Бауыраяқтылар – gastropoda

Жоспар
Кіріспе

1. Жалпы сипаттамасы
2. Құрылысы мен физиологиясы
3. Ас қорыту жүйесі
4. Тыныс алу мүшелері
5. Қан айналу жүйесі
6. Жүйке жүйелері
7. Сезім мүщелері
8. Зәр шығару жүйесі
9. Жыныс жүйесі
10. Дамуы
11. Бауыраяқтылардың пайдасы мен зияны

Бауыраяқтылар немесе ұлулар (улиткалар) – былқылдақденелілердің өкілдерге өте бай класы.
Алғашында бауыраяқтылар теңізде тіршілік еткен, бірақ көпшілігі тұщы суларда және құрылықта өмір сүруге бейімделген. Біраз түрлері паразиттер.
Бауыраяқтылардың мөолшері 2-3 мм-ден бірнеше ондаған сантимертге дейін. Ең ірі түрлеріне: Hemifusus proboscidiferus (Prosobranchia класс тармағы) – бақалшағы 60см, қояны Aplysia (Opisthobranchia класс тармағы) – 25см, кейбір африкалық құрылық түрлері Achatina (Pulmonata кл.тармағы), жүзгіш түрі Pterotrachea coronata – ұзындығы 25 см – жатады.
Бауыраяқтылардың басы денесінен айқын ажыратылған, аяғы жақсы дамыған және жорғалағыш табаны жалпақ, көкірегі жоғарғы жағында үлкен ішкі қапшық түрінде өсінді жасайды. Бақалшағы бір бөліктен тұрады, кейде жойылып кетуі мүмкін. Барлық бауыраяқтыларға тән белгі-құрылысының асимметриялығы.
Бауыраяқты былқылдақденелілердің асимметриялығы біріншіден, мантия жиынтығының оң жақ мүшелерінің жойылып, олардың серіктерінің сол жақта күшті дамуынан және екіншіден ішкі қапшықтың спираль бұратылуынан байқалады-кейінгі ерекшелігі бақалшақтың сыртқы пішінінен айқын көрінеді.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
1. Жалпы сипаттамасы
2. Құрылысы мен физиологиясы
3. Ас қорыту жүйесі
4. Тыныс алу мүшелері
5. Қан айналу жүйесі
6. Жүйке жүйелері
7. Сезім мүщелері
8. Зәр шығару жүйесі
9. Жыныс жүйесі
10. Дамуы
11. Бауыраяқтылардың пайдасы мен зияны

БАУЫРАЯҚТЫЛАР – GASTROPODA

Бауыраяқтылар немесе ұлулар (улиткалар) – былқылдақденелілердің
өкілдерге өте бай класы.
Алғашында бауыраяқтылар теңізде тіршілік еткен, бірақ көпшілігі тұщы
суларда және құрылықта өмір сүруге бейімделген. Біраз түрлері паразиттер.
Бауыраяқтылардың мөолшері 2-3 мм-ден бірнеше ондаған сантимертге
дейін. Ең ірі түрлеріне: Hemifusus proboscidiferus (Prosobranchia класс
тармағы) – бақалшағы 60см, қояны Aplysia (Opisthobranchia класс тармағы) –
25см, кейбір африкалық құрылық түрлері Achatina (Pulmonata кл.тармағы),
жүзгіш түрі Pterotrachea coronata – ұзындығы 25 см – жатады.
Бауыраяқтылардың басы денесінен айқын ажыратылған, аяғы жақсы дамыған
және жорғалағыш табаны жалпақ, көкірегі жоғарғы жағында үлкен ішкі қапшық
түрінде өсінді жасайды. Бақалшағы бір бөліктен тұрады, кейде жойылып кетуі
мүмкін. Барлық бауыраяқтыларға тән белгі-құрылысының асимметриялығы.
Бауыраяқты былқылдақденелілердің асимметриялығы біріншіден, мантия
жиынтығының оң жақ мүшелерінің жойылып, олардың серіктерінің сол жақта
күшті дамуынан және екіншіден ішкі қапшықтың спираль бұратылуынан байқалады-
кейінгі ерекшелігі бақалшақтың сыртқы пішінінен айқын көрінеді.

ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Бауыраяқтылардың дене пішіні әр түрлі, бірақ көбінесе денесі ұзынша
және арқа жағы дөңес. Басы жақсы жетілген, онда ауызы 1-2 жұп
қармалауыштары мен бір жұп көздері орналасқан. Бастың алдыңғы бөлімі
созылып ұзын тұмсыққа айналады, оның ұшында ауыз тесігі жатады.
Аяғы бұлшықееті құрсақ өсінді түрінде және жайпақ жщрғалағыш табаны
бар; аяғының жиырылуының нәтижесінде жануар баяу және бірқалыпты жылжиды.
Өмір сүру ортасына байланысты аяғы әр түрлі өзгерістерге ұшырайды. Жүзуге
көшкен өкілдерінің аяғы өте күшті өзгерген. Мысалы, қырлыаяқтылардың
(Prosobranchia класс тармағы) аяғы бүйірлерінен қабысып тар вертикалды
қанатқа айналады, кейде құсағының шетінде кішкене рудиментті табан
жасалынады да жануар екі жаққа сермеп тұрады. Сонымен қатар аяқтың артқы
бөлімі ұзын құйрық тәрізді рөлге созылады. Gastropoda-ның жүзетін басқа
тобы-қанатаяқтыларда (Opisthobranchia кл.тармағы) аяғының бүйір бөліктері
күшті өсіп, суды соғып тұратын жұп қанат тәрізді жақтаулар жасайды, ал
негізгі орталық бөлімі жойылып кетеді.
Көкірегі немесе ішкі қапшығы төменгі сатыдағы бауыраяқтыларға (мысалы,
Diotocardia-ларда, Prosobrabchia кл.тармағы) симметриялы және
жалаңашжелбезектілердегі (Nudibrabchia, Opisthobrabchia кл.тармағы) және
кейбір өкпелеріндегі сияқты аяқтан айқын бөлінбеген. Бауыраяқтылар
класының көптеген түрлерінің көкірегі керісінше, спираль бұратылған үлкен
қапшық түрінде аяқтан шығып тұрады. Көкіректен төмен қарайғы бағытта
жабындар қатпары, мантия қатпары жасалып астында мүшелердің мантия жиынтығы
бар мантия қуысы жатады. Қатпар да, қуыс та көкіректің алдыңғы және оң
жақтарында дамыған. Мантия көбінесе спираль бұратылған бақалшақ шығарады.
Бастапқа ұшында бақалшақ тұйық біткен ол оның төбесі, ал қарама-қарсы
ұшында тесігі болады да, одан жануарлардың басы мен аяғы сыртқа шығып
тұрады. Сирек жағдайда ғана бақалшақтың орамдары бір жазықтықта жатады.
Спиральі конус тәрізді. Орамдарының диаметрі жануардың өсуіне сәйкес
төбесінен тесігіне қарай үлкейеді және бақалшақтың әр жаңа, ірілеу орамы
бастапқыларын орап көрсетпей қояды. Осындай бақалшақтарды инволютті
бақалшақ деп атайды. Көбінесе ақырғы орам алдыңғыларына жақын
тұратындықтан барлығы көрініп тұрады. Бауыраяқтыларды бақалшақтардың
спираль оралуының бағыты бойынша екі типке ажыратады. Егер төбесінен
қарағанда спираль сағат тілінің бағытымен бұратылса, ондай бақалшақты оңға
бұратылған немесе дексиотропты деп атайды және олар көп кездеседі. Егер
солға қарай бұратылса, оны солға бұратылған немесе лейотропты бақалшақ днп
атайды. Айналасында спираль бұратылатын білік тығыз бағана түрінде
берілген, егер орамдар ішкі қабырғаларымен түйіспейтін болса, онда тығыз
бағананың орнына спираль бөліктің бойымен қуыс немесе білік жасалынады.
Спираль бақалшақтың үлкендігі сондай, қауіп төнгенде жануар тұтасымен ішіне
кіріп кетеді. Prosobranchia класс тармағына жататын өкілдерінің аяғының
арқа жағында ізбесті немесе мүйізді қақпақшасы болады да диаметрі
тесікпен сәйкес келіп жануарды ішіне кіргеннен кейін жауып тастайды.
Кейбір бауыраяқтылардың бақалшағы өте қарапайым қақпақша тәрізді,
себебі олардың дернәсілдерінде алдымен бұратылған бақалшақ болады да
кешірек қақпақша пішініне ауысады.
Бауыраяқтылардың бақалшағы жұқа органикалық сыртқы қабаттан, оның
астында жатқан фарфор тәрізді қабаттан тұрады. Фарфор қабаты бақалшақтың
үстіңгі жағына перпендикуляр орналасқан ізбес тақталарынан жасалған.
Жануар көмірқыщқыл ізбесті жұтқан суы мен тамағынан алады. Кейбір
бауыраяқтылардың тағы да ішкі маржан қабаты болады.
Бауыраяқтылардың барлық класс тармақтарында бақалшақтың жойылуы
байқалады. Көп жағдайларда бұл әрекет бірнеше кезеңдерден өтеді: 1)
бақалшағы әлі жақсы дамыған, бірақ бүкіл денесінің ішіне жеткіліксіз кіріп
тұрады. 2) бақалшағы онан әрі кішірейеді және оны орап тұратын жұмсақ
тканьдердің екі қатпарларымен жартылай жабылады. Бір жағдайларда ол мантия
қатпардары, басқа жағдайларда оларға аяқтың өсіп кеткен бүйір бөлімдері
қосылады. 3) қатпарлар бір-бірімен бақалшақтың үстіндегі ортаңғы сызық
бойымен бірігіп кетеді – сыртқы бақалшақ ішкі жұқа тақтаға айналады. 4)
рудиментті бақалшақ жеке ізбесті денешіктерге бөлініпкетеді және жалаңаш
шырыштың арқа жабындарында жатады; 5) бақалшақтың барлық іздері жоғалып
кетеді - Pterorachea. Бақалшақ жүзгіш және құрлық түрлерінде жоғалып
кетеді, себебі бақалшақтың қорғаныш бейімділігі ретіндегі пайдасы жүзу
мен жорғалау кезіндегі оның ауырлығынан аз болады. Паразит
бауыраяқтылардың бақалшағы да жойылып кетеді.

Ас қорыту жүйесі
Ауызы бастың алдыңғы ұшының төменгі жағында орналасқан, кейбір
түрлерінде басы созылып тұмсық жасайды. Prosobranchia класс тармағына
жататын кейбір жыртқыш түрлерінің басының алдыңғы жағы ұзарып, етті
тұмсыққа айналады, ол қорегін ұстаған кезде ішіне еніп және сыртқа
лақтырыла алады. Ауызы ауыз қуысына, онан әрі етті жұқыншаққа айналады.
Жұтқыншағында жұқа кутикуламен қапталған етті білеутіл және оның көлденең
қатарларда жатқан қатты тісшелері бар. Сол сияқты жұтқыншақпен шекарадағы
ауыз қуысындакутикула жуандап жақтар жасайды, олар мүйізді, кейдеқұрамына
ізбес кіреді. Жақтардың саны мен орналасуы әртүрлі. Жұтқыншаққа бір жұп
сілекей бездерінің өзектері ашалады. Кейбір жыртқыш алдыңғы желбезектіледің
сілекей бездерінде өте көп мөлшерде бос күкірт қышқылы болады. Бұл жыртқыш
құстардың қышықл өнімі басқа былқылдақденелілердің бақалшағын немесе қорегі
– тікентерілілердің сауыттарын ерітуге қолданылады.
Жұтқыншақ ұзын өңешке жалғасады және кейбір бауыраяқтыларда кеңейіп
жемсауға айналады. Осы айтылған бөліктердің барлығы эктодермалы алдыңғы
ішекке жатады.
Эктодермалы ортаңғы ішектің бастапқы бөлімі бауырдың өзектері
ашылатын қапшық тәрізді қарын жасайды. Бауыр ішектің қосарлы төмпешіктері
түрінде жасалынады., бірақ ересек бауыраяқтылырдың ассиметриялы болуына
байланысты көп жағдайларда сыңар мүше ретінде пайда болып, бір жартысы онша
дамымаған. Бауыраяқтылардың бауыры аумақты және көптеген бөлшектерден
тұрады, олардың өзектері бірге қысылып қарынға құцылады. Бауырдың шығаратын
өнімі көмірсуларды ерітеді, асты сіңіреді және маймен, гликогенді өзінде
жинау қызметін де атқарады. Төменгі сатыдағы бауыраяқтылардың қарынында
тамақ іріктеліп өте ұсақ бөлшектері қарынның кірпікшелі эпителиінің
тербелуімен бауыр өзектері арқылы бауыр бөлшектерінің қуысына бағытталады.
Осы арада оларды клеткалар ұстап алып қорытады. Кейбір төменгі сатыдағы
бауыраяқтылардың қарнында мөлдір бағана-белоктар және олармен байланысқан
ферменттер-амилаза мен целлюлозадан тұратын сілікпе тәрізді құрылым болады.
Бағананың ұшы қарынның сілтілі ортасында біртіндеп ериді және тамақтағы
көмірсуларды қорытуға мүмкіндік жасайтын ферменттерді босатады.
Жалаңашжелбезектілердің бауыры өте қызық өзгерген. Олардың бауыры
ішектің үстіне кететін безді өзектер жүйесіне бөлінеді, тармақтары арқаны
жауып тұратын қармалуыш тәрізді өсінділер-екінші кезектегі желбезектерге
кіріп олардың жоғарғы ұшында сыртқы ортамен байланыса алады.
Қызығы, сыртқы ортамен байланысатын бауырдың осы тармақтарының
эпителиінде және арқа желбезектерінің ұщтарында көптеген атпа ккапсулалар
болады. Бұрын апта капсулаларды жалаңашжелбезектілердің өз организіміне
тән деп есептеген, бірақ арнайы тәжірибелер былқылдақденеліге олар тамқпен
түседі дер көрсетті. Aeolididae тұқымдасының өкілдері гидроидты
полиптермен қоректенгенімен олардың атпа капсулаларын былқылдақденелілер
қорыта алмайды, бірақ жыртқыштың бауыр өсінділеріне түскенннен кейін олар
полиптің денесіндегі сияқты қызмет атқарады.
Қарыннан әрі қарай бір немесе бірнеше орам жасайтын жіңішке ішек
кетеді, бірақ ол алға қарай бұрылып артқы ішекке айналады. Ол көкіректің
алдыңғы бөлімінде, бастың үстінде немесе дененің оң жағында жататын
қылаулатқышпен аяқталады. Кейбір төменгі сатыдағы бауыраяқтылардың артғы
ішегі жүректің қарыншасын тесіп өтеді.

Тыныс алу мүшелері
Көпшілік бауыраяқтылар желбезектермен тыныс алады. Алғашқы немесе
нағыз желбезектері ктенидиялар, қылаулатқыштыі екі бүйірінде жатқан жұп
мүшелер. Көпшілігінде олар бос ұштары сүйірленген созылған қосарлы
қауырсынды өсінділер күйінде кездеседі. Әр ктенидий білікті екі қатар
жапырақтары бар жалпақ бағанадан тұрады. Ктенидийлерде химиялық сезім
мүщелері-осфрадийлер бар. Алғашында ктенидийлер бір жұп болады, бірақ
дененің оң жағындағы мүшелердің толық жетілмеуіне байланысты оң ктенидий
жойылып кетеді. Кейбір алдыңғыжелбезектілердің ктенидиі сол жақтағысынан
кіші болады. Осы топтың жоғарғы сатыдағы өкілдеріне желбезек біреу ғана
және бір жағымен мантия қабырғасына бекінетіндіктен қосқауырсындыдан бір
қатарлы қауырсындыға айналады. Артқыжелбезектілер бір ктенидиі сақтап
қалады, ол оң жағында артқа қарай күшті ығысқыан және ұшымен артына
қарайды, ал Prosobranchia ктенидилері алдыға жақын жатады және ұшымен алға
қарайды.
Gastropoda-ның әр класс тармағында нағыз желбезектері жойылып, екінші
рет тыныс алу мүшелерімен ауыстырылған түрлері де болады. Мұндайжағдайда су
бауыраяқтыларының денесінің әр түрлі жердерінде физиологиялық жағынан
ктенидийлерге сәйкес келетін, бірақ оларға гомологты емес өсінділер пайда
болуы мүмкін. Бұл құрылымдардың барлығы екінші кезетегі немесе адаптивті
желбезектер деп аталады. Құрылық өкпелі бауыраяқтыларының суда тыныс алуы
құрлықта тыныс алуымен ауыстырылатындықтан ктенидий жоғалып кетеді де,
өкпемен тыныс алады. Мантия қуысының бөлігі оқшауланып сыртқа жеке тесікпен
ашылады. Ол өкпе қуысы, қабырғасында көптеген қан тамырдары дамиды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.