ҚР бағалы қағаздар рыногы
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім
1. ҚР бағалы қағаздар рыногінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктері
2. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Негізгі бөлім
1. ҚР бағалы қағаздар рыногінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктері
2. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан нарықтық экономикаға көшу барысында көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процесі жүргізілгеннен бастап, бұрын мемлекет меншігіндегі ұйымдар акционерленіп, акционерлік ұйымдар пайда бола бастады. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығының қалыптасуының алғы шарттары құрылды. Оның инфрақұрылымы, қатысушылары, институционалдық инвесторлары айқын бейнеленді. Біртіндеп бағалы қағаздар нарығында кәсіби қатысушылардың қызметі ерекшеленді, соның ішінде коммерциялық банктердің үлесі жоғары еді.
Коммерциялық банктер әмбебап қаржылық институт ретінде бағалы қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметінен түскен табыс, пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады. Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының кеңеюі мен диверсификациялануы ірі қаржы банктік топтардың ұйымдасуына алып келді. Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде эмитент, инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес қаржылық компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу арқылы белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі олардың жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді қолдану сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Инвестициялы - банктік филиалдар мен еншілес компаниялардың жүйесін құру арқылы коммерциялық банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына шығады.
Қаржылық институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы мен несиелік ресурстарды тұтынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге, банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті инвесторлардың назарын аударуда. Бұл оның банк-эмитент және салымшы қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.
Коммерциялық банктер әмбебап қаржылық институт ретінде бағалы қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметінен түскен табыс, пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады. Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының кеңеюі мен диверсификациялануы ірі қаржы банктік топтардың ұйымдасуына алып келді. Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде эмитент, инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес қаржылық компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу арқылы белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі олардың жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді қолдану сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Инвестициялы - банктік филиалдар мен еншілес компаниялардың жүйесін құру арқылы коммерциялық банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына шығады.
Қаржылық институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы мен несиелік ресурстарды тұтынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге, банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті инвесторлардың назарын аударуда. Бұл оның банк-эмитент және салымшы қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.
1. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2001.
2. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2000.
3. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
4. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
5. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г. 156 бет
6. Ценные бумаги. / Колесникова В.И. Торканов В.С. Москва 1998г.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
8. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
10. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
11. № 9, 8- 2006 г. 2-3 стр.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi № 004 баспасөз релизi 2006 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2006г.
13. Центральный депозитарий ценных бумаг. // Рынок ценных бумаг Казахстана №3, 2004г.
14. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,1999г.
15. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.
2. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2000.
3. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
4. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
5. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г. 156 бет
6. Ценные бумаги. / Колесникова В.И. Торканов В.С. Москва 1998г.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
8. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
10. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
11. № 9, 8- 2006 г. 2-3 стр.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi № 004 баспасөз релизi 2006 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2006г.
13. Центральный депозитарий ценных бумаг. // Рынок ценных бумаг Казахстана №3, 2004г.
14. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,1999г.
15. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.
Жоспар
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім
1. ҚР бағалы қағаздар рыногінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктері
2. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан нарықтық экономикаға көшу барысында көптеген оқиғаларды
басынан кешірді. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процесі
жүргізілгеннен бастап, бұрын мемлекет меншігіндегі ұйымдар акционерленіп,
акционерлік ұйымдар пайда бола бастады. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуының алғы шарттары құрылды. Оның инфрақұрылымы, қатысушылары,
институционалдық инвесторлары айқын бейнеленді. Біртіндеп бағалы қағаздар
нарығында кәсіби қатысушылардың қызметі ерекшеленді, соның ішінде
коммерциялық банктердің үлесі жоғары еді.
Коммерциялық банктер әмбебап қаржылық институт ретінде бағалы
қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметінен
түскен табыс, пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады. Бағалы қағаздар
нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының кеңеюі мен
диверсификациялануы ірі қаржы банктік топтардың ұйымдасуына алып келді.
Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде эмитент,
инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес қаржылық
компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу арқылы
белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі олардың
жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді қолдану
сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Инвестициялы - банктік филиалдар мен еншілес компаниялардың жүйесін
құру арқылы коммерциялық банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына
шығады.
Қаржылық институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы мен несиелік
ресурстарды тұтынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге,
банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет
ететін капиталға айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт
болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті
инвесторлардың назарын аударуда. Бұл оның банк-эмитент және салымшы
қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.
1. ҚР бағалы қағаздар рыногінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктері
Экономикалық теория курсынан белгілі, барлық тауарлар әлемі екі топқа
бөлінеді: тауарлар (материалды игіліктер, қызметтер) және ақша. Өз
кезегінде, ақша – жай ғана ақша және капитал бола алады, яғни, жаңа ақша
алып келетін ақшалар. Бір тұлғадан (заңды немесе жеке тұлға), екінші
тұлғаға ақшаны беру қажеттілігі барлық кездерде де туындайды. Рынок
тәжірибесі аталған ақша берудің екі негізгі тәсілін өңдеп шығарды –
несиелеу процесі мен бағалы қағаздарды шығарып, айналысқа енгізу. Мысалы,
бір тауар қажет болып, оны төлеу үшін ақша бір себептермен болмай қалуы
(қолма-қол ақша болмауы, есеп шотта ақшаның таусылуы), немесе, керісінше,
тауар өндірісі үшін ақша қажет болып, бірақ, тауар бір уақыт өткен соң ғана
шығатын жағдай. Сөйтіп, тауар рыногында тауар жоқ болса да, немесе, ол
өндірілу жолында тұрса, келісім шартты жасау кезіне дейін әлі дайын
болмаған жағдайды айтуға болады.
Осылайша, рынок жағдайында, оның қатысушылары көптеген қатынасқа
түседі, соның ішінде, ақша мен тауарларды бір–біріне беру. Бұл қатынастар
тиісті шарттармен белгіленеді, дайындалып бекітіледі.
Осы мағынада бағалы қағаздар рыногының қатысушылары арасындағы, өзі
осы қатынастардың объектісі болып табылатын, рыноктық қатынастардың
белгілену формасы. Яғни, оның қатысушылары арасындағы келісім–шарт жасау
немесе келісу нәтижесі тауар немесе ақшаға айырбасталатын бағалы қағаздың
сатып алу–сату немесе беруі.
Бірақ, бағалы қағаз – ақша да, материалды қағаз да емес. Оның
бағалылығы өз иесіне беретін құқығында. Иесі өз тауары немесе ақшасына
сенімі – тек, сол берілген бағалы қағаздың құндылығына сенімді, ол бағалы
қағазы ақша немесе тауардан ешқандай да кем емес екендігіне көзі жеткен соң
ғана айырбастайды. Қазіргі кезеңде, тауар да, ақша да капиталдың әр түрін
білдіретіндіктен, бағалы қағаздардың экономикалық анықтамасын беріп кетуге
болады.
Бағалы қағаз – өзінің орнына берілетін, рынокта тауар ретінде
айналысқа түсетін және табыс алып келетін тауарлы, өндірістік, ақшалық
формасынан ажыратылатын капитал формасы. Бұл – тауарлы, өндірістік, ақшалық
формадағы капиталдың ерекше формасы. Капитал иесінде капитал болмаса да,
бағалы қағаз формасында белгіленген оның барлық құқығы қорғалғандығы, оның
негізгі мәні болып табылады.
Бағалы қағаздар формасында – олардың экономикалық (ақшалық) бағалығы
бар, әр түрлі қоғамдық мәнді құқықтар белгілене алады.
Бағалы қағаздар түсінігі көп жақты, себебі, оларды көрсететін
экономикалық қатынастардың өзі өте қиын, және олар өзгертіліп, дамып
отырады, ал осыдан бағалы қағаздардың жаңа даму формалары шығып отырады.
Кеңейтілген мағынадағы бағалы қағаздар – сәйкес бағамен сатылынып және
сатып алынып отыратын әртүрлі құжат (қағаз). Тарихи мысал – орта
ғасырлардағы индульгенцияларды сату. Бағалы қағаздардың теоретикалық
мағынасы өте тар, себебі, олар тек қана нақты бір мүліктік мәнін көрсететін
бағалы қағаздарды қамтиды.
Ссудалық капитал – бағалы қағаздарда: акция, облигация, вексель және
басқа формаларда көрінген капитал. Оның дамуы және қызмет етуі нақты (яғни,
өндірістік) капиталмен тығыз байланысты. Мұндай қағаздардың шығуымен,
капиталдың екіге бөлінуі шығады. Бір жағынан, өндірістік қорлармен
көрсетілген нақты капитал шығады, екінші жағынан – бағалы қағаздар
түріндегі көрінісі.
Нақты капитал өндіріске салынып, осы салада қызмет етіп жатқан кезде,
бағалы қағаздар – тек капиталдың қағаз түріндегі дубликатын көрсетеді.
Ссудалық капиталдың, яғни, бағалы қағаздардың пайда болуы –
коммерциялық және өндірістік қызметтің қиындауы мен тереңдеуі нәтижесіндегі
несиелік ресурстар көлемінің көп мөлшерде қажет етуінің дамуымен
байланысты. Осылай, ссудалық капитал тарихы, ссудалық негізден бастау
алады, себебі, бағалы қағаздарды сатып алу – ақша капиталының бір бөлігін
ссудаға беруді білдіреді, ал қағаздың өзі, оған сәйкес оның иесі қарызға
берілген капитал орнына дивиденд немесе пайыз түріндегі белгіленген бір
табыс мөлшерін алуға құқық беретін, несиелік құжат формасын алады. Мұндай
операция нәтижесінде пайда болған қағаз (меншік мәртебесі) – қарызға
капитал берген иесіне, пайыз немесе дивиденд есебін өсіруге құқық береді.
Ссудалық капитал пайда болысымен жеке өмір сүреді. Бұл оның құнының
(қағаздың жиынтық курстық бағасы) тек қана бағалы қағазды көрсететін
өндірістік капитал қызметінің әсерінен өзгертілуін ғана емес, сонымен қатар
(көбінесе және көп дәрежеде), басқа, мысалы, саяси жағдайлар сияқты
факторлар байланысының өзгерісінен де көрінеді. Ссудалық капиталдың құны,
қызмет етуші капитал мөлшеріне байланысты, өте үлкен шекараларда өзгертіліп
отыруы мүмкін. Өндірістік капиталдан тәуелсіз, бағалы қағаздар рынокта жеке
айналысынан да көрінеді. Теориялық жағынан алып қарағанда, бұл біріншіден,
ссуда актісі нәтижесінде капитал – меншіктік капитал - қызметтен бөлінуінің
нәтижесінде, екіншіден, бағалы қағаз өтімділігінің жоғары деңгейіне ие
болатын, яғни, қолма-қол құралдарға еркін айнала алатын мүмкіндігі бар,
потенциалды ақша капиталын көрсетеді.
Ссудалық капиталдың мөлшері (қағаздардың жиынтық курстық бағасы) –
бағалы қағаздар бойынша табыс капитализациясының жолымен анықталады.
Ссудалық капиталдың негізгі қызметі - ұйымдастыру және өндірісті
кеңейту мақсатында салымшылардың ақша құралдарын мобилизациялау.
Келесі қызметі – ақпараттық. Мұның мәні – бағалы қағаздар рыногындағы
жағдай, мемлекеттегі экономикалық конъюнктура туралы инвесторларға өз
капиталдарын салуға бағыт беретін ақпарат беріліп отырады. Тұтастай
алғанда, ссудалық капиталдың қызмет етуі, рынок қажеттіліктеріне сәйкес
оларды бөлу және өндіру мүдделерінде бос ақша құралдарын
ынталандыратындықтан, тиімді және рационалды экономиканың қалыптасуына
мүмкіндік береді. Осыған байланысты, еліміздің көптеген экономисттері
“ссудалық” терминін (бұл термин К.Маркспен қолданылған), “қор құндылықтары”
терминіне ауыстырылуын ұсынған.[1]
Бағалы қағаздардың жіктелуі. Бағалы қағаздар әр түрлі сипаттары
бойынша топтала алады. Қазіргі әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар үлкен
екі топқа жіктеледі:
І топ – негізгі бағалы қағаздар;
ІІ топ– туынды бағалы қағаздар.
Негізгі бағалы қағаздар – активке әдетте, ақша, капитал, мүлікке, әр
түрлі ресурстарға және т.б. мүліктік құқығы негізінде жатқан бағалы
қағаздар.
Өз ретінде негізгі бағалы қағаздардың өзін екі топшаға бөлуге болады:
бірінші және екінші ретті бағалы қағаздар.
Бірінші ретті бағалы қағаздар – өздері бағалы қағаздар қатарына
кірмейтін активтерге негізделген. Бұл, мысалы, акциялар, облигациялар,
вексельдер, закладнойлар және т.б.
Екінші ретті бағалы қағаздар – бұл, бірінші ретті бағалы қағаздарға
негізделіп шығарылған қағаздар; бұл, бағалы қағаздардың өзіне бағалы қағаз:
бағалы қағаздарға варранттар, депозитарлық распискалар және т.б.
Туынды бағалы қағаздар – биржалық активтің берілген бағалы қағаз
негізіндегі баға өзгерісіне байланысты пайда болатын мүліктік құқық
(міндеттеме) түріндегі құжатсыз формасы.
Егер бұл анықтаманы жеңілдетілген түрде айтсақ, өндірістік қағаз -
қандай да болмасын бағалық активке; тауарлар бағасына (әдетте биржалық
тауар: астық, ет, мұнай, алтын және т.б.); негізгі бағалы қағаздар бағасына
(әдетте, акция, облигация индекстері); валюталық рынок бағаларына
(валюталық курс) және т.б. бағалы қағаздар деп қарапайым түрде айтуға
болады. Өндірістік бағалы қағаздарға: фьючерстік контрактілерді (тауарлы,
валюталы, пайыздық, индестік және т.б.) және айналысқа еркін түсетін
опциондарды жатқызуға болады.
Бағалы қағаздарға тән барлық сипаттары мен жиынтығы жалпы, бірдей
болып келетін түрлерді бағалы қағаздар деп түсінеміз.
Бағалы қағаздар классификациясы мен бағалы қағаздардың түрлерін
классификациялау деген мәселелерді де ажыратады.
Бағалы қағаздар классификациясы – оларға тән белгілі бір сипаттары
бойынша бөлу.
Бағалы қағаздар түрлерінің классификациясы – бір түрге жататын бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздар түрлерін топшаларға бөлу. Өз
кезегінде топшалар әр түрлі тармақшаларға бөліне алады. Әрбір төмен тұрған
классификация, жоғарыда тұрған классификация құрамына кіреді. Мысалы, акция
– бағалы қағаздардың бір түрі. Сонымен қатар, акция жай және артықшылықты
(привилегирленген) болады. Жай акция бір дауысты және көп дауысты,
номиналды және номиналсыз болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, бағалы қағаздар өздерінің әртүрлілігіне
байланысты белгілі бір сипаттарға (нышандарға) ие. Оларды қысқаша
қарастырып өтейік.
Уақытша сипаттары бойынша:
- бағалы қағаздың бар болуының мерзімі: қашан айналысқа шығарылды,
қаншалықты уақыт мөлшеріне немесе мерзімсіз;
- шығуы: бағалы қағаз өзінің бірінші негізінен (тауар, ақша), әлде
басқа бағалы қағаздардан бастау алады ма;
Кеңістік ерекшеліктер:
- олардың болуының формасы: ақшалық, немесе құқықтық тілде –құжаттық
форма немесе қағазсыз, құжатсыз формасы;
- ұлттық тиістілігі: отандық бағалы қағаз немесе басқа мемлекет, яғни
шет ел бағалы қағазы;
- территориалдық тиістілігі: берілген бағалы қағаз елдің қандай
аймағында шығарылды.
Рыноктық сипаттары:
- бағалы қағаз негізіндегі немесе оның бастапқы негізіндегі (тауар,
ақша, фирманың жиынтық активтері және т.б.) активтер типі;
- иелік сипаты: бағалы қағаз көрсетушісі немесе нақты тұлға (жеке,
заңды тұлға);
- шығару формасы: эмиссиялық, яғни, барлық бағалы қағаздар сипаты
бойынша бірдей болып келетін жеке сериялармен шығарылатын, немесе
эмиссиондық емес (жеке);
- меншік формасы мен эмитент түрі, яғни, рынокқа бағалы қағазды
шығарушы: мемлекет, корпорация, жеке тұлғалар;
- айналыс сипаты: рынокта еркін айнала алатын немесе шегі бар;
-бағалы қағаз көрсететін құқық түрі жағынан алғандағы экономикалық
мәні;
- тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және т.б.
- табыс қолма - қолдылығы: бағалы қағаз бойынша белгілі бір табыс
төлене ме, жоқ па;
- салынған құралдар формасы: ақша қарызға инвестициялана ма, немесе
құқық меншігін алу үшін.
Бағалы қағаздардың жоғарыда аталған сипаттары бойынша құрылатын
класификациялық кестені көруге болады [1] (1 кесте).
1 кесте. Бағалы қағаздар сипатталауының классификациясы
Классификациялық сипаты Бағалы қағаздар түрлері
Бағалы қағаздың мерзімі жылдам мерзімді
мерзімсіз
Шығуы бірінші қатарлы
екінші қатарлы
Ұлттық тиістілігі отандық
шет елдік
Қолданылу типі инвестициялық (капиталды)
инвестициялық емес
Ие болу тәртібі көрсетушілік
атаулы
Меншік формасы мемлекеттік бағалы қағаздар
мемлекеттік емес бағалы қағаздар
Айналыс сипаты рыноктық немесе еркін айналысқа түсетін
рыноктық емес
Тәуекел деңгейі тәуекелсіз және аз тәуекелді
тәуекелді
Табыс қолма - қолдылығы табысты
табыссыз
Салу құралдарының формасы қарыздық
үлесті иелік
Экономикалық мәні акциялар
(құқық түрі) облигациялар
вексельдер және т.б.
Экономикалық мәні жағынан негізгі бағалы қағаз түрлерін қарастыра
кетелік:
АКЦИЯ – акционерлік қоғамның жарғылық капиталына бірлік салым;
ОБЛИГАЦИЯ – белгіленген мерзімге, белгілі бір табыс төлеу немесе
төлемеу бойынша, салынған ақша сомасын қайтарудың бірлік қарыз
міндеттемесі.
БАНКТІК СЕРТИФИКАТ – банкке депозиттік (жинақтық) салымның белгіленген
мерзім өткеннен соң, пайыз төленетін, еркін айналысқа түсетін куәлігі.
ВЕКСЕЛЬ - қарыз алушының қарызды қайтару туралы, жазбаша ақшалық
міндеттеме, оның формасы мен айналысы арнайы заңдылықпен – вексельдік
құқықпен реттелініп отырады.
ЧЕК - чек алушыға чекте көрсетілген соманы банктің чек төлеушіге
төлеуінің жазбаша тапсырмасы.
КОНОСАМЕНТ – жүкті тасымалдауға, оның тиелгенін, тасымалданатыны және
қабылдап алуына құқығын куәландыратын стандартты (халықаралық) формасының
құжаты (келісімі).
ВАРРАНТ – а) складтағы тауар меншігінің складпен берілетін және
құықығын дәлелдейтін құжат; б) оның иесіне – белгіленген баға бойынша
белгілі бір уақыт аралығында бір компанияның акция немесе облигацияларын
сатып алуға мүлікті құқық беретін құжат.
ОПЦИОН – қатысушылардың бір жағының, белгілі бір уақыт аралығында
екінші жағынан премия деп аталатын белгілі бір ақша сомасын төлеу құқығымен
келісім жасалған баға бойынша активін сату (сатып алу) келісім – шарты.
ФЬЮЧЕРСТІК КОНТРАКТ – келісім жасалған уақытында белгіленген баға
бойынша болашақтағы бір уақытта биржалық активті сату – сатып алудың
стандартты биржалық келісім – шарты.
Тездетілген бағалы қағаздар – оларды шығаруда мерзімі қойылған бағалы
қағаздар. Әдетте, тездетілген бағалы қағаздар үш түрге бөлінеді:
- айналыста 1 жылға дейін болатын, қысқа мерзімді;
- 1 жылдан 5 – 10 жылға дейін айналыста болатын, орта мерзімді;
- 20 – 30 жыл айналыс мерзіміне ие, ұзақ мерзімді бағалы қағазар.
Мерзімсіз бағалы қағаздар – айналыс мерзімі еш нәрсемен
регламенттелмеген (тәртіптелмеген), яғни, олар “өмір бойы” айналыста болады
немесе жабу мерзіміне дейінгі, бағалы қағаз шығарылуында уақыты
белгіленбеген бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың түрлеріне тоқтала кетсек, түрлеріне байланысты олар
үш түрге бөліне алады.
Ұсынушыға (көрсетуші, мәлімдеуші) бағалы қағазар. Бұл – құжатта, бағалы
қағаздар иесінің аты көрсетілмеген бағалы қағаздар. Көбінесе, олар кіші
номиналды болып шығарылады және халықтың көп бөлігін инвестициялауға
арналған. Олардың басты ерекше қасиеті – еш нәрсемен шектелмеген екінші
рынокқа ие болуға мүмкіндік беретін, қолдан қолға еркін түрде өтуі. Ресейде
соңғы кезге дейін, ұсынушылық акциялар эмиссиясына тыйым салынған заңдылық
ерекшеліктеріне байланысты, өте сирек қолданылады[2]. Бағалы қағазды тек
көрсету арқылы ғана, ие құқығын дәлелдеуге болады. Мұндай бағалы қағаздар
батыс елдерінде кең тараған, ең бірінші Германияда, сонымен қатар АҚШ-
та[3]
Атаулы бағалы қағадар. Бұл қағазға иелік құқық - қағаздың өзіне (немесе
оынң орнындағы сертификат) иесінің аты, реестрі - алғы эмитентпен жазылуы
қажет. Бұндай қағаздар екінші рынокта сатыла алады, бірақ, оны меншік
құқығына өтуін тіркеу үшін, жүргізілінетін мәмілелерді реестрде тіркеу
қажет, ал бұл, ұсынушылық бағалы қағаздарға қарағанда атаулы бағалы
қағаздардың айналымын қиындатады. Қазақстандағы бағалы қағаздардың көбісі
атаулы болып табылады.
Ордерлік бағалы қағаздар. Ордерлік қағаздардың иелік құқықтары –
көрсетілетін қағаздың өзіндегі және қағаз текстіндегі берілетін жазулармен
расталады. Бұл категорияға ең бірінші кезекте, вексельдер мен чектер
жатады.
Бағалы қағаздардың келесі бір топтастырылуы – эмитенттің қарыздық
міндеттемелерін (облигация, вексеь, депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар және т.б.) көрсететін олардың қарыздық және қарыздық емес
(акция, опцион) болып бөлінуі.
Эмитенттің мәртебесі бойынша бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы
қағаздар, корпоративті бағалы қағаздар, жеке тұлғалардың (вексельдер,
чектер, опцион және т.б.) бағалы қағаздары және шет ел эмитенттерінің
бағалы қағаздары болып бөлінуі бізге бұрыннан таныс. Сонымен қатар, эмитент
мәртебесі бойынша бағалы қағаздар банктік (депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар) және банктік емес түрлері бар.
Қор бағалы қағаздары деп - қор биржасында кең айналысқа түсетін, яғни,
акция, облигация, опциондар сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім
1. ҚР бағалы қағаздар рыногінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктері
2. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан нарықтық экономикаға көшу барысында көптеген оқиғаларды
басынан кешірді. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процесі
жүргізілгеннен бастап, бұрын мемлекет меншігіндегі ұйымдар акционерленіп,
акционерлік ұйымдар пайда бола бастады. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуының алғы шарттары құрылды. Оның инфрақұрылымы, қатысушылары,
институционалдық инвесторлары айқын бейнеленді. Біртіндеп бағалы қағаздар
нарығында кәсіби қатысушылардың қызметі ерекшеленді, соның ішінде
коммерциялық банктердің үлесі жоғары еді.
Коммерциялық банктер әмбебап қаржылық институт ретінде бағалы
қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметінен
түскен табыс, пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады. Бағалы қағаздар
нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының кеңеюі мен
диверсификациялануы ірі қаржы банктік топтардың ұйымдасуына алып келді.
Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде эмитент,
инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес қаржылық
компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу арқылы
белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі олардың
жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді қолдану
сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Инвестициялы - банктік филиалдар мен еншілес компаниялардың жүйесін
құру арқылы коммерциялық банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына
шығады.
Қаржылық институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы мен несиелік
ресурстарды тұтынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге,
банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет
ететін капиталға айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт
болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті
инвесторлардың назарын аударуда. Бұл оның банк-эмитент және салымшы
қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.
1. ҚР бағалы қағаздар рыногінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктері
Экономикалық теория курсынан белгілі, барлық тауарлар әлемі екі топқа
бөлінеді: тауарлар (материалды игіліктер, қызметтер) және ақша. Өз
кезегінде, ақша – жай ғана ақша және капитал бола алады, яғни, жаңа ақша
алып келетін ақшалар. Бір тұлғадан (заңды немесе жеке тұлға), екінші
тұлғаға ақшаны беру қажеттілігі барлық кездерде де туындайды. Рынок
тәжірибесі аталған ақша берудің екі негізгі тәсілін өңдеп шығарды –
несиелеу процесі мен бағалы қағаздарды шығарып, айналысқа енгізу. Мысалы,
бір тауар қажет болып, оны төлеу үшін ақша бір себептермен болмай қалуы
(қолма-қол ақша болмауы, есеп шотта ақшаның таусылуы), немесе, керісінше,
тауар өндірісі үшін ақша қажет болып, бірақ, тауар бір уақыт өткен соң ғана
шығатын жағдай. Сөйтіп, тауар рыногында тауар жоқ болса да, немесе, ол
өндірілу жолында тұрса, келісім шартты жасау кезіне дейін әлі дайын
болмаған жағдайды айтуға болады.
Осылайша, рынок жағдайында, оның қатысушылары көптеген қатынасқа
түседі, соның ішінде, ақша мен тауарларды бір–біріне беру. Бұл қатынастар
тиісті шарттармен белгіленеді, дайындалып бекітіледі.
Осы мағынада бағалы қағаздар рыногының қатысушылары арасындағы, өзі
осы қатынастардың объектісі болып табылатын, рыноктық қатынастардың
белгілену формасы. Яғни, оның қатысушылары арасындағы келісім–шарт жасау
немесе келісу нәтижесі тауар немесе ақшаға айырбасталатын бағалы қағаздың
сатып алу–сату немесе беруі.
Бірақ, бағалы қағаз – ақша да, материалды қағаз да емес. Оның
бағалылығы өз иесіне беретін құқығында. Иесі өз тауары немесе ақшасына
сенімі – тек, сол берілген бағалы қағаздың құндылығына сенімді, ол бағалы
қағазы ақша немесе тауардан ешқандай да кем емес екендігіне көзі жеткен соң
ғана айырбастайды. Қазіргі кезеңде, тауар да, ақша да капиталдың әр түрін
білдіретіндіктен, бағалы қағаздардың экономикалық анықтамасын беріп кетуге
болады.
Бағалы қағаз – өзінің орнына берілетін, рынокта тауар ретінде
айналысқа түсетін және табыс алып келетін тауарлы, өндірістік, ақшалық
формасынан ажыратылатын капитал формасы. Бұл – тауарлы, өндірістік, ақшалық
формадағы капиталдың ерекше формасы. Капитал иесінде капитал болмаса да,
бағалы қағаз формасында белгіленген оның барлық құқығы қорғалғандығы, оның
негізгі мәні болып табылады.
Бағалы қағаздар формасында – олардың экономикалық (ақшалық) бағалығы
бар, әр түрлі қоғамдық мәнді құқықтар белгілене алады.
Бағалы қағаздар түсінігі көп жақты, себебі, оларды көрсететін
экономикалық қатынастардың өзі өте қиын, және олар өзгертіліп, дамып
отырады, ал осыдан бағалы қағаздардың жаңа даму формалары шығып отырады.
Кеңейтілген мағынадағы бағалы қағаздар – сәйкес бағамен сатылынып және
сатып алынып отыратын әртүрлі құжат (қағаз). Тарихи мысал – орта
ғасырлардағы индульгенцияларды сату. Бағалы қағаздардың теоретикалық
мағынасы өте тар, себебі, олар тек қана нақты бір мүліктік мәнін көрсететін
бағалы қағаздарды қамтиды.
Ссудалық капитал – бағалы қағаздарда: акция, облигация, вексель және
басқа формаларда көрінген капитал. Оның дамуы және қызмет етуі нақты (яғни,
өндірістік) капиталмен тығыз байланысты. Мұндай қағаздардың шығуымен,
капиталдың екіге бөлінуі шығады. Бір жағынан, өндірістік қорлармен
көрсетілген нақты капитал шығады, екінші жағынан – бағалы қағаздар
түріндегі көрінісі.
Нақты капитал өндіріске салынып, осы салада қызмет етіп жатқан кезде,
бағалы қағаздар – тек капиталдың қағаз түріндегі дубликатын көрсетеді.
Ссудалық капиталдың, яғни, бағалы қағаздардың пайда болуы –
коммерциялық және өндірістік қызметтің қиындауы мен тереңдеуі нәтижесіндегі
несиелік ресурстар көлемінің көп мөлшерде қажет етуінің дамуымен
байланысты. Осылай, ссудалық капитал тарихы, ссудалық негізден бастау
алады, себебі, бағалы қағаздарды сатып алу – ақша капиталының бір бөлігін
ссудаға беруді білдіреді, ал қағаздың өзі, оған сәйкес оның иесі қарызға
берілген капитал орнына дивиденд немесе пайыз түріндегі белгіленген бір
табыс мөлшерін алуға құқық беретін, несиелік құжат формасын алады. Мұндай
операция нәтижесінде пайда болған қағаз (меншік мәртебесі) – қарызға
капитал берген иесіне, пайыз немесе дивиденд есебін өсіруге құқық береді.
Ссудалық капитал пайда болысымен жеке өмір сүреді. Бұл оның құнының
(қағаздың жиынтық курстық бағасы) тек қана бағалы қағазды көрсететін
өндірістік капитал қызметінің әсерінен өзгертілуін ғана емес, сонымен қатар
(көбінесе және көп дәрежеде), басқа, мысалы, саяси жағдайлар сияқты
факторлар байланысының өзгерісінен де көрінеді. Ссудалық капиталдың құны,
қызмет етуші капитал мөлшеріне байланысты, өте үлкен шекараларда өзгертіліп
отыруы мүмкін. Өндірістік капиталдан тәуелсіз, бағалы қағаздар рынокта жеке
айналысынан да көрінеді. Теориялық жағынан алып қарағанда, бұл біріншіден,
ссуда актісі нәтижесінде капитал – меншіктік капитал - қызметтен бөлінуінің
нәтижесінде, екіншіден, бағалы қағаз өтімділігінің жоғары деңгейіне ие
болатын, яғни, қолма-қол құралдарға еркін айнала алатын мүмкіндігі бар,
потенциалды ақша капиталын көрсетеді.
Ссудалық капиталдың мөлшері (қағаздардың жиынтық курстық бағасы) –
бағалы қағаздар бойынша табыс капитализациясының жолымен анықталады.
Ссудалық капиталдың негізгі қызметі - ұйымдастыру және өндірісті
кеңейту мақсатында салымшылардың ақша құралдарын мобилизациялау.
Келесі қызметі – ақпараттық. Мұның мәні – бағалы қағаздар рыногындағы
жағдай, мемлекеттегі экономикалық конъюнктура туралы инвесторларға өз
капиталдарын салуға бағыт беретін ақпарат беріліп отырады. Тұтастай
алғанда, ссудалық капиталдың қызмет етуі, рынок қажеттіліктеріне сәйкес
оларды бөлу және өндіру мүдделерінде бос ақша құралдарын
ынталандыратындықтан, тиімді және рационалды экономиканың қалыптасуына
мүмкіндік береді. Осыған байланысты, еліміздің көптеген экономисттері
“ссудалық” терминін (бұл термин К.Маркспен қолданылған), “қор құндылықтары”
терминіне ауыстырылуын ұсынған.[1]
Бағалы қағаздардың жіктелуі. Бағалы қағаздар әр түрлі сипаттары
бойынша топтала алады. Қазіргі әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар үлкен
екі топқа жіктеледі:
І топ – негізгі бағалы қағаздар;
ІІ топ– туынды бағалы қағаздар.
Негізгі бағалы қағаздар – активке әдетте, ақша, капитал, мүлікке, әр
түрлі ресурстарға және т.б. мүліктік құқығы негізінде жатқан бағалы
қағаздар.
Өз ретінде негізгі бағалы қағаздардың өзін екі топшаға бөлуге болады:
бірінші және екінші ретті бағалы қағаздар.
Бірінші ретті бағалы қағаздар – өздері бағалы қағаздар қатарына
кірмейтін активтерге негізделген. Бұл, мысалы, акциялар, облигациялар,
вексельдер, закладнойлар және т.б.
Екінші ретті бағалы қағаздар – бұл, бірінші ретті бағалы қағаздарға
негізделіп шығарылған қағаздар; бұл, бағалы қағаздардың өзіне бағалы қағаз:
бағалы қағаздарға варранттар, депозитарлық распискалар және т.б.
Туынды бағалы қағаздар – биржалық активтің берілген бағалы қағаз
негізіндегі баға өзгерісіне байланысты пайда болатын мүліктік құқық
(міндеттеме) түріндегі құжатсыз формасы.
Егер бұл анықтаманы жеңілдетілген түрде айтсақ, өндірістік қағаз -
қандай да болмасын бағалық активке; тауарлар бағасына (әдетте биржалық
тауар: астық, ет, мұнай, алтын және т.б.); негізгі бағалы қағаздар бағасына
(әдетте, акция, облигация индекстері); валюталық рынок бағаларына
(валюталық курс) және т.б. бағалы қағаздар деп қарапайым түрде айтуға
болады. Өндірістік бағалы қағаздарға: фьючерстік контрактілерді (тауарлы,
валюталы, пайыздық, индестік және т.б.) және айналысқа еркін түсетін
опциондарды жатқызуға болады.
Бағалы қағаздарға тән барлық сипаттары мен жиынтығы жалпы, бірдей
болып келетін түрлерді бағалы қағаздар деп түсінеміз.
Бағалы қағаздар классификациясы мен бағалы қағаздардың түрлерін
классификациялау деген мәселелерді де ажыратады.
Бағалы қағаздар классификациясы – оларға тән белгілі бір сипаттары
бойынша бөлу.
Бағалы қағаздар түрлерінің классификациясы – бір түрге жататын бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздар түрлерін топшаларға бөлу. Өз
кезегінде топшалар әр түрлі тармақшаларға бөліне алады. Әрбір төмен тұрған
классификация, жоғарыда тұрған классификация құрамына кіреді. Мысалы, акция
– бағалы қағаздардың бір түрі. Сонымен қатар, акция жай және артықшылықты
(привилегирленген) болады. Жай акция бір дауысты және көп дауысты,
номиналды және номиналсыз болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, бағалы қағаздар өздерінің әртүрлілігіне
байланысты белгілі бір сипаттарға (нышандарға) ие. Оларды қысқаша
қарастырып өтейік.
Уақытша сипаттары бойынша:
- бағалы қағаздың бар болуының мерзімі: қашан айналысқа шығарылды,
қаншалықты уақыт мөлшеріне немесе мерзімсіз;
- шығуы: бағалы қағаз өзінің бірінші негізінен (тауар, ақша), әлде
басқа бағалы қағаздардан бастау алады ма;
Кеңістік ерекшеліктер:
- олардың болуының формасы: ақшалық, немесе құқықтық тілде –құжаттық
форма немесе қағазсыз, құжатсыз формасы;
- ұлттық тиістілігі: отандық бағалы қағаз немесе басқа мемлекет, яғни
шет ел бағалы қағазы;
- территориалдық тиістілігі: берілген бағалы қағаз елдің қандай
аймағында шығарылды.
Рыноктық сипаттары:
- бағалы қағаз негізіндегі немесе оның бастапқы негізіндегі (тауар,
ақша, фирманың жиынтық активтері және т.б.) активтер типі;
- иелік сипаты: бағалы қағаз көрсетушісі немесе нақты тұлға (жеке,
заңды тұлға);
- шығару формасы: эмиссиялық, яғни, барлық бағалы қағаздар сипаты
бойынша бірдей болып келетін жеке сериялармен шығарылатын, немесе
эмиссиондық емес (жеке);
- меншік формасы мен эмитент түрі, яғни, рынокқа бағалы қағазды
шығарушы: мемлекет, корпорация, жеке тұлғалар;
- айналыс сипаты: рынокта еркін айнала алатын немесе шегі бар;
-бағалы қағаз көрсететін құқық түрі жағынан алғандағы экономикалық
мәні;
- тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және т.б.
- табыс қолма - қолдылығы: бағалы қағаз бойынша белгілі бір табыс
төлене ме, жоқ па;
- салынған құралдар формасы: ақша қарызға инвестициялана ма, немесе
құқық меншігін алу үшін.
Бағалы қағаздардың жоғарыда аталған сипаттары бойынша құрылатын
класификациялық кестені көруге болады [1] (1 кесте).
1 кесте. Бағалы қағаздар сипатталауының классификациясы
Классификациялық сипаты Бағалы қағаздар түрлері
Бағалы қағаздың мерзімі жылдам мерзімді
мерзімсіз
Шығуы бірінші қатарлы
екінші қатарлы
Ұлттық тиістілігі отандық
шет елдік
Қолданылу типі инвестициялық (капиталды)
инвестициялық емес
Ие болу тәртібі көрсетушілік
атаулы
Меншік формасы мемлекеттік бағалы қағаздар
мемлекеттік емес бағалы қағаздар
Айналыс сипаты рыноктық немесе еркін айналысқа түсетін
рыноктық емес
Тәуекел деңгейі тәуекелсіз және аз тәуекелді
тәуекелді
Табыс қолма - қолдылығы табысты
табыссыз
Салу құралдарының формасы қарыздық
үлесті иелік
Экономикалық мәні акциялар
(құқық түрі) облигациялар
вексельдер және т.б.
Экономикалық мәні жағынан негізгі бағалы қағаз түрлерін қарастыра
кетелік:
АКЦИЯ – акционерлік қоғамның жарғылық капиталына бірлік салым;
ОБЛИГАЦИЯ – белгіленген мерзімге, белгілі бір табыс төлеу немесе
төлемеу бойынша, салынған ақша сомасын қайтарудың бірлік қарыз
міндеттемесі.
БАНКТІК СЕРТИФИКАТ – банкке депозиттік (жинақтық) салымның белгіленген
мерзім өткеннен соң, пайыз төленетін, еркін айналысқа түсетін куәлігі.
ВЕКСЕЛЬ - қарыз алушының қарызды қайтару туралы, жазбаша ақшалық
міндеттеме, оның формасы мен айналысы арнайы заңдылықпен – вексельдік
құқықпен реттелініп отырады.
ЧЕК - чек алушыға чекте көрсетілген соманы банктің чек төлеушіге
төлеуінің жазбаша тапсырмасы.
КОНОСАМЕНТ – жүкті тасымалдауға, оның тиелгенін, тасымалданатыны және
қабылдап алуына құқығын куәландыратын стандартты (халықаралық) формасының
құжаты (келісімі).
ВАРРАНТ – а) складтағы тауар меншігінің складпен берілетін және
құықығын дәлелдейтін құжат; б) оның иесіне – белгіленген баға бойынша
белгілі бір уақыт аралығында бір компанияның акция немесе облигацияларын
сатып алуға мүлікті құқық беретін құжат.
ОПЦИОН – қатысушылардың бір жағының, белгілі бір уақыт аралығында
екінші жағынан премия деп аталатын белгілі бір ақша сомасын төлеу құқығымен
келісім жасалған баға бойынша активін сату (сатып алу) келісім – шарты.
ФЬЮЧЕРСТІК КОНТРАКТ – келісім жасалған уақытында белгіленген баға
бойынша болашақтағы бір уақытта биржалық активті сату – сатып алудың
стандартты биржалық келісім – шарты.
Тездетілген бағалы қағаздар – оларды шығаруда мерзімі қойылған бағалы
қағаздар. Әдетте, тездетілген бағалы қағаздар үш түрге бөлінеді:
- айналыста 1 жылға дейін болатын, қысқа мерзімді;
- 1 жылдан 5 – 10 жылға дейін айналыста болатын, орта мерзімді;
- 20 – 30 жыл айналыс мерзіміне ие, ұзақ мерзімді бағалы қағазар.
Мерзімсіз бағалы қағаздар – айналыс мерзімі еш нәрсемен
регламенттелмеген (тәртіптелмеген), яғни, олар “өмір бойы” айналыста болады
немесе жабу мерзіміне дейінгі, бағалы қағаз шығарылуында уақыты
белгіленбеген бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың түрлеріне тоқтала кетсек, түрлеріне байланысты олар
үш түрге бөліне алады.
Ұсынушыға (көрсетуші, мәлімдеуші) бағалы қағазар. Бұл – құжатта, бағалы
қағаздар иесінің аты көрсетілмеген бағалы қағаздар. Көбінесе, олар кіші
номиналды болып шығарылады және халықтың көп бөлігін инвестициялауға
арналған. Олардың басты ерекше қасиеті – еш нәрсемен шектелмеген екінші
рынокқа ие болуға мүмкіндік беретін, қолдан қолға еркін түрде өтуі. Ресейде
соңғы кезге дейін, ұсынушылық акциялар эмиссиясына тыйым салынған заңдылық
ерекшеліктеріне байланысты, өте сирек қолданылады[2]. Бағалы қағазды тек
көрсету арқылы ғана, ие құқығын дәлелдеуге болады. Мұндай бағалы қағаздар
батыс елдерінде кең тараған, ең бірінші Германияда, сонымен қатар АҚШ-
та[3]
Атаулы бағалы қағадар. Бұл қағазға иелік құқық - қағаздың өзіне (немесе
оынң орнындағы сертификат) иесінің аты, реестрі - алғы эмитентпен жазылуы
қажет. Бұндай қағаздар екінші рынокта сатыла алады, бірақ, оны меншік
құқығына өтуін тіркеу үшін, жүргізілінетін мәмілелерді реестрде тіркеу
қажет, ал бұл, ұсынушылық бағалы қағаздарға қарағанда атаулы бағалы
қағаздардың айналымын қиындатады. Қазақстандағы бағалы қағаздардың көбісі
атаулы болып табылады.
Ордерлік бағалы қағаздар. Ордерлік қағаздардың иелік құқықтары –
көрсетілетін қағаздың өзіндегі және қағаз текстіндегі берілетін жазулармен
расталады. Бұл категорияға ең бірінші кезекте, вексельдер мен чектер
жатады.
Бағалы қағаздардың келесі бір топтастырылуы – эмитенттің қарыздық
міндеттемелерін (облигация, вексеь, депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар және т.б.) көрсететін олардың қарыздық және қарыздық емес
(акция, опцион) болып бөлінуі.
Эмитенттің мәртебесі бойынша бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы
қағаздар, корпоративті бағалы қағаздар, жеке тұлғалардың (вексельдер,
чектер, опцион және т.б.) бағалы қағаздары және шет ел эмитенттерінің
бағалы қағаздары болып бөлінуі бізге бұрыннан таныс. Сонымен қатар, эмитент
мәртебесі бойынша бағалы қағаздар банктік (депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар) және банктік емес түрлері бар.
Қор бағалы қағаздары деп - қор биржасында кең айналысқа түсетін, яғни,
акция, облигация, опциондар сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz