нормалар көп мөлшерде азаматтарға беріледі. Бұлар
азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік құқықтары туралы
конституциялық нормалар. Құқық беруші нормаларға Қазақстан Республикасы
Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің, Конституциялық Кеңесінің
конституциялық өкілеттігін анықтайтын нормалар жатады.
Конституциялық заңдарда тыйым салатын нормалар да бар. Олар
адамдардың белгілі бір қасиеттегі әрекеттеріне ұстамдылық жауапкершілігін
белгілейді. Айталық, Конституция діни негізде саяси партиялар құруға,
заңсыз қарулы құрамалар ұйымдастыруға тыйым салады. Тыйым салушы
конституциялық нормалар мемлекеттің конституциялық негіздерін, зандылық
пен құқықтық тәртіпті қорғауды көздейді. Бұл туралы Конституцияда анық
айтылған. "Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын
күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың
қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар
құруға тыйым салынады.
Міндеттеуші конституциялык нормалар адамдардың, қоғамдық
бірлестіктердін, мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер
жасау жауапкершілігін белгілейді. Конституция Парламент Палаталары
Төрағаларына бірқатар жауапкершілік жүктейді. Сондай-ақ азаматтардың да
конституциялық жауапкершілігін есте сақтаған жөн.
Баймаханов М.Т. Вайзберг Л.М. Котов А.К. Становление суверенитета
Республики Казахстан. Алматы. 1994 г.
Конституциялық-құқықтық нормалардың, оларды құкық саласының басқа
құқықтық нормаларынан ажырататын ерекшеліктер бар.
Конституциялық-құқықтык нормалар ерекше қоғамдық қатынастарды реттейді.
Конституциялық-құқыктық нормалар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
негіздерін бекітуге қатысты конституциялық құрылыс негіздерін нығайтумен,
мемлекет органдары жүйесін анықтауға байланысты қатынастарды реттеуді
көздейді. Конституциялық-құқықтық нормалардың үлкен заңдық күші бар. Басқа
құқықтық нормалар Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. Барлық басқа
нормативтік актілер Конституция негізінде шығарылады. Конституция
қағидаларына қайшы келетін құқықтық актілердің күші жойылуы тиіс.
Конституциялық нормаларды қорғау құқы Конституциялық Кеңеске және
Прокуратураға берілген. Материалдық және іс жүргізуші конституциялық-
құқықтық нормалар өзіндік қырымен ерекшеленеді қылмыстық, азаматтық,
әкімшілік құқықтан айырмашылығы конституциялық құқықтың конституциялық
нормаларды жүзеге асырудың жалпы біржақты тәртібін белгілейтін
мамандандырылған іс жүргізуші саласы жоқ.. Бұл конституциялық құқықта іс
жүргізетін нормалар жоқ деген сөз емес. Конституциялық кұқықтық нормалармен
реттелетін коғамдық катынастар тобының қайсысының да өзіндік іс жүргізу
нормалары бар. Парламенттің заңдар кабылдауының белгілі бір тәртібі,
Президент импичментінің, Парламентке депутаттар сайлауын өткізу, референдум
өткізу тәртібі және басқалары конституциялық нормалармен белгіленеді.
Указ Президента РК, имеющий силу Конституционного закона О
Конституционном Совете от 29.12.95 г.
1.3 Қазақстан Республикасында Конституциялық Заңнаманың қалыптасу
кезеңдері
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшем мен онша көп
уакыт өте қоймаса да, жаңа мемлекеттің конституциялық дамуының кейбір
қорытындыларын шығаруға айтарлықтай негіз бар. Мемлекеттілікті құрудың
бастаулары туралы әңгіме болатындықтан бұл мемлекеттану ғылымы үшін және
мемлекеттік құрылыс практикасы үшін барлық уакытта да көкейкесті проблема.
Қазақстанның жана конституциялық зандарының калыптасу тарихы Казақ КСР
Конституциясына Казақ КСР-ның "Президенттің кызмет орнын белгілеу туралы"
1990 жылдың 24 сәуірдегі заңымен өзгеріс енгізу кезеңінен бастау алады. Бұл
заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердің қатарына жатпайды.
Аталған заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс әкелді.
Президенттің кызмет орны республикада жүргізіліп жатқан терең саяси және
экономикалық кайта кұруларды камтамасыз ету, конституциялық кұрылысты
нығайту мақсатында белгіленеді. Одан кейінгі оқиғалар көрсеткендей,
тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің президенттік басқару жүйесін қалыптастыру
осы заңнан басталады.
1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып
табылады. Ол жай "көздеушілік Декларация" емес еді, оның нормативтік
құқықтық сипаты болады. Декларацияда Қазақ КСР-ының басқа республикалармен
бірге КСРО-ға ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара
карым қатынас кұратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет
жарияланды. 1937 жылғы Конституцияда Қазақ КСР-ы, КСРО-ының басқа да тең
құқылы республикаларымен бірге, ерікті түрде бірікті делінді. Ал Казақ КСР-
ының 1978 жылғы Конституциясында, тек кіріспесінде ғана Қазақ КСР-ы КСРО
құрамындағы тең құқылы республика деп атап көрсетілді. Декларация
Қазақстанның егемендігін ғана емес, сондай-ақ одақтас республикалар
арасындағы шарттың қажеттігі туралы конституциялық идеяны да жариялады.
Сонымен бірге Декларацияда: "Казақ КСР-ы ұлттық мемлекеттікті корғау,
сақтау және нығайту жөнінде шаралар колданады" деп бірінші рет ұлттық
мемлекеттілік туралы жария етілді, онда қазақ ұлтының және Казақстанда
тұратын басқа ұлттардың тууы мен дамуы Казақ КСР-ының мемлекеттілігінің ең
манызды міндеттерінің бірі екендігі белгіленді. "Ұлттық мемлекеттілік" және
"Қазақ КСР-ының мемлекеттілігі" ұғымы — синонимдер емес, бұл ұғым —
Қазақстанда мемлекеттілік сипатына екі түрлі көзқарастың көрінісі. Оның
негізінде көп ұлтты Қазақстан жағдайында өзін-өзі саяси тану құқына деген
әр түрлі түсінік жатты. Одан әрі көрінгендей, алдымен бірінші көзқарас, ал
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында екінші көзкарас
конституцияланды.
Новые законы Республики Казахстан. Алматы, 1992 ж., 31-бет.
Декларация — Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялык саяси институт ретінде
үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу принципін бірінші рет
жариялаған акт. Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясы, жалпыға мәлім, бұл
органда ешқандай бүкіл билік болмаса да, Жоғарғы Кеңеске бүкіл билікті
бекітті.
Заң шығару билігі Жоғарғы Кеңеске берілді. Президент республиканың
басшысы болып белгіленді және жоғары басқарушы атқарушы билікті иеленді,
яғни, атқарушы билік те Президенттің иелігінде болды. Жоғары Сот билігі
Жоғарғы Сотқа берілді. Қазақ КСР-ы Декларациясында бұрын болмаған егемен
құқық — республиканың егемен кұкын және Конституциясын бұзатын зандарды
және Одақтың жоғары органдарының басқа да актілерінің колданылуын өз
аумағында тоқтату құқы орнықтырылды. Сондай-ақ өз аумағындағы және ғылыми-
техникалық қуат Қазақ КСР-ының қатаң меншігінде екендігі жарияланды, яғни,
Қазақстанның экономикасы, негізінен, КСРО экономикасынан бөлінді және енді
КСРО-ның біртұтас халық шаруашылығы кешенінің құрамдас бөлігі болмайтын
болды. Декларацияда мемлекеттің әлеуметтік негізін таптық тұрғыдан
анықтайтын көзқарас жоқ. Қазақ КСР Конституциясының "жүмысшы", шаруа",
"интеллигенция" ұғымдары заңдардың нормаларынан шығып қалды. Егемендіктің
бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің бастауы халық екендігі
жарияланды. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында да
орнықтырылды.
Қазақ КСР-ы халықаралық қатынас субъектісі ретінде дербес құкықты
иеленді. КСРО Конституциясы және Казақ КСР-ының 1978 жылғы Кинституциясы
бойынша Қазақстан халықаралық қатынастың дербес субъектісі бола алған жоқ.
Қазақ КСР-ында Сыртқы істер министрлігі болғанмен, Қазақстан халықаралық
аренаға дербес шыға алмады, халықаралық шарттарға отырған жоқ. Қазақ КСР
Конституциясының сыртқы саясат қызметінде республика КСРО Конституциясы
белгілеген сыртқы саясаттағы мақсаттарды, міндеттер мен принциптерді
басшылыққа алды.
Қазақстанда тәуелсіздікті жарияламастан бір жылдан астам бұрын КСРО
Конституциясындағы негізгі нормалардың қолданылуын тоқтатқан және дербес,
тәуелсіз дамудың алғашқы қадамын жасаған конституциялык сипаттағы актілер
кабылданды. Казақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына елеулі өзгерістер
енгізген бірқатар зандар қабылданды. Ол — 1990 жылғы 20 қарашада
кабылданған "Мемлекеттік билік пен басқарудың кұрылымын жетілдіру туралы"
заң. Конституцияға Президенттің аткарушы және басқарушы биліктің басшысы
болып табылатындығы, Министрлер Кеңесінің Министрлер Кабинеті болып қайта
құрылатыны, Премьер-министрдің қызмет орны бекітілетіндігі туралы қағидалар
енгізілді. Министрлер Кабинетін құру құқығы Президентке берілді, оны
Жоғарғы Кеңес бекітті. Конституция Казақ КСР-ы КСРО-ның, оның барлық жоғары
өкімет органдарының иелігіндегі мәселелерді шешуге қатысатындығы туралы
қағидалармен толықтырылды. Бұл Казақ КСР-ының егемен құқын кеңейтуге
жасалған тағы бір қадамы болды. 1991 жылдың 15ақпанында қабылданған, соған
сәйкес Казақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына елеулі өзгерістер
енгізілген "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР-ы халық
депутаттарының жергілікті Кеңестері туралы" Заңның маңызды конституциялық
мәні бар. Онда жергілікті өзін-өзі басқару, оның жүйелері ұғымы бірінші рет
берілді. Бұл мәселенің маңызы зор және 1993 жылғы және 1995 жылғы
Конституцияларда әр қырынан шешілді. Заң жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесіне халық депутаттарының жергілікті кеңестерін, аумақтық қоғамдық өзін-
өзі басқару органдарын, сондай-ақ жергілікті референдумды, жиналыстарды
(жиындарды), азаматтардың конференцияларын қамтыды және іс жүзінде оларды
таратып жіберуге дейін қолданылды.
Конституциялық заңдардың орнықтырылуының екінші кезеңі Қазақстан
Республикасы 1991 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған "Қазақгың Кеңестік
Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы" Заңнан басталады. Заң
конституциялық деп аталмағанымен, Қазақ КСР Конституциясына және
мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға өзгерістер енгізгендіктен, ол іс
жүзінде сондай заң болды. Бұл заңның мәні мынада, мемлекеттік ұйымдардың
идеологиялық негізі Республика атауынан алынып тасталды. Бұл заңның тағы
бір мәні — бүкіл халықтың өзін-өзі саяси тануы Республиканың көп ұлтты
халқының "өзін-өзі тану принципіне негізделген демократиялык, тәуелсіз,
бейбіт сүйгіш, құқықтық мемлекет құру талпынысына орай " Қазақ КСР-ы
Казақстан Республикасы деп аталды. Мұнда ұлттың өзін-өзі тануы айтылмайды.
Алайда, таңғаларлығы, бұл идея 1991 жылдың 16 желтоқсанында яғни, бар
болғаны алты күннен кейін қабылданған "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы"
Заңда ескерілген жоқ. "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" Занда Жоғарғы
Кеңестің "Қазақстан халқының еркін білдіре, қазақ ұлтының өзін-өзі тану
құқын сендіре отырып.., Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
жариялайтыны" айтылды. Осы конституциялық занда тәуелсіздік бірінші рет
жарияланды, онда тәуелсіз мемлекетке тән элементтер біртұтас, азаматтық,
аумақтык дербестік, мемлекеттік органдардың дербес жүйесі, тәуелсіз
мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес экономикалық жүйе, жеке Қарулы Күштің
болуы орнықтырылды. Қазақстан әлемдік кауымдастыққа дербес мемлекет
ретінде енді. Конституциялық заңның калыптасуының екінші кезеңдегі бір
ерекшелігі, мемлекеттік тәуелсіздік туралы заңға кайшы келмегендіктен,
Казақ КСР-ы Конституциясының нормалары, КСРО мен Казақ КСР-ының заңдары
одан әрі қолданылды. Осы кезеңде Казақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына
елеулі өзгерістер енгізген бірқатар заңдар қабылданды. Айталық 1991 жылдың
20 желтоксанында кабылданған "Казақстан Республикасының азаматтығы туралы"
конституциялық заң КСРО азаматтығын, сондай-ақ қос азаматтық институтын
таныған жоқ. Ол Қазақстан азаматтығын алудың жаңа негізін белгіледі және
азаматтық туралы заңның конституциялық мәртебесі Қазақстан Республикасының
1993 жылғы Конституциясымен танылды. Бұл мән-жайды атап көрсеткен жөн,
өйткені 1995 жылғы Конституция азаматтық туралы заңды енді конституциялық
зандардың қатарына жатқызбайды.
Богданова Н.А. Конституционное право.Учебное пособие.4.1.М. 1994 г.
Мемлекеттік органдар жүйесіне 1992 жылғы 5 маусымдағы "Конституциялық
сот туралы Заң елеулі өзгерістер енгізді. Бұл органның тағдыры өте күрделі
болды. Конституциялық сотты 1993 жылғы Конституция танығанымен, екі жылдан
сәл ғана астам уақыт өмір сүріп, 1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейін-
ақ тарих қойнауына кетті.
Бірінші және екінші кезеңде Қазақстан Республикасының
конституциялык ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе --
Ι-бөлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының теориалық
негізі. +
1.1 Конституцияның мәні, мазмұны және негізгі принциптері. +
1.2. Конституциялық-Құқықтық нормалар ұғымы, олардың түрлерімен
ерекшеліктері. +
1.3 Қазақстан Республикасында Конституциялық Заңнаманың
қалыптасу кезеңдері. +
ΙΙ-бөлім. Қазақстан Республикасындағы нормалардың сақталуы мен жүзеге
асырылуының кепілдіктері. +
2.1. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. +
2.2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(1998 ж. 7 қазанда енгізілген өзгерістерімен). +
2.3. 1995 жылғы Конституцияда көрініс тапқан идеялардың ағымдағы
заңнамада жүзеге асуы. +
Қорытынды. --
Пайдаланылған әдебиеттер. +
Реферат
Бітіру жұмысының тақырыбы : Қазақстан Республикасының
Конституциясының даму тарихы.
Негізгі маңызды сөздер және дипломдық жұмысқа қолданған терминдер :
Қазақстан Республикасының Конституциясы – заң актілерінің қайнар көзі,
тәуелсіздік , тәуелділіксіз , демократия , заңға сүйенген мемлекет ,
азаматтардың құқықтары , азаматтардың бостандықтары , азаматтардың
міндеттері , ҚР президенті, парламенті, үкіметі, заң шығаратын өкіметі,
атқару өкімет, сот өкімет, мемлекет, конституция нормаларының орындау
кепілдіктері, жергілікті мемлекеттік басқару органдары , жергілікті өзін-
өзі басқару органдары , прокуратура , мемлекеттік органдар және т.б.
Бітіру жұмысы кіріспе, 2-бөлім, 6-тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Баста ҚР Конституциясы және оның ұғымы , теориялық негіздердің
сұрақтары біріншіден қаралған. Заңгерлік қасиеттер, негізгі сызықтар,
принциптер және функциясы, сонымен қатар сақтау кепілдіктері және
Конституциялық нормалардың орындалуы қарастырылған .
Қазақстан Республикасының Конституциясы дамуының негізгі
кезеңдерін талдау екінші бөлімде көрсетілген .
Қазақстан Республикасының конституциясының нормаларын түсіндіру
сұрақтары қаралған.
Ι-бөлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының
теориялық негізі.
1. Конституцияның мәні, мазмұны
және негізгі принциптері.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — демократиялық, өркениетті
даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі.
Конституция қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор
ауқымды саяси-құқықтық күшті бойына жинақтаған. Конституция мемлекеттік
және қоғамдық құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен
қызметі принциптерін белгіледі. Адамдар мен азаматтардың, мемлекеттің
қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде бүкіл халықтың Конституциялық
мәртебесі бекітіледі. Конституция тек конституциялық қүқықтың ғана емес,
сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық салаларының да қайнар көзі болып табылады.
Сондықтан оған басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар
тән. Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады, сондықтан Конституцияда
халықтың оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілген. Социализм кезінде де
Конституция халықтың еркін білдіреді деп есептелген. Осыған орай, халық
еңбекшілерден, жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интеллигенциясынан
тұратындығы атап көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген әлеуметтік
құбылысқа, марксшіл-лениншіл ілімге тән таптық көзкарасқа негізделді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық
сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа
және еңбек интеллигенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы "еңбекші" термині
1993 жылғы Конституцияда да, 1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды.
Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туралы айтылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіләлеуметтік қабатын
жинақтаған тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай,
"халық" ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлық
жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді,
сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық фактор болып табылады.
Конституцияда мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде
танылады. Барлық қабаттарына қамқорлық керсетуі тиіс. Казақстан
Республикасының Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей,
олардың құкықтарын шектемей конституциялық-қүқыктық катынастар субъектісі
ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көп ұлтты коғам жағдайында қазақ
ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады мемлекеттегі бүкіл халықтың
әлеуметтік базалық негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше құқыктық, саяси,
әлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер беріл-мейтіндігін
білдіреді.
Назарбаев.Н.А Қазақстан 2030. Казахстанская правда от 11.10.1997
Мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны бойынша
ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс тілі
ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
Сөйтіп, халықты Казақстан Республикасының Конституциясын жасаушы деп
тану оның мәндік сипатын білдіреді. Сондықтан Казақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясы: "Біз, Казақстан халқы... осы Конституцияны
қабылдаймыз" деген сөздермен басталады. Казақ халқы Конституцияны
референдумның қорытындысымен қабылдады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар республикалық референдум арқылы
енгізілуі мүмкін. Басқаша айтқанда, халық Конституцияны қабылдап қана
қойған жоқ, ол Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар да енгізе алады.
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жобасын Президент
Парламенттің қарауына бере алады. Алайда, мұндай жағдайда да халық сырт
қалмайды. Парламент халықтың жоғары өкілетті органы, сондықтан ол
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды халықтың атынан
қабылдайды.
Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден-бір субъект деп
танудан оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Казақстан халқы елдегі
мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі және егемендікті қолдаушы болып
табылады. Сондықтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция арқылы
Қазақстан халқы мемлекетті құрды, оның басқару және құрылым нысандарын,
әлеуметтік-экономикалық кұрылыс негіздерін, адам мен азаматтың мәртебесін
белгілейді. Тек халық, ал халық атынан тек Парламент қана мемлекеттің
кұрылым негіздеріне өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге Конституцияда
мемлекеттіліктің мейлінше мәнді кезендері – тұрақтылық. Ол — мемлекеттік
кұрылымның біртұтас нысаны, басқарудың Президенттік нысаны және аумақтық
тұтастық.
Қазақстан Республикасы Конституциясының кұрылтай тәртібін,
ұлттық кұқықтық жүйені калыптастыру мен дамытудағы мейлінше ерекше орын,
Парламент, Президент, Үкімет үшін, лауазымды адамдар, сот органдары үшін,
азаматтар үшін оның құқықтық қағидаларының еш шүбәсіздігін қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты оның
барлық нормативтік кағидаларының еш шүбәсіз танылатындығынан басқа ешбір
нормативтік құкықтық акт Конституция нормаларын ескірген, өмір шындығына
сай келмейтін деп және басқалай тани алмайды. Мұндай ерекше сипат тек
Конституцияға ғана тән. Бұл жағдайға назар аударып отырған себебіміз,
Конституциялық қағидаларға атүсті айтылған сындар кейде жақсылық нышанындай
есептеледі, Конституцияның қайсыбір нормаларына, киімді ауыстырған сияқты,
өзгерістер енгізу туралы ұсыныстар айтылады. Мұндай акциялар ескінің,
кеңестік кезеңнің сарқыны, ол кезде КСРО Жоғарғы Кеңесі мен одақтас
республикалардың Жоғарғы Кеңестерінің әр сессиясында дерлік Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар жеңіл енгізіле беретін. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясымен де осылай болды, айналып келгенде ол ешкімге қажеті
жоқ жалаң нұсқаулық қүжатқа айналды. Конституцияның жекелеген нормалары
уакыт сынына ұшырауы, өскелең қоғамдық қатынас талаптарына сай келмеуі
мүмкін емес деген ой тумаса керек. Қоғамдық қатынас ылғи да қозғалыста,
өзгерісте болады, сондықтан Конституциялық нормаларды өзгерту қажеттігі де
туындайды. Мұндай процесс өтпелі үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс. Нақ
осындай қоғамда түбірлі өзгерістер мейлінше тез және жиі жүреді. Бұл
процестің Конституцияның жағдайына әсер етпеуі мүмкін емес. Осыны ескере
отырып, өткеннен де сабақ алу керек. Конституцияның тұрақтылығын, оның
беделінің жоғарылығын қамтамасыз ету үшін мұндай қажеттілік туған жағдайда
Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға тіркеуге
болатындай етіп, жеке ерекше нормативтік акт ретінде ресімдеу керек. Мұндай
көзқарастың бірқатар сәтті жақтары бар. Біріншіден, Қазақстан Республикасы
Конституциясының құрылтайшылық сипаты сақталады. Шын мәнінде, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, бірнеше ондаған, жүздеген жылдардан бері
өмір сүретін мемлекеттің қатардағы кезекті Конституциясы емес. Ол жаңа
құрылым және басқару нысандарымен, коғамның экономикалық құрылысының жаңа
негіздерімен және басқаларымен мүлдем жаңа үлгідегі мемлекетті құрды.
Екіншіден, аталған құрылтайшылық сипатына орай Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясы құқықтық мәдениеттің тарихи жадын бейнелейді.
Ешқашан енді мұндай Конституция болмайды. Ол Казақстан мемлекетінің нақ
қазіргі кезеңдегі қалыптасуы мен дамуының тарихи өзгерістері аясында туды.
Сондықтан ол өзіне айрықша мұқият қарауды, нақ осындай түрінде, қабылданған
күйінде сақталуын талап етеді. Үшіншіден, ерекше құрылтайшылық сипаты мен
тарихи мәні қасиетті акт ретінде азаматтардың Конституцияға деген құрмет
сезімін қалыптастыру, бірінің соңынан бірі келетін ұрпақтардың алдында оның
беделін тұрақты көтеру үшін де маңызды. Бұл орайда, әлдеқашан ескірген
қағидаларының аз еместігіне қарамастан, оның басты актілердің негізі болып
отырған АҚШ Конституциясын еске алған жөн. Көптеген қағидаларынын тек
тарихи танымдық қана мәні бар болса да, дінге сенушілер үшін бірнеше мың
жылдар бойғы діни жазбалар қасиетті сенім сияқты есептеледі.
Бір жағынан, мемлекеттің, екінші жағынан, қоғамның негізгі заңы
ретінде қолданылуы Конституцияның маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл
халықтың мемлекеттік биліктің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік базасы
ретіндегі мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті оның барлық
атрибуттарымен құрады. Ол оның егемендігін барлық элементтерімен:
аумағымен, жоғарғы билігімен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және
басқаларымен орнықтырады. Конституция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың
коғаммен, қоғамдық институттармен өзара қатынасының негізін қалайды.
Конституция: қоғамдық, экономикалық, ұйымдык, әлеуметтік, діни, жекелік
кұрылыстың негіздерін анықтайды . Сондықтан мемлекет қана емес,
оның институттары да Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын
жинақтайды. Осыған байланысты қоғам, оны құрушылар өз қызметін
Конституцияға негіздеуі тиіс. Жекелеген зандардың кайсыбір жекелеген
қоғамдық институттарға саяси партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге және
басқаларына қатынасы болуы мүмкін. Мақсаты мен әрекеті конституциялық
кұрылысты күштеп өзгертуді, республиканың тұтастығын бұзуды көздейтін
коғамдык бірлестіктер кұруға және олардың қызметіне тыйым салатын
Конституцияның нормативтік ережелері тура және тікелей қолданылады.
Сондықтан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес кұбылыстарға қарсы шара
қолданғанда тікелей Конституцияны басшылыққа алады.
Конституция коғамдық катынастардың базалық, түпкі негіздерін реттей
отырып, коғам өмірінің барлык салаларын қамтымайды. Осыған байланысты
методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге тоқтала кеткен жөн.
Кеңестік және одан кейінгі кезеңдегі зан әдебиеттерінде құқықтық
қатынастар құкықпен реттелетін қоғамдык қатынастар ретінде сипатталады.
Құкықтанушылар осы теориялық қағиданың дұрыстығына күдік келтірген жоқ.
Шамасы, бұлай болатыны социализм кезінде ешқандай жекелік болмады, ол
танылмады. Барлығы да мемлекеттікі, қоғамдікі еді. Егер тереңдей ой
жіберсек, онда социализм кезінде де мемлекеттік қана емес, сондай-ақ
қоғамдық қатынастың да болғанын байқаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық
қатынастарды реттейді деп саналып келді. Демек, құқықтың кейбір
салаларында, айталық, мемлекеттік және әкімшілік құқықта қатынастардың
мемлекеттік сипаты танылса да мемлекеттік қатынасты қоғамдық қатынас жұтып
койған болып шығады.
Капиталистік қатынасқа көшкен жағдайда, мемлекеттік сектормен бірге
жеке сектор қалыптасқан және ең бастысы азаматтық қоғам және мемлекеттің
енді бәрін қамтитын рөлі жойылған кезде қатынастарды екі топқа бөліп,
бөлшектеу кажет тараптардың бірі ретінде мемлекет қатысатын қатынас, менің
пікірімше, мұның қатарында мемлекеттік-құқықтық қатынастарды атауға болады.
Бұлар, билікпен және саяси қүқықты бағындыру мен жүзеге асыруға қатысты
қатынастар болып табылады деп ойлаймыз. Таза қоғамдық, мемлекеттік
институттар қатыспайтын қатыныстар.
Бұлар құқықпен реттелетін таза қоғамдық қатынастар.
Алайда, Конституция құқықтық негізді белгілейтіндіктен ол бұл қатынастарға
тура араласады. Қазақстан Республикасы Конституциясының әрбір адамның
қүқықтық субъектілігін танитын, міне осының мысалы болып табылады. Әр
адамның, жеке-жеке азаматтардың кез келген бірлесуі құқықтық жағынан
тікелей Конституция арқылы қорғалатындығы осының дәлелі. Құқық қорғау
органдары, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғай отырып, Конституцияға
сүйеніп қана қоймайды, оны басшылыққа алады.
Сонымен бірге азаматтардан, олардың бірлестіктерінен, барлық
коғамдық институттардан Конституцияға құрметпен карау талап етіледі.
Конституцияның нормасын бұзу көпұлтты Казақстан халқының занды еркіне кол
сұғу болып табылады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1992 ж. №4, 65-6.
Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидалары.
Қүқықтық принциптер — тәртіптің нақты ережелерін бойына жинақтамаған,
бірақ мемлекеттің, оның органдарының, азаматтардың, олардың
бірлестіктерінің, лауазымды адамдардың қызметін ұйымдастырудың белгілі бір
бағыттарын қарастыратын құқықтық нормативтік идеялар. Конституциялық
принциптер — Конституцияда бекітілген және конституциялық құрылысты, оның
қызметін ұйымдастыру бағытын анықтайтын құқықтық нормативтік идеялар.
Сондықтан олардың мемлекет үшін, азаматтар үшін айрықша маңызы зор.
Конституциялық принциптер қандай болса, конституциялық құрылыс та сондай
немесе керісінше.
Конституциялық принциптер,түптеп келгенде, Конституция қабылданар
кезеңде қалыптасқан экономикалық, саяси, әлеуметтік, этникалық факторлармен
және мемлекет пен қоғам дамуының стратегиялық идеяларымен қамтамасыз
етіледі. Сыртқы факторларды: әлем таныған халықаралық қүқық нормаларын да
назардан тыс қалдыруға болмайды. Республика Кон-ституциясында Қазақстан
халықаралық құқық принциптері мен нормаларын құрметтейтіндігі атап
айтылған. Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларын талдау
көрсеткендей, конституииялық принциптерді айтылу нысандарына қарай екі
топқа Конституцияда айқындалған айқындалмаған конституциялық қағидаларды
талдау аясында рәсімделген топтарға бөлінеді. Айтылғандарға республика
қызметіне негіз болатындай принциптер мемлекеттік билікті заң шығару,
атқару, және сот тармақтарына бөлу принципі жатады.
Бүл принциптердің нақ Қазақстан Республикасы Конституциясында
көрінуінің себебі бар ма? Бүл сұраққа осы принциптердің қолданылу аясы
белгілі бір деңгейде түсінік береді. Республика қызметі негіз боларлық
принциптер бүкіл мемлекетке, оның бүкіл тетігіне, түтастай алғанда қоғамға,
азаматтардың бірлестіктеріне ықпал етуі тиіс. Басқаша айтқанда, аталған
барлык субъектілер өз қызметіне нақ осы принциптерді негіз етіп алулары
керек. Аталған принциптердің азамат, қоғам және мемлекет үшін өмірлік
маңызы бар. Сондықтан олардың Конституцияда айқын көрсетілуі рөлі мен
беделінің көтерілуіне игі ықпал ете алады.
Конституция Қазакстан Республикасының қызметіне негіз боларлық
принциптерді орнықтырады. Принциптерді қарастырмастан бүрын, "республика"
ұғымының аталған тіркесте нені білдіретінін анықтап алу керек.
Конституцияның кіріспесінде айтылғандай, Конституция мемлекеттің де,
қоғамның да ең негізгі заңы болып табылады. Көптеген конституциялық нор-
малардың мазмұны мен мәні де олардың қоғам өмірінің аса маңызды қырлары мен
салаларын реттеуге арналғандығын көрсетеді. Нақ осы себептерге орай
"Қазақстан Республикасы" аталған жағдайда мемлекет, оның органдары сияқты
қоғам, оның институттары ұғымын да білдіреді. Тиісінше, Қазақстан Респуб-
ликасы қызметіне негіз боларлык принциптер туралы конституциялык ереже
Қазақстан мемлекетіне, оның органдарына және Қазақстан қоғамына, оның
қоғамдық-саяси институттарына арналады.
Тихомиров.Ю.А. Действие закона. М..,1992. 17-бет.
Қоғамдық келісім принципі бірінші орында тұрады. Мұндай принципті
нығайтудың қажеттігі мынада, әр түрлі объективтік және субъективтік
факторларға байланысты қоғам әр түрлі қабаттарға, топтарға, таптарға,
ұлттарға, тектерге, конфессияларға және басқаларына бөлінеді. Мұндай бөліну
әр түрлі әлеуметтік топтардың біріне-бірі сәйкес келмейтін әр түрлі
дүниетанымдары, көзқарастары, идеялары, сенімдері барлығын білдіреді.
Мұндай ерекшелік көзқарас қайшылығына, текетіреске, өзара күрес себептеріне
түрткі болмауы тиіс. Басқа топтың, тектің, ұлттың, діннің, нәсілдің
өкілдеріне төзбеушілік тек көзқарас қайшылығын ғана емес, сондай-ақ
ушығушылықты, текетіресті, ашық қарсы тұрушылықты тудырады. Мұндай жағдай
ушыққан жақтарға ғана емес, бүкіл қоғам үшін де қауіпті, оның қалыпты
жұмысына, әр адамның тыныш өмір сүруіне кесел келтіреді.
Сондықтан қалыпты қоғамдық келісімнің маңызы айрықша. Оған қоғамның,
оның органдарының перманенттік қызметі арқылы қол жеткізіледі.
Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни, баска да ерекшеліктеріне қарамастан
баршаның тең құқылығын нығайтуда, мемлекеттің аталған норма шығармашылық
қызметінің маңызы айрықша. Мемлекеттік органдардың құқық қорғаушылық
қызметінің де қоғамдық келісімді нығайтуға қосар үлесі зор. Мемлекет
қоғамдық-саяси бірлестіктерден қоғамдық келісімді бұзуға бағыттал-ған
әрекеттерге жол бермеуді талап етеді. Қоғамдық-саяси бірлестіктердің
жарғылары, ережелері тек өз жақтастарының идеяларын, көзқарастарын
насихаттайтындай, бір топтың азаматтарын екінші топтың азаматтарына қарсы
қоятындай мазмұнда болмауы тиіс. Жарғыларына мұндай ережелер енгізілген
қоғамдық-саяси бірлестіктер тіркелмейді. Егер қоғамдық саяси бірлестіктер
өзінің қызмет барысында қоғамдық келісімді бұзуға бағытталған акциялар
өткізсе, онда тиісті құқық қорғау органдары аркылы мұндай әрекеттердің жолы
кесілуі тиіс. "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы"
Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15 қаңтардағы Заңында: "Діни
бірлестіктер заң талаптарын және құқық тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекет
дін ұстанатын және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ақ әр түрлі
діни бірлестіктер арасын өзара тиімділік пен құрмет қатынастарын
орнықтыруға міндетті деп жазылған. Мұндай қағидалар "Саяси партиялар
туралы", "Қоғамдық бірлестіктер туралы" Заңдарға да енгізілген.
Қоғамдық келісімді қолдау — мемлекеттің, оның органдарының ғана емес,
сондай-ақ қоғамдық-саяси институттардың, тұтастай қоғамның да міндеті. Бұл
орайда Қазақстан Республикасында жағдай қанағаттанарлықтай. Азаматтардың,
олардың қоғамдық бірлестіктері мен ұйымдарының сан мындаған ұсыныс
тілектерін ескере отырып, жалпыұлттық келісім, қоғамдық-саяси тұрақтылықты
нығайту мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "1997
жылды жалпыұлттык келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы
деп жариялау туралы" Жарлық шығарды. Жалпыұлттық келісім жылын өткізуде
саяси партиялар, ұлттық мәдени орталықтар, қоғамдық және діни бірлестіктер
белсенді рөл атқарды. Олар қоғамдық келісімді, қоғамдық-саяси тұрақтылықты
нығайту бағытында бірлескен акциялар өткізуді көздейтін өзара келісімдерге
қол қойды.
Республика қызметіне негіз болатын маңызды принциптердің бірі — елде
саяси тұрақтылықты орнату. Қоғамдық келісім сияқты, саяси тұрақтылық та
мемлекеттің, қоғамның, олардың институттарының үздіксіз, ойластырып
жүргізген жұмысының нәтижесінде жүзеге асырылады. Саяси тұрақтылық қоғамда
саяси, құқықтық мұраттар және әлеуметтік-саяси құндылықтар бірлігі
нәтижесінде белгіленеді. Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның
барлық мүшелерін біріктіре алатын және саяси тұрақтылық үшін берік негіз
қалайтын саяси-қүқықтық мұраттарды, әлеуметтік-мәдени құндылықтарды
қалыптастырады. Алайда, мұндай факторлар саяси тұрақтылықты жеке өздері
қамтамасыз ете алмайды. Саяси даму — идил-лиялық емес, стихиялық процесс.
Саяси жанжалды тудыратын себептер аз емес.
Саяси жанжалда әлеуметтік факторлар жетекші орын алады. Ол
топтардың, әлеуметтік қабаттардың арасындағы экономикалық мәртебенің
алшақтығы. Мұндай текетірестік қалып бастауларын жанжалдасушы тараптардың
қажетін, мүддесін
қанағаттандыра алатындай экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру жолымен
жоюға болады. Адамдардың әр түрлі әлеуметтік топтарының саяси
мұраттарындағы алшақтық саяси жанжалдың тағы бір бастауларының бірі.
Мұндай жанжалдар мемлекеттілікті реформалау, мемлекеттік құрылым жолдары
туралы әр түрлі пікірлердің қақтығысуы нәтижесінде туады. Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы Конституциясы назарды мемлекеттіліктің ұлттық
сипатына көбірек аударып, саяси жанжалдың тууына жол ашты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік құрылым саласында және
мемлекеттілік сипатында мұраттар бірлігін қалыптастыруға қолайлы жағдай
жасады. Сондықтан Конституция осы процесте саяси жанжалдың тууына тосқауыл
қойды.
Саяси жанжалды тудыратын себептердің енді бірі түпкі рухани
құндылықтардағы, мәдени дамудың тарихи және көкейкесті мәселелерін
бағалаудағы алшақтықтар. Мұның айқын көрінісінің бірі Республикада тіл
мәртебесі мәселесі бойынша ұзаққа созылған айтыс және текетірес.
Конституция және тіл туралы жаңа заң саяси жанжалды тудырған себептерді
жойды. Алайда, оны тек тиісті мемлекеттік органдардың білікті
ұйымдастырушылық және құқық қолданушылық қызметі ғана толық жоя алады.
Қазақстанда қүрылған және түрақты жұмыс істейтін ұлттық мәдени орталықтар
бұл іске игі ықпалын тигізуде.
Қазақстан Республикасының қызметі экономикалық бағытталуы тиіс.
Экономиканың қоғамның гүлденуіндегі шешуші мәніне орай бұл негізгі принцип
болып табылады. Осы принципті орнықтыра отырып, Конституция, біріншіден,
мемлекеттің, қоғамның экономикасын дамытуда алатын орны мен жауапкершілігін
атап көрсетеді. Мемлекет экономикалық процестерден сырттап, қоғамды
нарықтық қатынастың бей-берекет толқынында қалдыра алмайды. Мемлекеттің
жеке экономикалық қатынастар саласындағы қатал, байыпты да батыл
реттеушілік қызметінсіз, сондай-ақ экономиканың мемлекеттік секторларын жан-
жақты реттеп, қатал басқармайынша эконо-миканы дамыту мүмкін емес.
Екіншіден, Конституция экономикалық қатынастарды жолға қойып, экономиканы
дамытуда азаматтық қоғамның өзінің де алатын орнын мойындайды. Бұл
конституциялық меншіктің екі нысанын: мемлекеттік және жеке меншікті
Қазақстан экономикасының негізі ретінде мо-йындау туралы қағидасынан
туындайды. Экономиканың жеке секторы оның субъектілері арқылы тек жеке
мүддені ғана көздеп қоймай, сонымен бірге қоғамның экономикасын дамытуға да
жауап беруі тиіс. Бүл игі ниет емес, конституциялық талап. Жұмысқа
қабілетті әр адам өзінің жеке басы үшін ғана емес, ел экономикасының дамуы
үшін де жауапты екендігін сезінуі
қажет.
Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы. 15.01.96 г.
Конституция Қазақстандық патриотизм принципін негізгі принциптердің
бірі ретінде есептейді. Патриотизм Қазақстан азаматтарының өз отанына деген
сүйіспеншілігі мен берілгендігін білдіретін, оның өмірдің барлық
салаларында саяси, экономикалық, мәдени салаларда табысқа жетуіне, оның
қуатының, қорғаныс қабілетінің артуына, халықаралық аренада беделінің
нығаюына ықпал ететін идеясы, сезімі мен әрекеті. Қазақстандық патриотизм
ол Қазақстанда сандаған жылдардан бері түратын әр ұлттың адамдарының мүдде
бірлігін сезіну, бұл елдің тарихи өткеніне құрметпен қарау, жаңа мемлекет
қүрып, азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенді қызмет. Қазақстандық
патриотизм үлттық тарихқа, ұлттық әдет, дәстүрлерге селқос қарайтын үлттық
тоғышарлықпен келіспейді.
Қазақстандық патриотизм жалған патриотизмге, өз үлтын бүрмалап
көрсетушілікке, оны басқа ұлттарға қарсы қоюшылыққа төзбейді. Өйткені
аталған принцип барлық ұлттардың және әлеуметтік топтардың өкілдерін
бірлестіруге қызмет етеді, келісімпаздықпен (сепаратистікпен) сыйыспайды.
Ұлтшылдықты, ұлттык өктемшілдікті, келісімпаздықты насихаттайтын күштер
тарихи дамуға, мемлекеттегі барлық ұлттардың, топтардың және басқа
әлеуметтік топтардың бірлесе қалыптасуы мен өркендеуіне қарсы күреседі.
Қазақстандық патриотизм Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі
принциптерінің бірі ретінде бекітілетіндіктен мемлекеттік органдар,
лауазымды адамдар, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар оны басшылыққа
алулары тиіс.
Мемлекет өміріндегі мейлінше маңызды мәселелерді демократиялық жолмен шешу
Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі принципі. Конституция мемлекет
өмірі мәселелерін демократиялық жолмен шешудің бірқатар әдістерін
қарастырған. Ол мемлекет өміріндегі мейлінше маңызды мәселелерді халықтың
өзінің республикалық референдум арқылы шешуі. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 2 карашадағы Республикалық референдум туралы
жарлығында бүкілхалықтық дауыс беруге шығарылуы мүмкін мәселелер тізімі
келтірілген. Бұл мәселелер Республика Конституциясында, конституциялық
заңдарда, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген заңдарда
қабылданған. Референдумға мемлекет өміріндегі шешілуге тиісті басқа да
маңызды мәселелер шығарылады. Республикалық Референдум өткізу референдумға
ерікті түрде қатысу және азаматтардың өз қалауын еркін айту жабық сайлау
кезінде референдумға азаматтардың жалпыға ортақ, тең және тікелей қатысу
қүқық жариялылық принциптерге негізделеді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінін Жаршысы. 1992 ж. №4, 66-6.
Парламенттің қызметі демократиялық әдістер негізінде жүзеге асырылады.
Оның Палаталарының құзыретіне жататын барлық мәселелер, тұтас алғанда, ашық
қарау, талқылау, дауыс беру жолымен шешіледі. Конституция мемлекет
өміріндегі маңызды мәселелерді шешудің басқа жағдайларын да көздейді.
Конституциялық Кеңес, Үкімет, орталық атқарушы органдар өз кызметтерінде
демократиялық әдістерді кең қолданады.
Билік бөлу принципінің маңызды болатын себебі, ол мемлекеттің
ұйымдастырылуын, оның тетіктерін белгілейді. Конституцияда бұл принципті
тану алдыңғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибесін
ескеруді, кұқықтық мемлекет құруға бағыт ұстауды білдіреді.
Билік бөлу принципі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде
Конституцияның мемлекеттік органдардың жүйесі құзыретін, олардың өзара
өкілеттік шегін бекіткен көптеген қағидаларында көрініс тапты. Қазақстан
Республикасының Конституциясында республикада мемлекеттік билік
біртұтас,оның заң шығарушылық, атқарушылық және сот билігі тармақтарына
бөліну және тепе-тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара байланыс жасау
принципіне сәйкес Конституция мен заңдардың негізінде жүзеге асырылатындығы
атап көрсетілген. Бүл биліктің әр тармағының өз құзыреті бар екендігін және
оның шегінен шығуға болмайтындығын білдіреді. Сонымен бірге ол билікті
шоғырландыруды, бөлуді, монополиясыздықты білдіреді. Билікті бөлу, олардың
бірде біреулерінің өкілеттігін шектемей, екіншісін өзіне бағындырмай
әрқайсысы өзара түсіністікпен, өзара ынтымақтастықпен қызмет істеуі тиіс
болған жағдайда Конституцияға сәйкес оның үш жағын өзара теңдестіруді де
білдіреді. Мемлекеттік биліктің арғы сатысында билік бөлу принципін
қамтамасыз ету үшін Казақстан Республикасының Конституциясы бөлу принципін
билік тармақтары арасында іс жүргізуді шектеу принципімен ұштастыруды
көздейді. Қазақстан Республикасы Конституциясына тән сипат, онда іс
жүргізудің түпкі билігі Парламентке бекітілген. Басқаша айтқанда,
Парламент, оның Палаталары Сенат және Мәжіліс — өз қызметін тек
Конституияда көрсетілген өкілеттік шеңберінде ғана жүргізеді. Ал Үкіметтің
өкілеттігіне келсек, Конституция бойынша оған олардың кейбіреуі ғана
берілген. Оның Президенттің заңдары мен актілері арқылы жүктелген басқа да
қызметтерді атқаратындығы көрсетілген. Парламент өкілеттігінің жабық
тізімінің қонституциялық тұрғыда бекітілуін немен түсіндіруге болады.
Біріншіден, ол жоғары өкілетті органның кеңестік конституциялармен және
белгілі бір деңгейде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясымен
бекітілген бүкіл билікті иелену қүқығынан бас тартуды білдіреді. Екіншіден,
тәуелсіз, егемен Қазақстанның ерекшеліктерін ескере отырып, биліктің бөліну
принципін барынша нығайту қажеттігінен туып отыр. Үшіншіден, Парламент әр
түрлі саяси күштер, әлеуметтік топтар ықпал ететін жоғары өкілетті орган
болып табылады. Ал бұл Парламент кызметінің саясиландырылуына, билік
тармақтарының арасында қарама-карсылық тудыруға мүмкіндік жасауы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Парламентінің аз жылғы тәжірибесі, оның
Палаталарының таза заң шығару қызметімен айналысатындығын көрсетті.
Депутаттардың сөздерінен айқын саясат-тандырылған сарын байқалмайды.
Олардын кейбір мұндай пікірлері қолдау таппауда. Бұл жақсы ма, жаман ба,
оны уақыт көрсетеді. Кейбіреулер мұндай жағдай Парламент өкілеттігінің
шектелгендігінен деп түсіндіруге тырысады, алайда, бұл басқа мәселе.
Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесі билік бөлу принципінен
тыс қалған сияқты көрінеді. Конституция нормаларын талдау билік бөлу
жүйесінде Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз калады.
Біріншіден, Президент толық күйінде биліктің бірде-бір тармағына қосылуы
мүмкін емес; екіншіден, оның биліктің барлык үш тармағының қызметіне бірдей
араласуына мүмкіндік беретіндей құқы бар; үшіншіден, оның өкілеттігі
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметін және билік
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстанның конституциялық күрылысының қаз тұруының қазіргі өзіндік
ерекше жағдайында билік бөлу принципін бекітіп, жүзеге асырудың маңызы
айрықша. Ол биліктің бір тармағының екінші бір тармағынан жоғары тұруын,
қоғамда бедел үстемдігін болдырмауға арналған. Тепе-тендік жүйесі мүмкін
қателіктерден, тіпті билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылықтан барынша
арылуды көздейді. Бұл принципті жүзеге асыру үшін мемлекеттің барлық
құрылымдарының қызметін тиімді және қолайлы ету, мемлекеттік басқару тетігі
жұмысының тиімділігін күшейту қажет. Әрине, билік бөлу принципін барлық
билік тармақтарының тәжірибесін байыту есебінен жетілдіруге болады.
Судьялардың жұмысы принциптерін арнайы атау ол билік тармақтарының бірі
болғандығы үшін ғана емес, сондай-ақ құқықтық мемлекетте азаматтардың
құқын, бостандығын және занды мүдделерін қорғауда айрықша мәнге ие
болатындығымен де маңызды.
Конституция нормаларын талдау онда көрсетілген, бірақ принцип
ретінде бейнеленбеген құқықтық идеялардың ерекше тобын даралауға негіз
жасайды. Сөз жоқ, олардың да маңызы зор. Тікелей атап көрсетілмегендіктен
оларды екінші кезекке қоюдың жөні бола қояр ма екен. Конституцияны талдау
негі-зінде калыптасатын осы принциптердің өзі осыған куә емес пе. Оған
Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі принципі жатады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Конституцияның үстемдігі
принципі Ресей Федерациясы Конституциясындағы сияқты тікелей дараланбаған
Қазақстан Ресубликасының бүкіл аумағында Конституцияның үстемдік принципі
әр қилы әсер етеді. Ең алдымен ол Қазақстанда конституциялық құрылысты
орнықтырудан, құқықтық мемлекет құруға ұмтылудан көрінеді. Конституцияның
үстемдігін тану мемлекеттің Конституцияға, заңға бағыну идеясын білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында республика азаматтарының қоғам
өмірінің барлық салаларындағы қызметі сәйкестендірілуі тиістігін білдіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі принципінде мемлекеттік
қүрылымның біртұтас нысандары бейнеленеді. Біртұтас Қазақстан мемлекеті
Конституциясының үстемдігі Республиканың барлық аумағында бірдей жүреді.
Аумақтық тұтастық, оның бөлінбейтіндігі туралы қағида Қазақстан
Республикасы Конституциясының нақ осы үстемдігі принципіне негізделген.
Сондықтан тұрғындардың жекелеген топтарының, жеке тұлғалардың аумақтық
тұтастыққа карсы әрекет ету мүмкіндігі Қазақстан Республикасы
Конституциясының үстемдігі принципін бұзу принципі ретінде қабылданады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдық күші және
нормаларының тікелей қолданылу принципінің мазмұны оның үстемдігі
принципімен салыстырғанда басқашалау Қазақстан Республикасы
Конституциясының жоғары заңдық күші бар, Қазақстан Республикасында
кабылданатын зандар және басқа да құқықтық актілердің Қазақстан
Конституциясына кайшы келмеуінің, жоғарыдан төменге дейінгі мемлекеттік
органдар, лауазымды адамдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сондай-
ақ азаматтар, олардың бірлестіктері Конституцияны сақтауға міндетті
екендігін білдіреді.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясында онша дәл
шешілмеген бір мәселені түсіндіре кетуге тура келеді. Қазақстан
Республикасы Конституциясын талдау заңдардың түрлері Конституцияның әрі
конституциялық заңдар жай зандар туралы айтуға негіз қалайды. Сонымен бірге
онда Конституцияға өзгерістер мен толыктыруларды тікелей енгізуі мүмкін
нормативтік акт туралы айтылады. Конституцияда осы актінің нысаны туралы
тура айтылмайды. Конституцияның Қазақстан Республикасы Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар Республикалық референдум арқылы енгізілуі
мүмкін екендігі айтылады. Бұл мәселе бойынша Парламент шешім қабылдай
алады. Шешім — нысан емес,нормативтік актілердің туыстық атауы.
Конституцияның бұл мәселеге түсінік бермейді. Онда Парламенттің заңдар
түрінде заң актілерін қабылдайтыны, әр Палатадан депутаттардың жалпы
санының кем дегенде үштен екісі дауыс бергенде қабылданатын конституциялық
заң туралы айтылады. Әр Палатадан депутаттардың жалпы санының кем дегенде
төрттен үші Сенат қабылдаған жоба заңға айналады және он күннен
кешіктірілмей Президенттің қол қоюына ұсынылуы тиіс. Президент Парламент
Сенаты ұсынған заңға он бес күннің ішінде қол қояды. Президенттің заңды
қарауына, шын мәнінде, он бес-ақ күн берілген. Заңның конституциялығы
туралы мәселені қарау үшін.Конституциялық Кеңеске бір айға дейінгі мерзім
белгіленеді. Айтылғандардан, Парламент қабылдайтын барлық зандарды
Президент қол қойғанға дейін қарауға Конституциялық Кеңестің күші жетпейді.
Президент кол қойғанға дейін Конституциялық Кеңестің заңдардың
Конституцияға сәйкестігін дау туған жағдайда ғана карайтындығын пысықтаған
дұрыс.
Бұл арада тағы бір мәселе туындайды. Парламент Президенттің тыйым
салуына төтеп берсе, Президент жеті күннің ішінде заңға қол қоюы тиіс. Ал
егер Парламент Конституцияға қайшы заң қабылдаған болып шықса Президент не
істей алады. Президенттің Конституциялық заң күші бар Президент туралы
Жарлығында оның өкілеттігінің толық тізімі берілген. Онда заңның
Конституцияға сәйкессіздігі туралы мәселе жөнінде Конституциялық Кеңеске
жүгінуге Президенттің құқы жоқ. Президент Конституцияға сәйкес келмейтін
заңға қол қоюы тиіс. Бұл ақылға сыймайтын жәйт. Президент туралы Жарлыққа,
егер Президент Парламент екінші рет қабылдаған заңда Конституцияға сәйкес
келмейтін қағидалар бар деп есептесе, оның Конституциялық Кеңеске жүгіну
құқы туралы толықтыру енгізу керек.
Одан әрі, Конституциялық Кеңес Конституцияны қорғайды, бекітілгенше
халықаралық келісім-шарттарды, сондай-ақ соттардың нормативтік актілердің
Конституцияға қайшылығы жөніндегі жүгінулерін қарайды. Соңғы жағдайда
әңгіме азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауы
туралы болып отыр.
Айқындалмағандар қатарына демократиялык, централизм принципі де
жатады. Әңгіме — атқарушы биліктің иерархиялық құрылуы мен қызметі жөнінде.
Айталық, жергілікті атқарушы органдар Республиканың аткарушы органдарының
біртұтас жүйесіне кіреді, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатты
тиісті аумақтағы даму мүддесі мен тұтыну қажетіне сай жүргізуін қамтамасыз
етеді. Централизм Президенттің облыстардың, қалалардың әкімдерін
тағайындауларынан көрінеді.
Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана Стратегия вхождения
Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира от 1
марта 2006г.
1.2. Конституциялық-Құқықтық нормалар ұғымы, олардың түрлерімен
ерекшеліктері
Оны басқа құқықтық нормалармен ұқсастығы қандай қүқықтың басқа
салаларының құқықтық нормаларынан конституциялық құқықтық нормалар қалай
ерекшеленеді деген екі бағытта қарастырған жөн.
Конституциялық құқықтық нормаларға құқықтық нормалардың барлық
белгілері тән. Оларды мемлекеттік органдар қабылдайды. Олар қоғамдық
қатынастарды ретке келтіретін құрал болып табылады. Олар басқа да заң
нормалары сияқты, екі реттеушілік және қорғаушылық қызметті атқарады.
Реттеуші нормаларға құқықтық қатынас мүшелеріне субъективтік құқық беру
және оларға заңдық міндеттеме жүктеу жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын
белгілейтін конституциялық құқықтық нормалар жатады. Бұл, әсіресе,
Конституцияның азаматтың құқығы мен бостандығы туралы бөлімінде анық
көрінеді. Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар тәртіпті
бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолымен
анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Мұндай конституциялық-
құкықтық нормалар көп емес. Конституциялық құқық қорғау нормалары
салыстырмалы түрде көп болмағанымен олардың мәні мейлінше зор, олар
конституциялық құрылысты нығайтуда, азаматтардың құқы мен бостандығын
қорғауда, саяси тұрақтылықты сақтауда үлкен рөл атқарады. Қүқық қорғаушы
нормаларға Президенттің импичменті туралы, Үкіметке, оның жекелеген
мүшелеріне сенім көрсетпеу туралы конституциялық ережелер жатады.
Конституциялық құқықтың нормаларын түсіну үшін конституциялық
реттеуші нормаларды өкілеттік беруші, тыйым салушы, міндеттеуші нормаларға
болудің айтарлықтай мәні бар. Өкілеттік беруші конституциялық құқықтық
нормалар субъективтік құқықты жағымды мазмұнда белгілейді. Басқаша
айтқанда, субъектіге (мемлекеттік органға, қоғамдық бірлестікке,
азаматтарға) қандай да бір жағымды әрекет жасауға құкық береді. Осындай
құкық беруші нормалар көп мөлшерде азаматтарға беріледі. Бұлар
азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік құқықтары туралы
конституциялық нормалар. Құқық беруші нормаларға Қазақстан Республикасы
Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің, Конституциялық Кеңесінің
конституциялық өкілеттігін анықтайтын нормалар жатады.
Конституциялық заңдарда тыйым салатын нормалар да бар. Олар
адамдардың белгілі бір қасиеттегі әрекеттеріне ұстамдылық жауапкершілігін
белгілейді. Айталық, Конституция діни негізде саяси партиялар құруға,
заңсыз қарулы құрамалар ұйымдастыруға тыйым салады. Тыйым салушы
конституциялық нормалар мемлекеттің конституциялық негіздерін, зандылық
пен құқықтық тәртіпті қорғауды көздейді. Бұл туралы Конституцияда анық
айтылған. "Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын
күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың
қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар
құруға тыйым салынады.
Міндеттеуші конституциялык нормалар адамдардың, қоғамдық
бірлестіктердін, мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер
жасау жауапкершілігін белгілейді. Конституция Парламент Палаталары
Төрағаларына бірқатар жауапкершілік жүктейді. Сондай-ақ азаматтардың да
конституциялық жауапкершілігін есте сақтаған жөн.
Баймаханов М.Т. Вайзберг Л.М. Котов А.К. Становление суверенитета
Республики Казахстан. Алматы. 1994 г.
Конституциялық-құқықтық нормалардың, оларды құкық саласының басқа
құқықтық нормаларынан ажырататын ерекшеліктер бар.
Конституциялық-құқықтык нормалар ерекше қоғамдық қатынастарды реттейді.
Конституциялық-құқыктық нормалар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
негіздерін бекітуге қатысты конституциялық құрылыс негіздерін нығайтумен,
мемлекет органдары жүйесін анықтауға байланысты қатынастарды реттеуді
көздейді. Конституциялық-құқықтық нормалардың үлкен заңдық күші бар. Басқа
құқықтық нормалар Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. Барлық басқа
нормативтік актілер Конституция негізінде шығарылады. Конституция
қағидаларына қайшы келетін құқықтық актілердің күші жойылуы тиіс.
Конституциялық нормаларды қорғау құқы Конституциялық Кеңеске және
Прокуратураға берілген. Материалдық және іс жүргізуші конституциялық-
құқықтық нормалар өзіндік қырымен ерекшеленеді қылмыстық, азаматтық,
әкімшілік құқықтан айырмашылығы конституциялық құқықтың конституциялық
нормаларды жүзеге асырудың жалпы біржақты тәртібін белгілейтін
мамандандырылған іс жүргізуші саласы жоқ.. Бұл конституциялық құқықта іс
жүргізетін нормалар жоқ деген сөз емес. Конституциялық кұқықтық нормалармен
реттелетін коғамдық катынастар тобының қайсысының да өзіндік іс жүргізу
нормалары бар. Парламенттің заңдар кабылдауының белгілі бір тәртібі,
Президент импичментінің, Парламентке депутаттар сайлауын өткізу, референдум
өткізу тәртібі және басқалары конституциялық нормалармен белгіленеді.
Указ Президента РК, имеющий силу Конституционного закона О
Конституционном Совете от 29.12.95 г.
1.3 Қазақстан Республикасында Конституциялық Заңнаманың қалыптасу
кезеңдері
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшем мен онша көп
уакыт өте қоймаса да, жаңа мемлекеттің конституциялық дамуының кейбір
қорытындыларын шығаруға айтарлықтай негіз бар. Мемлекеттілікті құрудың
бастаулары туралы әңгіме болатындықтан бұл мемлекеттану ғылымы үшін және
мемлекеттік құрылыс практикасы үшін барлық уакытта да көкейкесті проблема.
Қазақстанның жана конституциялық зандарының калыптасу тарихы Казақ КСР
Конституциясына Казақ КСР-ның "Президенттің кызмет орнын белгілеу туралы"
1990 жылдың 24 сәуірдегі заңымен өзгеріс енгізу кезеңінен бастау алады. Бұл
заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердің қатарына жатпайды.
Аталған заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс әкелді.
Президенттің кызмет орны республикада жүргізіліп жатқан терең саяси және
экономикалық кайта кұруларды камтамасыз ету, конституциялық кұрылысты
нығайту мақсатында белгіленеді. Одан кейінгі оқиғалар көрсеткендей,
тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің президенттік басқару жүйесін қалыптастыру
осы заңнан басталады.
1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып
табылады. Ол жай "көздеушілік Декларация" емес еді, оның нормативтік
құқықтық сипаты болады. Декларацияда Қазақ КСР-ының басқа республикалармен
бірге КСРО-ға ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара
карым қатынас кұратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет
жарияланды. 1937 жылғы Конституцияда Қазақ КСР-ы, КСРО-ының басқа да тең
құқылы республикаларымен бірге, ерікті түрде бірікті делінді. Ал Казақ КСР-
ының 1978 жылғы Конституциясында, тек кіріспесінде ғана Қазақ КСР-ы КСРО
құрамындағы тең құқылы республика деп атап көрсетілді. Декларация
Қазақстанның егемендігін ғана емес, сондай-ақ одақтас республикалар
арасындағы шарттың қажеттігі туралы конституциялық идеяны да жариялады.
Сонымен бірге Декларацияда: "Казақ КСР-ы ұлттық мемлекеттікті корғау,
сақтау және нығайту жөнінде шаралар колданады" деп бірінші рет ұлттық
мемлекеттілік туралы жария етілді, онда қазақ ұлтының және Казақстанда
тұратын басқа ұлттардың тууы мен дамуы Казақ КСР-ының мемлекеттілігінің ең
манызды міндеттерінің бірі екендігі белгіленді. "Ұлттық мемлекеттілік" және
"Қазақ КСР-ының мемлекеттілігі" ұғымы — синонимдер емес, бұл ұғым —
Қазақстанда мемлекеттілік сипатына екі түрлі көзқарастың көрінісі. Оның
негізінде көп ұлтты Қазақстан жағдайында өзін-өзі саяси тану құқына деген
әр түрлі түсінік жатты. Одан әрі көрінгендей, алдымен бірінші көзқарас, ал
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында екінші көзкарас
конституцияланды.
Новые законы Республики Казахстан. Алматы, 1992 ж., 31-бет.
Декларация — Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялык саяси институт ретінде
үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу принципін бірінші рет
жариялаған акт. Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясы, жалпыға мәлім, бұл
органда ешқандай бүкіл билік болмаса да, Жоғарғы Кеңеске бүкіл билікті
бекітті.
Заң шығару билігі Жоғарғы Кеңеске берілді. Президент республиканың
басшысы болып белгіленді және жоғары басқарушы атқарушы билікті иеленді,
яғни, атқарушы билік те Президенттің иелігінде болды. Жоғары Сот билігі
Жоғарғы Сотқа берілді. Қазақ КСР-ы Декларациясында бұрын болмаған егемен
құқық — республиканың егемен кұкын және Конституциясын бұзатын зандарды
және Одақтың жоғары органдарының басқа да актілерінің колданылуын өз
аумағында тоқтату құқы орнықтырылды. Сондай-ақ өз аумағындағы және ғылыми-
техникалық қуат Қазақ КСР-ының қатаң меншігінде екендігі жарияланды, яғни,
Қазақстанның экономикасы, негізінен, КСРО экономикасынан бөлінді және енді
КСРО-ның біртұтас халық шаруашылығы кешенінің құрамдас бөлігі болмайтын
болды. Декларацияда мемлекеттің әлеуметтік негізін таптық тұрғыдан
анықтайтын көзқарас жоқ. Қазақ КСР Конституциясының "жүмысшы", шаруа",
"интеллигенция" ұғымдары заңдардың нормаларынан шығып қалды. Егемендіктің
бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің бастауы халық екендігі
жарияланды. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында да
орнықтырылды.
Қазақ КСР-ы халықаралық қатынас субъектісі ретінде дербес құкықты
иеленді. КСРО Конституциясы және Казақ КСР-ының 1978 жылғы Кинституциясы
бойынша Қазақстан халықаралық қатынастың дербес субъектісі бола алған жоқ.
Қазақ КСР-ында Сыртқы істер министрлігі болғанмен, Қазақстан халықаралық
аренаға дербес шыға алмады, халықаралық шарттарға отырған жоқ. Қазақ КСР
Конституциясының сыртқы саясат қызметінде республика КСРО Конституциясы
белгілеген сыртқы саясаттағы мақсаттарды, міндеттер мен принциптерді
басшылыққа алды.
Қазақстанда тәуелсіздікті жарияламастан бір жылдан астам бұрын КСРО
Конституциясындағы негізгі нормалардың қолданылуын тоқтатқан және дербес,
тәуелсіз дамудың алғашқы қадамын жасаған конституциялык сипаттағы актілер
кабылданды. Казақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына елеулі өзгерістер
енгізген бірқатар зандар қабылданды. Ол — 1990 жылғы 20 қарашада
кабылданған "Мемлекеттік билік пен басқарудың кұрылымын жетілдіру туралы"
заң. Конституцияға Президенттің аткарушы және басқарушы биліктің басшысы
болып табылатындығы, Министрлер Кеңесінің Министрлер Кабинеті болып қайта
құрылатыны, Премьер-министрдің қызмет орны бекітілетіндігі туралы қағидалар
енгізілді. Министрлер Кабинетін құру құқығы Президентке берілді, оны
Жоғарғы Кеңес бекітті. Конституция Казақ КСР-ы КСРО-ның, оның барлық жоғары
өкімет органдарының иелігіндегі мәселелерді шешуге қатысатындығы туралы
қағидалармен толықтырылды. Бұл Казақ КСР-ының егемен құқын кеңейтуге
жасалған тағы бір қадамы болды. 1991 жылдың 15ақпанында қабылданған, соған
сәйкес Казақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына елеулі өзгерістер
енгізілген "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР-ы халық
депутаттарының жергілікті Кеңестері туралы" Заңның маңызды конституциялық
мәні бар. Онда жергілікті өзін-өзі басқару, оның жүйелері ұғымы бірінші рет
берілді. Бұл мәселенің маңызы зор және 1993 жылғы және 1995 жылғы
Конституцияларда әр қырынан шешілді. Заң жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесіне халық депутаттарының жергілікті кеңестерін, аумақтық қоғамдық өзін-
өзі басқару органдарын, сондай-ақ жергілікті референдумды, жиналыстарды
(жиындарды), азаматтардың конференцияларын қамтыды және іс жүзінде оларды
таратып жіберуге дейін қолданылды.
Конституциялық заңдардың орнықтырылуының екінші кезеңі Қазақстан
Республикасы 1991 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған "Қазақгың Кеңестік
Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы" Заңнан басталады. Заң
конституциялық деп аталмағанымен, Қазақ КСР Конституциясына және
мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға өзгерістер енгізгендіктен, ол іс
жүзінде сондай заң болды. Бұл заңның мәні мынада, мемлекеттік ұйымдардың
идеологиялық негізі Республика атауынан алынып тасталды. Бұл заңның тағы
бір мәні — бүкіл халықтың өзін-өзі саяси тануы Республиканың көп ұлтты
халқының "өзін-өзі тану принципіне негізделген демократиялык, тәуелсіз,
бейбіт сүйгіш, құқықтық мемлекет құру талпынысына орай " Қазақ КСР-ы
Казақстан Республикасы деп аталды. Мұнда ұлттың өзін-өзі тануы айтылмайды.
Алайда, таңғаларлығы, бұл идея 1991 жылдың 16 желтоқсанында яғни, бар
болғаны алты күннен кейін қабылданған "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы"
Заңда ескерілген жоқ. "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" Занда Жоғарғы
Кеңестің "Қазақстан халқының еркін білдіре, қазақ ұлтының өзін-өзі тану
құқын сендіре отырып.., Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
жариялайтыны" айтылды. Осы конституциялық занда тәуелсіздік бірінші рет
жарияланды, онда тәуелсіз мемлекетке тән элементтер біртұтас, азаматтық,
аумақтык дербестік, мемлекеттік органдардың дербес жүйесі, тәуелсіз
мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес экономикалық жүйе, жеке Қарулы Күштің
болуы орнықтырылды. Қазақстан әлемдік кауымдастыққа дербес мемлекет
ретінде енді. Конституциялық заңның калыптасуының екінші кезеңдегі бір
ерекшелігі, мемлекеттік тәуелсіздік туралы заңға кайшы келмегендіктен,
Казақ КСР-ы Конституциясының нормалары, КСРО мен Казақ КСР-ының заңдары
одан әрі қолданылды. Осы кезеңде Казақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына
елеулі өзгерістер енгізген бірқатар заңдар қабылданды. Айталық 1991 жылдың
20 желтоксанында кабылданған "Казақстан Республикасының азаматтығы туралы"
конституциялық заң КСРО азаматтығын, сондай-ақ қос азаматтық институтын
таныған жоқ. Ол Қазақстан азаматтығын алудың жаңа негізін белгіледі және
азаматтық туралы заңның конституциялық мәртебесі Қазақстан Республикасының
1993 жылғы Конституциясымен танылды. Бұл мән-жайды атап көрсеткен жөн,
өйткені 1995 жылғы Конституция азаматтық туралы заңды енді конституциялық
зандардың қатарына жатқызбайды.
Богданова Н.А. Конституционное право.Учебное пособие.4.1.М. 1994 г.
Мемлекеттік органдар жүйесіне 1992 жылғы 5 маусымдағы "Конституциялық
сот туралы Заң елеулі өзгерістер енгізді. Бұл органның тағдыры өте күрделі
болды. Конституциялық сотты 1993 жылғы Конституция танығанымен, екі жылдан
сәл ғана астам уақыт өмір сүріп, 1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейін-
ақ тарих қойнауына кетті.
Бірінші және екінші кезеңде Қазақстан Республикасының
конституциялык ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz