Қылмыстық жауаптылық және жаза
КІРІСПЕ
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері..
1.2 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері..
1.2 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен сүйеу болуын тілейміз.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен сүйеу болуын тілейміз.
1. ҚР Президентінің «Дағдарыстан дамуға» атты халыққа жолдауы. Егемен Қазақстан // -2009 ж. -3-б.
2. Лунеев В.В. Преступность хх век. - 1997, -с. 98.
3. Явич Л.С. Право развитого социалистичечкого общества. Сущность и принципы. -М., 1997, -с. 149
4.. Осипов П.П. келтірілген еңбектің 101, 105 беттері
2. Лунеев В.В. Преступность хх век. - 1997, -с. 98.
3. Явич Л.С. Право развитого социалистичечкого общества. Сущность и принципы. -М., 1997, -с. 149
4.. Осипов П.П. келтірілген еңбектің 101, 105 беттері
Жоспар
КІРІСПЕ
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері..
1.2 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң
арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ
еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген
сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін
көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін
қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі
мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз
бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала
бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында
арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы
мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен
сүйеу болуын тілейміз.
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері
Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың бірі
болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық институты қылмыстық құқықта қоғамдық қатынастарды
қорғайтын, сотталғандарға тәрбиелік сипатта әсер ететін, қылмыстардың алдын
алатын қылмыстылықпен күресудегі маңызды тәсіл ретінде қарастырылады.
Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылықтың түсінігі берілмеген. Мұндай
анықтама тек қылмыстық құқық ғылымында ғана айқындалған. Әдебиеттерде
қылмыстық жауаптылыққа әртүрлі анықтама, түсініктер берілген.
Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы қылмыстық жазалау
қатерімен тыйым салынған, қоғамға қауіпті әрекетті кінәлі түрде жасағандық
үшін ғана белгіленеді
Қылмыстық жауаптылықты мазмұнына қарай былайша түсінуге болады:
а қоғамға қауіпті белгілі бір, нақты әрекетті істеген адамға мемлекет,
қоғам тарапынан кінәсін бетіне басу;
ә) қылмыс істеген кінәлі адамға заң жүзінде қылмыстық жаза қолдану. Бұл
орайда Г.Ф. Поленовтың қылмыстық жауаптылыққа берген анықтамасын дұрыс деп
ұғынуға болады Қылмыстық жауаптылық- бұл қылмыс жасаған адамның тек
мемлекет алдында жауапты болуы ғана емес, сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық
шараны қолдану нәтижесінен болған кінәлінің қиналуы, оның кейіп, өкінуінен
тұратын және мемлекет алдында қылмысы үшін тәуелді түрде айыпты болуы.[6.21-
б.]. Мемлекет тарапынан қылмыстылықты анықтау алдын ала тергеу органымен
жүзеге асырыла отырып, тұлғаның жасаған қылмысы сотпен заңды түрде
бағаланып оны қылмыскер деп танудан тұрады. Мемлекет тарапынан қолданылатын
қудалау әркез кінәліге жаза тағайындаумен ғана аяқталыпқоймайды. Қылмыстық
заң қылмыс жасаған адамдарға басқа да қылмыстық-құқықтық шараларды қолдана
алады. Мысалы, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын.
Қылмыстық жауаптылық пен жаза бір біріне ұқсас түсініктерге жатпайды.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшеліктері мен мемлекет атынан
қолданылатын мәжбүрлеу шаралары бар және мазмұны жағынан кең ауқымды болса,
жаза қылмыстық жауаптылықтың нысаны ретінде арнаулы заңдылықтар арқылы жаза
туралы ережелерге сүйене тоырып қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату негіздері ҚК-тің 65-95, 76-баптарына
сәйкес қылмыстық жазадан босатудың да негіздері болып табылады. (ҚК-тің 70,
73-76-баптарын да қараңыз).
Қылмыстық жауаптылық басқа заңды жауаптылық түрлерінен (азаматтық-
құқықтық, әкімшілік, тәртіптік т.б.) ерекшеленіп, ажыратылады. Яғни
қылмыстық жауаптылық, қылмыстық заң бойынша жазалау қатерімен тыйым
салынған қылмыстық әрекеттер үшін кінәліге жаза тағайындауға және
соттылықтың туындауын көздейтін қылмыстық өол сұғушылыққа қылмысты құқық
қорғау органдарымен қолданылатын шара болса, заңды жауаптылықтың басқа
түрлері тиісінше өзге құқық бұзушылықтарға қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, іске асуы, жойылуы қылмыстық-
құқықтық қатынастар шегінде болып отырады. Демек, қылмыс жасаған уақытта
қылмыстық жауаптылықпен қатар бір мезетте қылмыстық құқықтық қатынастар да
пайда болады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар- қылмыс жасаған мезеттен пайда болатын,
қылмыстық заң жүйелерімен реттеліпотыратын қоғамдық қатынастар. Бұл
қатынастардың тараптарының бірі қылмыстылықпен күресу мақсатындағы
мемлекеттік орган болса, екіншісі қылмыс жасаған адам болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастыр мен қылмыстық жауаптылықты да ұқсас, бір
түсініктер деп айта алмаймыз. Мұның себебі, қылмыстық жауаптылықтың
қылмыстық-құқықтық қатынастардың элементтері ретінде қылмыстың жасалуынан
туындайтындығында. Ал қылмыстық- құқықтық қатынастар мына жағдайларда:
құқық қорғау органдарыныңқылмыстың жасаландығы туралы мәліметке ие болмаған
нақты дәлелдемелер бойынша қылмыстық іс қозғалған, сонымен бірге қылмысы
үшін кінәлі адам анықталмаған кезде, яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
субъектінің жоқ болуы белгілері бар болғанда орын алады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар- мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге
асыратын анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары және қылмыс жасаған
субъектінің арасындағы қатынастар болып табылады. Қылмысы үшін кінәлі адам
қылмыс жасаған кезден бастап жауаптылыққа тартылып, міндеттерге және сол
уақыттан белгілі бір құқықтарға ие болады. Мысалы, оның өзіне
тағайындалатын жазаның немесе басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың
қоғамдық сипаты мен қауіптілік дәрежесінің заңды түрде дұрыс саралануын
талап етуге құқығы бар.
Қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-құқықтық қатынастар жасалған уақыттан
басталады. Кейбір жағдайларда қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыстық
жауаптылықтың іске асуымен жалғаспай қалатын кездері болады. (Мысалы,
қылмыстың ашылмауы, қылмыскердің анықталмауы). Қылмыстық-құқықтық
қатынастардың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп
қарауға болмайды. Қылмыстық жауаптылықтың іске асуы болып- қылмысы үшін
кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылуынан басталып, істің сотта қаралуы,
және жазаны өтеу уақыты танылады. Қылмыстық жауаптылық жаза өтеліп
болғаннан кейін іске асқан болып танылады. Жазаның өтелуі- сотталғандықтан
арылу,
қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімінің өтуі, қылмыстық жауаптылықтың
тоқтатылуы болып табылады. Заң жүзінде қылмыс
субъектісі болып табылмайтын, яғни есі дұрыс еместік, жасы толмағандық
белгілері бар адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерінен қылмыстық жауаптылық
пен қылмыстық-құқықтық қатынастар туындамайды. Қылмыстың белгілері бар
әрекет жасаған адамды жағдайдың өзгеруі салдарынан сот істі қарау кезінде
егер ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Осы сияқты, қажетті қорғанудан болған,
қауіпті қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға қатысты, аса қажеттіліктен
т.б. болған әрекеттерге заң жүзінде қылмыстық жауаптылық көзделмеген.
Қылмыстық жауаптылықтың негіздері мәселесінің үлкен теориялық және
тәрбиелік мәні бар. Өйткені бұл құқық қорғау қызметіндегі заңдылықтың
сақталуымен, қоғамдық қатынастардың реттелуімен, адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының қорғалуымен, сот әділдігінің жүзеге асуымен тығыз
байланысты. Қылмыстық жауаптылыққа тартуда негіздердің жеткіліксіздігі
заңға қайшы бола отырып елеулі зардаптарға әкеліп соқтырады (мысалы, заңсыз
соттау, негізсіз жаза тағайындау т.б.).
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі қылмыс
жасау, яғни қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар
әрекетті жасау болып табылады. Қылмыстық жауаптылық және жаза тек қылмыс
жасаған, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті әрекеттерді
қасақана немесе абайсыздықпен істеген айыпты адамға ғана тағайындалады.
Осылайша, қылмыстық заңда адамның қоғам мен мемлекет алдындағы қоғамдық
қауіпті әрекеті үшін жауаптылығы қарастырылып, оның саналы түрде ерікті
жасалған әрекеті үшін нақты жағдайларға байланысты жауаптылық негіздері
қамтылған.
Е.И. Қайыржанов қылмыстық жауаптылықты екі негізге бөліп көрсетуді
қолдайды: субъективті және объективті. Субъективті негіздің мәні оның-
адамның еркімен байланыстылығында, саналы түрде шешім қабылдауда және осы
шешімдерге байланысты адамдарға байланысты адамда белгілі бір жауаптылықтың
болуында. Объективті негіздің мәні- адамның әрекетінде қылмыс құрамының
барлық белгілері бар нақты бір әрекеттің (әрекетсіздік) жасалуында [6.34-
б.]
Қылмыстық жауаптылықты талдай келе оның негізін былайша тұжырымдауға
болады: Адамның қоғамға қауіпті әрекеті заңмен қарастырылған мән-жайларға
байланысты қауіпті деп танылып, қылмыс құрамының белгілері анықталса,
сотпен кінәлі деп табылып қылмыстық құқықтық шара қолданылады. Сонымен,
жоғарыда нақтылап кеткеніміздей ҚР ҚК-нің 3-бабына сәйкес қылмыс жасау,
яғни Қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар
әрекет жасау қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып табылады. Бұл
қағида қылмыстық іс жүргізу заңдарында да орныққан. Демек, оның сот
әділдігін жүргізудегі маңызы ерекше зор.
1.2 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
Бұл мәселе жалпы қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларынан туады.
Сондықтан да әуелі жалпы қағидаларға көз жіберейік.
Құқықтың қағидалары дегеніміз- белгілі бір қоғамдық құрылыстың
әлеуметтік-экономикалық табиғатынан туындайтын, заңда көрсетілген
идеологиялық саяси, өнегелік бастаулар (жетекші идея). Ол құқықтың
реттеушілік және қорғаушылық қызметтерін бағыттап, үстемдік етуші қоғамдық
қатынастарды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бағындыру және тағы басқа да
ықпал етуші құралдардың сипатын, негізін, көлемін анықтап береді [11.102-
б.].
Осы айтылған жалпы ұғымды басшылыққа ала отырып, құқықтың жеке бір
көлемді саласы- қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларын туындатып
көрейікші. Бұл жерде қылмыстық құқық- жалпы құқық ілімінің жеке бір саласы
ретінде өзіне ғана тән қасиеттерді басшылыққа алып, ерекшеленіп отыратынын,
соның нәтижесінде қылмыстық заңда, тергеу, сот тәжірибесінде қолданылатын
жетекші идеяларды ұстайтындығын көрсеткіміз келеді. Бұл қағидалар әрқашан
қоғамның белгілі бір саяси-экономикалық, әлеуметтік заңдылықтарынан
туындап, сол қоғам мүшелерінің қылмыстық жауаптылыққа, оның түрлеріне
өзіндік көзқарас қалыптастыруына ықпал етеді [12.16-б].
Құқықтың қағидалары заңда көрсетілуі немесе көрсетілмеуіне қарамастан өз
қызметін (функциясын) атқара береді. Яғни, әрбір заң нормасы, оның баптары,
баптың тармақтары, бөліктері белгілі бір идеяның көрінісі, соның іс
жүзіндегі мазмұны ретінде өз рөлін жоғалтпайды. Сондықтан да оларды жеке
даралап заң нормасында көрсетудің қажеттілігінің не пайдасы бар деген
сұрақтың заң әдебиетінде тууы заңды да.
Қылмыстық құқық қағидалары туралы жазған оқу құралдарында А.М. Васильев
қылмыстық заңда көрсетілген жетекші идеялар объективтендіріледі, соның
салдарынан оны міндетті түрде орындау мүмкіндігі туады [13.15-б] десе,
Л.С. Явич бұл ойды әрі қарай өрбітіп, қағидалар заңда тек белгілі бір
нормаларда негізделген заң шығарушы және құқық қолданушы органдар үшін ол
нысана болады- дейді [14.149-б.].
Қылмыстық заңның теориялық негізін жасауға ат салысқан белгілі ғалымдар,
өз еңбектерінде құқықтың қағидаларын заңда көрсетіп кетудің тәжірбиелік
маңызы- азаматтарға, қылмыстық құқық нормаларын қолданатын орындарға және
заң шығарушы органдарға бағыт-бағдар беріп отыратындығынан дейді [15.16-
б.].
Соңғы кездері құқық ілімінің ғылыми әдебиеттерінде қылмыстық құқыққа тән
жалпы қағидаларды негізге алып, осы аталмыш құқық саласының дара
институттарына тән қағидаларды жекелеу тәжірибесі етек ала бастады. Біздің
пайымдауымызша, бұл орынды іс. Өйтені, біріншіден, қылмыстық құқықтың жалпы
қағидалары белгілі бір институт төңірегінде оны пайдалану кезінде көрінбеуі
мүмкін.
Екіншіден, кейбір қағидалар керісінше қылмыстық құқықтың жеке
институттарын қолдану кезінде ерекшеленіп тұруы ықтимал. Үшіншіден, әрбір
институтқа тән жеке қағидаларды бөліп қарау, оның мазмұнын, мағынасын,
рөлін арттыруға себепші болады.
Қылмыстық құқықтың үлкен бір арнасы, жеке
көлемді институты- жаза тағайындаудың қағидаларын отыру сотталушының іс-
әрекетін, оның жасаған қылмысының қауіптілігіне сай қылып жазалау мақсатын
қойған, соттар үшін басшылыққа алатын басты бағдар.
Осындай ерекше маңызының барлығына қарамастан жаза тағайындау қағидалары
мәселесі әлі де болса құқық ілімінде толық шешімін таба алмай отыр. Мұндай
келеңсіздіктің себебін, соның салдарынан жіберілген кемшіліктердің мәнін
Л.Л. Кругликов жаза тағайындаудың қағидаларының саны және түрлері туралы әр
түрлі пікірлердің болуынан, олардың жеке түрлерінің мағынасын
түсінбеушіліктен, олардың арасындағы қарым-қатынасты айыра алиаудан, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерімен шатастырудан және олдардың жұмыс істеу
тетігін жете игермеуден дейді [16.16-б].
П.П. Осипов болса мұндай жағдайды жаза тағайындау мәселелері әлі де
болса жеткілікті зерттелмей, қылмыстық құқық теориясының бір ақтаңдағы
екенін атап көрсетеді [17.98-б.]. Жаза тағайындау мәселесінің қағидаларына
арналған көптеген еңбектерді мұқият қарап шыққанда байқағанымыз, осы
тақырыптағы, аталмыш мәселені қанша автор қараса, заң әдебиетінде сонша
өзіндік пікірлер қалыптасқан. Әлі күнге дейін оның анықтамасын түсінуде де
бірауыздылық жоқ. Осы сөзімізді дәйкектеу үшін енді соларға қысқаша
тоқталып өтейік.
Я.М. Брайнин жаза тағайындау қағидалары ретінде заңдылықты,
адамгершілікті, демократизмді, құқықтық танымды, жазаны жеке даралауды және
қоғамға қауіпті істі жазалауды көрсеткен [18.51-б.].
Ленинградтық қылмыстық құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері..
1.2 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң
арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ
еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген
сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін
көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін
қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі
мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз
бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала
бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында
арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы
мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен
сүйеу болуын тілейміз.
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері
Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың бірі
болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық институты қылмыстық құқықта қоғамдық қатынастарды
қорғайтын, сотталғандарға тәрбиелік сипатта әсер ететін, қылмыстардың алдын
алатын қылмыстылықпен күресудегі маңызды тәсіл ретінде қарастырылады.
Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылықтың түсінігі берілмеген. Мұндай
анықтама тек қылмыстық құқық ғылымында ғана айқындалған. Әдебиеттерде
қылмыстық жауаптылыққа әртүрлі анықтама, түсініктер берілген.
Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы қылмыстық жазалау
қатерімен тыйым салынған, қоғамға қауіпті әрекетті кінәлі түрде жасағандық
үшін ғана белгіленеді
Қылмыстық жауаптылықты мазмұнына қарай былайша түсінуге болады:
а қоғамға қауіпті белгілі бір, нақты әрекетті істеген адамға мемлекет,
қоғам тарапынан кінәсін бетіне басу;
ә) қылмыс істеген кінәлі адамға заң жүзінде қылмыстық жаза қолдану. Бұл
орайда Г.Ф. Поленовтың қылмыстық жауаптылыққа берген анықтамасын дұрыс деп
ұғынуға болады Қылмыстық жауаптылық- бұл қылмыс жасаған адамның тек
мемлекет алдында жауапты болуы ғана емес, сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық
шараны қолдану нәтижесінен болған кінәлінің қиналуы, оның кейіп, өкінуінен
тұратын және мемлекет алдында қылмысы үшін тәуелді түрде айыпты болуы.[6.21-
б.]. Мемлекет тарапынан қылмыстылықты анықтау алдын ала тергеу органымен
жүзеге асырыла отырып, тұлғаның жасаған қылмысы сотпен заңды түрде
бағаланып оны қылмыскер деп танудан тұрады. Мемлекет тарапынан қолданылатын
қудалау әркез кінәліге жаза тағайындаумен ғана аяқталыпқоймайды. Қылмыстық
заң қылмыс жасаған адамдарға басқа да қылмыстық-құқықтық шараларды қолдана
алады. Мысалы, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын.
Қылмыстық жауаптылық пен жаза бір біріне ұқсас түсініктерге жатпайды.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшеліктері мен мемлекет атынан
қолданылатын мәжбүрлеу шаралары бар және мазмұны жағынан кең ауқымды болса,
жаза қылмыстық жауаптылықтың нысаны ретінде арнаулы заңдылықтар арқылы жаза
туралы ережелерге сүйене тоырып қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату негіздері ҚК-тің 65-95, 76-баптарына
сәйкес қылмыстық жазадан босатудың да негіздері болып табылады. (ҚК-тің 70,
73-76-баптарын да қараңыз).
Қылмыстық жауаптылық басқа заңды жауаптылық түрлерінен (азаматтық-
құқықтық, әкімшілік, тәртіптік т.б.) ерекшеленіп, ажыратылады. Яғни
қылмыстық жауаптылық, қылмыстық заң бойынша жазалау қатерімен тыйым
салынған қылмыстық әрекеттер үшін кінәліге жаза тағайындауға және
соттылықтың туындауын көздейтін қылмыстық өол сұғушылыққа қылмысты құқық
қорғау органдарымен қолданылатын шара болса, заңды жауаптылықтың басқа
түрлері тиісінше өзге құқық бұзушылықтарға қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, іске асуы, жойылуы қылмыстық-
құқықтық қатынастар шегінде болып отырады. Демек, қылмыс жасаған уақытта
қылмыстық жауаптылықпен қатар бір мезетте қылмыстық құқықтық қатынастар да
пайда болады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар- қылмыс жасаған мезеттен пайда болатын,
қылмыстық заң жүйелерімен реттеліпотыратын қоғамдық қатынастар. Бұл
қатынастардың тараптарының бірі қылмыстылықпен күресу мақсатындағы
мемлекеттік орган болса, екіншісі қылмыс жасаған адам болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастыр мен қылмыстық жауаптылықты да ұқсас, бір
түсініктер деп айта алмаймыз. Мұның себебі, қылмыстық жауаптылықтың
қылмыстық-құқықтық қатынастардың элементтері ретінде қылмыстың жасалуынан
туындайтындығында. Ал қылмыстық- құқықтық қатынастар мына жағдайларда:
құқық қорғау органдарыныңқылмыстың жасаландығы туралы мәліметке ие болмаған
нақты дәлелдемелер бойынша қылмыстық іс қозғалған, сонымен бірге қылмысы
үшін кінәлі адам анықталмаған кезде, яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
субъектінің жоқ болуы белгілері бар болғанда орын алады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар- мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге
асыратын анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары және қылмыс жасаған
субъектінің арасындағы қатынастар болып табылады. Қылмысы үшін кінәлі адам
қылмыс жасаған кезден бастап жауаптылыққа тартылып, міндеттерге және сол
уақыттан белгілі бір құқықтарға ие болады. Мысалы, оның өзіне
тағайындалатын жазаның немесе басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың
қоғамдық сипаты мен қауіптілік дәрежесінің заңды түрде дұрыс саралануын
талап етуге құқығы бар.
Қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-құқықтық қатынастар жасалған уақыттан
басталады. Кейбір жағдайларда қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыстық
жауаптылықтың іске асуымен жалғаспай қалатын кездері болады. (Мысалы,
қылмыстың ашылмауы, қылмыскердің анықталмауы). Қылмыстық-құқықтық
қатынастардың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп
қарауға болмайды. Қылмыстық жауаптылықтың іске асуы болып- қылмысы үшін
кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылуынан басталып, істің сотта қаралуы,
және жазаны өтеу уақыты танылады. Қылмыстық жауаптылық жаза өтеліп
болғаннан кейін іске асқан болып танылады. Жазаның өтелуі- сотталғандықтан
арылу,
қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімінің өтуі, қылмыстық жауаптылықтың
тоқтатылуы болып табылады. Заң жүзінде қылмыс
субъектісі болып табылмайтын, яғни есі дұрыс еместік, жасы толмағандық
белгілері бар адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерінен қылмыстық жауаптылық
пен қылмыстық-құқықтық қатынастар туындамайды. Қылмыстың белгілері бар
әрекет жасаған адамды жағдайдың өзгеруі салдарынан сот істі қарау кезінде
егер ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Осы сияқты, қажетті қорғанудан болған,
қауіпті қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға қатысты, аса қажеттіліктен
т.б. болған әрекеттерге заң жүзінде қылмыстық жауаптылық көзделмеген.
Қылмыстық жауаптылықтың негіздері мәселесінің үлкен теориялық және
тәрбиелік мәні бар. Өйткені бұл құқық қорғау қызметіндегі заңдылықтың
сақталуымен, қоғамдық қатынастардың реттелуімен, адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының қорғалуымен, сот әділдігінің жүзеге асуымен тығыз
байланысты. Қылмыстық жауаптылыққа тартуда негіздердің жеткіліксіздігі
заңға қайшы бола отырып елеулі зардаптарға әкеліп соқтырады (мысалы, заңсыз
соттау, негізсіз жаза тағайындау т.б.).
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі қылмыс
жасау, яғни қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар
әрекетті жасау болып табылады. Қылмыстық жауаптылық және жаза тек қылмыс
жасаған, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті әрекеттерді
қасақана немесе абайсыздықпен істеген айыпты адамға ғана тағайындалады.
Осылайша, қылмыстық заңда адамның қоғам мен мемлекет алдындағы қоғамдық
қауіпті әрекеті үшін жауаптылығы қарастырылып, оның саналы түрде ерікті
жасалған әрекеті үшін нақты жағдайларға байланысты жауаптылық негіздері
қамтылған.
Е.И. Қайыржанов қылмыстық жауаптылықты екі негізге бөліп көрсетуді
қолдайды: субъективті және объективті. Субъективті негіздің мәні оның-
адамның еркімен байланыстылығында, саналы түрде шешім қабылдауда және осы
шешімдерге байланысты адамдарға байланысты адамда белгілі бір жауаптылықтың
болуында. Объективті негіздің мәні- адамның әрекетінде қылмыс құрамының
барлық белгілері бар нақты бір әрекеттің (әрекетсіздік) жасалуында [6.34-
б.]
Қылмыстық жауаптылықты талдай келе оның негізін былайша тұжырымдауға
болады: Адамның қоғамға қауіпті әрекеті заңмен қарастырылған мән-жайларға
байланысты қауіпті деп танылып, қылмыс құрамының белгілері анықталса,
сотпен кінәлі деп табылып қылмыстық құқықтық шара қолданылады. Сонымен,
жоғарыда нақтылап кеткеніміздей ҚР ҚК-нің 3-бабына сәйкес қылмыс жасау,
яғни Қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар
әрекет жасау қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып табылады. Бұл
қағида қылмыстық іс жүргізу заңдарында да орныққан. Демек, оның сот
әділдігін жүргізудегі маңызы ерекше зор.
1.2 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
Бұл мәселе жалпы қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларынан туады.
Сондықтан да әуелі жалпы қағидаларға көз жіберейік.
Құқықтың қағидалары дегеніміз- белгілі бір қоғамдық құрылыстың
әлеуметтік-экономикалық табиғатынан туындайтын, заңда көрсетілген
идеологиялық саяси, өнегелік бастаулар (жетекші идея). Ол құқықтың
реттеушілік және қорғаушылық қызметтерін бағыттап, үстемдік етуші қоғамдық
қатынастарды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бағындыру және тағы басқа да
ықпал етуші құралдардың сипатын, негізін, көлемін анықтап береді [11.102-
б.].
Осы айтылған жалпы ұғымды басшылыққа ала отырып, құқықтың жеке бір
көлемді саласы- қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларын туындатып
көрейікші. Бұл жерде қылмыстық құқық- жалпы құқық ілімінің жеке бір саласы
ретінде өзіне ғана тән қасиеттерді басшылыққа алып, ерекшеленіп отыратынын,
соның нәтижесінде қылмыстық заңда, тергеу, сот тәжірибесінде қолданылатын
жетекші идеяларды ұстайтындығын көрсеткіміз келеді. Бұл қағидалар әрқашан
қоғамның белгілі бір саяси-экономикалық, әлеуметтік заңдылықтарынан
туындап, сол қоғам мүшелерінің қылмыстық жауаптылыққа, оның түрлеріне
өзіндік көзқарас қалыптастыруына ықпал етеді [12.16-б].
Құқықтың қағидалары заңда көрсетілуі немесе көрсетілмеуіне қарамастан өз
қызметін (функциясын) атқара береді. Яғни, әрбір заң нормасы, оның баптары,
баптың тармақтары, бөліктері белгілі бір идеяның көрінісі, соның іс
жүзіндегі мазмұны ретінде өз рөлін жоғалтпайды. Сондықтан да оларды жеке
даралап заң нормасында көрсетудің қажеттілігінің не пайдасы бар деген
сұрақтың заң әдебиетінде тууы заңды да.
Қылмыстық құқық қағидалары туралы жазған оқу құралдарында А.М. Васильев
қылмыстық заңда көрсетілген жетекші идеялар объективтендіріледі, соның
салдарынан оны міндетті түрде орындау мүмкіндігі туады [13.15-б] десе,
Л.С. Явич бұл ойды әрі қарай өрбітіп, қағидалар заңда тек белгілі бір
нормаларда негізделген заң шығарушы және құқық қолданушы органдар үшін ол
нысана болады- дейді [14.149-б.].
Қылмыстық заңның теориялық негізін жасауға ат салысқан белгілі ғалымдар,
өз еңбектерінде құқықтың қағидаларын заңда көрсетіп кетудің тәжірбиелік
маңызы- азаматтарға, қылмыстық құқық нормаларын қолданатын орындарға және
заң шығарушы органдарға бағыт-бағдар беріп отыратындығынан дейді [15.16-
б.].
Соңғы кездері құқық ілімінің ғылыми әдебиеттерінде қылмыстық құқыққа тән
жалпы қағидаларды негізге алып, осы аталмыш құқық саласының дара
институттарына тән қағидаларды жекелеу тәжірибесі етек ала бастады. Біздің
пайымдауымызша, бұл орынды іс. Өйтені, біріншіден, қылмыстық құқықтың жалпы
қағидалары белгілі бір институт төңірегінде оны пайдалану кезінде көрінбеуі
мүмкін.
Екіншіден, кейбір қағидалар керісінше қылмыстық құқықтың жеке
институттарын қолдану кезінде ерекшеленіп тұруы ықтимал. Үшіншіден, әрбір
институтқа тән жеке қағидаларды бөліп қарау, оның мазмұнын, мағынасын,
рөлін арттыруға себепші болады.
Қылмыстық құқықтың үлкен бір арнасы, жеке
көлемді институты- жаза тағайындаудың қағидаларын отыру сотталушының іс-
әрекетін, оның жасаған қылмысының қауіптілігіне сай қылып жазалау мақсатын
қойған, соттар үшін басшылыққа алатын басты бағдар.
Осындай ерекше маңызының барлығына қарамастан жаза тағайындау қағидалары
мәселесі әлі де болса құқық ілімінде толық шешімін таба алмай отыр. Мұндай
келеңсіздіктің себебін, соның салдарынан жіберілген кемшіліктердің мәнін
Л.Л. Кругликов жаза тағайындаудың қағидаларының саны және түрлері туралы әр
түрлі пікірлердің болуынан, олардың жеке түрлерінің мағынасын
түсінбеушіліктен, олардың арасындағы қарым-қатынасты айыра алиаудан, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерімен шатастырудан және олдардың жұмыс істеу
тетігін жете игермеуден дейді [16.16-б].
П.П. Осипов болса мұндай жағдайды жаза тағайындау мәселелері әлі де
болса жеткілікті зерттелмей, қылмыстық құқық теориясының бір ақтаңдағы
екенін атап көрсетеді [17.98-б.]. Жаза тағайындау мәселесінің қағидаларына
арналған көптеген еңбектерді мұқият қарап шыққанда байқағанымыз, осы
тақырыптағы, аталмыш мәселені қанша автор қараса, заң әдебиетінде сонша
өзіндік пікірлер қалыптасқан. Әлі күнге дейін оның анықтамасын түсінуде де
бірауыздылық жоқ. Осы сөзімізді дәйкектеу үшін енді соларға қысқаша
тоқталып өтейік.
Я.М. Брайнин жаза тағайындау қағидалары ретінде заңдылықты,
адамгершілікті, демократизмді, құқықтық танымды, жазаны жеке даралауды және
қоғамға қауіпті істі жазалауды көрсеткен [18.51-б.].
Ленинградтық қылмыстық құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz