Қазақстаңдағы мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтаңдыру

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ3

1 ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ОРТАЛЫҚ-ТАНДЫРЫЛУЫ МЕН ОРТАЛЫҚСЫЗДАНДЫРЫЛУЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ12

1. 1 Әкімшілік реформалаудағы орталықтандырылу тепе-теңдігін зерттеудегі негізгітүсініктер мен әдістер12

1. 2 Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықтандыруды қалыптастырудың тарихи-әлеуметтік алғышарттары22

ҚОРЫТЫНДЫ117

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ119

КІРІСПЕ

Қазақстаңдағы мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтаңдыру жағына қарай орын алатын дисбаланс факторлары мен алғышарттары талданады; кең саяси-әлеуметтік процесс ретіндегі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру ұғымы негізінде оның негізгі бағыттары және Қазақстандағы жүзеге асырылуы мүмкіндігі зерттеледі; федеративті және унитарлы мемлекеттердің тарихи дамуындағы мемлекеттік басқарудың орталықтандырылуы мен орталықсыздандырылуы балансы эволюциясының негізгі кезеңдері талданады; мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы-ның унитарлы мемлекеттердегі әкімшілік басқаруды жетілдіру процесіндегі саяси және ұйымдық зандылықтары анықталады; Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үлгілері ұсынылды; диссертация жұмысында жүргізілген зерттеулер негізінде Қазақстан Республикасындағы әкімшілік басқаруды жетілдіру жөнінде ғылыми-қолданымдық ұсыныстар жасалды.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің маңызы үлкен. Республикадағы мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру және жетілдіру жұмыстары тәуелсіздік алған сәттен бері жүргізіліп келеді. Қазір еліміз әкімшілік реформасының жаңа сатысына өтуде, бұл жөнінде елбасы Н. Ә. Назарбаев 2004 жылдың қыркүйек айында Қазақстан Республикасы Парламентінің Үкімет мүшелерінің қатысуымен өткізілген кеңейтілген мәжілісінде айтқан болатын [1] .

Әкімшілік реформа негізгі бес бағыттардан түрады. Бірінші бағыт мемлекеттік басқарудың орталық деңгейін жетілдіруге қатысты. Атқарушы билікті оның орталық деңгейінде реформалаудың мазмұны Үкімет пен әрбір мемлекеттік орынның қүрылымы саяси істердегі функциялардың дәл жіктелуі, оның орындалуы және бақылануы арқылы анықгалатындығында болып табылады. Министрліктер сәйкесті басқару аясындағы саяси өндеудің стратегиялық функцияларын жүзеге асырулары тиіс. Қолдану және бақылау-тексеру функцияларын министрліктер құрамына кіретін комитеттер жүзеге асырады. Әкімшілік реформасының басқа бағыттары мыналарға қатысты:

мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің жіктелуі және жергілікті мемлекеттік басқару құрылымдарын реформалау; мемлекеттік басқаруды бюрократсыздандыру; мемлекеттік қызметті жетілдіру; мемлекеттік экономика секторын басқаруды жетілдіру [1, 2 б. ] .

1 ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ
ОРТАЛЫҚ-ТАНДЫРЫЛУЫ МЕН ОРТАЛЫҚСЫЗДАНДЫРЫЛУЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІН ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Әкімшілік реформалаудағы орталықтандырылу мен орталықсыздандырылу тепе-теңдігін зерттеудегі негізгі түсініктер мен әдістер

Алып жатқан жері үлкен және біртекті емес аймақтарға бөлінетін Қазақстанда мемлекеттік басқаруда орталық және жергілікті биліктердің қатынасы өзекті мәселеге айналып отыр. Қазақстан мынадай аймақтарға бөлінеді:

Оңтүстік (Жамбыл, Оңтүстік-Қазақстан, Қызылорда облыстары) ; Батыс (Маңғыстау, Атырау, Батыс-Қазақстан, Ақтөбе облыстары) ; Солтүстік (Қостанай, Солтүстік-Қазақстан, Павлодар облыстары) ; Шығыс (Шығыс-Қазақстан облысы) ; Орталық аймақ (Қарағанды және Ақмола облыстары) ; Оңтүстік-Шығыс (Алматы облысы, Алматы қаласы] .

Бұлай аймақтарға бөлінуді қатаң бөліну деп қарастырмаған жөн, олар өзара шектесу орындарында бір-біріне біртіндеп өтеді. Дегенмен, бұл аймақтарды экономикалық, мәдени, тарихи, демографиялық, ұлттық-этникалық тұрғыдан қарастырғанда олардың бір-бірінен айырмашылығы білініп тұрады. Бұл жөнінде жеткілікті жазылып жүргендіктен біз қайталап айтуды жөн көрмедік.

Бүгінгі Қазақстанда «орталық-периферия» қатынасы орталық биліктің жергілікті билікке елеулі ықпалы арқылы сипатталады. Бұл жағдай Қазақстан ғана емес посткеңестік мемлекеттердің барлығына да тән, яғни оларда да билік қатаң орталықтандырылған.

Кең тұрғыда алғандағы мемлекеттің біртекті еместігі оның шекараласу өңірлерінде кіші ауқымда, яғни әкімшілік тұрғысындағы мемлекеттің біртекті болмауын туғызады. Бұл тұста әкімшілік деп белгілі бір ұлттық мемлекет шеңберінде өмір сүріп, қоғамды басқаруды жүзеге асыратын саяси-әлеуметтік институтты түсінеміз. Мемлекеттің осындай объективті себептегі біртекті еместігінен оның қоғамды басқарушы институты құрылымының орталық және жергілікті биліктерге бөлінуі келіп шығады.

В. А. Халипованың пікірінше орталық билік, біріншіден, мемлекеттің орталығында, яғни, астанасында жүзеге асырылады, ол мемлекеттік жоғарғы орындардың сәйкесті жоғарғы басқарма, мекеме және лауазым иелеріне билігі болып табылады. Екіншіден, орталық билік елдің ең жоғарғы басқарушы билік түйіні болып табылады [23] .

Орталық билік елдің біртұтас саяси-әлеуметтік өміріне, дербестігіне, ұлттық қауіпсіздігіне, аймақтық тұтастығына, қоғам мүддесін қорғауға, халықаралық аренадағы мемлекет қызметіне жауап береді. Орталық биліктің жоғарғы орындары заң шығарушы, өкілетті, атқарушы және сот билік тармақтарына бөлінеді. Алайда олардың өзара қарым-қатынасы саяси жүйенің сипаты және басқа факторларға байланысты әр түрлі елде әр басқа болып келеді. Осыған байланысты мемлекеттерді парламенттік, президенттік, парламенттік-президенттік басқару түрі деп бөледі.

Мемлекеттің географиялық, мәдени, этникалық, тарихи және басқа тұрғыдағы маңыздылығы мен аймақтық біртекті еместігіне орай орталық билікпен қатар жергілікті билік те болады.

Жергілікті билік аты айтып тұрғандай, жергілікті жерлердегі орындар мен мекемелер сияқты институттар атқаратын билік болып табылады [24] .

Жергілікті билік белгілі бір дәрежеде орталық билікті толықтырып, оның ықпалы мен беделінің елдің түкпір-түкпіріне таралуын жүзеге асырып отырады.

Орталық билік өзі басқарып отырған елді әлеуметтік-экономикалық және саяси бүтін тұрғыда қарастырса, жергілікті билік өзі әрекет жасайтын аймақтың экономикалық, тарихи, демографиялық, экологиялық және басқа ерекшеліктеріне орай қалыптасады.

Жергілікті биліктің орталық билікке қарағанда нақтылы бір бағыт ұстанымы болатынын ескеру қажет. Мемлекет орталығы жүзеге асырып отырған орталық билік мемлекеттік билік болып табылады, ол елдің ұлттық мүддесін көрсету және қорғауға бағытталған. Басқаша айтқанда, бүгінгі ұлттық мемлекет біртұтас азаматтық принциптеріне негізделген қауымдастықтың белгілі бір геосаяси аумағында өмір сүріп жатқан ұлттың мүддесін білдіруші саяси-әлеуметтік институт түрінде қалыптасып өмір сүреді.

Географиялық жағынан алғанда орталық билік пен ел тұрғындары арасында, астана тұрғындарын айтпағанда, белгілі бір алшақтық бар. Бұл тұрғыдан қарағанда жергілікті билік ел тұрғындарына етене жақын болып табылады. Алайда, жергілікті билік өзінің саяси-әлеуметтік қызметіне, яғни басқару әрекетіне сай ұлттық мүдде емес, жергілік қауым мүддесін көтереді. Сондықтан, жергілікті билік толық мемлекеттік сипат алуы мүмкін (бүгінгі Қазақстанда орын алатындай), немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың сипатына қарай мемлекеттік және мемлекеттік емес биліктердің үйлесімі мен өзара әсері түрінде көрінуі мүмкін.

Біз тақырыбымызды зерттеу алдында «Жалпы саяси орталықтандыру және мемлекеттік билікті орталықтандыру деп нені түсінеміз?» - деген сұраққа жауап беріп көрелік. А. Н. Смирнов саяси орталықтануды бұрынғы бірнеше автономиялық бірліктердің бір орталықтың айналасына бірігуінен тұратын ұйымдасу процесі деп түсіндіреді. Бұл процесс саяси субъектілердің қатынастары, қоғамдағы мүдделері және мақсаттарының жаңа жүйелерін белгілеумен, немесе өзіне тән құрылымы, субординациясы және біртұтас орталығы бар саяси жүйе мен жүйе бөліктерінің тұтастығын қамтамасыз ету қажеттігімен байланысты. Орталықтандыру - орталық пен периферияның болуы және олардың арасында билеушілік және бағынушылық қатынастарының қалыптасуы болып табылады [25] .

Мемлекеттік басқарудың орталықтануын мемлекеттік билікті біртұтас иерархиялық пирамида түрінде ұйымдастыру тәртібі деп түсінеміз. Бұл пирамиданың төменгі бөлігінде тұрған элементтерінің өзінің деңгейінде жоғарғы орындардан тәуелсіз жұмыс істеуіне ешқандай да құқығы, немесе елеулі автономиясы жоқ, олар жоғарғы орындарға толығымен бағынады. Мемлекеттік басқаруды орталықтандырудың негізгі шарты - оған жетекшілік пен басқарудың маңызды, шешуші қызметтерін топтастыру болып табылады.

Алайда, орталықтандырылу мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудағы мүмкін болатын жалғыз әдіс емес. Мемлекеттік басқару жүйесінде оның орталықсыздандырылуы да үлкен мәнге ие. Талдауымызды жалғастырмас бұрын біз мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылу деп нені түсінеміз деген сұраққа жауап беру қажет. Ресей зерттеушісі Г. В. Каменская орталықсыздандыруды биліктің өкілеттіктерін немесе басқарушылық функцияларын аймақтық және жергілікті билік орындарының құзырына бөліп беру процесі деп түсіндіреді [26] .

Осыдан, орталықтандырылу мен тіпті де қоғамдағы әкімшіліктік және саяси ұйымдардың бірін-бірі болдыртпайтын түрлері емес екендігін атап көрсеткен жөн. Мемлекеттік басқарудың барлық салалары мен деңгейлерінде міндетті түрде, биіктің орталықтандырылуының да және да элементтері бар болып табылады. Міне, сондықтанда да жергілікті басқаруды реформалауды жүзеге асырудағы басты мәселе елдегі нақты жағдайлар мен жергілікті басқарудың алдына қойылып отырған міндеттерге сай биліктің орталықтандырылуы мен орталықсыздандырылуы арасындағы қалыптасатын тепе-теңдікте болып отыр.

Біз жоғарыда мемлекеттік басқарудағы Қазақстанға және басқа посткеңестік мемлекеттерге тән сипат оның орталықтандырылуы, яғни орталық билік орындарының аймақтық және жергілікті орындарға үстемдік жасауы, көбіне аймақтар мен жергілікті жерлердегі билік орындарының қызметінің тиімсіз жүруіне алып келетіні жөнінде айтқан болатынбыз.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, орталықтандырылған басқару жүйесінің тиімсіздігін болдырмаудың бірден-бір тәсілі оны орталықсыздандыру болып табылады.

Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың әлемдік заманауи тәжірибесі әр түрлі елдердегі ұлттық, тарихи, мәдени және басқа ерекшеліктердің әр алуандығынан келіп шығатын үлкен көпжақтылығымен ерекшеленеді. Сонымен бірге, көрсетілген процестерді олардың жалпылығы, әмбебаптығында қарастыруға мүмкіндік беретіндей бірқатар заңдылықтарды, типтік сипаттарды бөліп алуға болады.

Орталықсыздандыру процестерінің заңдылықтары, типтік сипаттары заманауи әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде жүзеге асырылған әкімшілік реформалардың негізгі мақсаттарымен және бағыттарымен байланысты. Әкімшілік реформалардың мақсаттары мен бағыттарының өзі келесідей негізгі тақырыптардың, немесе «мәңгілік дилеммалардың» төңірегіне шоғырланған:

үш секторлардың, яғни мемлекет, бизнес және азаматтық қоғамның аралығындағы шекара қалай жүргізілуі тиіс; саясат пен басқарудың арасындағы шекара қалай жатыр; әкімшілік бостандыққа қандай шектеу жасалады; мәдени азшылықтың мүдделері мен ерекше қажеттіліктеріне жауап беретіндей етіп қоғамдық институттарды қалай жобалауға болады; орталықтандыру мен орталықсыздандыру тепе-теңдігінің мәні қандай; бір атқарушы бір ғана басшылыққа қызмет жасағаннан ұйым ұта алады ма; қоғамдық сектор құрайтын формальді түрдегі көптеген автономдық функционалдық (қызметтік тұрғыда) тәуелсіз ұйымдардың жұмысын қалай тиімді реттеп отыруға болады; биліктің атқарушы орындарының қызметтерін қалай тиімді өлшеуге болады; мемлекеттік қызметкерлердің парызы мен жауапкершіліктері қандай [27] .

Аталған сұрақтардың ішінде қоғамды мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтандырылу мен орталықсыздандырылу балансы жөніндегі сұрақ бізді бірінші кезекете қызықтырады. Біздің диссертацияның негізгі тұжырымы мемлекеттік басқару жүйесінде орталықтандырылу мен орталықсыздандырылу арасында баланс болу керек дегеннен тұрады. Мұндай текті баланс барлық деңгейдегі мемлекеттік басқарылуы толық ерекшеленіп отырған Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесі реформасының басты мақсаттарының бірі болуы тиіс.

Бұл жерде мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтандырылу мен орталықсыздандырылу балансы жөніндегі принципті мәселе көтеріледі. Басқаша айтқанда, қоғамды басқарудағы орталықтық және орталықсыздық элементтердің өзара байланысы жөніндегі мәселе. Әрине, орталықтандырылу және орталықсыздандырылу арасындағы баланс мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтық және орталықсыздық элементтері теңдей екіге бөлінген дегенді білдірмейді.

Мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтандырылу мен орталықсыздандырылу элементтерінің қатынасы жөніндегі мәселеге саяси ғылым мен күрделі жүйелерді басқару, соның ішінде мемлекетті басқару теориясындағы ауқымды мәселелер жатады. Диссертациядағы қойылған міндеттерді шешу тұрғысынан түсіну үшін мемлекеттік басқару теориясының негізгі ұғымдарына жүгіну керек.

Саясаттану мен мемлекеттік басқару теориясындағы алғашқы кездесетін ұғым мемлекет жөніндегі ұғымнан бастаған жөн. Мемлекет деп белгілі бір аумақтағы қоғамдық өмірді ұйымдастырушы саяси институттар жүйесін түсінеміз [28] . Мұнда, әрине адамдар орналасқан аумақ жөнінде әңгіме болып отыр. Мемлекеттік аумаққа тиістіліктің өзі ондағы тұрып жатқан адамдарды белгілі бір етенелесуді қалыптастырып және оларды заманауи саясаттануда ұлт, немесе ұлт-мемлекет деп аталатын саяси әлеуметтік қауымдастыққа біріктіреді.

Жоғарыда айтылғандай мемлекет ұғымы саяси ғылым үшін алғашқы және басты болуы тиіс, сондықтан да оның анықтамалары өткір ғылыми пікірталас тақырыбына айналып жүр. Макс Вебердің «Саясат кәсіп ретінде» деп аталатын жұмысында заманауи мемлекетке берген анықтамасы көпке танымал болып отыр. Ол мемлекеттің негізгі үш сипатын бөліп көрсетеді: белгілі бір аумағы (территориясы) болуы, мемлекеттік билікті жүзеге асырушы мекемелер мен арнайы орындардың ерекше жүйесі болуы, сонымен бірге заңдылықтары, құқықтық жүйесі болуы қажет. Вебер берілген аумақтағы күштерді заңды түрде қолдану құқығына ие болатындай әлеуметтік институттар болмаған жерде анархия билейді деп тұжырымдайды. Вебер адамдар неліктен өздерін басқаратындарға бағынады деген сұрақ қоя отырып, мемлекет қызметінің басты мазмұнына - билік жүргізуге заңды сипат беруге ұмтылушылыққа көңіл аударады [29] .

Мемлекет бір қатар ішкі және сыртқы маңызды қызметтер атқарады. Саяси-әлеуметтік тұрақтылыққа қол жеткізу, қоғам жетістігіне қызмет ету ішкі қызметтердің бастысы болып табылады. Мемлекет саяси мүдделердің тартысы кезінде бас төреші ретінде болуға, әлеуметтік мәселелерді ушықтырмай, оларды бейбіт жағдайда шешуге ұмтылады. Мемлекет сонымен бірге мынадай ішкі қызметтерді атқарады:

экономикалық процестердің бас үйлестірушісі және реттеушісі ретінде экономикалық мәселелерді; әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін, қоғамдық өтемелерді, әлеуметтік қамқоршылықты, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз ете отырып, әлеуметтік мәселелерді; ұлттық ғылым мен мәдениетті сақтау және өрістетудің, халыққа білім беру жүйесін дамытудың басты кепілі бола отырып, мәдени-ағарту мәселелерін; өз аумағындағы қоршаған ортаны қорғауға жауап бере отырып, экология мәселелерін.

Мемлекеттің сыртқы қызметтері оның халықаралық аренадағы мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған.

Олардың негізгілері мыналар: ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, халықаралық ұйымдарда мемлекет мүдделерін сақтау, өзара тиімді бірлескен қызметтерді дамыту, ауқымды мәселелерді шешуге қатысу.

Дәстүрлі мемлекетке қарағанда заманауи мемлекет, көріп жүргеніміздей, көптеген қызметтерді атқарады. Бұл қызметтер орталықтық деңгейде де, сол сияқты аймақтық және жергілікті деңгейлерде де орындалады. Бұл заманауи мемлекет саяси да басқарушылық та қызметтерді орындайды дегенді көрсетеді. Соған орай мемлекет заманауи қоғамның саяси жүйесіне де әкімшілік-басқару жүйесіне тиісті болады. Сондықтан да мемлекеттік билік жүзеге асырып отырған саяси басқару, және мекемелер мен қызмет орындарының ерекше жүйесі ретіндегі әкімшілік аппараты жүзеге асырып отырған мемлекеттік басқарулардың ара жігі жөнінде әңгіме етуге болады.

Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқарудың көрсетілген айырмасы заманауи қоғамда қоғамдық құрылымды түсіну үшін де, сонымен бірге оны басқарудағы орталықтандырылу мен орталықсыздандырылу балансын зерттеу үшін де маңызды.

Бұл айырма қоғамның саяси жүйесі мен оның әкімшілік жүйесінің айырмасымен анықталады.

Заманауи қоғамның күрделігіне орай саяси жүйе мен әкімшілік жүйенің ара жігі барлық кезде анық бола бермейді. Бұл айтылып отырғандар саяси және әкімшілік жүйелерге ғана емес, сонымен бірге заманауи қоғамның басқа да жүйелеріне қатысты. Мысалы Д. Истон қоғамдағы саяси және экономикалық жүйелердің арасындағы айырмашылықты ажыратып көрсету көп жағдайда күрделі болатындығын айтады. Бұл заманауи адамның бір уақытта бірнеше рөлдерді орындайтындығымен, бір-бірінен ажырағысыз бірнеше тұрғылары болуымен байланысты [30] .

Осы жағдай қоғамның саяси және әкімшілік жүйелеріне де қатысты, себебі мемлекеттік биліктің жоғарғы сатыларында мемлекет басшысының, премьер-министрдің, министрлердің, еліміздегі аймақтық билік жетекшілерінің қызметкерлеріндегі саяси және басқарушылық қызметтерді айыру өте қиын.

Ресей саясаттанушысы И. А. Василенко мемлекеттік элита қызметіндегі саяси және басқарушылық қызметтерді ажырату үшін мемлекеттік басқару және саяси басқару ұғымдарын ендіреді. Мемлекеттік басқару - бұл өмірде мемлекеттік - әкімшілік аппарат арқылы жүргізілетін саяси және әкімшілік шешімдер қабылдау жүйесі болып табылады. Саяси басқаруға саяси шешімдер қабылдау жүйесі, мемлекеттік дамудың барлық басымды бағыттары бойынша мемлекеттік саясат және мемлекеттік бағдарламалар жасау жатады [31] .

Мемлекеттік басқару мемлекеттік-әкімшілік басқару аппараты көмегімен жүзеге асырылса, саяси басқаруға қатысты мұндай анықтама жасалмайды. Бұл мемлекеттік және саяси басқарулардағы саяси және әкімшілік шешімдерді кім, қандай субъектілер қабылдағанына да байланысты.

Біздіңше, саяси және мемлекеттік басқаруларды айырмалау көбіне саяси режім түрімен, сонымен бірге қоғамдағы қабылданған мемлекеттік басқару түрімен анықталады. Заманауи дүниеде саяси режімдер авторитарлық және демократиялық болып екіге бөлінетіні белгілі.

Авторитаризм саяси оппозицияны болдыртпайтын, бірақ сыртқы саяси аймақта жеке тұлға мен қоғамның автономиясын сақтайтын бір кісінің немесе топтың шектеусіз билік құруы деп түсіндіріледі [31, 72 б. ] . Осыдан түйіндейтініміз, авторитаризм жағдайындағы саяси басқару жоғарғы басшының немесе онымен ресми (институттық), әлде бейресми (отбасылық, жеке жақындық және т. б. ) қатыстар арқылы байланысқан, оған жақын кісілер мен топтардың құзырындағы іс болып табылады.

Ал мемлекеттік орындар басшылары, атқарушы, заңдылық және сот биліктері жетекшілеріне келетін болсақ, олар шын мәнінде саяси тұлғаларға жатпайды. Бұл жетекшілер, басқаша айтқанда, саяси билікке емес, мемлекеттік басқару қызметіндегі мемлекеттік билікке жатады. Авторитарлық жүйедегі саяси басшылық саяси шешім қабылдау билігіне ие бірнеше кісінің ғана қолында. Мемлекеттік басқару болса, ол саяси басқаруға бағынады және соның бақылауында. Бұл авторитарлық қоғамның барлық басқа да жүйелеріне тән.

Демократия жағдайында саяси аймаққа аз ғана топтың монополиясы орын алмайды. Оған көптеген саяси субъектілер - барлық билік тармақтары орындары, аймақтық билік және жергілікті өзін-өзі басқару орындары, саяси партиялар, БАҚ, азаматтық қоғам институттары және т. б. қатысып, әрекет жасайды. Әрине олардың саяси және мемлекеттік басқару тұрғысынан алғанда салмақтары бірдей емес, сонда да олардың саяси процестердегі пікірлері мен ұстанымдарын ешкім елеусіз қалдыра алмайды.

Демократиялық режімдер парламенттік және президенттік басқару деп негізгі екі түрге бөлінеді. Бұл басқару түрлері арасында мемлекеттік билік (саяси жүйе) пен мемлекеттік басқару (әкімшілік жүйе) айырмасына әсер жасайтын белгілі бір айырма бар. Көбіне бұл айырма саяси режімдегі саяси партиялар атқаратын рөлмен анықталады.

Парламенттік басқару түрінде парламент заң қабылдауға толық құқық берілген ең жоғарғы билік орны болып табылады.

Парламент мемлекеттегі жоғарғы билік орны ретінде негізгі атқарушылар саяси партиялар болатын парламенттік сайлауларда жасақталады. Парламенттік сайлауда жеңіске жеткен партия басқарушы тұрғысына ие болады, яғни өз бетінше, немесе басқа партиялармен бірлесе отырып атқарушы биліктің ең жоғарғы орны үкіметті құруға құқық алады. Жетекші партияның лидері үкіметтің премьер-министрі, яғни мемлекеттің атқарушы билігінің басшысы болады.

Жеңген партияның басқа басты қайраткерлері министрлер қоржындарын иеленіп, мемлекеттің қызмет әрекетін қаржылық, экономикалық, сауда, құқықтық, мәдени, білім беру, әлеуметтік, халықаралық және басқа салаларда бағыттап отыруға мүмкіндік алады.

Парламенттік басқаруда үкімет министрлері, ең әуелі, парламенттік сайлауларда жеңіске жеткен өз партияларының өкілі ретінде, саяси тұлғалар болып табылады. Сондықтан да олар өз қызметінде партияның сайлау алдында қоғамға ұсынған жалпы сайлау алды тұғырнамасын басшылыққа алады. Парламент сайлауындағы жеңісі қоғамның осы тұғырнаманы қолдап, ол тұғырнаманы қоғамды жақын болашақта, яғни парламенттің осы құрамы қызметінің мерзімінде, немесе одан да ұзағырақ мерзімде дамытудың бағдарламасы ретінде жүзеге асыруда партияға сенуі дегенді білдіреді.

Праламенттік басқаруда министрлер басты саяси партияның өкілдері ретінде ең алдымен саяси тұлғалар болып табылады, саяси функцияларды орындайды. Сонымен бірге олар өз партиялары билік басында тұрған уақытта мемлекеттік басқарушылар болып та табылады. Егер партия келесі парламент сайлауында жеңіліп, үкіметті қалыптастыру мандатынан айрылып жатса, онда оның жетекшілері парламент депутаты ретінде саяси тұлға болып қалады, бірақ мемлекет басқарудағы қызметін тоқтатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.