Дебиторлық және кредиторлық берешек
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бөлім. Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Дебиторлық берешекті беру.сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Бөлім. Кредиторлық берешек есебінің мазмұны, жіктелуі, ұйымдастыру және ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ...11
2.1. Кредиторлық берешек есептің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Кредиторлық берешек аудитінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру және ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3 Бөлім. Кредиторлық берешек аудитінің жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айрысу аудитінің бағдарламасы және есебі ... ... ... .22
3.1 Ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебінің аудиті ... ...22
3.2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі. Күмәнді дебиторлық берешектер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.3. Басқадай дебиторлық берешектердің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1. Бөлім. Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Дебиторлық берешекті беру.сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Бөлім. Кредиторлық берешек есебінің мазмұны, жіктелуі, ұйымдастыру және ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ...11
2.1. Кредиторлық берешек есептің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Кредиторлық берешек аудитінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру және ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3 Бөлім. Кредиторлық берешек аудитінің жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айрысу аудитінің бағдарламасы және есебі ... ... ... .22
3.1 Ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебінің аудиті ... ...22
3.2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі. Күмәнді дебиторлық берешектер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.3. Басқадай дебиторлық берешектердің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы «Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес» - деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки «Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы» - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде.
Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар тауарлар мен қызметтерді сатып алу, пайдалану барысында сол мезетте қолма-қол ақшамен есептеспейді. Яғни тауарлар мен қызметтерді қарызға алады. Сол кезде тауарлар мен қызметтерді сатқан кәсіпорындар мен ұйымдар алынуға тиісті шарттар, яғни дебиторлық борыштар шотын ашады. Бұл өте қызықты бөлім. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Жалпы « дебиторлық берешек» - дегеніміз, бұл иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Мен өзімнің курстық жұмысымда осы дебиторлық және кредиторлық берешектерді қарастырамын. Жалпы дебиторлық берешектер келесідей бөлімдерден тұрады:
«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі».
«Күмәнді дебиторлық берешектер».
«Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі».
«Басқадай дебиторлық берешек».
«Алдағы кезең шығындары».
«Берілген аванстар».
Енді жалпы дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыруды және жоғарыдағы аталған бөлімдерді қарастырамын. Мен өз курстық жұмысымда кредиторлық берешектердің қысқа мерзімді міндеттемелер бөлігін қарастырдық.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде.
Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар тауарлар мен қызметтерді сатып алу, пайдалану барысында сол мезетте қолма-қол ақшамен есептеспейді. Яғни тауарлар мен қызметтерді қарызға алады. Сол кезде тауарлар мен қызметтерді сатқан кәсіпорындар мен ұйымдар алынуға тиісті шарттар, яғни дебиторлық борыштар шотын ашады. Бұл өте қызықты бөлім. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Жалпы « дебиторлық берешек» - дегеніміз, бұл иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Мен өзімнің курстық жұмысымда осы дебиторлық және кредиторлық берешектерді қарастырамын. Жалпы дебиторлық берешектер келесідей бөлімдерден тұрады:
«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі».
«Күмәнді дебиторлық берешектер».
«Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі».
«Басқадай дебиторлық берешек».
«Алдағы кезең шығындары».
«Берілген аванстар».
Енді жалпы дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыруды және жоғарыдағы аталған бөлімдерді қарастырамын. Мен өз курстық жұмысымда кредиторлық берешектердің қысқа мерзімді міндеттемелер бөлігін қарастырдық.
1. Қаржы есебі: Оқу құралы. / Жалпы редакциясын басқарған.
Талмағанбетов Т.А. – Алматы: Дәуір, 1998,– 480 бет.
Омаров А.Ш., Әлімбекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева Н.Ә.
217 – 236 беттер қолданылды.
2. Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: өңделіп және толықтырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы : Қазақстан аудит орталығы, 2002, – 656 бет.
246 – 277 беттер қолданылды.
3. Қаржылық есеп: Оқу құралы. / Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. – Алматы: Экономика,
2001, – 330 бет. 108 – 129 беттер қолданылды.
4. Витулаева Т. «Дебиторлық борышты беру-сату». Бухгалтер бюллетені –
2001 – № 46 – 9 -11 бетке дейін.
5. «Бухгалтерлік есеп туралы Заң» № 329-ІІ, 24.06.2002 жыл.
11.06.2004 жылы ҚР Президентінің .№ 562- ІІ Жарлығымен
«Бухгалтерлік есеп туралы Заңына» өзгертулер мен қосымшалар
енгізілді.
6. Хегай И.В. «Күмәнді борыш бойынша резерв есебі». Бухгалтер бюллетені
– 1998 – № 41 – 10 -12 бетке дейін.
7. «Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі». Бухгалтер бюллетені –
2001 – №22 мамыр – 3 -7 бетке дейін.
8. Назаров В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов: Учебник /
Под ред. Н.К. Мамырова – Изд. 2-е, перераб. и доп. - Алматы:
Экономика, 2004. – 308 с. 83-91 стр.
9. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет и финансовый анализ для
менеджеров: Учеб.пособие – М.: Дело 2003. – 304 с.
10. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета / Б. Нидлз, Х.Андерсон,
Д.Колдуэлл: пер. С англ. / Под ред. Я.В.Соколова, - 2-е изд., стереотип.
- М.: Финансы и статистика, 2002 – 496 с. 137-156 стр.
11. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на
предприятии: Изд. 3-е, доп. И перераб. – Алматы: Центразит. – Казахстан,
2002, 277-305 стр.
12. «Аудит» З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева. Алматы – 2006
13. Президенттің “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50 елдің қатарына кіру стратегисы” атты жолдауы 2006.
14. Аудиторлық қызмет туралы заң.
15. Егемен Қазақстан газеті 2007 жылғы 12 наурыз №63-64
16. Адамс Р, Основы аудита., Масква, «ЮНИТИ», 1995г.
17. Дюсембаев К.Ш. , Теория аудита, Алматы, Экономика, 1995г.
18. Биримкулова К.Д., Аудит. Проблемы и решения. // под ред. Чаловой К.Ч.// Бишкек, 1998г
19. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексі – 30 қаңтар 2001 жыл, (өзгертулермен және толықтырулармен)
20. Абдыкалыков Г.А., Сатмурзаев А.А. Основы бухгалтерского учета и аудита. Учебное пособие, Уральск, Дастан, 2001г
21. Ержанов М.С. «Теория и практика аудита», Алматы 1994г.
22. Ержанов М.С. «Аудит 1», Алматы, 2005г.
23. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт И.О. «Бухгалтерлский учет на предприятии», Алматы, «Центраудит», 1998г.
24. Радостовец В.К. «Бухгалтерский учет в отраслях», Алматы, 2000г.
Талмағанбетов Т.А. – Алматы: Дәуір, 1998,– 480 бет.
Омаров А.Ш., Әлімбекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева Н.Ә.
217 – 236 беттер қолданылды.
2. Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: өңделіп және толықтырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы : Қазақстан аудит орталығы, 2002, – 656 бет.
246 – 277 беттер қолданылды.
3. Қаржылық есеп: Оқу құралы. / Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. – Алматы: Экономика,
2001, – 330 бет. 108 – 129 беттер қолданылды.
4. Витулаева Т. «Дебиторлық борышты беру-сату». Бухгалтер бюллетені –
2001 – № 46 – 9 -11 бетке дейін.
5. «Бухгалтерлік есеп туралы Заң» № 329-ІІ, 24.06.2002 жыл.
11.06.2004 жылы ҚР Президентінің .№ 562- ІІ Жарлығымен
«Бухгалтерлік есеп туралы Заңына» өзгертулер мен қосымшалар
енгізілді.
6. Хегай И.В. «Күмәнді борыш бойынша резерв есебі». Бухгалтер бюллетені
– 1998 – № 41 – 10 -12 бетке дейін.
7. «Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі». Бухгалтер бюллетені –
2001 – №22 мамыр – 3 -7 бетке дейін.
8. Назаров В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов: Учебник /
Под ред. Н.К. Мамырова – Изд. 2-е, перераб. и доп. - Алматы:
Экономика, 2004. – 308 с. 83-91 стр.
9. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет и финансовый анализ для
менеджеров: Учеб.пособие – М.: Дело 2003. – 304 с.
10. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета / Б. Нидлз, Х.Андерсон,
Д.Колдуэлл: пер. С англ. / Под ред. Я.В.Соколова, - 2-е изд., стереотип.
- М.: Финансы и статистика, 2002 – 496 с. 137-156 стр.
11. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на
предприятии: Изд. 3-е, доп. И перераб. – Алматы: Центразит. – Казахстан,
2002, 277-305 стр.
12. «Аудит» З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева. Алматы – 2006
13. Президенттің “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50 елдің қатарына кіру стратегисы” атты жолдауы 2006.
14. Аудиторлық қызмет туралы заң.
15. Егемен Қазақстан газеті 2007 жылғы 12 наурыз №63-64
16. Адамс Р, Основы аудита., Масква, «ЮНИТИ», 1995г.
17. Дюсембаев К.Ш. , Теория аудита, Алматы, Экономика, 1995г.
18. Биримкулова К.Д., Аудит. Проблемы и решения. // под ред. Чаловой К.Ч.// Бишкек, 1998г
19. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексі – 30 қаңтар 2001 жыл, (өзгертулермен және толықтырулармен)
20. Абдыкалыков Г.А., Сатмурзаев А.А. Основы бухгалтерского учета и аудита. Учебное пособие, Уральск, Дастан, 2001г
21. Ержанов М.С. «Теория и практика аудита», Алматы 1994г.
22. Ержанов М.С. «Аудит 1», Алматы, 2005г.
23. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт И.О. «Бухгалтерлский учет на предприятии», Алматы, «Центраудит», 1998г.
24. Радостовец В.К. «Бухгалтерский учет в отраслях», Алматы, 2000г.
Ж О С П А Р
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бөлім. Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Дебиторлық берешектер есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Дебиторлық берешекті беру-сату
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Бөлім. Кредиторлық берешек есебінің мазмұны, жіктелуі, ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ...11
2.1. Кредиторлық берешек есептің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Кредиторлық берешек аудитінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.3 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3 Бөлім. Кредиторлық берешек аудитінің жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айрысу аудитінің бағдарламасы және есебі ... ... ... .22
3.1 Ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебінің аудиті ... ...22
3.2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі. Күмәнді дебиторлық берешектер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
3.3. Басқадай дебиторлық берешектердің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..35
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе
жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес - деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын
өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын
жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды
орындардың бірін иеленеді. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық
жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды
орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері
мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың
сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік
есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің
соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде.
Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар тауарлар мен қызметтерді сатып алу,
пайдалану барысында сол мезетте қолма-қол ақшамен есептеспейді. Яғни
тауарлар мен қызметтерді қарызға алады. Сол кезде тауарлар мен қызметтерді
сатқан кәсіпорындар мен ұйымдар алынуға тиісті шарттар, яғни дебиторлық
борыштар шотын ашады. Бұл өте қызықты бөлім. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға
берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Жалпы дебиторлық берешек - дегеніміз, бұл иелік ету құқығын қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы
экономикалық тиімділік.
Мен өзімнің курстық жұмысымда осы дебиторлық және кредиторлық
берешектерді қарастырамын. Жалпы дебиторлық берешектер келесідей
бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі.
Күмәнді дебиторлық берешектер.
Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі.
Басқадай дебиторлық берешек.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Енді жалпы дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыруды және жоғарыдағы
аталған бөлімдерді қарастырамын. Мен өз курстық жұмысымда кредиторлық
берешектердің қысқа мерзімді міндеттемелер бөлігін қарастырдық.
Менің курстық жұмысымда мынадай нәрселерді қарастырамыз:
1) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелері бойынша есеп
жазуларының негізі болып табылатын бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуі
мен қолда барын тексеру;
2) синтетикалық және аналитикалық есепті, өзара байланысы мен олардың бас
кітап пен қаржылық есептілікте көрсетілуін, сәйкесінше жаңа шот жоспарының
дұрыс қолданылуын тексеру;
3) міндеттемелер бойынша есеп - айырысудағы ішкі бақылауды бағалау;
4) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерінің тиісінше сыныпталуын
тексеру;
5) ұйымның тартылған қаражаттарды тиімді қолдануын бақылау жүйесін
бағалау.
1.Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
1.1 Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарларды, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ берешектер - Дебиторлық берешектер (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
берешектер және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл берешектердің есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
берешектер ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына
жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті берешектер;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті берешектер;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық берешектер;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық берешегі;
- басқадай дебиторлық берешектер.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша берешектер
(дебиторлық берешектер) иелік ету хұқығымен қоса, заңды хұқығымен
байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық
берешек дегеніміз, бұл – иелік ету хұқығын қосқандағы заңды хұқықтармен
байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
берешектердің айналымы жатады. Яғни дебиторлық берешектердің есептелген
уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның
дебиторлық берешегі оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан
баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық берешектер Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер болып
есептеледі. Дебиторлық берешектердің пайда болған (есептелінген) уақыты мен
өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді.
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының басты себебі сатып
алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарлардың көлемін арттыру болып
табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін ұйымның күмәнді берешектерінің
сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірбиеде баға
жеңілдіктері сөзімен бірге сауда жеңілдігі сөзі қатар қолданылады. Өз
экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда
жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың
сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы
жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті
табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық берешектер есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
нөмірі 7 – Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
берешегі деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 – Журнал-ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелінген пайыздар, Басқадай дебиторлық берешектер және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша:
нөмірі 10 – Журнал-ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдғы
кезең шығындары шоттарының несие бойынша;
нөмірі 11 – Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
берешегі шотының және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
берешегі шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Стып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық берешектердің есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер
(құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын
анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында ұйымның
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық бланкілері
үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын
таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық берешектер шоттарында
есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы
басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық берешегі есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғаны деп танылады.
Дебиторлық берешектер келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі.
Күмәнді дебиторлық берешектер.
Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі.
Басқадай дебиторлық берешек.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық берешек
болып табылады.
1.2 Дебиторлық берешекті беру-сату
Дебиторлық берешекті беру-сату мәміле жасау кезінде тараптардың қарым-
қатынасы туындайтын міндеттемелерді орындауға бағытталған. Қызмет көрсету,
тауарлар сату кезінде тараптардың бірі – дер кезінде ақы төленеді деп
ойлайды. Егер мәміле бойынша ақы алдын – ала төленген болса, одан әрі
қиындық туындамайды. Егер сатып алушы көзделген мерзімде есеп айырыспай,
соның себебінен сатушыда дебиторлық борыш сомасының туындауына әкеп
соқтырса, қиындықтар туындайды. Одан кейін сатушының сатып алушыдан борышты
акцептсіз өндіріп алуы мүмкін болмайды, өйткені өзара есеп айырысудың
негізгі нысаны акцепттік тәртіппен, яғни сатып алушының келісімі бойынша
көзделген.
Дебиторлық берешектің ауқымына байланысты кәсіпорында айналымнан
қаржыларды оқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзімдерінің
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзімінің ұзақтығы пайда болады.
Тауар запастарымен салыстырғанда дебиторлық берешек – бұл ақшалай
қаражаттың (ақы төлеу) келіп түсуі жолындағы бір қадам алға басу. Алайда
Қысқа қадам сияқты болып көрінетін осы соңғы қадам көбінесе бола
бермейді. Іс жүзінде пайда болған дебиторлық берешектен кейін 90 күн
өткеннен соң сатушы күдіктенеді де, белгілі бір іс-қимылдар жасай бастайды,
бірақ олар әрдайым ойдағыдай аяқтала бермейді.
Берешектің нақтылығын және дебитордың бар екендігін растау жөніндегі
іс- қимылдың бірі есепті күнге салыстырып тексеру актісін жасау болып
табылады, бірақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепіл бола алмайды.
Міндеттемелерді орындамау жағдайларының жиілеп кетуіне байланысты
Векселдік айналым туралы ҚР заңдарында міндеттемедегі талаптан қайту
ретіндегі шарт нысаны – цессия көзделген. Анағұрлым кең тараған нысан
факторингілік компанияның дебиторлық берешегін сату болып табылады.
Факторингілік компания – бұл белгілі бір сыйақыға кәсіпорынның
дебиторлық берешекті сатып алатын, содан кейін тікелей тауар (жұмыстар,
қызметтер) сатып алушылардың борыштарды жинайтын қаржы компаниялары немесе
банктер. Факторинг кезіндегі негізгі рәсімдерді сызба түрінде беруге
болады:
Сатып алушы- Сатушы-
компания тауар, қызмет компания
несие шартын
сұрайды
Несие шартындағы
факторингілік компания
төлем жасайды
алдын-ала қолма қол
ақша төлейді
1–сызба
Факторинг кезіндегі негізгі рәсімдердің сызбасы
Яғни факторинг – бұл төлемнің көп бөлігін, берешектің толық өтелу
кепілдігін дереу алу, шоттарды жүргізу жөніндегі шығындарды кеміту
мақсатымен тауар сатушы тауар мәмілелері бойынша қысқа мерзімді талаптарды
қайта табыстайтын қаржыландыру жүйесі.
Әлбетте, өз қызметтеріне факторингілік компаниялар несие мен комиссия
үшін проценттер өндіріп алады. Бұл орайда дебиторлық борыш кері талап қою
құқығымен не кері талап қою құқығынсыз сатылуы мүмкін.
Кері талап қою (регресс) – бұл мынадай жағдайда дебиторлық берешекті
жинау жөнінде құқық беретін тұлғадан төлемдерді алуға арналған дебиторлық
берешекті жинау жөніндегі құқық ауысатын тұлғаның құқығы (факторингілік
компанияның құқығы):
1. Дебиторлар берешекті белгіленген уақытта өтемесе;
2. Мерзімінен бұрын төлесе;
3. Аударылған дебиторлық берешектің қолайсыз болуы салдарынан туындаған
түзетулер енгізсе.
Тұлғаларды өзгерту үшін ҚР Азаматтық кодексінің 339-бабының
міндеттемесінде кредитордың құқықтарын басқа тұлғаға ауыстырудың негіздері
мен тәртібі көзделген. Кредитордың құқықтарын басқа тұлғаға ауыстыру үшін,
егер заң актілері мен шартта өзгеше көзделмесе, қарызгердің келісімі талап
етілмейді. Кредитор құқықтарының басқа тұлғаға ауысуы туралы ережелер кері
қойылатын талаптарға қолданылмайды.
Дебиторлық борышты кері талап қою құқығынсыз сатқан кезде сатып алушы
ақшалай қаражатты жинау жөніндегі тәуекелді өз мойнына алады және қарыз
бойынша кез-келген зиянды қабылдайды. Бұл жағдайда алуға шоттар беру – бұл
нысаны бойынша да, мазмұны бойынша да дебиторлық берешекті түпкілікті сату.
Дебиторлық берешекті үшінші тарапқа қолма-қол ақшаға айырбастау арқылы
беру әдістері:
Қамтамасыз етілген алыс-беріс
дебиторлық берешекті сату
2–сызба
Дебиторлық берешекті үшінші тарапқа қолма-қол ақшаға айырбастау арқылы
беру әдістері
Кері талап қою құқығымен дебиторлық берешекті сатқан кезде:
● дебитор берешекті өтемеген жағдайда, сатушы сатып алушыға ақы
төлеуге кепілдік береді;
● тараптардың әрқайсысы осы операция кезінде операция жасалғаннан
кейін өзі бақылайтын активтер мен міндеттемелерді мойындайды және немесе
өтелмеген активтер мен міндеттемелерді бұдан әрі мойындамайды;
● таза түсімдер айқындалады – бұл, пайда болған міндеттемелерді
қоспағанда, сату нәтижесінде алынған ақшалай қаражаттар немесе басқа
активтер;
● нәтижесінде сатудан болған зиян анықталады.
Сатушыда дебиторлақ берешек сомасын сатуға қатысты тауарларды,
жұмыстарды, қызметтерді сатып алу-сату жөніндегі операцияларды жасау
кезінде есепте қолданылатын есептеу әдісі сатуды түсіну және сату ретінде
толық көлемінде қолданылмайды, ол ақшалай қаражаттың қозғалысымен
шектеледі. Ең жақсы дегенде сатушы толық соманың қайтарылуына үміттенеді,
бірақ дебиторлық берешекті сатуда әр түрлі себептер мен мақсаттарға тап
болады:
● ақшалай қаражаттың жеткіліксіздігі;
● меншік құқығын қорғау;
● несиеге қол жеткізе алмау;
● заңды несиелік шектеулер;
● қарызды қамсыздандыру.
Сатып алушыда дебиторлық берешекті сатып алу болашақта аударылған
қаржыларды, сондай-ақ сатып алған кездегі айырманы қайтарып алуға
үміттеніп, ақшаның жылыстауын білдіреді. Бірақ сатып алу кезінде
активтердің пайда болуына әкеп тіремейді және дебиторлық берешекті талап
ету құқығын тану ақшалай қаражаттың нақты жылысу сомасымен жүргізіледі.
2 Бөлім. Кредиторлық берешек есебінің мазмұны, жіктелуі, ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі
1. Кредиторлық берешек есептің мазмұны.
Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері.
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық берешек қалыпты және ақталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық берешек пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айрысудың іс жүзіндегі формалармен байланысты.
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша
жабдықтаушыларға берешек және бюджетке төлемдері өтіп кеткен берешек және
т.б.
Ақталмаған кредиторлық берешек болып бюджетпен есеп айрысу бойынша –
қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша – кәсіпорын қызметкерлеріне,
мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша – жабдықтаушыларға және
т.б. мерзімі өткен берешектер саналады.
Кредиторлық берешектерді тексерудің басты міндеттері мыналар:
1) Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
2) Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құнды
көрсеткіштердің негізділігін тексеру.
3) Кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру.
4) Есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі
ұсыныстарды дайындау.
Кредиторлармен есеп айрысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім-шарттық
және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және төлемдік
тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді жеткізу
жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық берешкті қысқартуға және
соған орай шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын жақсартуға
мүмкіндік береді.
Кредиторлық берешектің есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы
баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:
1. Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер.
2. Алынған аванстар.
3. Салықтар бойынша берешек.
4. Төленуге тиісті дивидедтер.
5. Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішіндегі
операциялар бойынша берешек.
6. Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек.
7. Басқадай кредиторлық берешек.
Төленуге тиісті шотар мен вексельдер бабын тексергенде аудитор оның
қалдығын Төленетін шоттар шотымен салыстыру қажет, ол мыналар үшін
жабдытаушылармен және мердігерлермен есеп айрысу жөніндегі ақпаратты
жинақтап қорытуға арналған:
а) алынған ТМҚ мен айналымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар мен
тұтынылған қызметтер;
ә) алынған ТМҚ, айналымнан тыс активтер, есеп-қисап құжаттары әлі
түспеген (фактураланбаған жеткізілімдер) жұмытар мен кірістелетін
қызметтер;
б) қабылдау кезінде табылған ТМҚ артығы мен айналымынан тыс активтер;
в) тасымалдау мен т.с.с. бойынша алынған қызметтер.
Бұл шот бойынша есептеулерді мындай екі бағыт бойынша жүргізу қажет:
1. Қабылданған материалдық құндылықтар, орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызмет үшін төлемнің дұрыстығын таңдау.
2. Жабдықтаушылардан алынған ТМҚ кіріске алудың толықтығын талдау.
Аудитор жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айрысуды тексеру
бағдарламасын жасағанда, ішкі бақылау мен есеп жағдайын анықтайтын ішкі
аудит жұмысына да жүргізілген жұмысқа қаншалықты сүйенетінідігін айқындауы
тиіс.
2. Кредиторлық берешек аудитінің жіктелуі
Кредиторлық берешектер - өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың
нәтижесі. Олар ұзақ мерзімді және ағымдағы болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:
– банктердің ұзақ мерзімді қарыздары;
– банктен тыс ұзақ мерзімді қарыздар;
– мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы.
Банктердің және банктен тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары 1 жылдан
астам мерзімге, әдетте, жаңа техниканы енгізу шығындарына, өндірісті
кеңейтуге, оны қайта құруға, қымбат бағалы жабдықты алға және басқа
мақсатты бағдарламаларға беріледі.
Қарыздарды алу және өтеу бойынша операциялардың арнайы аудитін өткізу
үшін келесі көрсетілген шоттар: 4010 Ұзақ мерзімді банктік қарыздар,
4020 Ұзақ мерзімді алынған қарыздар және 4000 бөлімшенің Ұзақ мерзімді
қаржылық міндеттемелер, 4030 Өзге ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
қолданылады. Оларға Ұзақ мерзімді қарыздар мен Қысқа мерзімді қарыздар
аралық шоттар 1000 бөлімшенің Банктердегі аккредитивтердегі, чектердегі,
карт-шоттардағы және басқа шоттардағы ақша, 4120 Еншілес(тәуелді)
ұйымдарға кредиторлық берешек, 4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге
берілетін ұзақ мерзімді берешек және басқа шоттармен кореспонденция
алынған қарыздар сомалары кредит бойынша, ал дебет бойынша – ақша есебі
жүргізілетін шоттармен корреспонденцияда өтелген қарыздар осмасы беріледі.
Қарыздар беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен
және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттарымен реттеледі.
Бұл мақсатүшін кредиттік шарт рәсімделеді, онда кредитеу объектісі, қарыз
беру мен қайтару мерзімдері прценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі,
тараптардың қарызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттмелері, құқықтары мен
жауапкершілігі, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі
мен басқа жағдайлар көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектерді тексергенде, аудитор бәрінен бұрын
баланста көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың Бас кітаптың
жоғарыда аталған шоттар мен журнал-ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін
анықтауға тиіс.
Алйда мұны бірден жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық
шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледі.
Басқаша айтсақ, баланстың Қамтамасыз етілген қарыздар, Қамтамасыз
етілмеген қарыздар және Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға
беретін қарыздары, баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде
толтырылуы тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа
сәйкес болуына баса назар аудару тиіс.
Ата айтатын жайт 4010-4030 шоттар бойынша аналитикалық есеп мерзімінде
өтелмеген қарыздар, оларды берген банк түрлері бойынша: қарыз берушілер мен
қарызды өтеу мерзімдері бойынша мәліметтер банк көшірмелерімен расталуы
тиіс. Қарыздарды банктер тиісті қамтамасыз етуге немесе кепілдікке және
белгілі бір мақсаттарға беруге тиісті болғандықтан, біріншіден, кәсіпорын
басшысын қамтамасыз ету құрамына кіруін немесе кепілдікті, екіншіден –
қарызды мақстты пайдалану тексеру керек. Үшіншіден, оларды ынталандырудың
толықтығы мен уақтылығына ерекше назар аудару қажет. Бұл үшін банк
көшірмелерін тексеру керек. Қайтару мерзімі бұзылғанда мұның себебін
анықтау талап етіледі.
Басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан алынған ұзақ мерзімді қарыздарды
тексергенде, аудитор қарыз берушілермен мәліметтерді салыстыру
нәтижелерімен анықтауға тиісті, қайтарылмаған қарыздың қаржы қалдықтарының
дұрыстығын айқындауға тиісті. Аудитор бір мезгілде басқа кәсіпорындардан
қарыз алудың негізділігімен заңдылығын да, сондай-ақ оларды өтеудің
толықтығы мен мерзімділігін тексеру тиіс.
Сонымен қатар аудитор қарыз және алынған несие үшін процент төлеудің
дұрыстығын тексеріп, сондай-ақ кәсіпорынның өтелмеген қарыз (несие)
қалдықтарымен бірге осы қарыз үшін банкке тиесілі процентті көрсету жайлы
шешім (бұл туралы есеп саясатында жазылуы керек) қабылданғанын анықтау
тиіс. Проценттер сомасы банктердің қарыздары жөніндегі проценттерді төлеу
бойынша, шығыстар есебінің тиісті шоттармен бірге корреспонденциясында ұзақ
мерзімді кредиторлық берешектер есебі шоттарының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Тексеру кезінде аудитор берешек кәсіпорынға берілген вексельдермен
қамтамасыз етілгенін, ұзақ мерзімді қарыздар шотынан есептен
шығарылмайтынын, вексельдік операциялар есебі ережелеріне сәйкес
ескерілетінін назарда ұстауға тиіс.
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектердің сондай-ақ Кейінге қалдырылған
салықтар бабы жатады. Бұл отандық бухгалтерлік есептің мүлдем жаңа
объектісі, жаңа термин, оның және Салықтық төлем, Табыс салғы,
Бухгалтерлік табыс, Салықтық табыс, Салықтық әсер тағы басқаларының
мазмұны 11 Табыс салығы бойынша есеп БЕС-те ашылып көрсетіледі.
Олардың кейбірін қарастырайық:
1) есепті кезең ішіндегі салықтық төлем міндеттемелер тәсілімен
салықтық әсер есебі негізінде анықталады. Бұл тәсілде табыс салығы
кіріс алу барысында заңды тұлға шеккен шығыс ретінде қарастырылады
және тиісті табыс пайда болған кезеңге есептелінеді;
2) есепті кезеңде пайда болған уақытша айырманың салықтық әсері
салықтық төлемге кірізіледі және бухгалтерлік баланста Кейінге
қалдырылған салықтар бабы бойынша көрсетіледі;
3) Бап бойынша кезең басы мен соңындағы қалдықтардың анықтығын
айқындау үшін Бас кітаптың 4310 Кейінге қалдырылған корпоративтік
табыс салғы шотының және 5 журнал-ордердің осы шотының
мәліметтерімен салытыру керек;
4) 4310 шот кредиті бойынша мыналар көрсетіледі:
а) 7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шотымен бірге
корреспонденцияда болашақта төлеуге тиісті салықтар сомасы;
ә) Дт 7710 шотының Кт 4310 шотының салықтық мөлшерлемесі ұлғаюына
байланысты түзету енгізу;
б) Дт 6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер
шоты Кт 4310 Кейінге қалдырылған корпаративтік табыс салғы шотының
салықтық есептегі өсімінің артуы кезіндегі активтерді қайта бағалауға
байланысты әлеуметті салықтық әсер сомасы;
5) 4310 шот дебеті бойынша мыналар көрсетіледі:
а) уақытша айырмалардың пайда болуы мен жойылуы нәтижесінде төленуге
тиісті немесе 3110 Төленетін корпоративтік табыс салғы және 7710
Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шоттарымен бірге
корреспонденцияда зиянды өтеу нәтижесінде есепке жатқызылатын салықтар
сомасы;
ә) салықтық мөлшерлемесінің 4310 шот Кт 7710 шотының кемуіне байланысты
түзету енгізу;
Ағымдағы міндеттемелердің аудиті.
Ағымдағы кредиторлық берешектерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары,
банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады.
Банктреден қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары
3010-3030 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әр қайсысында Қысқа
мерзімді қарыздар аралық шоты бар. Бұл щоттар пассивті, олардың сальдосы
есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым –
қарызды өтеуге аударылған соманы, кредиті бойынша айналым – қарызға алған
соманы көрсетеді.
Өтелген кредитер сомасына 3000 Қсықа мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесінің (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда
Банктердің қысқа мерзімді қарыздары аралық шоты) тиісті шоттары
дебеттеледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк
түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.
а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыстарына жатқызудың
дұрыстығы;
ә) 3000 бөлімшесінің Қсықа мерзімді қаржылық міндеттемелер (Қсықа
мерзімді қаржылық міндеттемелер аралық шоты) шоттар бойынша синтетикалық
және аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста
жүргізудің дұрыстығы;
б) баланста Ағымдағы міндеттемелер бөлімшесінде Ұзақ мерзімді
қарыздардың ағымдағы бөлігі бабы келтіріледі;
в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін анықтау
қажет;
г) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін
қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін,
мерзімінде төленбеген банк қарыздары.
3020 Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың қарызы шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілер мен қарызды
өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.
Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыздар көбінесе
вексельмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелерге серіктестік
кредит түрінде болады.
Қалдықтардың жыл басы мен соңындағы Басқадай кредиторлық берешек
баланстық бабы бойынша анық сенімділігін анықтауға баса назар аударған жөн.
Сонымен бірге оларды Бас кітапта көрсетілген 3350 Еңбекақы төйлеу бойынша
қысқа мерзімді кредиторлық берешек, 3360 Жалдау бойынша қысқа мерзімді
берешек, 3380 Төлеуге қысқа мерзімді сыйақылар, 3390 Өзге қысқа
мерзімді кредиторлық берешек шоттар бойынша жиынтық қалдықтармен, сондай-ақ
9 журнал-ордердің 3350, 3360, 3380, 3390 шот кредиттері бойынша
мәліметтермен салыстыру қажет.
3. Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі.
Аталып кеткендей, ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелеріне қысқа
мерзімді банктік займдар, қысқа мерзімге алынған қарыздар, дивиденттер және
қатысушылар табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді қарыздары, ұзақ
мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, қысқа мерзімді басқалай
қаржылық инвестициялар жатады. Осы міндеттемелер бойынша есеп- айырысу
операцияларын басшы мен бас бухгалтер қатаң қадағалауға алуы тиіс. Есепті
жылдың қаржылық есептілігіндегі аталған міндеттемелер бойынша есебінің
дұрыс жүргізілгендігін тексеру мақсатында басшы тәуелсіз аудитор шақыра
алады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер аудитінің мақсаты - бұл кредиторлық
қарыздардың заң мен белгіленген талапқа сәйкес пайда болуы мен өтелуіне,
сонымен қатар төлемдер мен есеп- айырысулардың дұрыс жүргізілуіне қатысты
бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесі туралы аудитордың өз пікірін
білдіруі.
Аудит мақсатына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді шешіп алуы қажет.
Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелері бойынша есеп
жазуларының негізі болып табылатын бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуі
мен қолда барын тексеру;
2) синтетикалық және аналитикалық есепті, өзара байланысы мен олардың бас
кітап пен қаржылық есептілікте көрсетілуін, сәйкесінше жаңа Шот жоспарының
дұрыс қолданылуын тексеру;
3) міндеттемелер бойынша есеп- айырысудағы ішкі бақылауды бағалау;
4) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерінің тиісінше сыныпталуын
тексеру;
5) ұйымның тартылған қаражаттарды тиімді қолдануын бақылау жүйесін
бағалау.
Аудиттің объектілері ұйымның ерекшелігіне, басқарманың талаптарына
байланысты әртүрлі болуы мүмкін: бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік,
салық есебі, ұйымды басқару құрылымы, ұйымның активтерінің жағдайы,
қаржылық тұрақтылық пен төлем қабілеттілігі және т.б. Ал қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелер аудитінің объектілеріне келесілер жатады:
- қарыздар бойынша банктермен;
- қысқа мерзімге алынған қарыздар бойынша банктен тыс мекемелермен;
- дивиденттер және қатысушылар табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді
қарыздары бойынша;
- ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі бойынша;
- қысқа мерзімді басқалай қаржылық инвестициялар бойынша есеп-айырысу.
Аудиторлық тексеру жүргізу үшін қажетті ақпарат көздері:
- заңға және белгіленген нормаға сәйкес құжаттар;
- шаруашылық келісім-шарттары;
- коммерциялық актілер;
- ішкі ұйымдастыру құжаттары;
- өткен мембақылау, ішкі бақылау мен аудиттің материалдары;
- бастапқы және қосымша есеп құжаттамасы (төленетін шоттар, шот-
фактуралар, сенім хаттар, аванстық есептер, кассирдің есептері, банктік
көшірмелер, тауарлы-транспорттық қосымшалар, төлем тапсырмасы, төлем
құжаты);
- бухгалтерлік есеп регистрлері (3010 "Қысқа мерзімді банктік займдар",
3020 "Қысқа мерзімге алынған қарыздар", 3030 "Дивиденттер және қатысушылар
табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді қарыздар", 3040 "Ұзақ мерзімді
қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі ", 3050 "Қысқа мерзімді басқалай
қаржылық инвестициялар " шоты бойынша сомалардың қозғалысы бойынша
мәліметтер; № 4, 5, 9 журнал-ордер немесе экономикалық ақпараттарды арнайы
бағдарламада өңдеген жағдайда жүйедегі ақпараттар);
- инвентаризациялау мәліметтері;
- тоқсандық және жылдық бухгалтерлік есеп, бас кітап, "Сату" кітабы,
"Сатып алу" кітабы;
- кредиторлық қарыздың қозғалысы бойынша статистикалық есептер және т.б.
Осылайша, жұмыста аудиттің бір түрі таңдалған - бұл операциондық аудит.
Оның жалпы мақсаты - есептілікте тартылған қаражаттардың қолда бары мен
қозғалысы ретінде көрсетілетін ұйымның қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелері бойынша есеп-айырысу жағдайы туралы мағлұматтардың
объективті және сенімді болу деңгейіне өз пікірін білдіру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- ұйымдағы ішкі бақылау жүйесі мен бақылау тәуекелділігін бағалау;
- жасалған есептіліктің объективтілігін растау үшін мағлұматтар жинау.
Кез келген аудиторлық тексеру үш кезеңнен тұрады: ұйымдастыру (дайындық),
зерттеу (негізгі), аяқтау.
Ұйымдастыру кезеңі өз алдына екі әдістемеден тұрады: клиентпен келісім-
шартқа отыру, жоспарлау (старегиясы).
Аудитті жүргізудің негізгі кезеңі тыңғылықты жоспарлау болып табылады, ол
аудитордың аудитті жүргізу мерзімі, графигі және көлемі көрсетілген жалпы
жоспарын жасауынан тұрады. Біріншіден, клиенттің аудиторды шақыру себебін
анықтау қажет. Сосын клиенттің айналысатын қызметімен, ішкі бақылау
жүйесімен танысып, аудиттің жалпы бағдарламасы мен жоспарын дайындау болып
табылады. Бұдан кейін міндеттеме- хаты, яғни клиент пен аудиторлық фирманың
арасында келісім жасалады. Міндеттеме- хатының нысаны ХАС-қа сәйкес
жасалады. Бұл міндеттеме- хатында келесідей негізгі жағдайлар
қарастырылады:
- екі жақтың міндеттемелері;
- аудитордың жасайтын жұмысының көлемі;
- қойылған міндеттемелерге, аудиттің көлеміне және тексеріс жүргізуге
аудитордың келісімі құжаттамада расталады;
- ұйымның (клиенттің) алдындағы аудитордың жауапкершілігі анықталады;
- аудиторлық есеп пен қорытынды тапсырудың нысаны анықталады.
Аудиторлық тексеру жүргізудің кезеңдері:
- осы ұйымның қызметінің ерекшеліктерін зерттеу;
- жұмыс бағдарламасы мен жоспарын жасау;
- аудиторлық дәлелдеулерді жинау және жұмыс құжаттарын рәсімдеу;
- аудиторлық құжаттамалар құру;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі туралы анықтама
құру мен аудиторлық қорытынды дайындау.
Жоспарлау кезеңінде келесідей сұрақтар қарастырылады: тапсырыс берушінің
бизнесінің бағыты, қызметінің тарихы, ағымдағы жағдайлары, болашақ
перспективасы, өнімнің түрі, өнім шығарылатын нарық, бухгалтерлік есепті
жүргізу формасы мен әдістері және т.б. Аудитті жоспарлау кезінде
тәуекелділік пен маңыздылықты ескеру өте маңызды болып табылады. Аудиторлық
қорытындыда тәуекелділік пен маңыздылыққа қатысты екі маңызды сөз тіркесі
болуы қажет. "Біздің ойымызша" деуі, ол аудитордың қорытындыны өзінің жеке
кәсіби пікірінде құрғандығын мәлімдейді және қаржылық есептіліктің дұрыс
құрылғандығына ешқандай кепіл бермейді. Бұдан қаржылық есептіліктің дұрыс
құрылмау тәуекелі бар деп қорытындылауға болады. Ал "Барлық маңызды
жағдайларда" деген сөз тіркесін қолдануы аудиторлық қорытынды маңызды
қаржылық ақпарат көздеріне жататынын білдіреді.
Осы түсініктер өте маңызды болып табылады, өйткені ешбір аудитор қаржылық
есептіліктің бір тиынына дейін нақты болатынына кепілдік бере алмайды.
Маңыздылық - жасалған аудиторлық қорытындының сипаттамасын анықтауға
мүмкіндік беретін маңызды фактор.
Бухгалтерлік стандарттар бойынша комитет әзірлеген "Қаржылық есеп беруді
дайындау мен ұсынудың негіздерінде" "маңыздылық" ұғымына былайша түсінік
берілген: "Егер ақпаратқа рұқсатнама беріліп, тиісті жеріне жөнелтілгенде
пайдаланушының қаржылық есеп беру негізінде қабылдайтын экономикалық
шешіміне әсерін тигізетін болса немесе ақпараттың бұрмалануы көрсетілуі
пайдаланушының экономикалық шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда мұндай
ақпарат маңызды деп саналады. Маңыздылық баптардың немесе қателіктердің
шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір жағдайларда олардың
рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалануына қатысты уәж-пікір қабылданады.
Яғни, маңыздылық көбінесе есеп берудің табалдырығын немесе нүктесін
көрсетеді және қандай да бір пайдасын тигізетін ақпаратқа ие болатын
сипаттамасы жоқ"(15).
Маңызды белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұнын білдіреді. Тексерудің
жоспарын жасау барысында аудитор сандық қатынастағы маңызды бұрмалауларды
анықтау мақсатында маңыздылықтың қолайлы деңгейін белгілейді.
Жоспарлау кезінде аудитор қаржылық есептемелерде елеулі бұрмаланған
ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есеп шоттардың
сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты маңыздылықтың
аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу қажет, іріктемелерді
пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдалнған дұрыс па, міне
осындай мәселелерге қатысты аудитордың бір шешімге келуіне әсерін тигізеді.
Бұл қолайлы деңгейге дейін аудиторлық тәуекелді кемітетін аудиторлық
процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдіктің арасында кері байланыс болады,
яғни маңыздылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық
тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым төмен немесе осыған керісінше болады.
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдіктің арасындағы кері байланысы аудитор
аудиторлық процедураның сипатын, орындалу мерзімін және көлемін анықтау
барысында назарға алады (ХАС 320 "Аудиттегі маңыздылық").
Қаржылық есептемелердің аудитімен бірқатар тәуекелдік аспектілері тікелей
байланысты. Тәуекелдіктің негізгі екі түрі болады: аудиторлық тәуекелдік
және бизнес (аудитордың немесе оның фирмасының) тәуекелдігі.
Аудиторлық тәуекелдіктің мағынасын былай түсіндіруге болады: аудитор
қаржылық қорытынды есептілік дұрыс жасалған деген қорытындыға келеді,
осының негізінде аудиторлық қорытындыға пікір-ескертпе айтылмайды, яғни
пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде - қаржылық
есептіліктің маңызды (елеулі) ақауы болады.
Бизнес тәуекелдігінің мағынасы мынаған саяды: клиентке ұсынылған
аудиторлық қорытынды әділ жасалса да, аудитор немесе аудиторлық фирма
клиентпен өзара қарым-қатынасында сәтсіздікке ұрынады. Бизнес
тәуекелділігін бақылаудағы басты фактор аудиторлық тәуекелдіктің деңгейін
мұқият анықтау болып табылады. Аудиторлық тәуекелдікті бағалаудың негізгі
екі әдісі бөліп көрсетіледі:
а) бағалаушылық (интуициялық)
ә) сандық.
Арнайы әдебиеттерде сипатталған аудиторлық тәуекелдіктің моделі (үлгісі)
SAS 47 ( SAS 39 (аудиттің іріктеу әдісі туралы) ережесіне және
тәуекелдіктің елеулілігіне негізделеді). Аудиторлық тәуекелдіктің алдын-ала
үлгісі мынадай формада болуы ықтималы:
DAR = IR*CR*DR,
мұнда DAR - қолайлы аудиторлық тәуекелдік;
IR - шаруашылық ішіндегі тәуекелдік;
CR - бақылау тәуекелдігі;
DR - табылмау тәуекелдігі;
Осы келтірілген үлгіге кіретін аудиторлық тәуекелдік түрлерінің
ерекшеліктерін қарастырайық.
1. Қолайлы аудиторлық тәуекелдік (DAR) - аудит аяқталғаннан кейін
қаржылық есептемеде маңызды қателіктердің барын және стандартты аудиторлық
пікір-ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілген
аудитор мойындауға әзірлік шарасы.
2. Шаруашылық ішіндегі тәуекелдік ( IR) - сегментте қателіктің барын және
бұл қателіктің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде рұқсат
етілген деңгейдегі шамадан тыс (артық) екенін аудитордың болжау шарасы.
3. Бақылау тәуекелдігі (CR) - сегменттегі шамадан тыс қателік клиенттің
шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінде табылмайтынын және жойылмайтынын
болжау шарасы.
4. Табылмау тәуекелдігі (DR) - қандай да бір сегмент бойынша аудиторлық
мәліметтер арқылы шамадан тыс қателікті табу мүмкін еместігін аудитордың
мойындауға дайындық шарасы.
Аудиторлық тәуекелдіктің жоғарыда келтірілген үлгілерін қолданып, олардың
деңгейін үш тәсілдің біреуімен анықтауға болады немесе осыларды бір
мезгілде пайдалану керек.
Аудиторлық тәуекелдіктің үлгілерін пайдаланудың бірінші тәсілі. Айталық,
аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық
ішіндегі тәуекелдіктің - 80%, бақылау тәуекелдігі - 50% және табылмау
қатері - 10% деп жорамалдайды. Аудитте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бөлім. Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Дебиторлық берешектер есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Дебиторлық берешекті беру-сату
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Бөлім. Кредиторлық берешек есебінің мазмұны, жіктелуі, ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ...11
2.1. Кредиторлық берешек есептің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Кредиторлық берешек аудитінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.3 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3 Бөлім. Кредиторлық берешек аудитінің жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айрысу аудитінің бағдарламасы және есебі ... ... ... .22
3.1 Ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебінің аудиті ... ...22
3.2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі. Күмәнді дебиторлық берешектер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
3.3. Басқадай дебиторлық берешектердің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..35
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе
жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес - деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын
өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын
жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды
орындардың бірін иеленеді. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық
жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды
орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері
мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың
сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік
есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің
соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде.
Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар тауарлар мен қызметтерді сатып алу,
пайдалану барысында сол мезетте қолма-қол ақшамен есептеспейді. Яғни
тауарлар мен қызметтерді қарызға алады. Сол кезде тауарлар мен қызметтерді
сатқан кәсіпорындар мен ұйымдар алынуға тиісті шарттар, яғни дебиторлық
борыштар шотын ашады. Бұл өте қызықты бөлім. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға
берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Жалпы дебиторлық берешек - дегеніміз, бұл иелік ету құқығын қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы
экономикалық тиімділік.
Мен өзімнің курстық жұмысымда осы дебиторлық және кредиторлық
берешектерді қарастырамын. Жалпы дебиторлық берешектер келесідей
бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі.
Күмәнді дебиторлық берешектер.
Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі.
Басқадай дебиторлық берешек.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Енді жалпы дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыруды және жоғарыдағы
аталған бөлімдерді қарастырамын. Мен өз курстық жұмысымда кредиторлық
берешектердің қысқа мерзімді міндеттемелер бөлігін қарастырдық.
Менің курстық жұмысымда мынадай нәрселерді қарастырамыз:
1) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелері бойынша есеп
жазуларының негізі болып табылатын бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуі
мен қолда барын тексеру;
2) синтетикалық және аналитикалық есепті, өзара байланысы мен олардың бас
кітап пен қаржылық есептілікте көрсетілуін, сәйкесінше жаңа шот жоспарының
дұрыс қолданылуын тексеру;
3) міндеттемелер бойынша есеп - айырысудағы ішкі бақылауды бағалау;
4) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерінің тиісінше сыныпталуын
тексеру;
5) ұйымның тартылған қаражаттарды тиімді қолдануын бақылау жүйесін
бағалау.
1.Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
1.1 Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарларды, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ берешектер - Дебиторлық берешектер (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
берешектер және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл берешектердің есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
берешектер ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына
жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті берешектер;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті берешектер;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық берешектер;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық берешегі;
- басқадай дебиторлық берешектер.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша берешектер
(дебиторлық берешектер) иелік ету хұқығымен қоса, заңды хұқығымен
байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық
берешек дегеніміз, бұл – иелік ету хұқығын қосқандағы заңды хұқықтармен
байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
берешектердің айналымы жатады. Яғни дебиторлық берешектердің есептелген
уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның
дебиторлық берешегі оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан
баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық берешектер Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер болып
есептеледі. Дебиторлық берешектердің пайда болған (есептелінген) уақыты мен
өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді.
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының басты себебі сатып
алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарлардың көлемін арттыру болып
табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін ұйымның күмәнді берешектерінің
сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірбиеде баға
жеңілдіктері сөзімен бірге сауда жеңілдігі сөзі қатар қолданылады. Өз
экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда
жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың
сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы
жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті
табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық берешектер есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
нөмірі 7 – Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
берешегі деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 – Журнал-ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелінген пайыздар, Басқадай дебиторлық берешектер және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша:
нөмірі 10 – Журнал-ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдғы
кезең шығындары шоттарының несие бойынша;
нөмірі 11 – Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
берешегі шотының және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
берешегі шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Стып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық берешектердің есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер
(құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын
анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында ұйымның
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық бланкілері
үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын
таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық берешектер шоттарында
есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы
басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық берешегі есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғаны деп танылады.
Дебиторлық берешектер келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі.
Күмәнді дебиторлық берешектер.
Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі.
Басқадай дебиторлық берешек.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық берешек
болып табылады.
1.2 Дебиторлық берешекті беру-сату
Дебиторлық берешекті беру-сату мәміле жасау кезінде тараптардың қарым-
қатынасы туындайтын міндеттемелерді орындауға бағытталған. Қызмет көрсету,
тауарлар сату кезінде тараптардың бірі – дер кезінде ақы төленеді деп
ойлайды. Егер мәміле бойынша ақы алдын – ала төленген болса, одан әрі
қиындық туындамайды. Егер сатып алушы көзделген мерзімде есеп айырыспай,
соның себебінен сатушыда дебиторлық борыш сомасының туындауына әкеп
соқтырса, қиындықтар туындайды. Одан кейін сатушының сатып алушыдан борышты
акцептсіз өндіріп алуы мүмкін болмайды, өйткені өзара есеп айырысудың
негізгі нысаны акцепттік тәртіппен, яғни сатып алушының келісімі бойынша
көзделген.
Дебиторлық берешектің ауқымына байланысты кәсіпорында айналымнан
қаржыларды оқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзімдерінің
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзімінің ұзақтығы пайда болады.
Тауар запастарымен салыстырғанда дебиторлық берешек – бұл ақшалай
қаражаттың (ақы төлеу) келіп түсуі жолындағы бір қадам алға басу. Алайда
Қысқа қадам сияқты болып көрінетін осы соңғы қадам көбінесе бола
бермейді. Іс жүзінде пайда болған дебиторлық берешектен кейін 90 күн
өткеннен соң сатушы күдіктенеді де, белгілі бір іс-қимылдар жасай бастайды,
бірақ олар әрдайым ойдағыдай аяқтала бермейді.
Берешектің нақтылығын және дебитордың бар екендігін растау жөніндегі
іс- қимылдың бірі есепті күнге салыстырып тексеру актісін жасау болып
табылады, бірақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепіл бола алмайды.
Міндеттемелерді орындамау жағдайларының жиілеп кетуіне байланысты
Векселдік айналым туралы ҚР заңдарында міндеттемедегі талаптан қайту
ретіндегі шарт нысаны – цессия көзделген. Анағұрлым кең тараған нысан
факторингілік компанияның дебиторлық берешегін сату болып табылады.
Факторингілік компания – бұл белгілі бір сыйақыға кәсіпорынның
дебиторлық берешекті сатып алатын, содан кейін тікелей тауар (жұмыстар,
қызметтер) сатып алушылардың борыштарды жинайтын қаржы компаниялары немесе
банктер. Факторинг кезіндегі негізгі рәсімдерді сызба түрінде беруге
болады:
Сатып алушы- Сатушы-
компания тауар, қызмет компания
несие шартын
сұрайды
Несие шартындағы
факторингілік компания
төлем жасайды
алдын-ала қолма қол
ақша төлейді
1–сызба
Факторинг кезіндегі негізгі рәсімдердің сызбасы
Яғни факторинг – бұл төлемнің көп бөлігін, берешектің толық өтелу
кепілдігін дереу алу, шоттарды жүргізу жөніндегі шығындарды кеміту
мақсатымен тауар сатушы тауар мәмілелері бойынша қысқа мерзімді талаптарды
қайта табыстайтын қаржыландыру жүйесі.
Әлбетте, өз қызметтеріне факторингілік компаниялар несие мен комиссия
үшін проценттер өндіріп алады. Бұл орайда дебиторлық борыш кері талап қою
құқығымен не кері талап қою құқығынсыз сатылуы мүмкін.
Кері талап қою (регресс) – бұл мынадай жағдайда дебиторлық берешекті
жинау жөнінде құқық беретін тұлғадан төлемдерді алуға арналған дебиторлық
берешекті жинау жөніндегі құқық ауысатын тұлғаның құқығы (факторингілік
компанияның құқығы):
1. Дебиторлар берешекті белгіленген уақытта өтемесе;
2. Мерзімінен бұрын төлесе;
3. Аударылған дебиторлық берешектің қолайсыз болуы салдарынан туындаған
түзетулер енгізсе.
Тұлғаларды өзгерту үшін ҚР Азаматтық кодексінің 339-бабының
міндеттемесінде кредитордың құқықтарын басқа тұлғаға ауыстырудың негіздері
мен тәртібі көзделген. Кредитордың құқықтарын басқа тұлғаға ауыстыру үшін,
егер заң актілері мен шартта өзгеше көзделмесе, қарызгердің келісімі талап
етілмейді. Кредитор құқықтарының басқа тұлғаға ауысуы туралы ережелер кері
қойылатын талаптарға қолданылмайды.
Дебиторлық борышты кері талап қою құқығынсыз сатқан кезде сатып алушы
ақшалай қаражатты жинау жөніндегі тәуекелді өз мойнына алады және қарыз
бойынша кез-келген зиянды қабылдайды. Бұл жағдайда алуға шоттар беру – бұл
нысаны бойынша да, мазмұны бойынша да дебиторлық берешекті түпкілікті сату.
Дебиторлық берешекті үшінші тарапқа қолма-қол ақшаға айырбастау арқылы
беру әдістері:
Қамтамасыз етілген алыс-беріс
дебиторлық берешекті сату
2–сызба
Дебиторлық берешекті үшінші тарапқа қолма-қол ақшаға айырбастау арқылы
беру әдістері
Кері талап қою құқығымен дебиторлық берешекті сатқан кезде:
● дебитор берешекті өтемеген жағдайда, сатушы сатып алушыға ақы
төлеуге кепілдік береді;
● тараптардың әрқайсысы осы операция кезінде операция жасалғаннан
кейін өзі бақылайтын активтер мен міндеттемелерді мойындайды және немесе
өтелмеген активтер мен міндеттемелерді бұдан әрі мойындамайды;
● таза түсімдер айқындалады – бұл, пайда болған міндеттемелерді
қоспағанда, сату нәтижесінде алынған ақшалай қаражаттар немесе басқа
активтер;
● нәтижесінде сатудан болған зиян анықталады.
Сатушыда дебиторлақ берешек сомасын сатуға қатысты тауарларды,
жұмыстарды, қызметтерді сатып алу-сату жөніндегі операцияларды жасау
кезінде есепте қолданылатын есептеу әдісі сатуды түсіну және сату ретінде
толық көлемінде қолданылмайды, ол ақшалай қаражаттың қозғалысымен
шектеледі. Ең жақсы дегенде сатушы толық соманың қайтарылуына үміттенеді,
бірақ дебиторлық берешекті сатуда әр түрлі себептер мен мақсаттарға тап
болады:
● ақшалай қаражаттың жеткіліксіздігі;
● меншік құқығын қорғау;
● несиеге қол жеткізе алмау;
● заңды несиелік шектеулер;
● қарызды қамсыздандыру.
Сатып алушыда дебиторлық берешекті сатып алу болашақта аударылған
қаржыларды, сондай-ақ сатып алған кездегі айырманы қайтарып алуға
үміттеніп, ақшаның жылыстауын білдіреді. Бірақ сатып алу кезінде
активтердің пайда болуына әкеп тіремейді және дебиторлық берешекті талап
ету құқығын тану ақшалай қаражаттың нақты жылысу сомасымен жүргізіледі.
2 Бөлім. Кредиторлық берешек есебінің мазмұны, жіктелуі, ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі
1. Кредиторлық берешек есептің мазмұны.
Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері.
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық берешек қалыпты және ақталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық берешек пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айрысудың іс жүзіндегі формалармен байланысты.
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша
жабдықтаушыларға берешек және бюджетке төлемдері өтіп кеткен берешек және
т.б.
Ақталмаған кредиторлық берешек болып бюджетпен есеп айрысу бойынша –
қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша – кәсіпорын қызметкерлеріне,
мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша – жабдықтаушыларға және
т.б. мерзімі өткен берешектер саналады.
Кредиторлық берешектерді тексерудің басты міндеттері мыналар:
1) Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
2) Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құнды
көрсеткіштердің негізділігін тексеру.
3) Кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру.
4) Есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі
ұсыныстарды дайындау.
Кредиторлармен есеп айрысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім-шарттық
және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және төлемдік
тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді жеткізу
жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық берешкті қысқартуға және
соған орай шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын жақсартуға
мүмкіндік береді.
Кредиторлық берешектің есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы
баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:
1. Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер.
2. Алынған аванстар.
3. Салықтар бойынша берешек.
4. Төленуге тиісті дивидедтер.
5. Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішіндегі
операциялар бойынша берешек.
6. Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек.
7. Басқадай кредиторлық берешек.
Төленуге тиісті шотар мен вексельдер бабын тексергенде аудитор оның
қалдығын Төленетін шоттар шотымен салыстыру қажет, ол мыналар үшін
жабдытаушылармен және мердігерлермен есеп айрысу жөніндегі ақпаратты
жинақтап қорытуға арналған:
а) алынған ТМҚ мен айналымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар мен
тұтынылған қызметтер;
ә) алынған ТМҚ, айналымнан тыс активтер, есеп-қисап құжаттары әлі
түспеген (фактураланбаған жеткізілімдер) жұмытар мен кірістелетін
қызметтер;
б) қабылдау кезінде табылған ТМҚ артығы мен айналымынан тыс активтер;
в) тасымалдау мен т.с.с. бойынша алынған қызметтер.
Бұл шот бойынша есептеулерді мындай екі бағыт бойынша жүргізу қажет:
1. Қабылданған материалдық құндылықтар, орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызмет үшін төлемнің дұрыстығын таңдау.
2. Жабдықтаушылардан алынған ТМҚ кіріске алудың толықтығын талдау.
Аудитор жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айрысуды тексеру
бағдарламасын жасағанда, ішкі бақылау мен есеп жағдайын анықтайтын ішкі
аудит жұмысына да жүргізілген жұмысқа қаншалықты сүйенетінідігін айқындауы
тиіс.
2. Кредиторлық берешек аудитінің жіктелуі
Кредиторлық берешектер - өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың
нәтижесі. Олар ұзақ мерзімді және ағымдағы болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:
– банктердің ұзақ мерзімді қарыздары;
– банктен тыс ұзақ мерзімді қарыздар;
– мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы.
Банктердің және банктен тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары 1 жылдан
астам мерзімге, әдетте, жаңа техниканы енгізу шығындарына, өндірісті
кеңейтуге, оны қайта құруға, қымбат бағалы жабдықты алға және басқа
мақсатты бағдарламаларға беріледі.
Қарыздарды алу және өтеу бойынша операциялардың арнайы аудитін өткізу
үшін келесі көрсетілген шоттар: 4010 Ұзақ мерзімді банктік қарыздар,
4020 Ұзақ мерзімді алынған қарыздар және 4000 бөлімшенің Ұзақ мерзімді
қаржылық міндеттемелер, 4030 Өзге ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
қолданылады. Оларға Ұзақ мерзімді қарыздар мен Қысқа мерзімді қарыздар
аралық шоттар 1000 бөлімшенің Банктердегі аккредитивтердегі, чектердегі,
карт-шоттардағы және басқа шоттардағы ақша, 4120 Еншілес(тәуелді)
ұйымдарға кредиторлық берешек, 4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге
берілетін ұзақ мерзімді берешек және басқа шоттармен кореспонденция
алынған қарыздар сомалары кредит бойынша, ал дебет бойынша – ақша есебі
жүргізілетін шоттармен корреспонденцияда өтелген қарыздар осмасы беріледі.
Қарыздар беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен
және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттарымен реттеледі.
Бұл мақсатүшін кредиттік шарт рәсімделеді, онда кредитеу объектісі, қарыз
беру мен қайтару мерзімдері прценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі,
тараптардың қарызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттмелері, құқықтары мен
жауапкершілігі, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі
мен басқа жағдайлар көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектерді тексергенде, аудитор бәрінен бұрын
баланста көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың Бас кітаптың
жоғарыда аталған шоттар мен журнал-ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін
анықтауға тиіс.
Алйда мұны бірден жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық
шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледі.
Басқаша айтсақ, баланстың Қамтамасыз етілген қарыздар, Қамтамасыз
етілмеген қарыздар және Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға
беретін қарыздары, баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде
толтырылуы тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа
сәйкес болуына баса назар аудару тиіс.
Ата айтатын жайт 4010-4030 шоттар бойынша аналитикалық есеп мерзімінде
өтелмеген қарыздар, оларды берген банк түрлері бойынша: қарыз берушілер мен
қарызды өтеу мерзімдері бойынша мәліметтер банк көшірмелерімен расталуы
тиіс. Қарыздарды банктер тиісті қамтамасыз етуге немесе кепілдікке және
белгілі бір мақсаттарға беруге тиісті болғандықтан, біріншіден, кәсіпорын
басшысын қамтамасыз ету құрамына кіруін немесе кепілдікті, екіншіден –
қарызды мақстты пайдалану тексеру керек. Үшіншіден, оларды ынталандырудың
толықтығы мен уақтылығына ерекше назар аудару қажет. Бұл үшін банк
көшірмелерін тексеру керек. Қайтару мерзімі бұзылғанда мұның себебін
анықтау талап етіледі.
Басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан алынған ұзақ мерзімді қарыздарды
тексергенде, аудитор қарыз берушілермен мәліметтерді салыстыру
нәтижелерімен анықтауға тиісті, қайтарылмаған қарыздың қаржы қалдықтарының
дұрыстығын айқындауға тиісті. Аудитор бір мезгілде басқа кәсіпорындардан
қарыз алудың негізділігімен заңдылығын да, сондай-ақ оларды өтеудің
толықтығы мен мерзімділігін тексеру тиіс.
Сонымен қатар аудитор қарыз және алынған несие үшін процент төлеудің
дұрыстығын тексеріп, сондай-ақ кәсіпорынның өтелмеген қарыз (несие)
қалдықтарымен бірге осы қарыз үшін банкке тиесілі процентті көрсету жайлы
шешім (бұл туралы есеп саясатында жазылуы керек) қабылданғанын анықтау
тиіс. Проценттер сомасы банктердің қарыздары жөніндегі проценттерді төлеу
бойынша, шығыстар есебінің тиісті шоттармен бірге корреспонденциясында ұзақ
мерзімді кредиторлық берешектер есебі шоттарының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Тексеру кезінде аудитор берешек кәсіпорынға берілген вексельдермен
қамтамасыз етілгенін, ұзақ мерзімді қарыздар шотынан есептен
шығарылмайтынын, вексельдік операциялар есебі ережелеріне сәйкес
ескерілетінін назарда ұстауға тиіс.
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектердің сондай-ақ Кейінге қалдырылған
салықтар бабы жатады. Бұл отандық бухгалтерлік есептің мүлдем жаңа
объектісі, жаңа термин, оның және Салықтық төлем, Табыс салғы,
Бухгалтерлік табыс, Салықтық табыс, Салықтық әсер тағы басқаларының
мазмұны 11 Табыс салығы бойынша есеп БЕС-те ашылып көрсетіледі.
Олардың кейбірін қарастырайық:
1) есепті кезең ішіндегі салықтық төлем міндеттемелер тәсілімен
салықтық әсер есебі негізінде анықталады. Бұл тәсілде табыс салығы
кіріс алу барысында заңды тұлға шеккен шығыс ретінде қарастырылады
және тиісті табыс пайда болған кезеңге есептелінеді;
2) есепті кезеңде пайда болған уақытша айырманың салықтық әсері
салықтық төлемге кірізіледі және бухгалтерлік баланста Кейінге
қалдырылған салықтар бабы бойынша көрсетіледі;
3) Бап бойынша кезең басы мен соңындағы қалдықтардың анықтығын
айқындау үшін Бас кітаптың 4310 Кейінге қалдырылған корпоративтік
табыс салғы шотының және 5 журнал-ордердің осы шотының
мәліметтерімен салытыру керек;
4) 4310 шот кредиті бойынша мыналар көрсетіледі:
а) 7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шотымен бірге
корреспонденцияда болашақта төлеуге тиісті салықтар сомасы;
ә) Дт 7710 шотының Кт 4310 шотының салықтық мөлшерлемесі ұлғаюына
байланысты түзету енгізу;
б) Дт 6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер
шоты Кт 4310 Кейінге қалдырылған корпаративтік табыс салғы шотының
салықтық есептегі өсімінің артуы кезіндегі активтерді қайта бағалауға
байланысты әлеуметті салықтық әсер сомасы;
5) 4310 шот дебеті бойынша мыналар көрсетіледі:
а) уақытша айырмалардың пайда болуы мен жойылуы нәтижесінде төленуге
тиісті немесе 3110 Төленетін корпоративтік табыс салғы және 7710
Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шоттарымен бірге
корреспонденцияда зиянды өтеу нәтижесінде есепке жатқызылатын салықтар
сомасы;
ә) салықтық мөлшерлемесінің 4310 шот Кт 7710 шотының кемуіне байланысты
түзету енгізу;
Ағымдағы міндеттемелердің аудиті.
Ағымдағы кредиторлық берешектерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары,
банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады.
Банктреден қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары
3010-3030 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әр қайсысында Қысқа
мерзімді қарыздар аралық шоты бар. Бұл щоттар пассивті, олардың сальдосы
есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым –
қарызды өтеуге аударылған соманы, кредиті бойынша айналым – қарызға алған
соманы көрсетеді.
Өтелген кредитер сомасына 3000 Қсықа мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесінің (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда
Банктердің қысқа мерзімді қарыздары аралық шоты) тиісті шоттары
дебеттеледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк
түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.
а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыстарына жатқызудың
дұрыстығы;
ә) 3000 бөлімшесінің Қсықа мерзімді қаржылық міндеттемелер (Қсықа
мерзімді қаржылық міндеттемелер аралық шоты) шоттар бойынша синтетикалық
және аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста
жүргізудің дұрыстығы;
б) баланста Ағымдағы міндеттемелер бөлімшесінде Ұзақ мерзімді
қарыздардың ағымдағы бөлігі бабы келтіріледі;
в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін анықтау
қажет;
г) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін
қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін,
мерзімінде төленбеген банк қарыздары.
3020 Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың қарызы шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілер мен қарызды
өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.
Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыздар көбінесе
вексельмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелерге серіктестік
кредит түрінде болады.
Қалдықтардың жыл басы мен соңындағы Басқадай кредиторлық берешек
баланстық бабы бойынша анық сенімділігін анықтауға баса назар аударған жөн.
Сонымен бірге оларды Бас кітапта көрсетілген 3350 Еңбекақы төйлеу бойынша
қысқа мерзімді кредиторлық берешек, 3360 Жалдау бойынша қысқа мерзімді
берешек, 3380 Төлеуге қысқа мерзімді сыйақылар, 3390 Өзге қысқа
мерзімді кредиторлық берешек шоттар бойынша жиынтық қалдықтармен, сондай-ақ
9 журнал-ордердің 3350, 3360, 3380, 3390 шот кредиттері бойынша
мәліметтермен салыстыру қажет.
3. Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру және
ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі.
Аталып кеткендей, ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелеріне қысқа
мерзімді банктік займдар, қысқа мерзімге алынған қарыздар, дивиденттер және
қатысушылар табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді қарыздары, ұзақ
мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, қысқа мерзімді басқалай
қаржылық инвестициялар жатады. Осы міндеттемелер бойынша есеп- айырысу
операцияларын басшы мен бас бухгалтер қатаң қадағалауға алуы тиіс. Есепті
жылдың қаржылық есептілігіндегі аталған міндеттемелер бойынша есебінің
дұрыс жүргізілгендігін тексеру мақсатында басшы тәуелсіз аудитор шақыра
алады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер аудитінің мақсаты - бұл кредиторлық
қарыздардың заң мен белгіленген талапқа сәйкес пайда болуы мен өтелуіне,
сонымен қатар төлемдер мен есеп- айырысулардың дұрыс жүргізілуіне қатысты
бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесі туралы аудитордың өз пікірін
білдіруі.
Аудит мақсатына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді шешіп алуы қажет.
Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелері бойынша есеп
жазуларының негізі болып табылатын бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуі
мен қолда барын тексеру;
2) синтетикалық және аналитикалық есепті, өзара байланысы мен олардың бас
кітап пен қаржылық есептілікте көрсетілуін, сәйкесінше жаңа Шот жоспарының
дұрыс қолданылуын тексеру;
3) міндеттемелер бойынша есеп- айырысудағы ішкі бақылауды бағалау;
4) ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерінің тиісінше сыныпталуын
тексеру;
5) ұйымның тартылған қаражаттарды тиімді қолдануын бақылау жүйесін
бағалау.
Аудиттің объектілері ұйымның ерекшелігіне, басқарманың талаптарына
байланысты әртүрлі болуы мүмкін: бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік,
салық есебі, ұйымды басқару құрылымы, ұйымның активтерінің жағдайы,
қаржылық тұрақтылық пен төлем қабілеттілігі және т.б. Ал қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелер аудитінің объектілеріне келесілер жатады:
- қарыздар бойынша банктермен;
- қысқа мерзімге алынған қарыздар бойынша банктен тыс мекемелермен;
- дивиденттер және қатысушылар табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді
қарыздары бойынша;
- ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі бойынша;
- қысқа мерзімді басқалай қаржылық инвестициялар бойынша есеп-айырысу.
Аудиторлық тексеру жүргізу үшін қажетті ақпарат көздері:
- заңға және белгіленген нормаға сәйкес құжаттар;
- шаруашылық келісім-шарттары;
- коммерциялық актілер;
- ішкі ұйымдастыру құжаттары;
- өткен мембақылау, ішкі бақылау мен аудиттің материалдары;
- бастапқы және қосымша есеп құжаттамасы (төленетін шоттар, шот-
фактуралар, сенім хаттар, аванстық есептер, кассирдің есептері, банктік
көшірмелер, тауарлы-транспорттық қосымшалар, төлем тапсырмасы, төлем
құжаты);
- бухгалтерлік есеп регистрлері (3010 "Қысқа мерзімді банктік займдар",
3020 "Қысқа мерзімге алынған қарыздар", 3030 "Дивиденттер және қатысушылар
табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді қарыздар", 3040 "Ұзақ мерзімді
қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі ", 3050 "Қысқа мерзімді басқалай
қаржылық инвестициялар " шоты бойынша сомалардың қозғалысы бойынша
мәліметтер; № 4, 5, 9 журнал-ордер немесе экономикалық ақпараттарды арнайы
бағдарламада өңдеген жағдайда жүйедегі ақпараттар);
- инвентаризациялау мәліметтері;
- тоқсандық және жылдық бухгалтерлік есеп, бас кітап, "Сату" кітабы,
"Сатып алу" кітабы;
- кредиторлық қарыздың қозғалысы бойынша статистикалық есептер және т.б.
Осылайша, жұмыста аудиттің бір түрі таңдалған - бұл операциондық аудит.
Оның жалпы мақсаты - есептілікте тартылған қаражаттардың қолда бары мен
қозғалысы ретінде көрсетілетін ұйымның қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелері бойынша есеп-айырысу жағдайы туралы мағлұматтардың
объективті және сенімді болу деңгейіне өз пікірін білдіру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- ұйымдағы ішкі бақылау жүйесі мен бақылау тәуекелділігін бағалау;
- жасалған есептіліктің объективтілігін растау үшін мағлұматтар жинау.
Кез келген аудиторлық тексеру үш кезеңнен тұрады: ұйымдастыру (дайындық),
зерттеу (негізгі), аяқтау.
Ұйымдастыру кезеңі өз алдына екі әдістемеден тұрады: клиентпен келісім-
шартқа отыру, жоспарлау (старегиясы).
Аудитті жүргізудің негізгі кезеңі тыңғылықты жоспарлау болып табылады, ол
аудитордың аудитті жүргізу мерзімі, графигі және көлемі көрсетілген жалпы
жоспарын жасауынан тұрады. Біріншіден, клиенттің аудиторды шақыру себебін
анықтау қажет. Сосын клиенттің айналысатын қызметімен, ішкі бақылау
жүйесімен танысып, аудиттің жалпы бағдарламасы мен жоспарын дайындау болып
табылады. Бұдан кейін міндеттеме- хаты, яғни клиент пен аудиторлық фирманың
арасында келісім жасалады. Міндеттеме- хатының нысаны ХАС-қа сәйкес
жасалады. Бұл міндеттеме- хатында келесідей негізгі жағдайлар
қарастырылады:
- екі жақтың міндеттемелері;
- аудитордың жасайтын жұмысының көлемі;
- қойылған міндеттемелерге, аудиттің көлеміне және тексеріс жүргізуге
аудитордың келісімі құжаттамада расталады;
- ұйымның (клиенттің) алдындағы аудитордың жауапкершілігі анықталады;
- аудиторлық есеп пен қорытынды тапсырудың нысаны анықталады.
Аудиторлық тексеру жүргізудің кезеңдері:
- осы ұйымның қызметінің ерекшеліктерін зерттеу;
- жұмыс бағдарламасы мен жоспарын жасау;
- аудиторлық дәлелдеулерді жинау және жұмыс құжаттарын рәсімдеу;
- аудиторлық құжаттамалар құру;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі туралы анықтама
құру мен аудиторлық қорытынды дайындау.
Жоспарлау кезеңінде келесідей сұрақтар қарастырылады: тапсырыс берушінің
бизнесінің бағыты, қызметінің тарихы, ағымдағы жағдайлары, болашақ
перспективасы, өнімнің түрі, өнім шығарылатын нарық, бухгалтерлік есепті
жүргізу формасы мен әдістері және т.б. Аудитті жоспарлау кезінде
тәуекелділік пен маңыздылықты ескеру өте маңызды болып табылады. Аудиторлық
қорытындыда тәуекелділік пен маңыздылыққа қатысты екі маңызды сөз тіркесі
болуы қажет. "Біздің ойымызша" деуі, ол аудитордың қорытындыны өзінің жеке
кәсіби пікірінде құрғандығын мәлімдейді және қаржылық есептіліктің дұрыс
құрылғандығына ешқандай кепіл бермейді. Бұдан қаржылық есептіліктің дұрыс
құрылмау тәуекелі бар деп қорытындылауға болады. Ал "Барлық маңызды
жағдайларда" деген сөз тіркесін қолдануы аудиторлық қорытынды маңызды
қаржылық ақпарат көздеріне жататынын білдіреді.
Осы түсініктер өте маңызды болып табылады, өйткені ешбір аудитор қаржылық
есептіліктің бір тиынына дейін нақты болатынына кепілдік бере алмайды.
Маңыздылық - жасалған аудиторлық қорытындының сипаттамасын анықтауға
мүмкіндік беретін маңызды фактор.
Бухгалтерлік стандарттар бойынша комитет әзірлеген "Қаржылық есеп беруді
дайындау мен ұсынудың негіздерінде" "маңыздылық" ұғымына былайша түсінік
берілген: "Егер ақпаратқа рұқсатнама беріліп, тиісті жеріне жөнелтілгенде
пайдаланушының қаржылық есеп беру негізінде қабылдайтын экономикалық
шешіміне әсерін тигізетін болса немесе ақпараттың бұрмалануы көрсетілуі
пайдаланушының экономикалық шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда мұндай
ақпарат маңызды деп саналады. Маңыздылық баптардың немесе қателіктердің
шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір жағдайларда олардың
рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалануына қатысты уәж-пікір қабылданады.
Яғни, маңыздылық көбінесе есеп берудің табалдырығын немесе нүктесін
көрсетеді және қандай да бір пайдасын тигізетін ақпаратқа ие болатын
сипаттамасы жоқ"(15).
Маңызды белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұнын білдіреді. Тексерудің
жоспарын жасау барысында аудитор сандық қатынастағы маңызды бұрмалауларды
анықтау мақсатында маңыздылықтың қолайлы деңгейін белгілейді.
Жоспарлау кезінде аудитор қаржылық есептемелерде елеулі бұрмаланған
ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есеп шоттардың
сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты маңыздылықтың
аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу қажет, іріктемелерді
пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдалнған дұрыс па, міне
осындай мәселелерге қатысты аудитордың бір шешімге келуіне әсерін тигізеді.
Бұл қолайлы деңгейге дейін аудиторлық тәуекелді кемітетін аудиторлық
процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдіктің арасында кері байланыс болады,
яғни маңыздылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық
тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым төмен немесе осыған керісінше болады.
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдіктің арасындағы кері байланысы аудитор
аудиторлық процедураның сипатын, орындалу мерзімін және көлемін анықтау
барысында назарға алады (ХАС 320 "Аудиттегі маңыздылық").
Қаржылық есептемелердің аудитімен бірқатар тәуекелдік аспектілері тікелей
байланысты. Тәуекелдіктің негізгі екі түрі болады: аудиторлық тәуекелдік
және бизнес (аудитордың немесе оның фирмасының) тәуекелдігі.
Аудиторлық тәуекелдіктің мағынасын былай түсіндіруге болады: аудитор
қаржылық қорытынды есептілік дұрыс жасалған деген қорытындыға келеді,
осының негізінде аудиторлық қорытындыға пікір-ескертпе айтылмайды, яғни
пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде - қаржылық
есептіліктің маңызды (елеулі) ақауы болады.
Бизнес тәуекелдігінің мағынасы мынаған саяды: клиентке ұсынылған
аудиторлық қорытынды әділ жасалса да, аудитор немесе аудиторлық фирма
клиентпен өзара қарым-қатынасында сәтсіздікке ұрынады. Бизнес
тәуекелділігін бақылаудағы басты фактор аудиторлық тәуекелдіктің деңгейін
мұқият анықтау болып табылады. Аудиторлық тәуекелдікті бағалаудың негізгі
екі әдісі бөліп көрсетіледі:
а) бағалаушылық (интуициялық)
ә) сандық.
Арнайы әдебиеттерде сипатталған аудиторлық тәуекелдіктің моделі (үлгісі)
SAS 47 ( SAS 39 (аудиттің іріктеу әдісі туралы) ережесіне және
тәуекелдіктің елеулілігіне негізделеді). Аудиторлық тәуекелдіктің алдын-ала
үлгісі мынадай формада болуы ықтималы:
DAR = IR*CR*DR,
мұнда DAR - қолайлы аудиторлық тәуекелдік;
IR - шаруашылық ішіндегі тәуекелдік;
CR - бақылау тәуекелдігі;
DR - табылмау тәуекелдігі;
Осы келтірілген үлгіге кіретін аудиторлық тәуекелдік түрлерінің
ерекшеліктерін қарастырайық.
1. Қолайлы аудиторлық тәуекелдік (DAR) - аудит аяқталғаннан кейін
қаржылық есептемеде маңызды қателіктердің барын және стандартты аудиторлық
пікір-ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілген
аудитор мойындауға әзірлік шарасы.
2. Шаруашылық ішіндегі тәуекелдік ( IR) - сегментте қателіктің барын және
бұл қателіктің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде рұқсат
етілген деңгейдегі шамадан тыс (артық) екенін аудитордың болжау шарасы.
3. Бақылау тәуекелдігі (CR) - сегменттегі шамадан тыс қателік клиенттің
шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінде табылмайтынын және жойылмайтынын
болжау шарасы.
4. Табылмау тәуекелдігі (DR) - қандай да бір сегмент бойынша аудиторлық
мәліметтер арқылы шамадан тыс қателікті табу мүмкін еместігін аудитордың
мойындауға дайындық шарасы.
Аудиторлық тәуекелдіктің жоғарыда келтірілген үлгілерін қолданып, олардың
деңгейін үш тәсілдің біреуімен анықтауға болады немесе осыларды бір
мезгілде пайдалану керек.
Аудиторлық тәуекелдіктің үлгілерін пайдаланудың бірінші тәсілі. Айталық,
аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық
ішіндегі тәуекелдіктің - 80%, бақылау тәуекелдігі - 50% және табылмау
қатері - 10% деп жорамалдайды. Аудитте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz