Орман қорын құқықтық қорғау
Кіріспе
1 Орман қорын құқықтық қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1 Орман қоры құқықтық қорғаудың объектісі ретінде
1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың түрлері
1.3 Қазақстан Республикасында орман ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы төлеу. Орман билеті және ағаш кесу билеті
2 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың құзыреті
2.1 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі мен ерекшелігі
2.2 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және олардың құзыреті
2.3 Орман заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауапкершліктің түсінігі және оның түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
1 Орман қорын құқықтық қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1 Орман қоры құқықтық қорғаудың объектісі ретінде
1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың түрлері
1.3 Қазақстан Республикасында орман ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы төлеу. Орман билеті және ағаш кесу билеті
2 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың құзыреті
2.1 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі мен ерекшелігі
2.2 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және олардың құзыреті
2.3 Орман заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауапкершліктің түсінігі және оның түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының орман қорын қорғау және пайдалану саласындағы қазіргі жағдай жан-жанты құқықтық зерттелуді қажет етеді.
Қазақстан әлемнің орманы аз елдердің қатарына жатады. Мемлекеттік орман қорының жалпы ауданы 26464,2 мың га. Орман орналасқан аумақ 12374,1 мың га, олардың ішінде 896,7 мың га – қолдан отырғызылған ормандар. Қазақстанның орманды аумағы 4,5% құрайды.
Негізгі орман ағаштарын жас мөлшеріне байланысты топтастырып орналастыруды талдау орта жастағы ағаш егістерінің мөлшерінің көптігін көрсетеді - 3029,3 мың га (33%), қураған - 2886,2 мың га (31%). Пісіп жетілген ағаш егістіктері - 2014,1 мың га (22%), ал жас ағаш егістері - 1331,1 мың га (14%) құрайды. Мұндай таралым антропогендік әсер етуінің салдарын, ормандардың өсу жағдайының қолайсыздығы, ормандардағы табиғи жолмен жаңаруының бәсең жүруін көрсетеді.
Шырша ормандарын кесу, 1996 - 2002 жылдардағы Шығыс Қазақстан, Ақмола, Алматы және Қостанай облыстарында болған ірі орман өрттері ағаш сүрегінің қорларын азайтты және ормандар қоғаушылық және су қорғаушылық қасиеттерін жоғалтты, олардың санитарлық жағдайын нашарлатты.
Соңғы он жылдықта Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарында Ертіс жағалауының орман алқаптары - 162,4 мың гектарға, 16,8 млн. куб. м. ағаш қоры азайды [1].
Ертіс жағалауының 1,8% - ленталы қарағай орманы. Ленталы ормандар, «аралдық» қарағай ормандары сияқты, «мұз дәуірінің қалдық ормандары» болып саналады және шығуы жағынан ерекше. Олар «ерекше қорғалатын ормандар» мәртебесіне ие.
Бірақ, орман алқаптарының аз мөлшеріне қарамастан, бүгінгі таңда Қазақстан ТМД елдерінің ішіндегі ең ірі орманмен жабдықтаушының бірі. Орманды ағашты сатудан пайда түсіру (ғалымдардың мәліметтері бойынша пайда өсіп тұрған орманның 5-7 % құрайды) мақсатында кесуге жол бермеуіміз керек және тұрғындарды таза ауа мен таза суды пайдалану құқығынан айырмауымыз қажет. Өйткені, ормандар ауаны тазартып өзге табиғат объектілеріне жағымды әсер етеді.
Ормандар тек кесіп алу нәтижесінде ғана жойылмайды.
Орман өрттерінің ауданы күрт өсіп кетті, тек 1997 - 2002 ж.ж. өзінде 500 мың гектар орман алқабы өртке шалдыққан. ҚР орман қорының аумағында 2004 жылы 1315 орман өрт жағдайлары тіркелінген. Өртке шалдыққан аумақ 59570 га құрайды. Егер ауылшаруашылығында еңбектің нәтижесін бір жыл ішінде алсақ, ал орман шаруашылығында шырша орманын өсіру үшін 100 – 120 жыл қажет. Осы саладағы экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты мемлекет тарапынан және қоғам тарапынан керекті шаралар қолдану қажет.
Орманды пайдалану және қорғау саласындағы мәселелер оларды қорғауды күшейтумен ғана шектелмейді, оларды баптап өсіру керек.
Қазақстан әлемнің орманы аз елдердің қатарына жатады. Мемлекеттік орман қорының жалпы ауданы 26464,2 мың га. Орман орналасқан аумақ 12374,1 мың га, олардың ішінде 896,7 мың га – қолдан отырғызылған ормандар. Қазақстанның орманды аумағы 4,5% құрайды.
Негізгі орман ағаштарын жас мөлшеріне байланысты топтастырып орналастыруды талдау орта жастағы ағаш егістерінің мөлшерінің көптігін көрсетеді - 3029,3 мың га (33%), қураған - 2886,2 мың га (31%). Пісіп жетілген ағаш егістіктері - 2014,1 мың га (22%), ал жас ағаш егістері - 1331,1 мың га (14%) құрайды. Мұндай таралым антропогендік әсер етуінің салдарын, ормандардың өсу жағдайының қолайсыздығы, ормандардағы табиғи жолмен жаңаруының бәсең жүруін көрсетеді.
Шырша ормандарын кесу, 1996 - 2002 жылдардағы Шығыс Қазақстан, Ақмола, Алматы және Қостанай облыстарында болған ірі орман өрттері ағаш сүрегінің қорларын азайтты және ормандар қоғаушылық және су қорғаушылық қасиеттерін жоғалтты, олардың санитарлық жағдайын нашарлатты.
Соңғы он жылдықта Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарында Ертіс жағалауының орман алқаптары - 162,4 мың гектарға, 16,8 млн. куб. м. ағаш қоры азайды [1].
Ертіс жағалауының 1,8% - ленталы қарағай орманы. Ленталы ормандар, «аралдық» қарағай ормандары сияқты, «мұз дәуірінің қалдық ормандары» болып саналады және шығуы жағынан ерекше. Олар «ерекше қорғалатын ормандар» мәртебесіне ие.
Бірақ, орман алқаптарының аз мөлшеріне қарамастан, бүгінгі таңда Қазақстан ТМД елдерінің ішіндегі ең ірі орманмен жабдықтаушының бірі. Орманды ағашты сатудан пайда түсіру (ғалымдардың мәліметтері бойынша пайда өсіп тұрған орманның 5-7 % құрайды) мақсатында кесуге жол бермеуіміз керек және тұрғындарды таза ауа мен таза суды пайдалану құқығынан айырмауымыз қажет. Өйткені, ормандар ауаны тазартып өзге табиғат объектілеріне жағымды әсер етеді.
Ормандар тек кесіп алу нәтижесінде ғана жойылмайды.
Орман өрттерінің ауданы күрт өсіп кетті, тек 1997 - 2002 ж.ж. өзінде 500 мың гектар орман алқабы өртке шалдыққан. ҚР орман қорының аумағында 2004 жылы 1315 орман өрт жағдайлары тіркелінген. Өртке шалдыққан аумақ 59570 га құрайды. Егер ауылшаруашылығында еңбектің нәтижесін бір жыл ішінде алсақ, ал орман шаруашылығында шырша орманын өсіру үшін 100 – 120 жыл қажет. Осы саладағы экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты мемлекет тарапынан және қоғам тарапынан керекті шаралар қолдану қажет.
Орманды пайдалану және қорғау саласындағы мәселелер оларды қорғауды күшейтумен ғана шектелмейді, оларды баптап өсіру керек.
1 Қазақстан Республикасының Үкіметі. 2005-2007 жылдарға арналған «Жасыл ел» Бағдарламасын бекіту туралы Қаулысы: 2005жылы 25 маусым // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
2 Лисина Н.Л. Особенности правового регулирования владения и пользования земельными участками в составе земель поселений // Законодательство и экономика. - 2002. - № 11.- С.23-27.
3 Қазақстан Республикасы Парламенті. «2004-2006 жылғы Қазақстан ормандары бағдарламасын бекіту туралы» №542 Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы. – 2004. - 14 мамыр
4 Лесной кодекс Казахской ССР от 11 августа 1978 года // Казахстанская правда. - 1978. - 13 августа
5 Лесной кодекс РК от 23 января 1993 г. - Алматы, 1993. - 23 с.
6 Коростелев С.В. Земельное и лесное право. - СПб.: Полиус 1998. - 544 с.
7 Стамкулова Г.А. Правовые основы охраны воспроизводства и использования нелесного растительного мира в Республике Казахстан. - Алматы: Данекер, 2000. - 120 с.
8 Мұхитдинов Н.Б., Түкеев А.Ж. Нарыққа көшу кезеңіндегі Қазақстан Республикасының су қорына меншік құқығы. - Алматы, 1995. - 290 б.
9 Шершеневич Т.Ф. Учебник русского гражданского права. - По изданию 1907г. - М., 1995. - 265 с.
10 Сахипов М.С. Правовая охрана лесов. Алма-Ата. Наука. 1977. - 86 б.
11 Қазақстан Республикасы. 8 шілде 2003 жылғы Орман кодексі. – Алматы, Юрист. – 59 б.
12 Тундикбаев А.Д. Правовая охрана животного мира в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 2004. – 134 с.
13 Павлов П. Новый Лесной кодекс России и рыночная экономика. - М., 2001. - 213 с.
14 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Мемлекеттік орман қоры телімдеріндегі орман ресурстарын ұзақ мерзімді пайдалануға беру үшін байқаулар өткізу Ережелерін бекіту туралы Қаулысы 2004 жылғы 13 қаңтар. - № 32 // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
15 Қазақстан Республикасының Үкіметі. Мемлекеттік орман мониторингін жүргізу ережесін бекіту туралы Қаулысы 17.02.2004 ж. № 188 // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
16 Алчинбаева А.Н. Правовое регулирование ведения природных кадастров Республики Казахстан: Дисс. канд.юрид.наук. - Алматы, 2005. - 150 с.
17 Бекишева С.Д. Правовые проблемы охраны окружающей среды в деятельности прокуратуры и МВД РК: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 2000. - 156 с.
18 Культелеев С.Т. Некоторые правовые проблемы осуществления экологического контроля / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. - Астана, 2005. – Библиотека земельного права. Выпуск 6. - 344 с.
19 Байдельдинов Д.Л. О перспективах развития Экологического кодекса Республики Казахстан / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. – Астана, 2005. – Библиотека земельного права. Выпуск 6. - 344 с.
20 Абдраимов Б.Ж. Проблемы унификации экологического законодательства государств СНГ / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. - Астана, 2005. - 344 с.
21 Асылбеков А.П. Проблемы правового регулирование экологического контроля в РК. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы, 1998
22 Культелеев С.Т. Некоторые правовые проблемы осуществления экологического контроля / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. -Астана, 2005. – Библиотека земельного права. Выпуск 6. - 344 с.
23 Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері жинағы. 1992, № 4, 51-бап; Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері Жинағы, 1992, №16, 225-бап.
24 Латыпов Ф.Т. Правовая охрана лесов законодательством Республики Башкортостан. - Уфа: Башк. Гос. ун-т. - 1998.
25 Боголюбов С.А. Совершенствование лесного законодательства России // Законодательство и экономика. - № 5.- 2004 г.
25 Бектурганов А.Е. Проблемы обеспечения экологических требований в аграрном секторе / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. - Астана, 2005. - 344 с.
26 Земельное право / под ред. Г.А. Аксененюк. - М., 1976. - 246 с.
27 Қазақстан Республикасының Үкіметі. 2004 жылы 9 наурызда Қазақстан Республикасының Үкіметінің 291 санды қаулысымен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік орман күзеті туралы Ереже // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
28 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2004 жылы 17 сәуірде бекіткен 118 санды «Мемлекеттік орман кадастрын және мемлекеттік орман мониторингін енгізу ережесін бекіту тұралы» Қаулысы // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
29 Право окружающей среды / под ред. Б.В. Ерофеева. - М.: Юристъ, 1998. - 412 с.
30 2001 жылы 12 қыркүйектегі 1186 санды «Қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың бұзылуы салдарынан келтірген залалды өтеудің жекелеген мәселелері» атты Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
31 2004 жылы 18 маусымда «Соттармен кейбір экологиялық қылмыстар үшін жауаптылықкы тарту туралы заңдарды қолдану туралы» қаулысы // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
32 «Қ.Р-да ерекше және сирек кездесетін ландшафтарды қорғау мәселесі тұралы» 11 маусым 2004ж. №474 Қазақстан Республикасы Президентінің өкімі// Юрист анықтама жүйесі. 2005.
33 Тілешова Г.Ж. Нарықтык қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында орман қорын қорғаудың құқықтық негіздері. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы, 2001. - 24 б.
34 Жомартқызы М. Қазақстан Республикасында орман қорының жеріне меншік құқығының теориялық мәселелері. – Алматы, 2007. – 123 б.
2 Лисина Н.Л. Особенности правового регулирования владения и пользования земельными участками в составе земель поселений // Законодательство и экономика. - 2002. - № 11.- С.23-27.
3 Қазақстан Республикасы Парламенті. «2004-2006 жылғы Қазақстан ормандары бағдарламасын бекіту туралы» №542 Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы. – 2004. - 14 мамыр
4 Лесной кодекс Казахской ССР от 11 августа 1978 года // Казахстанская правда. - 1978. - 13 августа
5 Лесной кодекс РК от 23 января 1993 г. - Алматы, 1993. - 23 с.
6 Коростелев С.В. Земельное и лесное право. - СПб.: Полиус 1998. - 544 с.
7 Стамкулова Г.А. Правовые основы охраны воспроизводства и использования нелесного растительного мира в Республике Казахстан. - Алматы: Данекер, 2000. - 120 с.
8 Мұхитдинов Н.Б., Түкеев А.Ж. Нарыққа көшу кезеңіндегі Қазақстан Республикасының су қорына меншік құқығы. - Алматы, 1995. - 290 б.
9 Шершеневич Т.Ф. Учебник русского гражданского права. - По изданию 1907г. - М., 1995. - 265 с.
10 Сахипов М.С. Правовая охрана лесов. Алма-Ата. Наука. 1977. - 86 б.
11 Қазақстан Республикасы. 8 шілде 2003 жылғы Орман кодексі. – Алматы, Юрист. – 59 б.
12 Тундикбаев А.Д. Правовая охрана животного мира в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 2004. – 134 с.
13 Павлов П. Новый Лесной кодекс России и рыночная экономика. - М., 2001. - 213 с.
14 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Мемлекеттік орман қоры телімдеріндегі орман ресурстарын ұзақ мерзімді пайдалануға беру үшін байқаулар өткізу Ережелерін бекіту туралы Қаулысы 2004 жылғы 13 қаңтар. - № 32 // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
15 Қазақстан Республикасының Үкіметі. Мемлекеттік орман мониторингін жүргізу ережесін бекіту туралы Қаулысы 17.02.2004 ж. № 188 // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
16 Алчинбаева А.Н. Правовое регулирование ведения природных кадастров Республики Казахстан: Дисс. канд.юрид.наук. - Алматы, 2005. - 150 с.
17 Бекишева С.Д. Правовые проблемы охраны окружающей среды в деятельности прокуратуры и МВД РК: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 2000. - 156 с.
18 Культелеев С.Т. Некоторые правовые проблемы осуществления экологического контроля / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. - Астана, 2005. – Библиотека земельного права. Выпуск 6. - 344 с.
19 Байдельдинов Д.Л. О перспективах развития Экологического кодекса Республики Казахстан / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. – Астана, 2005. – Библиотека земельного права. Выпуск 6. - 344 с.
20 Абдраимов Б.Ж. Проблемы унификации экологического законодательства государств СНГ / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. - Астана, 2005. - 344 с.
21 Асылбеков А.П. Проблемы правового регулирование экологического контроля в РК. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы, 1998
22 Культелеев С.Т. Некоторые правовые проблемы осуществления экологического контроля / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. -Астана, 2005. – Библиотека земельного права. Выпуск 6. - 344 с.
23 Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері жинағы. 1992, № 4, 51-бап; Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері Жинағы, 1992, №16, 225-бап.
24 Латыпов Ф.Т. Правовая охрана лесов законодательством Республики Башкортостан. - Уфа: Башк. Гос. ун-т. - 1998.
25 Боголюбов С.А. Совершенствование лесного законодательства России // Законодательство и экономика. - № 5.- 2004 г.
25 Бектурганов А.Е. Проблемы обеспечения экологических требований в аграрном секторе / Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов. - Астана, 2005. - 344 с.
26 Земельное право / под ред. Г.А. Аксененюк. - М., 1976. - 246 с.
27 Қазақстан Республикасының Үкіметі. 2004 жылы 9 наурызда Қазақстан Республикасының Үкіметінің 291 санды қаулысымен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік орман күзеті туралы Ереже // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
28 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2004 жылы 17 сәуірде бекіткен 118 санды «Мемлекеттік орман кадастрын және мемлекеттік орман мониторингін енгізу ережесін бекіту тұралы» Қаулысы // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
29 Право окружающей среды / под ред. Б.В. Ерофеева. - М.: Юристъ, 1998. - 412 с.
30 2001 жылы 12 қыркүйектегі 1186 санды «Қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың бұзылуы салдарынан келтірген залалды өтеудің жекелеген мәселелері» атты Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
31 2004 жылы 18 маусымда «Соттармен кейбір экологиялық қылмыстар үшін жауаптылықкы тарту туралы заңдарды қолдану туралы» қаулысы // Параграф ақпараттық анықтамалық жүйесі 2013
32 «Қ.Р-да ерекше және сирек кездесетін ландшафтарды қорғау мәселесі тұралы» 11 маусым 2004ж. №474 Қазақстан Республикасы Президентінің өкімі// Юрист анықтама жүйесі. 2005.
33 Тілешова Г.Ж. Нарықтык қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында орман қорын қорғаудың құқықтық негіздері. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы, 2001. - 24 б.
34 Жомартқызы М. Қазақстан Республикасында орман қорының жеріне меншік құқығының теориялық мәселелері. – Алматы, 2007. – 123 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының орман қорын
қорғау және пайдалану саласындағы қазіргі жағдай жан-жанты құқықтық
зерттелуді қажет етеді.
Қазақстан әлемнің орманы аз елдердің қатарына жатады. Мемлекеттік
орман қорының жалпы ауданы 26464,2 мың га. Орман орналасқан аумақ 12374,1
мың га, олардың ішінде 896,7 мың га – қолдан отырғызылған ормандар.
Қазақстанның орманды аумағы 4,5% құрайды.
Негізгі орман ағаштарын жас мөлшеріне байланысты топтастырып
орналастыруды талдау орта жастағы ағаш егістерінің мөлшерінің көптігін
көрсетеді - 3029,3 мың га (33%), қураған - 2886,2 мың га (31%). Пісіп
жетілген ағаш егістіктері - 2014,1 мың га (22%), ал жас ағаш егістері -
1331,1 мың га (14%) құрайды. Мұндай таралым антропогендік әсер етуінің
салдарын, ормандардың өсу жағдайының қолайсыздығы, ормандардағы табиғи
жолмен жаңаруының бәсең жүруін көрсетеді.
Шырша ормандарын кесу, 1996 - 2002 жылдардағы Шығыс Қазақстан,
Ақмола, Алматы және Қостанай облыстарында болған ірі орман өрттері ағаш
сүрегінің қорларын азайтты және ормандар қоғаушылық және су қорғаушылық
қасиеттерін жоғалтты, олардың санитарлық жағдайын нашарлатты.
Соңғы он жылдықта Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарында Ертіс
жағалауының орман алқаптары - 162,4 мың гектарға, 16,8 млн. куб. м. ағаш
қоры азайды [1].
Ертіс жағалауының 1,8% - ленталы қарағай орманы. Ленталы ормандар,
аралдық қарағай ормандары сияқты, мұз дәуірінің қалдық ормандары болып
саналады және шығуы жағынан ерекше. Олар ерекше қорғалатын ормандар
мәртебесіне ие.
Бірақ, орман алқаптарының аз мөлшеріне қарамастан, бүгінгі таңда
Қазақстан ТМД елдерінің ішіндегі ең ірі орманмен жабдықтаушының бірі.
Орманды ағашты сатудан пайда түсіру (ғалымдардың мәліметтері бойынша
пайда өсіп тұрған орманның 5-7 % құрайды) мақсатында кесуге жол бермеуіміз
керек және тұрғындарды таза ауа мен таза суды пайдалану құқығынан
айырмауымыз қажет. Өйткені, ормандар ауаны тазартып өзге табиғат
объектілеріне жағымды әсер етеді.
Ормандар тек кесіп алу нәтижесінде ғана жойылмайды.
Орман өрттерінің ауданы күрт өсіп кетті, тек 1997 - 2002 ж.ж. өзінде
500 мың гектар орман алқабы өртке шалдыққан. ҚР орман қорының аумағында
2004 жылы 1315 орман өрт жағдайлары тіркелінген. Өртке шалдыққан аумақ
59570 га құрайды. Егер ауылшаруашылығында еңбектің нәтижесін бір жыл
ішінде алсақ, ал орман шаруашылығында шырша орманын өсіру үшін 100 – 120
жыл қажет. Осы саладағы экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты
мемлекет тарапынан және қоғам тарапынан керекті шаралар қолдану қажет.
Орманды пайдалану және қорғау саласындағы мәселелер оларды қорғауды
күшейтумен ғана шектелмейді, оларды баптап өсіру керек.
Қазақстанның кең аумағын есепке ала отырып (272,49 млн. км 2),
мемлекеттің ормандарын өсіру үшін бір пайызына 2724,9 мың. га. ауданына
ағаш отырғызу керек. Кейінгі алпыс жыл ішінде республика аумағында 1025,9
мың га. орман алқаптары қолдан өсірілген.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарында 65 га. ауданында орман
питомниктерін қалпына келтіру қажет, облыстық атқару органдардың
қарамаңындағы орман мекемелерінің, сонымен қатар 2835 гектерға дейін орман
питомниктерін қалпына келтірілуі тиіс.
Ормандарды қалпына келтіру ағаштарды себу мен отырғызу арқылы, сонымен
қатар ормандардың табиғи түрде жаңаруына тиімді жағдай жасау арқылы жүзеге
асырылады. Орманның табиғи жолмен жаңаруына көмектесу - шаруашылық
құндылығы бар жас ағаштардың өсуін қорғау және тұқымдардың өсуіне жағдай
жасау мақсатында топырақты ішінара құнарландыру жолымен жүзеге асырылады.
Ормандарды қалпына келтіру мәселесі орманды өсірудің табиғи және жасанды
жолдарының ғылыми негізделген қатынасын анықтауға байланысты шешімін
табады. Осы мақсаттарда ағаш кесуге байланысты талаптар қатаңдатылған.
Мемлекет осы мәселелердің әртүрлі шешу жолдарын қарастырады, соның ішінде
даулы жолдарды да, өйткені кейбіреулері меншіктің конституциялық негіздерін
бұзады. Орман кодексінің өзінде, бірқатар бағдарлама құжаттарында ҚР
Конституциясына қайшы ұсыныстар орын алған: орман мөлшерін жеке меншік
учаскелерінде өсіру арқылы көбейту.
Мысалы, 2005-2007 жылдарға арналған Жасыл ел Бағдарламасында мына
жағдайлар көрініс тапқан:
Көгалдандыру жұмыстарын қамтамасыз ету бағыттарының бірі жеке орман
питомниктерін қалыптастыру.
Жеке орман қорын дамыту республикадағы ормандарды көбейтудің бір жолы
болып табылады. Жеке орман қорының ауданының мөлшерін анықтау мақсатында
қолдан өсірілген ормандар алып жатқан жерлерді, агроорман мелиоративтік
көшет егістер, жеке меншікке берілген немесе орман өсіру үшін ұзақ уақытқа
жер пайдалануға берілген жерлерде жеке және мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың есебінен арнайы мақсатқа арналған плантациялық көшет егістерді
есепке алу жоспарланып отыр.
Жеке орман қорын өсіру үшін, облыстар мен аудандарда мемлекеттік
меншіктегі босалқы жерлер өзге де жер санаттарынан жер учаскелерін беру
мүмкіндіктері анықталады.
Сонымен қатар, жеке орман қорын дамытуды ынталандыру мақсатында жеке
және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға жеке орман алқаптарын өсіру үшін
несие және өзге де жеңілдіктер мәселері туралы заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар енгізіледі.
8 шілде 2003 жылы Қазақстан Республикасының Орман кодексі қабылданды,
ол мемлекетімізде орман қатынастарының дамуының жаңа кезеңін ашты.
Бірақ, аталған кодекс қазіргі күнге дейін дауласу пәні болып табылады.
Кейбір ережелері Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келеді,
көп нормалар, соның ішінде Қазақстан Республикасының орман қорына жеке
меншік құқығына байланысты нормалар орман жағдайын жақсарта алмайды және
республикадағы қалған ормандарды заңды түрде жоюға алып келеді деген ой
пікірлер қалыптасқан. Қазіргі күнге дейін Қазақстан Республикасының орман
заңдылығындағы орман қорының түсінігі және оның құрамдас бөліктерінің
түсінігі дұрыс емес және заң әдебиетінде де Қазақстан Республикасының
орман қоры деген ұғымға бірынғай анықтама берілмеген. Орман заңдылығында
Қазақстан Республикасының орман қорына меншік құқығы жалпы сипатталған. Жер
учаскелерінің жеке меншік иелерінің орман өсіруге қатысуларының нақты
құқықтық негіздері көрсетілмеген.
Орманға заттық құқықтар жүйесінде ормандарға жеке меншіктің орнын заң
негізінде анықтау және теориялық негіздеуді қажет етеді. Сонымен қатар,
орман қорына жеке меншіктің заңды бекітілуіне қарамастан, оны жүзеге асыру
механизмі де теориялық және тәжірибелік жақтарына зерттеле отырып,
жетілдірілуі керек.
Орман қорына меншік құқығы мәселелеріне арналған ғылыми жүмыстардың
көпшілігі Кеңес Одағы кезеңінде жазылғанын айта кеткен жөн. Сонымен қатар,
егеменді Қазақстан жағдайында қоғамдық қатынастарының дамуы осы мәселені
жаңаша қарастыруды талап етеді. Саяси құрылыстың, заңдылық базаның және
орман қорғау мәселесі ормандарға меншік мәселесін жаңаша қарастыруды талап
етеді, азаматтарға және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға ормандарға жеке
меншік құқығын беру керек пе?
Аталмыш жұмыста, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі заңдылығы,
жаңа Орман кодексі негізінде Қазақстан Республикасының орман қорына жеке
меншік қатынастарын қалыптастыру мәселесі қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан Республикасының орман қорына меншік
қатынастарын құқықтық реттеу бүгінгі таңда орман құқығының теориясы және
оны тәжірибеде қолдану жағынан да жалпы көзқарас бойынша қанағаттанарлық
деп есепетеліне алмайтындығымен түсіндіріледі. Ішкі мемлекеттік заңдылықтың
ақтаңдақтары, қарастырылған мәселе бойынша кешенді ғылыми зерттеулердің
жоқтығы, зерттеу тақырыбын таңдауды негіздеді, жұмыстың мазмұнын және
құрылымын, міндеттерін, мақсаттарын анықтады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан-2030 деп
аталатын бағдарламасында: Қазақстан 2030 жылы мөлдір суы және таза ауасы
бар, жасыл мемлекет болуы керек,- деп атап корсетті. Осы міндетті жүзеге
асыру үшін 2030 жылға дейінгі республикамыздың орман қорының тұрақты даму
Стратегиясы және 1998-2000 ж.ж. арналган жоспар кабылданды. Стратегияның
негізгі міндеті еліміздің аумағындағы ормандарды 5,1% арттыру [1].
Бүгінгі күні республикамыздың 11439,8 мыңға немесе жалпы аумақтың 4,2%
ормандар алып жатыр, оньң 50% шөлді далаларды эрозиядан сақтайтын сексеуіл
ормандар қурайды [2]. Орман қоры жерінің жалпы көлемі 26216,4 мың га .
Табиғи орман алқаптары 12427,8 мың га, ал жасанды орман алқаптары 901,1 мың
га. Орманды өңірі Қазақстан аумағының 4,6 % құрайды [3].
Орман қоры озіне тән табиғи қасиеттеріне байланысты, адамдардың өмірлік
мүдделері мен тығыз байланысты экологиялық, экономикалық және мәдени-
сауықтыру кызметтерін атқарады.
Ол қолайлы қоршаған ортаны қалыптастытруға белсенді түрде қатысатын
табиғи объект.
Орман қорының өсімдік, жануарлар дүниесінің, жер және су ресурстарын
бір бүтін табиғи кешен етіп біріктіруі, оның экологиялық қызметінің негізгі
сипаттамасы болып табылады.
Орман қоры климатты реттейтін, топырақты эрозиядан, тұзданудан
қорғайтын, су қорғаныш,санитарлы-гигиеналық, сауықтыру қызметтерін
атқарады, ауаны өндіріс қалдықтарынан тазалайды, өсімдіктердің,
жануарлардың, құстар мен әртүрлі жәндіктердің өмір сүретін мекені болып
табылады. Планетамыздың фотосинтез өнімінің 40% орман қоры қалыптастырады.
Қорғаныш ормандар жел жылдамдығын 35-40% кемітеді, ыстык куні ауа
температурасын 6-8 градусқа төмендетіп, оның ылғалдылығын 9-10 есе
арттырады, сондай-ақ қорғаныш ормандар қоршаған ортаны кұм мен шаннан
сақтайды. Су қорғайтын ормандар өзен, көл, өзендердің су режимін реттейді.
Ормандар құрғақшылықпен күресудің анағурлым тиімді, ал кейбір жағдайда
жалғыз мүмкіндік болып табылады
Орман қорының жағдайының күрт нашарлауына, сондай-ақ еткен уақыттың
қателіктері: табиғат пайдалану саясатының кемшіліктері, шапшаң қарқынды
шаруашылық жүргізу, табиғат ресурстарын пайдалануда ғылыми негіздерді
ескермеу, себеп болып отыр. Көп жылдар бойы елімізде орман қорының
көпнысаналы мақсатына қарамастан, ол ең алдымен ағаш шикізатының негігі
қайнар көзі ретінде пайдаланылып келді. Орман қорының экологиялық максаты
дұрыс бағаланбай, оны бір жақты пайдалану нәтижесінде, орман қорына орны
толмас зиян келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Орман құкықтық қорғау саласындағы
теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер ғалымдардың назарын өзіне
аударып келеді. Қазақстан ғалымдары бұл мәселелері зерттеуге зор үлес
қосқаны баршаға мәлім. Мәселен, С.Б. Байсаловтың, Д.Л. Байдельдиновтың,
Ә.Е. Бектурғановтың, Ә.Е. Ереновтың, Абдраймовтың, А.С. Стамкуловтың, Н.Б.
Мухидиновтың, Ж.Т. Холмуминовтың, Н.С. Баймбетовтың, Г.Тілешованың
еңбектерінде осы мәселелерге қатысты құнды ұсыныстар мен қорытындылар
енгізілген.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасында орман ресурстарын
пайдаланғаны үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелерін зерттеу болып
табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі мен пәні Қазақстан Республикасындағы орман
ресурстарын пайдаланғаны үшін орман билеті мен ағаш кесу билетін алғаны
үшін ақы төлеу саласындағы қоғамдық қатынастар көрініс табады.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін автор келесідей міндеттерді
ұсынады:
- Қазақстан Республикасында орман қорының құқықтық қорғау объектісі
ретінде құқықтық тұрғыдан анықтамасын анықтау және оның жалпы
ерекшеліктерін анықтау;
Қазақстан Республикасында орман қорын мемлекеттік басқару түсінігін
анықтау және орман қорын мемлекеттік басқару органдарының құқықтық
мәртебесін анықтау;
Қазақстан Республикасында орман қорын пайдалану құқығына негіз болып
табылатын ағаш кесу билеті мен орман билетінің ара-қатынасын анықтау;
Орман заңдарын бұзғаны үшін кұқықтық жауапкершіліктің түсінігі және
түрлерін анықтап зерттеу.
Қорытынды бөлiмде зерттелiп отырған мәселе туралы жекеленген ой-
пікірлер мен қорытындылар, тұжырымдамалар жасалынған.
Қорғауға үсынылып отырған тұжырымдар. Еңбекте нарықтық экономика
жағдайындағы қолда бар отандық және дамыған өркениетті елдердің
тәжірибелері ескеріле отырып, зерттеудің жаңалықтары мен қорғауға ұсынылып
отырған мынадай қорытындылар жасалған:
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыста жасалған тұжырымдық қорытындылар,
ұсыныстар мен нұсқаулар қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті ғылыми
тұжырымдау тұрғысындағы экологиялық құқық теориясын тереңдетеді және одан
әрі дамытады.
Жұмыстың көлемі мен кұрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған кайнар көздердің тізімінен тұрады.
1. Орман қорын құқықтық қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1 Орман қоры құқықтық қорғаудың объектісі ретінде
Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман
өсiмдiктерi өспеген, бiрақ орман шаруашылығының қажеттерiне арналған орман
қоры жерлерi Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрi - орман қоры)
құрайды. Орман қоры мемлекеттiк және жекеше орман қорларынан тұрады.
Мемлекеттiк орман қорына:
1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерiндегi (орманды және ағаш
өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар;
2) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар, сондай-ақ мемлекеттiк орман
қоры жерлерiндегi орман шаруашылығының қажеттерi үшiн берiлген, орман
өсiмдiктерi өспеген жер учаскелерi;
3) халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы
темiр жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды
құбырлардың және басқа желiлiк құрылыстардың белдеулерiндегi енi он метр
және одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелерi жатады.
Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының жер тұралы заң
актiсiне сәйкес орман өсiру үшiн нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттiк
емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер пайдалануға
берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен жасалған, енi он метр және
одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қолдан өсiрiлген ормандар,
агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер
және бюджет қаражаты есебiнен отырғызылған агроорманмелиорациялық екпелер
жатады.
Орман қорына:
1) мемлекеттiк орман қорының жерiнен тыс орналасқан жекелеген ағаштар
және көлемi 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерлердегi бұта өсiмдiктер;
2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елдi мекендер
шекарасы шегiндегi жасыл желектер;
3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелерiндегi ағаштар мен
бұталар кiрмейдi
Орман қорына меншiк құқығы:
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк орман қоры мемлекеттiк
меншiк объектiлерiне жатады және республикалық меншiкте болады.
2. Жекеше орман қоры учаскелерiн иеленудi, пайдалану мен оған билiк
етудi, осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiне
сәйкес, жекеше орман иеленушiлер жүзеге асырады.
Орман қорының жерлерi :
1. Орман қорының жерлерi мемлекеттiк және жекеше орман қоры жерлерiне
бөлiнедi.
2. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiне табиғи түрде ағаш өскен,
мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен қолдан ағаш өсiрiлген және ағаш
өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын жүргiзетiн
мемлекеттiк ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берiлген жерлер жатады.
3. Жекеше орман қорының жерiне Қазақстан Республикасының жер тұралы
заң актiсiне сәйкес орман өсiру үшiн нысаналы мақсатта жеке және
мемлекеттiк емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер
пайдалануға берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен қолдан ағаш
өсiрiлген, агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық
екпелер және бюджет қаражаты есебiнен отырғызылған агроорманмелиорациялық
екпелер өсiрiлген жерлер жатады.
4. Мемлекеттiк орман қоры жерлерiнiң шекарасы жерге орналастыру
жұмыстарын жүргiзу кезiнде орман орналастыру материалдарының негiзiнде
белгiленедi және нақтыланады.
5. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiн сатып алу-сату, кепiлге беру
және басқа мәмiлелер жасасу арқылы иелiктен шығаруға жол берiлмейдi.
6. Орман қорының жерлерiн беру, алып қою және пайдалану тәртiбi осы
Кодекспен, Қазақстан Республикасының жер және азаматтық заңдарымен
айқындалады.
Орман ресурстары сүрек қорынан, шайыр мен ағаш шырындарынан, қосалқы
сүрек ресурстарынан, жабайы өсетiн жемiстерден, жаңғақтардан,
саңырауқұлақтардан, дәрiлiк өсiмдiктер мен техникалық шикiзаттан, орман
қорында болатын, жинақталатын және өндiрiлетiн өзге де өсiмдiк пен мал
өнiмдерi қорынан тұрады. Орманның өсiп тұрған кезiнде өзiне тән экологиялық
және әлеуметтiк мәнi бар функциялары (оттегiн бөлiп шығару, көмiр қышқыл
газын бойына сiңiру, топырақты су және жел эрозиясынан сақтау, топырақтың
жоғары қабатындағы ылғалды iшкi қабатына тарту, бальнеологиялық және климат
реттеушiлiк қасиеттерi) оның пайдалы қасиеттерiне жатады.
Орман қоршаған ортаны жүйесінде экологиялық қызметтер жузеге асырады.
Онымен қатар, орман бірқатар экономикалық қызметтер атқарады. Ол қоғамның
материалдың қажетін қамтамасыз ететін, соның ішінде ағаш өнімдерінің,
дәрілік өсімдіктердің аса маңызды қайнар көзі.
Ал енді орманның мәдени-сауықтыру кызметтеріне тоқталатын болсақ, орман
қоры адамның денсаулығын сауықтыру мақсатында, демалыс орны ретінде,
халықтың эстетикалық қажетін өтеу үшін пайдаланылады. Орман қорының осындай
қызметтері, оның негізгі ағаш өнімдерінің қайнар көзі ретіндегі және басқа
да экономикалық қызметтерінен еш кем емес, қайта орман қорының экологиялық-
қорғаныш қызметтері оның экономикалық қызмет-терінен әлдеқайда маңызды
екені ғалымдармен дәлелденіп отыр.
Алғашқы орман отырғызу біздің елімізде өткен ғасырдың аяғында басталды.
Орман шаруашылығының кешенді дамуы, республикамызда, әсіресе, соғыстан
кейінгі жылдары, яғни Совет Үкіметінің тұсында шапшан күшейді. Орман
шаруашылық кәсіпорындарының еңбеккерлерімен 1,3 млн. га орман ағаштары
отырғызылды. Бірнеше ондаған жылдар бойы жүргізілген орман шаруашылығы
саласындағы еңбектің нәтижесінде республикамыздың орман қоры қалыптасты.
1991 жылы республикамыз өз егемендігін алғаннан кейін орман саласындағы
қатынастарды реттеу мақсатымен 1993 жылы 23 қаңтарда Қазақстан
Республикасының Орман Кодексі қабылданды [4].
Қазақстан Республикасы орман заңдарының міндеттері орман қорының
экологиялық және ресурс қуатын арттыру, орман қоры ресурстарын ұтымды және
сарқылмайтын етіп пайдалану, оны сақтау, қорғау және үлғайта өсіру
жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында орман қорын иелену, пайдалану, жүмсау
жөніндегі қатынастарды реттеу, орман қатынастары саласында заңдылықты
нығайту болып табылады. Қазіргі кезде республикамызда орман шаруашылығы
саласында бірқатар кәсіпорындар қызмет жасап жатыр. Олар: Қазақ орман
орналастыру кәсіпорны, Қазақ мемлекеттік жобалау-зерттеу институты,
Казгипролес, орман қорғау авиациялық базасы, Қазақстан Республикасының
орман-тұқым станциясы, екі аумақтық орман селекциялық орталықтары. Орман
шаруашылығын басқарудың республикалық органдары - Қоршаған ортаны қорғау
Министрлігі мен Орман жөне аң шаруашылық Комитеті. Бұл саланы ғылыми
қамтамасыз етуді ұлттық академияның агромелиорация және орман шаруашылық
ғылыми зерттеу институты жүзеге асырады.
Қазақстан экологиялық дағдарыстары ерекше шиелініске, орманы сирек
аумақ, сондықтан біздің республикамызда орман қорын қорғау ісіне ерекше
көңіл бөлінгені дұрыс. Бірақ бұл міндет бүгін ойдағыдай орындалмай отыр.
Соңғы сегіз ай ішінде елімізде 714 ірі табиғи өрттер тіркелген, олардың 673
орман қорында болған. Бүл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 0,4% көп. Ең
көп орман өрттері Шығыс Қазақстан облысында 161 оқиға (2198 га жерді
қамтыған), Қостанай облысында 102 оқиға (1725 га жерді қамтыған) , Ақмола
облысында 84 оқиға тіркелген. Бүрын сонды көрмеген өрттер биыл сондай-ақ
Жамбыл облысында болып өтті. Алдымен Қосқұдық ауданының 3200 га, одан кейін
Мойынқұм ауданының 1000 га сексеуіл ормандары өртке шалдықты [5].
Мемлекеттік орман қоры - орман құқығы мен орман заңдарының негізі, ол
құқықтық қорғаудың объектісі. Сондықтан оның түсінігін кеңінен ашып
қарастырудың маңызы ерекше зор. Мемлекеттік орман қорының құрамдас
бөліктерінің қүқықтық жағдайын анықтауда 1968 жылы 13 желтоқсанда
кабылданған ССРО және Одақтас республикалардың жер заңдарының Негізінің
маңызы үлкен болды. Негіздердің 4 бабына сай барлық жерлер біртұтас
мемлекеттік жер қорын құрады. Мемлекеттік жер қоры:
-ауылшаруашылық мақсатына арналған жер;
- елді-мекендер жері;
- өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де
ауыл шаруашылығына арналмаған жер;
- мемлекеттік су қорының жері;
- мемлекеттік орман қорының жері;
- босалқы жер деп бөлінді.
Жоғарыда жазылғаннан көріп отырғанымыз, орман мен орман қоры бір
түсінік емес, ал осы екі ұйымның қайсысы тар, қайсысы кең үғым екені де заң
әдебиетінде үзақ уақыт бойы талас туғызып келген мәселе. Л.И. Дембо орман,
орман қорына қарағанда кең үғым, өйткені орман қорын ормандардың тек
белгілі тәртіппен бекітілген бөлігі ғана қүрайды, - деді, ал О.К. Гусев:
Заң түрғысынан алғанда орман дегеніміз белгіленген тәртіппен орман деп
танылған, ағаш өсімдіктерінің жиынтығы. ССРОдағы барлық ормандар, табиғи
және қолдан өсірілген ормандар біртүтас мемлекеттік орман қорын қүрайды,
яғни орман қоры ормандардан қүралады, олай болса орман қоры орманға
қарағанда кең үғым - деп жазды [6]. Соңғы көзқарасты көптеген ғалымдар
қолдайды.
Өсімдіктер жиынтығы деген табиғи-ғылыми түсінікпен өзара тығыз
байланысты орманның заңдық түсінігін зерттегенде, оны флора,
өсімдіктер, орман емес табиғи өсімдіктер деген терминдермен
арақатынасын анықтау қажет.
Флора - белгілі географиялық кеңістікте өсетін, табиғи қалыптасқан
өсімдік түрлерінің жиынтығы. Әдебиетте кеңінен кездесетін өсімдіктер
түсінігінен флора түсінігін айыра білу керек. Бүгінгі таңда заң
әдебиетінде флора түсінігі қолданылмай, ол өсімдік түрлері деп жазылып жүр.
Осыған орай бір топ ғалымдар заңда флора терминін қолдануды және оның
заңдық түсінігін анықтап, бекітуді ұсынып отыр. Әсіресе, соңғы жылдары,
шаруашылық қызметтің табиғи ортаға әсерінің өсуінен өсімдіктердің түрлері
мен формалары едәуір азайып кетті, сондықтан генетика мен селекцияның
негізін құрайтын өсімдіктердің генетикалық қорын қорғауды күшейту қажет
болып отыр. Әдебиетте флораға төмендегідей заңдық түсінік берілген: белгілі
аумақта өсетін, қүқықтық режімі анықталған, өсімдіктердің табиғи формалары
мен түрлерінің жиынтығы флора деп аталады.
Ә.С. Стамқүлұлы өзінің 1995 жылы жарық көрген Қазақстан
Республикасының экология құқығы деген оқулығында: республикамыздың
аумағында 6000 жуық дәрілік қасиеті бар өсімдіктер өседі. Ал кызыл мия,
эфедра, сабын тамыр, алтын тамыр, ермен сияқты өсімдіктердің дүниежүзінде
теңдесі жоқ. Орманнан басқа табиғи өсімдіктердің алуан түрі бола тұрса да,
өсімдіктерді қорғау, сақтау және пайдалану туралы арнайы қабылданған заң
жоқ, - деп жазды [7, c. 34].
Біздің мемлекетте қорықтар мен заказниктер ұйымдастыру, құрып бара
жатқан немесе сирек кездесетін жекелеген өсімдіктерді, жануарларды қорғау
және сақтау мақсатында Қызыл Кітапқа енгізу туралы қаулылары, ұлттық
парктер, ботаникалық, дендралогиялық парктерді ұйымдастыру және олар
жөніндегі ережелер қабылдануына ерекше көніл аударылады.
Республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі
құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктерді қорғауды
қамтамасыз ету үшін 1995 жылғы 13 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Министрлер Кабинетінің 1258 санды қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы туралы Ереже кабылданды [8]. Қызыл кітап
республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып
кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің жай-күйі
туралы мәліметтерді, оларды зерделеу, қорғау, өсімін молайту және ұтымды
пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы бар негізгі құжат болып
табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы сонымен қатар жануарлар
мен өсімдіктер дүниесі мемлекеттік кадастрының кұрамдас бөлігі болып
табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлері Қазақстан Республикасынын бүкіл аумағында ерекше
қорғалуға алынады. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен басқа
жағдайда, бұл түрлерін аулауға, жинауға бүкіл республика аумағында тыйым
салынады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің жойылып кетуіне, сандарының азаюына және тіршілік
ететін ортасының нашарлауына әсер ететін әрекеттерге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар мен өсімдіктер деп
аталатын екі томнан түрады. Жануарлар мен өсімдіктер түрлерін сипаттау
тәртібін Қазақстан Республикасынын Қызыл кітабы жөніндегі тиісінше
зоологиялық және ботаникалық комиссиялар белгілейді. Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі зоологиялық комиссияның ережесі мен
күрамы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 8 ақпандағы 177 санды
қаулысымен бекітілді.
Еліміз аумағында сирек кездесетін жануарлар мен
өсімдіктерді қорғауда Қазақстан Республикасының биологиялық сан алуандық
тұралы Конвенцияны мақұлдауы және онда көзделген міндеттемелерді орындауды
үйымдастыру жөніндегі Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1994
жылғы 19 тамыздағы 918 санды каулысының маңызы зор [9]. Биологиялық сан
алуандықты сақтаудағы және биологиялық ресурстарды тиімді пайдаланудағы
жауапкершілікті, 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейрода өткен Біріккен Ұлттар
қүрамының қоршаған орта жөне даму жөніндегі Конференциясында Қазақстан
Республикасы Үкіметі атынан қол қойылған. Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетінің 1994 жылғы 19 тамыздағы қаулысына сай жануарлар мен
өсімдіктер дүниесінің сирек және жойылып кету қаупі бар түрлерін қорғау,
биологиялық сан алуандықты сақтау мақсатытнда осынау жануарлардың тіршілік
ететін жерлері мен өсімдіктердің жойылып кету қаупі бар түрлері мен
сұраптарының саны мен ареалдарын сақтауға, қорғауға және қалпына келтіруге
қатысты шараларды ұйымдастыру Экология және биоресурстар министірлігіне
жүктелді. Сондай-ақ экология және биоресурстар министрлігіне, облыстардың
әкімдеріне, мүдделі министрліктер мен ведомстволарға республика аумағында
биологиялық сан алуандықты сақтау мақсатында қорғалымдар, қорықтар, табиғи
үлттық парктер, генетикалык резерваттар және басқа да қорғалатын аумақтар
мен объектілер желісін үйымдастыру міндеттелді
Сахипов М.С. орманның заңының түсінігін былай деп анықтады:
белгіленген тәртіпте шектелген аймақта өсетін және мемлекет меншігін
қүрайтын ағаш өсімдіктерінің жиынтығы орман деп аталады [10].
Тілешова Г.Ж. пікірі бойынша орман шаруашылығын үйымдастыру және жүзеге
асыру, орман ресурстарын тиімді, кешенді пайдалану, орман қорын үлғайту
өсіру, оны сақтаумен, қорғаумен байланысты орман қатынастары, қоғамдық
қатынастардың ерекше кешенін қүрайды және бұл қатынастар өз табиғаты
жағынан біртұтас, өйткені олардың барлығының объектісі орман қоры, орман
шаруашылығы [33].
Орман күрделі экологиялық кешен. Ондағы барлық организмдер бір-бірімен
тығыз байланысты және осындай байланыс олардың тіршілігіне қажет.
Сондықтан, ормандарда ағаш-буталарды ғана қорғап, ал басқа өсімдіктерді
тиімді пайдаланбасақ, ормандардың экологиялық және ресурс қуатын арттыру
мүмкін емес. Орманды ағаш және басқа да өсімдіктер мен организмдердің
жиынтығы деп сипаттаған жөн. Заң әдебиетінде орманның жоғарыда айтылған
сипаттамасына қоса, оның тағы мынандай ерекше белгілері бекітілген:
- біріншіден, өзара тығыз әрекет ететін табиғи ресурстардың кешені
болып табылатын ормандарда, ағаш түрлерінің көп болуы, оны қоршаған ортаға
белсенді әсер ететін жүйеге айналдырды және бүл белгі орманның экологиялық
белгісі;
- екіншіден, ормандардың орман қорының жерінде өсуі, оның
аумақтық белгісі;
- үшіншіден, есеп кұжаттарында міндетті түрде тіркелуі, есеп-тіркеу
белгісі деп аталады.
Осы үш белгі ормандарды, орман емес ағаш өсімдіктерінен айыруға негіз
болады.
2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Орман кодексінде [11]
орман - ағаш пен бұта өсімдікткерінің және жанды табиғаттың басқа да
компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен деп анықталған. Автордың пікірінше,
орманға берілген осы анықтамада орманның экологиялық белгісі көрсетіліп, ал
оның аумақтық және есеп-тіркеу белгілері көрсетілмеген.
Ормандарды мемлекеттік меншіктің объектісі ретінде анықтайтын,
ормандардың және орман емес өсімдіктердің қүқықтық жағдайын реттейтін
қүқықтық нормаларда бүл белгілер басшылыққа алынуы керек.
1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың түрлері
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан кейін табиғи ресурстарды
пайдалану мен қорғау саласындағы қатынастар жаңа әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жағдайында дами бастады. Республикамыздың материалдық негізін
құрайтын барлык табиғи ресурстарға 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі тұралы заңымен [12], 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясымен [13]
мемлекеттік меншік қүқығы бекітілді.
2003 жылы 8 шілдеде орман саласындағы қатынастарды реттеу мақсатымен
Қазақстан Республикасының Орман кодексі қабылданды.
Кодекстің 6 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық
орман, сондай-ақ орман өсімдіктері өспеген, бірақ орман шаруа-шылығының
қажеттеріне арналған орман қоры жерлерІ Қазақстан Республикасының орман
қоры (бүдан әрі орман қоры) қүрайды.
Орман кодекстің жаңалығы орман қорын екі топқа бөлу, яғни мемлекеттік
және жекеше орман қорларына. Кодексте олардың анықтамасы мен мазмуны
көрсетілген.
Мемлекеттік орман қорына мыналар жатады:
1)ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріндегі (орманды және ағаш
өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсірілген ормандар;
2)табиғи және қолдан өсірілген ормандар, сондай-ақ мемлекеттік орман
қоры жерлеріндегі орман шаруашылығының қажеттері үшін берілген,
орман өсімдіктері өспеген жер учаскелері.
3)Халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды қүбырлардың
және басқа желілік қүрылыстардың белдеулеріндегі он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелері жатады.
Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының жер тұралы заң актісіне
сәйкес орман өсіру үшін нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттік емес заңды
түлғаларға жеке меншікке немесе үзақ мерзімді жер пайдалануға берілген
жерлерде, солардың қаражаты есебінен жасалған, ені он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан астам қолдан өсірілген ормандар, агроорман-
мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялык екпелер жатады..}
Орман қоры және орман қорының жері деген үғымдар өзара тығыз
байланыста, сонымен қатар олардың бір бірінен айырмашылықтары бар. Орман
кодексінің 8 бабына сай орман қорының жерлері мемлекеттік және жекеше орман
қоры жерлеріне бөлінеді. Мемлекеттік орман қорының жерлеріне табиғи түрде
ағаш өскен, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қолдан ағаш өсірілген және
ағаш өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын
жүргізетін мемлекеттік ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берілген жерлер
жатады. Орман қорына мыналар кірмейді:
1) мемлекеттік орман қорының жерінен тыс орналасқан жекелеген ағаштар
және көлемі 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерлердегі бұта өсімдіктер;
2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елді
мекендер шекарасы шегіндегі жасыл желектер;
3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелеріндегі ағаштар мен
бұталар кірмейді.
Қазақстан Республикасындағы барлық ормандар қорғалуға жатады. 44 бапқа
сай Қазақстан Республикасындағы барлық орман су күзету, егіс-топырақ
қорғау, гендік, санитарлық-гигиеналық, сауықтыру және өзге де пайдалы
функцияларды атқаратын қорғаныштық орман болып табылады.
Ормандардың атқаратын функцияларының басымдықтарына қарай мемлекеттік
орман қоры:
- ерекше қорғалатын орман аумақтары, оның ішінде: биосфералык түрлері
мен қорық-сепортерлерді қоса, мемлекеттік табиғи қорықтар ормандары;
мемлекеттік үлттық табиғи саябақтар ормандары; мемлекеттік табиғи
резерваттар ормандары; мемлекеттік табиғи саябақтар ормандары; мемлекеттік
қорық аймақтары ормандары; табиғаттың мемлекеттік орман ескерткіштері;
орманның гендік резерваттарын қоса, ғылыми маңызы бар орман учаскелері; аса
кұнды орман алқаптары; жаңғақ кәсіпшілігі аймақтары; орман-жеміс екпелері;
аса биік тау ормандары;
- мемлекеттік қорғаныштық орман белдеулері;
- қала ормандары мен орманды саябақтар;
елді мекендердің және емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймақтары;
- эрозияға қарсы ормандар;
- өзендер, көлдер, су қоймалары мен басқа да су
объектілері жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулері;
- халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдары, каналдар, магистральдық қүбырлар мен басқа
да желілік құрылыстардың бөліп берілген белдеулеріндегі қорғаныштық
екпелер;
- халықаралық және республикалық маңызы бар
ортақ пайдаланудағы темір жолдар мен автомобиль жолдары бойындағы
қорғаныштық орманды белдеулер;
- егіс-топырақ қорғаныштық ормандар санаттарына бөлінеді. Халықаралық
және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы
- темір жолдар мен автомобиль жолдары бойынша қорғаныштык орманды
белдеулерге жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан темір жолдарға бөлінген
белдеулерге іргелес жатқан, темір жол төсемінен екі жаққа қарай бес жүз
метр шегіндегі орман және халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ
пайдаланудағы автомобиль жолдарына бөлінген белдеулерге іргелес жатқан,
жолдың ортасынан екі жаққа қарай екі жүз елу метр шегіндегі орман жатады.
Мемлекеттік орман қоры санаттарында орман пайдалануды
шектеудің мынадай режимдері белгіленеді:
- қорық режимі - Кодексте айтылған жағдайларды қоспағанда, орман
пайдаланудың барлық түрлеріне, оның ішінде ағаштарды кесуге тыйым
салынады;
- тапсырыс режимі - басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге (ағаш
кесудің өзге түрлері Кодексте айтылған жағдайларда ғана жүргізілуі мүмкін),
шайыр мен ағаш шырындарын, қосалқы сүрек ресурстарын
дайындауға, шөп шабу мен мал жаюға тыйым салынады;
- шектеулі шаруашылық қызметінің режимі - басты мақсатта
пайдалану үшін ағаш кесуге (ағаш кесудің өзге де түрлері осы Кодексте
айтылған жағдайларда ғана жүргізілуі мүмкін), шайыр мен
ағаш шырындарын, қосалқы сүрек ресурстарын дайындауға тыйым салынады.
Орман қорының әлеуметтік-экологиялық, экономикалық құндылығы, оның
қоршаған ортаның сапасын жақсартуға белсенді түрде қатысатын күрделі
экологиялық кешен ретіндегі, су корғайтын, қорғаныш, санитарлы-гигиеналық,
сауықтыру және басқа да көптеген пайдалы табиғи қасиеттерімен, экономиканың
бірқатар салалары үшін негізгі шикізат көзі ретінде атқаратын ролімен
анықталады.
1 сәуір 2004 жылы 539 санды Ормандарды сақтау және ормандық аумақтарды
көбейту жобасындағы Қазақстан Республикасы мен Халықаралық қайта құру және
даму банкісінің арасындағы грант бөлу ратификациясы тұралы Қазақстан
Републикасының заңы қабылданды [14]. Бұл заң және Орман кодексінің 64
бабына сай Қазақстан Республикасында барлық ормандар сақталуға және
қорғалуға жатады.
Орман қорын корғау жалпы мемлекеттік міндет және ол жаратылыстану-
ғылыми, биологиялық, орман-техникалық, орман-шаруашылық, химиялық, қүқықтык
және басқа да бірқатар әдістердің жүйесі арқылы іс жүзіне асырылады. Орман
қорын қорғауды қамтамасыз етуде қүқықтық-үйымдастыру-шылық шаралардың
әрдайым маңызы ерекше зор.
Орман қорын құқықтық қорғау - заңда бекітілген, орман қорын талан-
таражға салудан, заңсыз ағаш кесуден, зақымдаудан және басқа орман
талаптарын бұзудан, сондай-ақ орман аурулары мен зиянкестерінен қорғайтын,
оның ұтымды, сарқылмастай пайдаланылуы мен үлғайта өсірілуін қамтамасыз
ететін экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру, техникалық және басқа да
шаралар жүйесі.
Орман қоры күрделі экологиялық кешен ретінде көптеген үрпақтарға қызмет
етті және қызмет етеді. Сондықтан әрекет етіп отырған орман заңдарында
қарастырылған орман қорын қорғау, ең алдымен оны ұтымды, үздіксіз,
сарқылмастай пайдалануды қамтамасыз ету дегенді білдіреді. Қазіргі кезде
әрекет етіп отырған орман зандарының нормалары осы саладағы қатынастарды
реттеуге, орман заң бүзушылықты болдырмауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде табиғат объектісі және
қүқықтық қорғау объектісі болып табылатын орман қорын тек қорғау ғана емес,
сонымен бірге сақтау мәселелері де бекітілген.
Ормандарды күзету мен сақтаудың негізгі міндеттері мыналар жатады:
1) ормандағы өрттердің алдын алу, оларды дер кезінде байқап, жою
жөніндегі іс-шараларды жүргізу;
2) мемлекеттік орман қоры аумағындағы барлық жұмыс істейтін әрі сонда
орналасқан ұйымдардың, сондай-ак орманда болатын жеке
тұлғалардың ормандарда өрт қауіпсіздігі ережелері мен санитарлық
ережелерді сақтауын қамтамасыз ету;
3) орманды заңсыз ағаш кесуден, зақымдаудан, ұрлаудан және
Қазақстан Республикасының орман заңдарын басқадай бұзушылықтан
қорғау, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры жерлерін күзету;
4) орман пайдаланушылардың сүрікті түбірімен босату ережелерін және
орман пайдаланудың басқа да түрлері ережелерін орындауың қамтамасыз ету;
5) орман зиянкестері мен ауруларының ошақтарын дер кезінде
анықтау, олардың өсіп-көбеюін болжау және оларға қарсы күресу;
6) биотехникалық іс-шараларды жүргізу;
7) мемлекеттік орман қоры аумағында аң аулау мен балық аулау
ережелерін сақтауды камтамасыз ету.
8) мемлекеттік орман қорының күзетілуін, қорғалуын, ормандардың
молықтырылуын, ұтымды пайдаланылуын және орман өсіруді қамтамасыз ететін
басқа да іс-әрекеттер болып табылады.
Орман қорын ұтымды корғаумен, сақтаумен, үлғайта өсірумен және тиімді
пайдаланумен байланысты қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу үшін, орманды
басқа ағаш екпелерінен айыру керек. Орманды орман емес ағаш екпелерінен,
бірінші параграфта айтылған, оның негізгі үш: экологиялық, аумақтық және
есеп-тіркеу белгілері бойынша айырамыз.
Бірақ, Орман кодексінде бірқатар, мысалы қорық аумағында өсетін қорық
ормандарының, қала аумағында өсетін қалалық ормандардың аумақтық белгілері
ормандардың жалпы белгілеріне қарама-қайшы келеді, себебі, жоғарыда айтып
кеткеніміздей, орман Орман қорын күкықтық қорғау, орман заңдарында
бекітілген оның қағидалары негізінде жүзеге асырылады.
Орман қорын қүқықтық қорғауды қамтамасыз етуде орман қатынастарын
реттеуде басшы бастама болып табылатын қағидалар жүйесінің болуы аса
маңызды.
Орман заңдарының қағидалары жалпы қүқыық қағидаларынан туындайды және
республиканың орман саясатының негізін құрайды, олардың негізінде орман
қорын құқықтық қорғау шаралары белгіленеді.
Орман қорын қорғаудың құқықтық қағидалары дегеніміз - орман қоры
ресурстарын ұтымды, көпжақты, толық пайдалану кезінде, орман қорын үздіксіз
және саркылмастай пайдалануды, дер кезінде орман қорын жаңартуды, оның
өнімділігін арттыруды, сапалық жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін орман
қорын қорғаудың бастамалары. Жоғарыда айтылғанды қорыта отырып, орман қорын
қорғаудың мынандай негізгі қағидаларын атап көрсетуге болады:
1) ормандардың климаты реттейтін, орта түзетін, егіс-топырақ қорғау, су
сақтау және санитарлық-гигиеналық функцияларды орындайтын жалпы мемлекеттік
мәнін мойындау;
2) орманды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын
тұрақты ұлғайту);
3) ормандардың, табиғи-қорық қорық объектілерінің, мәдени және тарихи
мұраның биологиялық әралуандығын сақтау;
4) ормандарды көп мақсатқа пайдалану;
5) орман ресурстарын үтымды, үздіксіз, сарқылмайтындай етіп
пайдалану;
6) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен
орман өсіру саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау;
7) басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу мен алынған сүреті қайта
өндеуді жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануді реттеу функцияларының
ара жігін ажырату;
8) Қазақстан Республикасының орман заңдарын бұзудан келтірілген
залалдың орнын толтыру;
9) орман ресурстарын ақылы пайдалану;
10) орман қорының жай-күйі туралы ақпараттың қол жетімділігі;
11) халықтың және қоғамдық бірлестіктердің орман қорын күзетеге және
қорғауға қатысу принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызу, бір санаттан екінші санатқа
ауыстыру, сондай-ак орман пайдалануға тыйым салынатын немесе ол шектелетін
ерекше қорғаныштық учаскелерге бөлінуі мемлекеттік экологиялық сараптаманың
оң қорытындысы болған кезде орман орналастыру материалдары және (немесе)
арнайы зерттеулер негізінде оның экологиялық және әлеуметтік-экономикалық
маңызына қарай жүргізіледі. Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызуды,
сондай-ақ бір санаттан екінші санатқа ауыстыруды Қазақстан Республикасының
Үкіметі жүргізеді.
Ерекше қорғалатын учаскелер басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу
ережелеріне сәйкес орман орналастыру немесе арнайы зерттеулер кезінде
бөлінеді.
Тиімді орман қорын пайдалануды үйымдастыру - орман қорын қүқықтық
қорғауды қамтамасыз етудің маңызы зор жақтарының бірі. Тиімді пайдалану
дегеніміз - жоғарыда айтып кеткеніміздей, орман қорын мемлекет бекіткен
мақсаттарға сай анақүрлым нысаналы, толық, кешенді пайдалану.
Орман қорын пайдалану процессінде орман қорын корғаудың қүқықтық
әдістері, ең алдымен, басты мақсатта жөне қосымша орман пайдалануды жүзеге
асыру тәртібін реттеумен, орман пайдалану қүқығының пайда болу және оны
тоқтату негіздерін бекітумен байланысты.
Орман қорын қорғау нормалары орман заңдарын бұзудың алдын-алатын
ережелерді бекітумен сипатталады және бұл орман қорын қорғау нормаларының
арнайы функциясы болып табылады. Өзінің мазмүнына қарай нормалар қандай да
бір әрекеттерді жасауға тыйым салады немесе керісінше, белгілі бір
әрекеттерді жасауға міндеттейді.
Орман қорын қорғау актілерін сараптай отырып, орман қоры ресурстарына
зиян келтіретін әрекеттерді немесе әрекетсіздіктерді жасауға тыйым салатын
нормаларға тоқтала кетейік. Орман кодексінің 27 бабына сай орман қорының
жай-күйіне әсер ететін көсіпорындарды, ғимараттар мен басқа объектілерді
орналастыру, жобалау, салу немесе пайдалануға беру кезінде, сондай-ақ жаңа
технологиялық процестерді енгізу кезінде орман қорына теріс әсер ететін
сарқынды судан, өнеркәсіп және коммуналдық-тұрмыстық шайындылардан,
қалдықтардан және қоқыстардан орман қорын сақтауды қамтамасыз ететін
шараларды көздеуге, жүзеге асыруға тиіс. Орман қорының жай-күйіне зиянды
әсердің алдын алатын қүрылғылармен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды,
цехтарды, көлік жолдарын және басқа объектілерді пайдалануға беруге тыйым
салынады. Орман кодексінің 48 бабына сай есепті кеспеағаш шегінен артық
мөлшердегі сүрек дайындауға, сондай-ақ өскелең екпелерді кесуге тыйым
салынады. Кодекстің 51 бабында қабық және ағаш көгерішін дайындау
мақсатымен өсіп түрған ағаштарды кесуге тыйым салынған. Бүл нормалар
азаматтардың, косіпорындар мен үйымдардың орман қорын пайдалану қүкығының
пайда болу негіздеріне байланыссыз қолданылады.
Бірқатар орман қорын қорғау нормалары мекемелер мен үйымдарға және
азаматтарға орман қорын және оның өнімдерін пайдалану кезінде белгілі бір
заңмен қарастырылған әрекеттерді жасауға рұқсат берумен сипатталады. Мысал
ретінде, 19 қантар 2004 жылы 53 санды Мемлекеттік орман қорының
учаскілерінде орман және орман өсіруді қорғау және күзету нормативтері мен
нормаларын бекіту тұралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы [15].
Орман кодексінің 37 бабын алуға болады. Онда орман қорын
пайдаланушылардың рұқсат етілген құжаттарда көрсетілген көлемде орман
пайдалануларын жүзеге асыруға; жол салуға, орман өнімдерін жинау үшін алаң
жабдықтауға, өндірістік, шаруашылык және әлеуметтік-тұрмыстық мақсаттағы
құрылыстар салуға, сүрек және басқа орман қоры өнімін ұқсату үшін
қүрылғылар мен жабдықтар орнатуға, олардың орналасу орнын орман
иеленушілермен келісе отырып, көлік түрақтарын жасауға құқықтары бар.
Негізгі орман пайдалану болып табылатын сүрек дайындауды жоспарлау
есепті кеспеағаш негізінде жүргізіледі. Есепті кеспеағашты -басты мақсатта
пайдалану үшін ағаш кесу тәртібіндегі жыл сайынғы ағаш дайындау нормасын -
орман орналастыру кезінде орманды үздіксіз және сарқылмастай пайдалану
қағидасына сүйене отырып, орман иелігінің қайсысы бойынша ұзақ мерзімге
арнап белгіленеді. Аудан, облыс пен республика бойынша ол орман
иеліктерінің есепті кеспеағаштарының жиынтығы ретінде белгіленеді. Есепті
кеспеағашты Қазақстан Республикасының орман шаруашылығын Таулы ормандарда,
жазық жерлердегі ормандарда басты мақсатта ағаш кесу тәртібін реттеу
мақсатында 1996 жылы 6 қаңтарда Қазақстан Республикасының Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген 22 санды Қазақстан Республикасының таулы
ормандарында басты мақсатта өсіп тұрған ағашты босатудың, 1995 жылы 13
қаңтарда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулысымен
бекітілген 48 санды Қазақстан Республикасының жазық жерлеріндегі
ормандарда және шағын адырды ормандарында басты мақсатта пайдалану үшін
ағаш кесудің Ережелері қабылданды [16].
Ормандарды жанама мақсатта пайдалану жалпы орман қорғау нормаларымен,
жеке қаулылармен және орман шаруашылығының инструкцияларымен реттеледі.
Орман кодексінің 52 бабында: жабайы жемістер, жаңғақтар, саңырауқүлақтар,
жидектер, емдік өсімдіктер мен техникалык шикізат, ағаш шырынын дайындап,
жинау, ара ұялары мен омарталар орналастыру орманды ортаға залал келтірмей
жүзеге асырылуға тиіс - делінген.
Ормандарда шөп шабу мен мал жаю тәртібі 1993 жылы 14 қазанда Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинетінің Қазақстан Республикасының орман
қоры аумағында шөп шабу мен мал жаю Ережесімен реттеледі [17].
- мақсатымен Орман кодексінің 41-бабына сай орман пайдаланудың
шектелген тәртібі бекітілген. Сөйтіп, қорықтардың, үлттық және тарихи-
табиғи парктердің, табиғат ескерткіштері ормандарында, қорықтық аймақтарда,
ғылыми маңызы бар ормандарда, орманды парктерде, жаңғак кәсіпшілігі
аймақтарының ормандарында, жеміс ағаш екпелерінде, қала ормандарында, жасыл
аймақтардың орманды парк бөліктерінде, сумен жабдықтау көздерін санитарлық
сақтау аймақтары бірінші және екінші белдеулерінің ормандары мен
курорттарды санитарлык сақтау округтері бірінші және екінші аймақтарының
ормандарында, мемлекеттік орман белдеулерінде. Эрозияға қарсы және биік
таудағы ормандарда, ерекше құнды орман алқаптарында, өзендер, көлдер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының орман қорын
қорғау және пайдалану саласындағы қазіргі жағдай жан-жанты құқықтық
зерттелуді қажет етеді.
Қазақстан әлемнің орманы аз елдердің қатарына жатады. Мемлекеттік
орман қорының жалпы ауданы 26464,2 мың га. Орман орналасқан аумақ 12374,1
мың га, олардың ішінде 896,7 мың га – қолдан отырғызылған ормандар.
Қазақстанның орманды аумағы 4,5% құрайды.
Негізгі орман ағаштарын жас мөлшеріне байланысты топтастырып
орналастыруды талдау орта жастағы ағаш егістерінің мөлшерінің көптігін
көрсетеді - 3029,3 мың га (33%), қураған - 2886,2 мың га (31%). Пісіп
жетілген ағаш егістіктері - 2014,1 мың га (22%), ал жас ағаш егістері -
1331,1 мың га (14%) құрайды. Мұндай таралым антропогендік әсер етуінің
салдарын, ормандардың өсу жағдайының қолайсыздығы, ормандардағы табиғи
жолмен жаңаруының бәсең жүруін көрсетеді.
Шырша ормандарын кесу, 1996 - 2002 жылдардағы Шығыс Қазақстан,
Ақмола, Алматы және Қостанай облыстарында болған ірі орман өрттері ағаш
сүрегінің қорларын азайтты және ормандар қоғаушылық және су қорғаушылық
қасиеттерін жоғалтты, олардың санитарлық жағдайын нашарлатты.
Соңғы он жылдықта Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарында Ертіс
жағалауының орман алқаптары - 162,4 мың гектарға, 16,8 млн. куб. м. ағаш
қоры азайды [1].
Ертіс жағалауының 1,8% - ленталы қарағай орманы. Ленталы ормандар,
аралдық қарағай ормандары сияқты, мұз дәуірінің қалдық ормандары болып
саналады және шығуы жағынан ерекше. Олар ерекше қорғалатын ормандар
мәртебесіне ие.
Бірақ, орман алқаптарының аз мөлшеріне қарамастан, бүгінгі таңда
Қазақстан ТМД елдерінің ішіндегі ең ірі орманмен жабдықтаушының бірі.
Орманды ағашты сатудан пайда түсіру (ғалымдардың мәліметтері бойынша
пайда өсіп тұрған орманның 5-7 % құрайды) мақсатында кесуге жол бермеуіміз
керек және тұрғындарды таза ауа мен таза суды пайдалану құқығынан
айырмауымыз қажет. Өйткені, ормандар ауаны тазартып өзге табиғат
объектілеріне жағымды әсер етеді.
Ормандар тек кесіп алу нәтижесінде ғана жойылмайды.
Орман өрттерінің ауданы күрт өсіп кетті, тек 1997 - 2002 ж.ж. өзінде
500 мың гектар орман алқабы өртке шалдыққан. ҚР орман қорының аумағында
2004 жылы 1315 орман өрт жағдайлары тіркелінген. Өртке шалдыққан аумақ
59570 га құрайды. Егер ауылшаруашылығында еңбектің нәтижесін бір жыл
ішінде алсақ, ал орман шаруашылығында шырша орманын өсіру үшін 100 – 120
жыл қажет. Осы саладағы экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты
мемлекет тарапынан және қоғам тарапынан керекті шаралар қолдану қажет.
Орманды пайдалану және қорғау саласындағы мәселелер оларды қорғауды
күшейтумен ғана шектелмейді, оларды баптап өсіру керек.
Қазақстанның кең аумағын есепке ала отырып (272,49 млн. км 2),
мемлекеттің ормандарын өсіру үшін бір пайызына 2724,9 мың. га. ауданына
ағаш отырғызу керек. Кейінгі алпыс жыл ішінде республика аумағында 1025,9
мың га. орман алқаптары қолдан өсірілген.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарында 65 га. ауданында орман
питомниктерін қалпына келтіру қажет, облыстық атқару органдардың
қарамаңындағы орман мекемелерінің, сонымен қатар 2835 гектерға дейін орман
питомниктерін қалпына келтірілуі тиіс.
Ормандарды қалпына келтіру ағаштарды себу мен отырғызу арқылы, сонымен
қатар ормандардың табиғи түрде жаңаруына тиімді жағдай жасау арқылы жүзеге
асырылады. Орманның табиғи жолмен жаңаруына көмектесу - шаруашылық
құндылығы бар жас ағаштардың өсуін қорғау және тұқымдардың өсуіне жағдай
жасау мақсатында топырақты ішінара құнарландыру жолымен жүзеге асырылады.
Ормандарды қалпына келтіру мәселесі орманды өсірудің табиғи және жасанды
жолдарының ғылыми негізделген қатынасын анықтауға байланысты шешімін
табады. Осы мақсаттарда ағаш кесуге байланысты талаптар қатаңдатылған.
Мемлекет осы мәселелердің әртүрлі шешу жолдарын қарастырады, соның ішінде
даулы жолдарды да, өйткені кейбіреулері меншіктің конституциялық негіздерін
бұзады. Орман кодексінің өзінде, бірқатар бағдарлама құжаттарында ҚР
Конституциясына қайшы ұсыныстар орын алған: орман мөлшерін жеке меншік
учаскелерінде өсіру арқылы көбейту.
Мысалы, 2005-2007 жылдарға арналған Жасыл ел Бағдарламасында мына
жағдайлар көрініс тапқан:
Көгалдандыру жұмыстарын қамтамасыз ету бағыттарының бірі жеке орман
питомниктерін қалыптастыру.
Жеке орман қорын дамыту республикадағы ормандарды көбейтудің бір жолы
болып табылады. Жеке орман қорының ауданының мөлшерін анықтау мақсатында
қолдан өсірілген ормандар алып жатқан жерлерді, агроорман мелиоративтік
көшет егістер, жеке меншікке берілген немесе орман өсіру үшін ұзақ уақытқа
жер пайдалануға берілген жерлерде жеке және мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың есебінен арнайы мақсатқа арналған плантациялық көшет егістерді
есепке алу жоспарланып отыр.
Жеке орман қорын өсіру үшін, облыстар мен аудандарда мемлекеттік
меншіктегі босалқы жерлер өзге де жер санаттарынан жер учаскелерін беру
мүмкіндіктері анықталады.
Сонымен қатар, жеке орман қорын дамытуды ынталандыру мақсатында жеке
және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға жеке орман алқаптарын өсіру үшін
несие және өзге де жеңілдіктер мәселері туралы заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар енгізіледі.
8 шілде 2003 жылы Қазақстан Республикасының Орман кодексі қабылданды,
ол мемлекетімізде орман қатынастарының дамуының жаңа кезеңін ашты.
Бірақ, аталған кодекс қазіргі күнге дейін дауласу пәні болып табылады.
Кейбір ережелері Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келеді,
көп нормалар, соның ішінде Қазақстан Республикасының орман қорына жеке
меншік құқығына байланысты нормалар орман жағдайын жақсарта алмайды және
республикадағы қалған ормандарды заңды түрде жоюға алып келеді деген ой
пікірлер қалыптасқан. Қазіргі күнге дейін Қазақстан Республикасының орман
заңдылығындағы орман қорының түсінігі және оның құрамдас бөліктерінің
түсінігі дұрыс емес және заң әдебиетінде де Қазақстан Республикасының
орман қоры деген ұғымға бірынғай анықтама берілмеген. Орман заңдылығында
Қазақстан Республикасының орман қорына меншік құқығы жалпы сипатталған. Жер
учаскелерінің жеке меншік иелерінің орман өсіруге қатысуларының нақты
құқықтық негіздері көрсетілмеген.
Орманға заттық құқықтар жүйесінде ормандарға жеке меншіктің орнын заң
негізінде анықтау және теориялық негіздеуді қажет етеді. Сонымен қатар,
орман қорына жеке меншіктің заңды бекітілуіне қарамастан, оны жүзеге асыру
механизмі де теориялық және тәжірибелік жақтарына зерттеле отырып,
жетілдірілуі керек.
Орман қорына меншік құқығы мәселелеріне арналған ғылыми жүмыстардың
көпшілігі Кеңес Одағы кезеңінде жазылғанын айта кеткен жөн. Сонымен қатар,
егеменді Қазақстан жағдайында қоғамдық қатынастарының дамуы осы мәселені
жаңаша қарастыруды талап етеді. Саяси құрылыстың, заңдылық базаның және
орман қорғау мәселесі ормандарға меншік мәселесін жаңаша қарастыруды талап
етеді, азаматтарға және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға ормандарға жеке
меншік құқығын беру керек пе?
Аталмыш жұмыста, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі заңдылығы,
жаңа Орман кодексі негізінде Қазақстан Республикасының орман қорына жеке
меншік қатынастарын қалыптастыру мәселесі қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан Республикасының орман қорына меншік
қатынастарын құқықтық реттеу бүгінгі таңда орман құқығының теориясы және
оны тәжірибеде қолдану жағынан да жалпы көзқарас бойынша қанағаттанарлық
деп есепетеліне алмайтындығымен түсіндіріледі. Ішкі мемлекеттік заңдылықтың
ақтаңдақтары, қарастырылған мәселе бойынша кешенді ғылыми зерттеулердің
жоқтығы, зерттеу тақырыбын таңдауды негіздеді, жұмыстың мазмұнын және
құрылымын, міндеттерін, мақсаттарын анықтады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан-2030 деп
аталатын бағдарламасында: Қазақстан 2030 жылы мөлдір суы және таза ауасы
бар, жасыл мемлекет болуы керек,- деп атап корсетті. Осы міндетті жүзеге
асыру үшін 2030 жылға дейінгі республикамыздың орман қорының тұрақты даму
Стратегиясы және 1998-2000 ж.ж. арналган жоспар кабылданды. Стратегияның
негізгі міндеті еліміздің аумағындағы ормандарды 5,1% арттыру [1].
Бүгінгі күні республикамыздың 11439,8 мыңға немесе жалпы аумақтың 4,2%
ормандар алып жатыр, оньң 50% шөлді далаларды эрозиядан сақтайтын сексеуіл
ормандар қурайды [2]. Орман қоры жерінің жалпы көлемі 26216,4 мың га .
Табиғи орман алқаптары 12427,8 мың га, ал жасанды орман алқаптары 901,1 мың
га. Орманды өңірі Қазақстан аумағының 4,6 % құрайды [3].
Орман қоры озіне тән табиғи қасиеттеріне байланысты, адамдардың өмірлік
мүдделері мен тығыз байланысты экологиялық, экономикалық және мәдени-
сауықтыру кызметтерін атқарады.
Ол қолайлы қоршаған ортаны қалыптастытруға белсенді түрде қатысатын
табиғи объект.
Орман қорының өсімдік, жануарлар дүниесінің, жер және су ресурстарын
бір бүтін табиғи кешен етіп біріктіруі, оның экологиялық қызметінің негізгі
сипаттамасы болып табылады.
Орман қоры климатты реттейтін, топырақты эрозиядан, тұзданудан
қорғайтын, су қорғаныш,санитарлы-гигиеналық, сауықтыру қызметтерін
атқарады, ауаны өндіріс қалдықтарынан тазалайды, өсімдіктердің,
жануарлардың, құстар мен әртүрлі жәндіктердің өмір сүретін мекені болып
табылады. Планетамыздың фотосинтез өнімінің 40% орман қоры қалыптастырады.
Қорғаныш ормандар жел жылдамдығын 35-40% кемітеді, ыстык куні ауа
температурасын 6-8 градусқа төмендетіп, оның ылғалдылығын 9-10 есе
арттырады, сондай-ақ қорғаныш ормандар қоршаған ортаны кұм мен шаннан
сақтайды. Су қорғайтын ормандар өзен, көл, өзендердің су режимін реттейді.
Ормандар құрғақшылықпен күресудің анағурлым тиімді, ал кейбір жағдайда
жалғыз мүмкіндік болып табылады
Орман қорының жағдайының күрт нашарлауына, сондай-ақ еткен уақыттың
қателіктері: табиғат пайдалану саясатының кемшіліктері, шапшаң қарқынды
шаруашылық жүргізу, табиғат ресурстарын пайдалануда ғылыми негіздерді
ескермеу, себеп болып отыр. Көп жылдар бойы елімізде орман қорының
көпнысаналы мақсатына қарамастан, ол ең алдымен ағаш шикізатының негігі
қайнар көзі ретінде пайдаланылып келді. Орман қорының экологиялық максаты
дұрыс бағаланбай, оны бір жақты пайдалану нәтижесінде, орман қорына орны
толмас зиян келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Орман құкықтық қорғау саласындағы
теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер ғалымдардың назарын өзіне
аударып келеді. Қазақстан ғалымдары бұл мәселелері зерттеуге зор үлес
қосқаны баршаға мәлім. Мәселен, С.Б. Байсаловтың, Д.Л. Байдельдиновтың,
Ә.Е. Бектурғановтың, Ә.Е. Ереновтың, Абдраймовтың, А.С. Стамкуловтың, Н.Б.
Мухидиновтың, Ж.Т. Холмуминовтың, Н.С. Баймбетовтың, Г.Тілешованың
еңбектерінде осы мәселелерге қатысты құнды ұсыныстар мен қорытындылар
енгізілген.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасында орман ресурстарын
пайдаланғаны үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелерін зерттеу болып
табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі мен пәні Қазақстан Республикасындағы орман
ресурстарын пайдаланғаны үшін орман билеті мен ағаш кесу билетін алғаны
үшін ақы төлеу саласындағы қоғамдық қатынастар көрініс табады.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін автор келесідей міндеттерді
ұсынады:
- Қазақстан Республикасында орман қорының құқықтық қорғау объектісі
ретінде құқықтық тұрғыдан анықтамасын анықтау және оның жалпы
ерекшеліктерін анықтау;
Қазақстан Республикасында орман қорын мемлекеттік басқару түсінігін
анықтау және орман қорын мемлекеттік басқару органдарының құқықтық
мәртебесін анықтау;
Қазақстан Республикасында орман қорын пайдалану құқығына негіз болып
табылатын ағаш кесу билеті мен орман билетінің ара-қатынасын анықтау;
Орман заңдарын бұзғаны үшін кұқықтық жауапкершіліктің түсінігі және
түрлерін анықтап зерттеу.
Қорытынды бөлiмде зерттелiп отырған мәселе туралы жекеленген ой-
пікірлер мен қорытындылар, тұжырымдамалар жасалынған.
Қорғауға үсынылып отырған тұжырымдар. Еңбекте нарықтық экономика
жағдайындағы қолда бар отандық және дамыған өркениетті елдердің
тәжірибелері ескеріле отырып, зерттеудің жаңалықтары мен қорғауға ұсынылып
отырған мынадай қорытындылар жасалған:
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыста жасалған тұжырымдық қорытындылар,
ұсыныстар мен нұсқаулар қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті ғылыми
тұжырымдау тұрғысындағы экологиялық құқық теориясын тереңдетеді және одан
әрі дамытады.
Жұмыстың көлемі мен кұрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған кайнар көздердің тізімінен тұрады.
1. Орман қорын құқықтық қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1 Орман қоры құқықтық қорғаудың объектісі ретінде
Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман
өсiмдiктерi өспеген, бiрақ орман шаруашылығының қажеттерiне арналған орман
қоры жерлерi Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрi - орман қоры)
құрайды. Орман қоры мемлекеттiк және жекеше орман қорларынан тұрады.
Мемлекеттiк орман қорына:
1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерiндегi (орманды және ағаш
өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар;
2) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар, сондай-ақ мемлекеттiк орман
қоры жерлерiндегi орман шаруашылығының қажеттерi үшiн берiлген, орман
өсiмдiктерi өспеген жер учаскелерi;
3) халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы
темiр жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды
құбырлардың және басқа желiлiк құрылыстардың белдеулерiндегi енi он метр
және одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелерi жатады.
Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының жер тұралы заң
актiсiне сәйкес орман өсiру үшiн нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттiк
емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер пайдалануға
берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен жасалған, енi он метр және
одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қолдан өсiрiлген ормандар,
агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер
және бюджет қаражаты есебiнен отырғызылған агроорманмелиорациялық екпелер
жатады.
Орман қорына:
1) мемлекеттiк орман қорының жерiнен тыс орналасқан жекелеген ағаштар
және көлемi 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерлердегi бұта өсiмдiктер;
2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елдi мекендер
шекарасы шегiндегi жасыл желектер;
3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелерiндегi ағаштар мен
бұталар кiрмейдi
Орман қорына меншiк құқығы:
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк орман қоры мемлекеттiк
меншiк объектiлерiне жатады және республикалық меншiкте болады.
2. Жекеше орман қоры учаскелерiн иеленудi, пайдалану мен оған билiк
етудi, осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiне
сәйкес, жекеше орман иеленушiлер жүзеге асырады.
Орман қорының жерлерi :
1. Орман қорының жерлерi мемлекеттiк және жекеше орман қоры жерлерiне
бөлiнедi.
2. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiне табиғи түрде ағаш өскен,
мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен қолдан ағаш өсiрiлген және ағаш
өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын жүргiзетiн
мемлекеттiк ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берiлген жерлер жатады.
3. Жекеше орман қорының жерiне Қазақстан Республикасының жер тұралы
заң актiсiне сәйкес орман өсiру үшiн нысаналы мақсатта жеке және
мемлекеттiк емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер
пайдалануға берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен қолдан ағаш
өсiрiлген, агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық
екпелер және бюджет қаражаты есебiнен отырғызылған агроорманмелиорациялық
екпелер өсiрiлген жерлер жатады.
4. Мемлекеттiк орман қоры жерлерiнiң шекарасы жерге орналастыру
жұмыстарын жүргiзу кезiнде орман орналастыру материалдарының негiзiнде
белгiленедi және нақтыланады.
5. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiн сатып алу-сату, кепiлге беру
және басқа мәмiлелер жасасу арқылы иелiктен шығаруға жол берiлмейдi.
6. Орман қорының жерлерiн беру, алып қою және пайдалану тәртiбi осы
Кодекспен, Қазақстан Республикасының жер және азаматтық заңдарымен
айқындалады.
Орман ресурстары сүрек қорынан, шайыр мен ағаш шырындарынан, қосалқы
сүрек ресурстарынан, жабайы өсетiн жемiстерден, жаңғақтардан,
саңырауқұлақтардан, дәрiлiк өсiмдiктер мен техникалық шикiзаттан, орман
қорында болатын, жинақталатын және өндiрiлетiн өзге де өсiмдiк пен мал
өнiмдерi қорынан тұрады. Орманның өсiп тұрған кезiнде өзiне тән экологиялық
және әлеуметтiк мәнi бар функциялары (оттегiн бөлiп шығару, көмiр қышқыл
газын бойына сiңiру, топырақты су және жел эрозиясынан сақтау, топырақтың
жоғары қабатындағы ылғалды iшкi қабатына тарту, бальнеологиялық және климат
реттеушiлiк қасиеттерi) оның пайдалы қасиеттерiне жатады.
Орман қоршаған ортаны жүйесінде экологиялық қызметтер жузеге асырады.
Онымен қатар, орман бірқатар экономикалық қызметтер атқарады. Ол қоғамның
материалдың қажетін қамтамасыз ететін, соның ішінде ағаш өнімдерінің,
дәрілік өсімдіктердің аса маңызды қайнар көзі.
Ал енді орманның мәдени-сауықтыру кызметтеріне тоқталатын болсақ, орман
қоры адамның денсаулығын сауықтыру мақсатында, демалыс орны ретінде,
халықтың эстетикалық қажетін өтеу үшін пайдаланылады. Орман қорының осындай
қызметтері, оның негізгі ағаш өнімдерінің қайнар көзі ретіндегі және басқа
да экономикалық қызметтерінен еш кем емес, қайта орман қорының экологиялық-
қорғаныш қызметтері оның экономикалық қызмет-терінен әлдеқайда маңызды
екені ғалымдармен дәлелденіп отыр.
Алғашқы орман отырғызу біздің елімізде өткен ғасырдың аяғында басталды.
Орман шаруашылығының кешенді дамуы, республикамызда, әсіресе, соғыстан
кейінгі жылдары, яғни Совет Үкіметінің тұсында шапшан күшейді. Орман
шаруашылық кәсіпорындарының еңбеккерлерімен 1,3 млн. га орман ағаштары
отырғызылды. Бірнеше ондаған жылдар бойы жүргізілген орман шаруашылығы
саласындағы еңбектің нәтижесінде республикамыздың орман қоры қалыптасты.
1991 жылы республикамыз өз егемендігін алғаннан кейін орман саласындағы
қатынастарды реттеу мақсатымен 1993 жылы 23 қаңтарда Қазақстан
Республикасының Орман Кодексі қабылданды [4].
Қазақстан Республикасы орман заңдарының міндеттері орман қорының
экологиялық және ресурс қуатын арттыру, орман қоры ресурстарын ұтымды және
сарқылмайтын етіп пайдалану, оны сақтау, қорғау және үлғайта өсіру
жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында орман қорын иелену, пайдалану, жүмсау
жөніндегі қатынастарды реттеу, орман қатынастары саласында заңдылықты
нығайту болып табылады. Қазіргі кезде республикамызда орман шаруашылығы
саласында бірқатар кәсіпорындар қызмет жасап жатыр. Олар: Қазақ орман
орналастыру кәсіпорны, Қазақ мемлекеттік жобалау-зерттеу институты,
Казгипролес, орман қорғау авиациялық базасы, Қазақстан Республикасының
орман-тұқым станциясы, екі аумақтық орман селекциялық орталықтары. Орман
шаруашылығын басқарудың республикалық органдары - Қоршаған ортаны қорғау
Министрлігі мен Орман жөне аң шаруашылық Комитеті. Бұл саланы ғылыми
қамтамасыз етуді ұлттық академияның агромелиорация және орман шаруашылық
ғылыми зерттеу институты жүзеге асырады.
Қазақстан экологиялық дағдарыстары ерекше шиелініске, орманы сирек
аумақ, сондықтан біздің республикамызда орман қорын қорғау ісіне ерекше
көңіл бөлінгені дұрыс. Бірақ бұл міндет бүгін ойдағыдай орындалмай отыр.
Соңғы сегіз ай ішінде елімізде 714 ірі табиғи өрттер тіркелген, олардың 673
орман қорында болған. Бүл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 0,4% көп. Ең
көп орман өрттері Шығыс Қазақстан облысында 161 оқиға (2198 га жерді
қамтыған), Қостанай облысында 102 оқиға (1725 га жерді қамтыған) , Ақмола
облысында 84 оқиға тіркелген. Бүрын сонды көрмеген өрттер биыл сондай-ақ
Жамбыл облысында болып өтті. Алдымен Қосқұдық ауданының 3200 га, одан кейін
Мойынқұм ауданының 1000 га сексеуіл ормандары өртке шалдықты [5].
Мемлекеттік орман қоры - орман құқығы мен орман заңдарының негізі, ол
құқықтық қорғаудың объектісі. Сондықтан оның түсінігін кеңінен ашып
қарастырудың маңызы ерекше зор. Мемлекеттік орман қорының құрамдас
бөліктерінің қүқықтық жағдайын анықтауда 1968 жылы 13 желтоқсанда
кабылданған ССРО және Одақтас республикалардың жер заңдарының Негізінің
маңызы үлкен болды. Негіздердің 4 бабына сай барлық жерлер біртұтас
мемлекеттік жер қорын құрады. Мемлекеттік жер қоры:
-ауылшаруашылық мақсатына арналған жер;
- елді-мекендер жері;
- өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де
ауыл шаруашылығына арналмаған жер;
- мемлекеттік су қорының жері;
- мемлекеттік орман қорының жері;
- босалқы жер деп бөлінді.
Жоғарыда жазылғаннан көріп отырғанымыз, орман мен орман қоры бір
түсінік емес, ал осы екі ұйымның қайсысы тар, қайсысы кең үғым екені де заң
әдебиетінде үзақ уақыт бойы талас туғызып келген мәселе. Л.И. Дембо орман,
орман қорына қарағанда кең үғым, өйткені орман қорын ормандардың тек
белгілі тәртіппен бекітілген бөлігі ғана қүрайды, - деді, ал О.К. Гусев:
Заң түрғысынан алғанда орман дегеніміз белгіленген тәртіппен орман деп
танылған, ағаш өсімдіктерінің жиынтығы. ССРОдағы барлық ормандар, табиғи
және қолдан өсірілген ормандар біртүтас мемлекеттік орман қорын қүрайды,
яғни орман қоры ормандардан қүралады, олай болса орман қоры орманға
қарағанда кең үғым - деп жазды [6]. Соңғы көзқарасты көптеген ғалымдар
қолдайды.
Өсімдіктер жиынтығы деген табиғи-ғылыми түсінікпен өзара тығыз
байланысты орманның заңдық түсінігін зерттегенде, оны флора,
өсімдіктер, орман емес табиғи өсімдіктер деген терминдермен
арақатынасын анықтау қажет.
Флора - белгілі географиялық кеңістікте өсетін, табиғи қалыптасқан
өсімдік түрлерінің жиынтығы. Әдебиетте кеңінен кездесетін өсімдіктер
түсінігінен флора түсінігін айыра білу керек. Бүгінгі таңда заң
әдебиетінде флора түсінігі қолданылмай, ол өсімдік түрлері деп жазылып жүр.
Осыған орай бір топ ғалымдар заңда флора терминін қолдануды және оның
заңдық түсінігін анықтап, бекітуді ұсынып отыр. Әсіресе, соңғы жылдары,
шаруашылық қызметтің табиғи ортаға әсерінің өсуінен өсімдіктердің түрлері
мен формалары едәуір азайып кетті, сондықтан генетика мен селекцияның
негізін құрайтын өсімдіктердің генетикалық қорын қорғауды күшейту қажет
болып отыр. Әдебиетте флораға төмендегідей заңдық түсінік берілген: белгілі
аумақта өсетін, қүқықтық режімі анықталған, өсімдіктердің табиғи формалары
мен түрлерінің жиынтығы флора деп аталады.
Ә.С. Стамқүлұлы өзінің 1995 жылы жарық көрген Қазақстан
Республикасының экология құқығы деген оқулығында: республикамыздың
аумағында 6000 жуық дәрілік қасиеті бар өсімдіктер өседі. Ал кызыл мия,
эфедра, сабын тамыр, алтын тамыр, ермен сияқты өсімдіктердің дүниежүзінде
теңдесі жоқ. Орманнан басқа табиғи өсімдіктердің алуан түрі бола тұрса да,
өсімдіктерді қорғау, сақтау және пайдалану туралы арнайы қабылданған заң
жоқ, - деп жазды [7, c. 34].
Біздің мемлекетте қорықтар мен заказниктер ұйымдастыру, құрып бара
жатқан немесе сирек кездесетін жекелеген өсімдіктерді, жануарларды қорғау
және сақтау мақсатында Қызыл Кітапқа енгізу туралы қаулылары, ұлттық
парктер, ботаникалық, дендралогиялық парктерді ұйымдастыру және олар
жөніндегі ережелер қабылдануына ерекше көніл аударылады.
Республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі
құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктерді қорғауды
қамтамасыз ету үшін 1995 жылғы 13 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Министрлер Кабинетінің 1258 санды қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы туралы Ереже кабылданды [8]. Қызыл кітап
республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып
кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің жай-күйі
туралы мәліметтерді, оларды зерделеу, қорғау, өсімін молайту және ұтымды
пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы бар негізгі құжат болып
табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы сонымен қатар жануарлар
мен өсімдіктер дүниесі мемлекеттік кадастрының кұрамдас бөлігі болып
табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлері Қазақстан Республикасынын бүкіл аумағында ерекше
қорғалуға алынады. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен басқа
жағдайда, бұл түрлерін аулауға, жинауға бүкіл республика аумағында тыйым
салынады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің жойылып кетуіне, сандарының азаюына және тіршілік
ететін ортасының нашарлауына әсер ететін әрекеттерге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар мен өсімдіктер деп
аталатын екі томнан түрады. Жануарлар мен өсімдіктер түрлерін сипаттау
тәртібін Қазақстан Республикасынын Қызыл кітабы жөніндегі тиісінше
зоологиялық және ботаникалық комиссиялар белгілейді. Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі зоологиялық комиссияның ережесі мен
күрамы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 8 ақпандағы 177 санды
қаулысымен бекітілді.
Еліміз аумағында сирек кездесетін жануарлар мен
өсімдіктерді қорғауда Қазақстан Республикасының биологиялық сан алуандық
тұралы Конвенцияны мақұлдауы және онда көзделген міндеттемелерді орындауды
үйымдастыру жөніндегі Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1994
жылғы 19 тамыздағы 918 санды каулысының маңызы зор [9]. Биологиялық сан
алуандықты сақтаудағы және биологиялық ресурстарды тиімді пайдаланудағы
жауапкершілікті, 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейрода өткен Біріккен Ұлттар
қүрамының қоршаған орта жөне даму жөніндегі Конференциясында Қазақстан
Республикасы Үкіметі атынан қол қойылған. Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетінің 1994 жылғы 19 тамыздағы қаулысына сай жануарлар мен
өсімдіктер дүниесінің сирек және жойылып кету қаупі бар түрлерін қорғау,
биологиялық сан алуандықты сақтау мақсатытнда осынау жануарлардың тіршілік
ететін жерлері мен өсімдіктердің жойылып кету қаупі бар түрлері мен
сұраптарының саны мен ареалдарын сақтауға, қорғауға және қалпына келтіруге
қатысты шараларды ұйымдастыру Экология және биоресурстар министірлігіне
жүктелді. Сондай-ақ экология және биоресурстар министрлігіне, облыстардың
әкімдеріне, мүдделі министрліктер мен ведомстволарға республика аумағында
биологиялық сан алуандықты сақтау мақсатында қорғалымдар, қорықтар, табиғи
үлттық парктер, генетикалык резерваттар және басқа да қорғалатын аумақтар
мен объектілер желісін үйымдастыру міндеттелді
Сахипов М.С. орманның заңының түсінігін былай деп анықтады:
белгіленген тәртіпте шектелген аймақта өсетін және мемлекет меншігін
қүрайтын ағаш өсімдіктерінің жиынтығы орман деп аталады [10].
Тілешова Г.Ж. пікірі бойынша орман шаруашылығын үйымдастыру және жүзеге
асыру, орман ресурстарын тиімді, кешенді пайдалану, орман қорын үлғайту
өсіру, оны сақтаумен, қорғаумен байланысты орман қатынастары, қоғамдық
қатынастардың ерекше кешенін қүрайды және бұл қатынастар өз табиғаты
жағынан біртұтас, өйткені олардың барлығының объектісі орман қоры, орман
шаруашылығы [33].
Орман күрделі экологиялық кешен. Ондағы барлық организмдер бір-бірімен
тығыз байланысты және осындай байланыс олардың тіршілігіне қажет.
Сондықтан, ормандарда ағаш-буталарды ғана қорғап, ал басқа өсімдіктерді
тиімді пайдаланбасақ, ормандардың экологиялық және ресурс қуатын арттыру
мүмкін емес. Орманды ағаш және басқа да өсімдіктер мен организмдердің
жиынтығы деп сипаттаған жөн. Заң әдебиетінде орманның жоғарыда айтылған
сипаттамасына қоса, оның тағы мынандай ерекше белгілері бекітілген:
- біріншіден, өзара тығыз әрекет ететін табиғи ресурстардың кешені
болып табылатын ормандарда, ағаш түрлерінің көп болуы, оны қоршаған ортаға
белсенді әсер ететін жүйеге айналдырды және бүл белгі орманның экологиялық
белгісі;
- екіншіден, ормандардың орман қорының жерінде өсуі, оның
аумақтық белгісі;
- үшіншіден, есеп кұжаттарында міндетті түрде тіркелуі, есеп-тіркеу
белгісі деп аталады.
Осы үш белгі ормандарды, орман емес ағаш өсімдіктерінен айыруға негіз
болады.
2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Орман кодексінде [11]
орман - ағаш пен бұта өсімдікткерінің және жанды табиғаттың басқа да
компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен деп анықталған. Автордың пікірінше,
орманға берілген осы анықтамада орманның экологиялық белгісі көрсетіліп, ал
оның аумақтық және есеп-тіркеу белгілері көрсетілмеген.
Ормандарды мемлекеттік меншіктің объектісі ретінде анықтайтын,
ормандардың және орман емес өсімдіктердің қүқықтық жағдайын реттейтін
қүқықтық нормаларда бүл белгілер басшылыққа алынуы керек.
1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың түрлері
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан кейін табиғи ресурстарды
пайдалану мен қорғау саласындағы қатынастар жаңа әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жағдайында дами бастады. Республикамыздың материалдық негізін
құрайтын барлык табиғи ресурстарға 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі тұралы заңымен [12], 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясымен [13]
мемлекеттік меншік қүқығы бекітілді.
2003 жылы 8 шілдеде орман саласындағы қатынастарды реттеу мақсатымен
Қазақстан Республикасының Орман кодексі қабылданды.
Кодекстің 6 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық
орман, сондай-ақ орман өсімдіктері өспеген, бірақ орман шаруа-шылығының
қажеттеріне арналған орман қоры жерлерІ Қазақстан Республикасының орман
қоры (бүдан әрі орман қоры) қүрайды.
Орман кодекстің жаңалығы орман қорын екі топқа бөлу, яғни мемлекеттік
және жекеше орман қорларына. Кодексте олардың анықтамасы мен мазмуны
көрсетілген.
Мемлекеттік орман қорына мыналар жатады:
1)ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріндегі (орманды және ағаш
өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсірілген ормандар;
2)табиғи және қолдан өсірілген ормандар, сондай-ақ мемлекеттік орман
қоры жерлеріндегі орман шаруашылығының қажеттері үшін берілген,
орман өсімдіктері өспеген жер учаскелері.
3)Халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды қүбырлардың
және басқа желілік қүрылыстардың белдеулеріндегі он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелері жатады.
Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының жер тұралы заң актісіне
сәйкес орман өсіру үшін нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттік емес заңды
түлғаларға жеке меншікке немесе үзақ мерзімді жер пайдалануға берілген
жерлерде, солардың қаражаты есебінен жасалған, ені он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан астам қолдан өсірілген ормандар, агроорман-
мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялык екпелер жатады..}
Орман қоры және орман қорының жері деген үғымдар өзара тығыз
байланыста, сонымен қатар олардың бір бірінен айырмашылықтары бар. Орман
кодексінің 8 бабына сай орман қорының жерлері мемлекеттік және жекеше орман
қоры жерлеріне бөлінеді. Мемлекеттік орман қорының жерлеріне табиғи түрде
ағаш өскен, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қолдан ағаш өсірілген және
ағаш өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын
жүргізетін мемлекеттік ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берілген жерлер
жатады. Орман қорына мыналар кірмейді:
1) мемлекеттік орман қорының жерінен тыс орналасқан жекелеген ағаштар
және көлемі 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерлердегі бұта өсімдіктер;
2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елді
мекендер шекарасы шегіндегі жасыл желектер;
3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелеріндегі ағаштар мен
бұталар кірмейді.
Қазақстан Республикасындағы барлық ормандар қорғалуға жатады. 44 бапқа
сай Қазақстан Республикасындағы барлық орман су күзету, егіс-топырақ
қорғау, гендік, санитарлық-гигиеналық, сауықтыру және өзге де пайдалы
функцияларды атқаратын қорғаныштық орман болып табылады.
Ормандардың атқаратын функцияларының басымдықтарына қарай мемлекеттік
орман қоры:
- ерекше қорғалатын орман аумақтары, оның ішінде: биосфералык түрлері
мен қорық-сепортерлерді қоса, мемлекеттік табиғи қорықтар ормандары;
мемлекеттік үлттық табиғи саябақтар ормандары; мемлекеттік табиғи
резерваттар ормандары; мемлекеттік табиғи саябақтар ормандары; мемлекеттік
қорық аймақтары ормандары; табиғаттың мемлекеттік орман ескерткіштері;
орманның гендік резерваттарын қоса, ғылыми маңызы бар орман учаскелері; аса
кұнды орман алқаптары; жаңғақ кәсіпшілігі аймақтары; орман-жеміс екпелері;
аса биік тау ормандары;
- мемлекеттік қорғаныштық орман белдеулері;
- қала ормандары мен орманды саябақтар;
елді мекендердің және емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймақтары;
- эрозияға қарсы ормандар;
- өзендер, көлдер, су қоймалары мен басқа да су
объектілері жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулері;
- халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдары, каналдар, магистральдық қүбырлар мен басқа
да желілік құрылыстардың бөліп берілген белдеулеріндегі қорғаныштық
екпелер;
- халықаралық және республикалық маңызы бар
ортақ пайдаланудағы темір жолдар мен автомобиль жолдары бойындағы
қорғаныштық орманды белдеулер;
- егіс-топырақ қорғаныштық ормандар санаттарына бөлінеді. Халықаралық
және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы
- темір жолдар мен автомобиль жолдары бойынша қорғаныштык орманды
белдеулерге жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан темір жолдарға бөлінген
белдеулерге іргелес жатқан, темір жол төсемінен екі жаққа қарай бес жүз
метр шегіндегі орман және халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ
пайдаланудағы автомобиль жолдарына бөлінген белдеулерге іргелес жатқан,
жолдың ортасынан екі жаққа қарай екі жүз елу метр шегіндегі орман жатады.
Мемлекеттік орман қоры санаттарында орман пайдалануды
шектеудің мынадай режимдері белгіленеді:
- қорық режимі - Кодексте айтылған жағдайларды қоспағанда, орман
пайдаланудың барлық түрлеріне, оның ішінде ағаштарды кесуге тыйым
салынады;
- тапсырыс режимі - басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге (ағаш
кесудің өзге түрлері Кодексте айтылған жағдайларда ғана жүргізілуі мүмкін),
шайыр мен ағаш шырындарын, қосалқы сүрек ресурстарын
дайындауға, шөп шабу мен мал жаюға тыйым салынады;
- шектеулі шаруашылық қызметінің режимі - басты мақсатта
пайдалану үшін ағаш кесуге (ағаш кесудің өзге де түрлері осы Кодексте
айтылған жағдайларда ғана жүргізілуі мүмкін), шайыр мен
ағаш шырындарын, қосалқы сүрек ресурстарын дайындауға тыйым салынады.
Орман қорының әлеуметтік-экологиялық, экономикалық құндылығы, оның
қоршаған ортаның сапасын жақсартуға белсенді түрде қатысатын күрделі
экологиялық кешен ретіндегі, су корғайтын, қорғаныш, санитарлы-гигиеналық,
сауықтыру және басқа да көптеген пайдалы табиғи қасиеттерімен, экономиканың
бірқатар салалары үшін негізгі шикізат көзі ретінде атқаратын ролімен
анықталады.
1 сәуір 2004 жылы 539 санды Ормандарды сақтау және ормандық аумақтарды
көбейту жобасындағы Қазақстан Республикасы мен Халықаралық қайта құру және
даму банкісінің арасындағы грант бөлу ратификациясы тұралы Қазақстан
Републикасының заңы қабылданды [14]. Бұл заң және Орман кодексінің 64
бабына сай Қазақстан Республикасында барлық ормандар сақталуға және
қорғалуға жатады.
Орман қорын корғау жалпы мемлекеттік міндет және ол жаратылыстану-
ғылыми, биологиялық, орман-техникалық, орман-шаруашылық, химиялық, қүқықтык
және басқа да бірқатар әдістердің жүйесі арқылы іс жүзіне асырылады. Орман
қорын қорғауды қамтамасыз етуде қүқықтық-үйымдастыру-шылық шаралардың
әрдайым маңызы ерекше зор.
Орман қорын құқықтық қорғау - заңда бекітілген, орман қорын талан-
таражға салудан, заңсыз ағаш кесуден, зақымдаудан және басқа орман
талаптарын бұзудан, сондай-ақ орман аурулары мен зиянкестерінен қорғайтын,
оның ұтымды, сарқылмастай пайдаланылуы мен үлғайта өсірілуін қамтамасыз
ететін экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру, техникалық және басқа да
шаралар жүйесі.
Орман қоры күрделі экологиялық кешен ретінде көптеген үрпақтарға қызмет
етті және қызмет етеді. Сондықтан әрекет етіп отырған орман заңдарында
қарастырылған орман қорын қорғау, ең алдымен оны ұтымды, үздіксіз,
сарқылмастай пайдалануды қамтамасыз ету дегенді білдіреді. Қазіргі кезде
әрекет етіп отырған орман зандарының нормалары осы саладағы қатынастарды
реттеуге, орман заң бүзушылықты болдырмауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде табиғат объектісі және
қүқықтық қорғау объектісі болып табылатын орман қорын тек қорғау ғана емес,
сонымен бірге сақтау мәселелері де бекітілген.
Ормандарды күзету мен сақтаудың негізгі міндеттері мыналар жатады:
1) ормандағы өрттердің алдын алу, оларды дер кезінде байқап, жою
жөніндегі іс-шараларды жүргізу;
2) мемлекеттік орман қоры аумағындағы барлық жұмыс істейтін әрі сонда
орналасқан ұйымдардың, сондай-ак орманда болатын жеке
тұлғалардың ормандарда өрт қауіпсіздігі ережелері мен санитарлық
ережелерді сақтауын қамтамасыз ету;
3) орманды заңсыз ағаш кесуден, зақымдаудан, ұрлаудан және
Қазақстан Республикасының орман заңдарын басқадай бұзушылықтан
қорғау, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры жерлерін күзету;
4) орман пайдаланушылардың сүрікті түбірімен босату ережелерін және
орман пайдаланудың басқа да түрлері ережелерін орындауың қамтамасыз ету;
5) орман зиянкестері мен ауруларының ошақтарын дер кезінде
анықтау, олардың өсіп-көбеюін болжау және оларға қарсы күресу;
6) биотехникалық іс-шараларды жүргізу;
7) мемлекеттік орман қоры аумағында аң аулау мен балық аулау
ережелерін сақтауды камтамасыз ету.
8) мемлекеттік орман қорының күзетілуін, қорғалуын, ормандардың
молықтырылуын, ұтымды пайдаланылуын және орман өсіруді қамтамасыз ететін
басқа да іс-әрекеттер болып табылады.
Орман қорын ұтымды корғаумен, сақтаумен, үлғайта өсірумен және тиімді
пайдаланумен байланысты қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу үшін, орманды
басқа ағаш екпелерінен айыру керек. Орманды орман емес ағаш екпелерінен,
бірінші параграфта айтылған, оның негізгі үш: экологиялық, аумақтық және
есеп-тіркеу белгілері бойынша айырамыз.
Бірақ, Орман кодексінде бірқатар, мысалы қорық аумағында өсетін қорық
ормандарының, қала аумағында өсетін қалалық ормандардың аумақтық белгілері
ормандардың жалпы белгілеріне қарама-қайшы келеді, себебі, жоғарыда айтып
кеткеніміздей, орман Орман қорын күкықтық қорғау, орман заңдарында
бекітілген оның қағидалары негізінде жүзеге асырылады.
Орман қорын қүқықтық қорғауды қамтамасыз етуде орман қатынастарын
реттеуде басшы бастама болып табылатын қағидалар жүйесінің болуы аса
маңызды.
Орман заңдарының қағидалары жалпы қүқыық қағидаларынан туындайды және
республиканың орман саясатының негізін құрайды, олардың негізінде орман
қорын құқықтық қорғау шаралары белгіленеді.
Орман қорын қорғаудың құқықтық қағидалары дегеніміз - орман қоры
ресурстарын ұтымды, көпжақты, толық пайдалану кезінде, орман қорын үздіксіз
және саркылмастай пайдалануды, дер кезінде орман қорын жаңартуды, оның
өнімділігін арттыруды, сапалық жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін орман
қорын қорғаудың бастамалары. Жоғарыда айтылғанды қорыта отырып, орман қорын
қорғаудың мынандай негізгі қағидаларын атап көрсетуге болады:
1) ормандардың климаты реттейтін, орта түзетін, егіс-топырақ қорғау, су
сақтау және санитарлық-гигиеналық функцияларды орындайтын жалпы мемлекеттік
мәнін мойындау;
2) орманды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын
тұрақты ұлғайту);
3) ормандардың, табиғи-қорық қорық объектілерінің, мәдени және тарихи
мұраның биологиялық әралуандығын сақтау;
4) ормандарды көп мақсатқа пайдалану;
5) орман ресурстарын үтымды, үздіксіз, сарқылмайтындай етіп
пайдалану;
6) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен
орман өсіру саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау;
7) басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу мен алынған сүреті қайта
өндеуді жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануді реттеу функцияларының
ара жігін ажырату;
8) Қазақстан Республикасының орман заңдарын бұзудан келтірілген
залалдың орнын толтыру;
9) орман ресурстарын ақылы пайдалану;
10) орман қорының жай-күйі туралы ақпараттың қол жетімділігі;
11) халықтың және қоғамдық бірлестіктердің орман қорын күзетеге және
қорғауға қатысу принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызу, бір санаттан екінші санатқа
ауыстыру, сондай-ак орман пайдалануға тыйым салынатын немесе ол шектелетін
ерекше қорғаныштық учаскелерге бөлінуі мемлекеттік экологиялық сараптаманың
оң қорытындысы болған кезде орман орналастыру материалдары және (немесе)
арнайы зерттеулер негізінде оның экологиялық және әлеуметтік-экономикалық
маңызына қарай жүргізіледі. Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызуды,
сондай-ақ бір санаттан екінші санатқа ауыстыруды Қазақстан Республикасының
Үкіметі жүргізеді.
Ерекше қорғалатын учаскелер басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу
ережелеріне сәйкес орман орналастыру немесе арнайы зерттеулер кезінде
бөлінеді.
Тиімді орман қорын пайдалануды үйымдастыру - орман қорын қүқықтық
қорғауды қамтамасыз етудің маңызы зор жақтарының бірі. Тиімді пайдалану
дегеніміз - жоғарыда айтып кеткеніміздей, орман қорын мемлекет бекіткен
мақсаттарға сай анақүрлым нысаналы, толық, кешенді пайдалану.
Орман қорын пайдалану процессінде орман қорын корғаудың қүқықтық
әдістері, ең алдымен, басты мақсатта жөне қосымша орман пайдалануды жүзеге
асыру тәртібін реттеумен, орман пайдалану қүқығының пайда болу және оны
тоқтату негіздерін бекітумен байланысты.
Орман қорын қорғау нормалары орман заңдарын бұзудың алдын-алатын
ережелерді бекітумен сипатталады және бұл орман қорын қорғау нормаларының
арнайы функциясы болып табылады. Өзінің мазмүнына қарай нормалар қандай да
бір әрекеттерді жасауға тыйым салады немесе керісінше, белгілі бір
әрекеттерді жасауға міндеттейді.
Орман қорын қорғау актілерін сараптай отырып, орман қоры ресурстарына
зиян келтіретін әрекеттерді немесе әрекетсіздіктерді жасауға тыйым салатын
нормаларға тоқтала кетейік. Орман кодексінің 27 бабына сай орман қорының
жай-күйіне әсер ететін көсіпорындарды, ғимараттар мен басқа объектілерді
орналастыру, жобалау, салу немесе пайдалануға беру кезінде, сондай-ақ жаңа
технологиялық процестерді енгізу кезінде орман қорына теріс әсер ететін
сарқынды судан, өнеркәсіп және коммуналдық-тұрмыстық шайындылардан,
қалдықтардан және қоқыстардан орман қорын сақтауды қамтамасыз ететін
шараларды көздеуге, жүзеге асыруға тиіс. Орман қорының жай-күйіне зиянды
әсердің алдын алатын қүрылғылармен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды,
цехтарды, көлік жолдарын және басқа объектілерді пайдалануға беруге тыйым
салынады. Орман кодексінің 48 бабына сай есепті кеспеағаш шегінен артық
мөлшердегі сүрек дайындауға, сондай-ақ өскелең екпелерді кесуге тыйым
салынады. Кодекстің 51 бабында қабық және ағаш көгерішін дайындау
мақсатымен өсіп түрған ағаштарды кесуге тыйым салынған. Бүл нормалар
азаматтардың, косіпорындар мен үйымдардың орман қорын пайдалану қүкығының
пайда болу негіздеріне байланыссыз қолданылады.
Бірқатар орман қорын қорғау нормалары мекемелер мен үйымдарға және
азаматтарға орман қорын және оның өнімдерін пайдалану кезінде белгілі бір
заңмен қарастырылған әрекеттерді жасауға рұқсат берумен сипатталады. Мысал
ретінде, 19 қантар 2004 жылы 53 санды Мемлекеттік орман қорының
учаскілерінде орман және орман өсіруді қорғау және күзету нормативтері мен
нормаларын бекіту тұралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы [15].
Орман кодексінің 37 бабын алуға болады. Онда орман қорын
пайдаланушылардың рұқсат етілген құжаттарда көрсетілген көлемде орман
пайдалануларын жүзеге асыруға; жол салуға, орман өнімдерін жинау үшін алаң
жабдықтауға, өндірістік, шаруашылык және әлеуметтік-тұрмыстық мақсаттағы
құрылыстар салуға, сүрек және басқа орман қоры өнімін ұқсату үшін
қүрылғылар мен жабдықтар орнатуға, олардың орналасу орнын орман
иеленушілермен келісе отырып, көлік түрақтарын жасауға құқықтары бар.
Негізгі орман пайдалану болып табылатын сүрек дайындауды жоспарлау
есепті кеспеағаш негізінде жүргізіледі. Есепті кеспеағашты -басты мақсатта
пайдалану үшін ағаш кесу тәртібіндегі жыл сайынғы ағаш дайындау нормасын -
орман орналастыру кезінде орманды үздіксіз және сарқылмастай пайдалану
қағидасына сүйене отырып, орман иелігінің қайсысы бойынша ұзақ мерзімге
арнап белгіленеді. Аудан, облыс пен республика бойынша ол орман
иеліктерінің есепті кеспеағаштарының жиынтығы ретінде белгіленеді. Есепті
кеспеағашты Қазақстан Республикасының орман шаруашылығын Таулы ормандарда,
жазық жерлердегі ормандарда басты мақсатта ағаш кесу тәртібін реттеу
мақсатында 1996 жылы 6 қаңтарда Қазақстан Республикасының Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген 22 санды Қазақстан Республикасының таулы
ормандарында басты мақсатта өсіп тұрған ағашты босатудың, 1995 жылы 13
қаңтарда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулысымен
бекітілген 48 санды Қазақстан Республикасының жазық жерлеріндегі
ормандарда және шағын адырды ормандарында басты мақсатта пайдалану үшін
ағаш кесудің Ережелері қабылданды [16].
Ормандарды жанама мақсатта пайдалану жалпы орман қорғау нормаларымен,
жеке қаулылармен және орман шаруашылығының инструкцияларымен реттеледі.
Орман кодексінің 52 бабында: жабайы жемістер, жаңғақтар, саңырауқүлақтар,
жидектер, емдік өсімдіктер мен техникалык шикізат, ағаш шырынын дайындап,
жинау, ара ұялары мен омарталар орналастыру орманды ортаға залал келтірмей
жүзеге асырылуға тиіс - делінген.
Ормандарда шөп шабу мен мал жаю тәртібі 1993 жылы 14 қазанда Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинетінің Қазақстан Республикасының орман
қоры аумағында шөп шабу мен мал жаю Ережесімен реттеледі [17].
- мақсатымен Орман кодексінің 41-бабына сай орман пайдаланудың
шектелген тәртібі бекітілген. Сөйтіп, қорықтардың, үлттық және тарихи-
табиғи парктердің, табиғат ескерткіштері ормандарында, қорықтық аймақтарда,
ғылыми маңызы бар ормандарда, орманды парктерде, жаңғак кәсіпшілігі
аймақтарының ормандарында, жеміс ағаш екпелерінде, қала ормандарында, жасыл
аймақтардың орманды парк бөліктерінде, сумен жабдықтау көздерін санитарлық
сақтау аймақтары бірінші және екінші белдеулерінің ормандары мен
курорттарды санитарлык сақтау округтері бірінші және екінші аймақтарының
ормандарында, мемлекеттік орман белдеулерінде. Эрозияға қарсы және биік
таудағы ормандарда, ерекше құнды орман алқаптарында, өзендер, көлдер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz