Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсерін бағалау

КІРІСПЕ
І Тарау Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсерін бағалау
1.1 Өскемен қаласының топырақ жабынының экологиялық жағдайын бағалау
1.2 Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсері
ІІ Тарау Өскемен қаласының атмосфералық ауасы және агроценоздарының ластануын бағалау
2.1 Қоршаған ортаның атмосфералық ауасы және агроценоздар ластануын бағалау және халық денсаулығы
2.3 Судағы және топырақтағы ауыр металдардың қоршаған
ортаға таралу заңдылықтары
2.4 Өсімдіктерге ауыр металдардың әсерін бағалау
2.5 Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттік іс.шаралар

ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер

Облыстың ауа бассейні екі түрлі жолмен ( табиғи және антропогендік) ластанады. Күшті шаңды борандар мен Өскемен жеріндегі тұздардың болуы ауада шаң және тұз түйіршіктері мен тозаңдарының болуын тұрақты етеді.
Антропогендік ластану өнеркәсіп пен көлік тасымалына байланысты. Әрбір автомобиль әрбір 1км-ге орта есеппен 40г зиянды заттар шығарады, ал облыс бойынша оның мөлшері жылына 100 мың тоннадан асып түседі.
Облыс бойынша ауаға ластағыш заттар шығаратын объектілердің саны 7 мыңнан асады, бірақ олардың басын көпшілігі ұсақ жылыту қазандары болып табылады, олардың әрқайсысы жылына орта есеппен 5-10 тонна ластағыш заттар шығарады. Өскемен қаласындағы Ақ қоян тау-кен металлургия камбинатына ( ПГМК- Каскор ) ластағыш заттардың 1/6 бөлігі тиеді. Осылардың қатарына камуналдық шаруашылық, асфальт зауаты, күкірт қышқылы зауаты, ет камбинаты, облыс жеріндегі ұлу тас және қиыршық тас карьерлерін жатқызуға болады.
Үнемді, толық пайдаланудың мүмкін болмауынан жыл сайын мыңдаған тонна ластағыш заттар шаң тозаң, газ күйінде атмосфераға кетіп жатады.
Мәселен, “ Өскемен мұнай “ бірлестігінің газ құбырларында 1987 жылы жүз миллион метр аса газ ( оның жартысы Бозащыда) бостан бос жағып жіберілді.
Өскемен облысының радияциялық ластануы жөнінде мәліметтер өте мардымсыз. Өлке жерінде аса ірі уран рудасы өндіретін кен-орны және радиоактивті отынмен жұмыс істейтін электр станциясының бар екенін ескерсек, радияциялық қауіптің бар екендігін сезінуге болады. 70-жылдары АЭС-тың пайдалану мерзімі бітуге таяу.
Сонымен қатар 1969-70 жылдары Үстіртте ядролық полигондар жұмыс істеп, 3 рет ядролық жарылыс болғанын естен шығаруға әсте болмайды.
Атмосфераның лсатауын тоқтату үшін ең алдымен ауа тазартқыш, түтін тұтқыш қондырғылар орнатылуын қамтамасыз ету қажет. Әзірге облыста ондай 40 жуық қондырғы бар.
Сондай-ақ еңбекті жаңа үздік үлгілерге сай ұйымдастырмайынша жаңа қазіргі заманға технологиялық әдістерді еңгізбейінше, ең ақыры адамның табиғатқа деген көзқарасы өзгермейінше, ауаның ластануын тоқтату мүмкін емес.

1. Чакабаев С. Е.., Кононов Ю. С., Воцалевский, Иванов В. А., Шахова А. И., Геология и нефтегазоностность Южного Мангышлака. Алма-Ата «Наука», 1967г.
2. Аманиязов К. Н., Ахметов А. С., Қожахмет Қ. А., Қазақстанның мұнайлы газды аймақтарының геологиясы, Алматы, «Дәуір» 2004
3. Сейітов Н., Кунаев М., Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Атамұра», 2003.
4. Тулебаев Р.К. Хроническая свинцовая интоксикция. -Алматы: Ғылым, 1995. —С. 9,11.
5. Белозеров Э.С., Жасыбаева Т.С. Социально-экологические аспекты здоровья человека. -Алматы, Ғылым, 1993. -С.3, 111.
6. Бигалиев А.Б. Генетика и окружающая среда. -Караганда,1987.—С.120.
7. Захидов С.Т. Антропогенный мутагенез и современные экологические катастрофы. Опасности преувеличены? 7/Вестник Московского университета. Серия 16. Биология. —1997. №2. -С.11,16.
8. Владимиров А.М. Охрана окружающей среды. -Ленинград,1991. —С.281-286.
9. Артамонов В.И. Растения и чистота природной среды. -Москва: Наука, 1986. —С.27-34.
10. Ленина Э.Г. Общая токсикология металлов. -Л., 1972. — С.183.
11. Битнерович А. //Охрана природы и воспроизводства природных ресурсов. —1999. -№4. —С.45.
12. Бигалиев А.Б. Загрязнения окружающей среды и сохранение генофонда человечества. —Алма-Ата, 1978. —С.27.
13. Атчабаров БА. Поражение нервной системы при свинцовой интоксикации. -Алма-Ата, 1966. -487 с.
14. Воронцов А.И., Щетинский Б.А., Никодимов И.д. Охрана природы. -М., 1989. -53 с.
15. Имамбаева Т.М. Влияние загрязнения воздушной среды на возникновение и течение бронхиальной астмы у детей // Проблемы экологии в патологической физиологии: сб.науч. трудов АГМИ. -Алматы, 1995.-С.145-151.
16. Тарасевич Д.Н., Субеева Н.А. Состояние здоровья населения как критерий общей нагрузки атмосферных загрязнений // Охрана природы и воспроизводство природных ресурсов. —1990.№4. -С.53.
17. Намазбаева З.И., Шабдарбаева М.С. Зависимость между некоторыми факторами окружающей среды и состоянием здоровья детей //Охрана природы и воспроизводство природных ресурсов. — 1990. —№12. -С.54.
18. Красовский Г.Н., Надеенко В.Г., Кенесариев У.И. Токсичность металлов в питьевой воде. —Алматы: Ғылым, 1992. - 18-42 с.
19. Бигалиев А.Б. Генетика и окружающая среда. -Караганда,1987. -120 с.
20. Белякова Т.М., Корнилова А.В. Тяжелые металлы и мышьяк в аэрозолях г.Чимкент в связи с техногенезом //Вестник Моск.Университета. Сер.5. 1993. №2. -С. 21-27.
21. Байсеитова Н.М., Бигалиев А.Б., Торгаутов Б.К.Современное состояние загрязненкя окружающей среды Южного Казахстана //Вестник КазГУ. Серия экологическая. -1996. —№1. -С.14-21.
22. 21. Байсейiтова Н.М., Бигалиев А.Б., Баранова Ю.В. Өндiрiстiк қалдық заттардың өсiмдiктердiң фенологиясына әсерi //ҚАЗМУ Хабаршысы. — Алматы, 2000. —№6-7. -Б. 184-188.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

КІРІСПЕ
І Тарау Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсерін бағалау
1.1 Өскемен қаласының топырақ жабынының экологиялық жағдайын бағалау
1.2 Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсері
ІІ Тарау Өскемен қаласының атмосфералық ауасы және агроценоздарының
ластануын бағалау
2.1 Қоршаған ортаның атмосфералық ауасы және агроценоздар ластануын
бағалау және халық денсаулығы
2.3 Судағы және топырақтағы ауыр металдардың қоршаған
ортаға таралу заңдылықтары
2.4 Өсімдіктерге ауыр металдардың әсерін бағалау
2.5 Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттік іс-шаралар

ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Облыстың ауа бассейні екі түрлі жолмен ( табиғи және антропогендік)
ластанады. Күшті шаңды борандар мен Өскемен жеріндегі тұздардың болуы
ауада шаң және тұз түйіршіктері мен тозаңдарының болуын тұрақты етеді.
Антропогендік ластану өнеркәсіп пен көлік тасымалына байланысты. Әрбір
автомобиль әрбір 1км-ге орта есеппен 40г зиянды заттар шығарады, ал облыс
бойынша оның мөлшері жылына 100 мың тоннадан асып түседі.
Облыс бойынша ауаға ластағыш заттар шығаратын объектілердің саны 7 мыңнан
асады, бірақ олардың басын көпшілігі ұсақ жылыту қазандары болып табылады,
олардың әрқайсысы жылына орта есеппен 5-10 тонна ластағыш заттар шығарады.
Өскемен қаласындағы Ақ қоян тау-кен металлургия камбинатына ( ПГМК- Каскор
) ластағыш заттардың 16 бөлігі тиеді. Осылардың қатарына камуналдық
шаруашылық, асфальт зауаты, күкірт қышқылы зауаты, ет камбинаты, облыс
жеріндегі ұлу тас және қиыршық тас карьерлерін жатқызуға болады.
Үнемді, толық пайдаланудың мүмкін болмауынан жыл сайын мыңдаған тонна
ластағыш заттар шаң тозаң, газ күйінде атмосфераға кетіп жатады.
Мәселен, “ Өскемен мұнай “ бірлестігінің газ құбырларында 1987 жылы жүз
миллион метр аса газ ( оның жартысы Бозащыда) бостан бос жағып жіберілді.
Өскемен облысының радияциялық ластануы жөнінде мәліметтер өте мардымсыз.
Өлке жерінде аса ірі уран рудасы өндіретін кен-орны және радиоактивті
отынмен жұмыс істейтін электр станциясының бар екенін ескерсек, радияциялық
қауіптің бар екендігін сезінуге болады. 70-жылдары АЭС-тың пайдалану
мерзімі бітуге таяу.
Сонымен қатар 1969-70 жылдары Үстіртте ядролық полигондар жұмыс істеп, 3
рет ядролық жарылыс болғанын естен шығаруға әсте болмайды.
Атмосфераның лсатауын тоқтату үшін ең алдымен ауа тазартқыш, түтін тұтқыш
қондырғылар орнатылуын қамтамасыз ету қажет. Әзірге облыста ондай 40 жуық
қондырғы бар.
Сондай-ақ еңбекті жаңа үздік үлгілерге сай ұйымдастырмайынша жаңа қазіргі
заманға технологиялық әдістерді еңгізбейінше, ең ақыры адамның табиғатқа
деген көзқарасы өзгермейінше, ауаның ластануын тоқтату мүмкін емес.

І Тарау Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсерін бағалау
1.1 Өскемен қаласының топырақ жабынының экологиялық жағдайын бағалау
Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы
болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы,
тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі.
Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера
(40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-
1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы,
тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік
үшін маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден
ауытқуда. Оның негізгі себептері – ауаға адамның антропогендік іс-
әрекетінен болатын әртүрлі газдардың шығарлыуы. Оларды ауаны ластағыш
заттар деп атайды. (1(
Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары Атмофера –
бұкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ
элементтерімен ( оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т.б) байытады және
жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды
сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының кызметін
реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады.
Бірақ, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы жылдары
күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себеп ауаның ластануы. Атмосфера
ауасының сапалық күйінің көршеткіштері оның ластану дәрежесі болып
саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшерлі
концентрациясы ШМК қалыпты құрамынан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны
ластанған деп саналады.
Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер, зауаттар,
жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б.
Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы
компоненттерінің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге
ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп,
барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын бүлдіреді.
Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы
жалпы ауа бассейінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі
организімдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы
бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен
адамдар тұншыға бастайды.

Оның өндіруші көзі – жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез
процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен
жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі
газдың тепе -* теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан
бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға
жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше
үлес қосып келеді.
Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зинды заттар мен
газдар, т.б. бөгде химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу
институтының үнемі бақылауында болып отырады. Ол көршеткіштер әр жылға
және тоқсанға жіктеліп Ақпараттық экологиялық бюллетень журналы арқылы
көпшілікті хабардар етеді.
Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000 жылдар
аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға Ленингор, Зырян, Алматы,
қалалары кіреді. Әрине бұл үнемі өзгеріп отырады.
Өйткені аталған қалалардағы өнеркәсіптің т.б. ластану көздерінің жұмыс
істеу қарқыны бірдей емес. Мысалы, 1995 жылдары ең көп ластанған қалалардан
бірінші орынға Жезқазған, Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2001 жылдары
Ленингор мен Өскемен шығып отыр. Бұл жерде қара металлургияның ластағыштары
және түсті металлургия кәсіпорындарынан шығатын қалдықтар көп. Алматы мен
Зырян қалаларының зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағдайы қолайсыз.
Республика жағдайында атмофераның ластануына өнеркәсіптің техникалық
жағынан жабдықталуынан нашар болуы әсер етеді. Яғни, ескерген технологиялық
процестер нәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ
тәрізді заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар
өте қауіпті, улы келеді. Оларт негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді,
азот оксиді, күкіртті сутек, аммиак және әртүрлі қатты және сұйық заттар.
Атмосфера тұрақты көздерден шығатылатын зиянды заттардың мөлшері (АЭБ-
келтірілген деректер) қалалар бойынша : Павлодар (763,0 мың т.), Қарағанда
(601,6 мың т.), Жезқазған (487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қаларында (170,0
мың т.), Қостанай (170,0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың
т.) облыстары болды. Бұл аймақтарда жылу энергетикасы,
металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.
Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы
облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер
ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Қазгидромет
мәліметі бойынша республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен
1,13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған.
Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ау бассейні автокөліктерден
шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр.
Соңғы 2001 жылдың мәліметі бойынша Өскемен қаласының ауасында күкірт
диоксиді және фенол, формальдегид, азот диоксиді қалыпты денгейден 1-4 ШМК-
ға артып отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау, Теміртау,Өскемен , Тараз
қалаларында өсе түсуде. Әсіресе, улы формальдегид (3 есе көбейгені )-
Өскемен , Тараз және Петропавл қалаларында байқалып отыр. Ауадағы аммиак
пен фенолдын мөлшері Теміртауда (2,3 ШМК), Петропавлда (3 ШМК)жетсе, ал
Астанада фторлы сутегі 4 ШМК мөлшеріне жеткен.
Қ азақстан жағдайында ауа бассейнінің ластануы көбінесе қатаң
континентальды ауа райына да байланысты. Жауын-шашын мөлшері өте аз
болғандықтан, ауаның табиғи тазаруы нашар. Мысалы, Алматы,Өскемен ,
Ленинагор, Зырян, Глубокое қалаларында ауа бассейіндерінде табиғи ауа
ағыстары балмайды, соның себебінен қалалар үнемі қалын зиянды улы тұманмен
оранып жатады.
Ауа бассейінің құрамында ауыр металлдардың болуы да өте қауіпті.
Әсіресе, кадмий, қорғасын, мырыш, сынап, мөлшері үнемі бақылауға
алынады. Ауыр металлдармен ауаның ластану республика бойынша жоғары
болмағанмен жекелеген қалалар бойынша жағдай жақсы емес.
1.2 Стратиграфия
Өскемен қаласы субмироттық созылымның ірі антиклинал қатпарына
байланысты. Оның структуралык бетінің 1 юра горизонты бойынша көтеріну
амплитудасы 65 метр болғанда өлшелі 22х6 км. Құрылымы біршама көлбеу. Құлау
бұрышы тереңдігі (230-дан 5-ке дейін) өскен сайын көбееді.
Кен орнында терең барлау ұңғымалармен жоғарғы триастан төрттік кезек
жастылы үш шақырымдық қатқабат шөгінді жыныстар ашылған, оның ішінде юра
жүесінің түзімімдері өндірістік-мұнайлы болып отыр.
төменгі, ортаңғы және жоғарғы бөлімдерімен көрсетімен. Юра түзілімдері
құмтастардың, алевролиттердің, саздардың және аршмиттердің қабатшаларының
кезектесіп келуімен сипатталады, ал жалпы қаныңдығы1300 м. Төменгі юра
түзілімдерінің қалыңдығы 100-120 метр. Ортаңғы юра бөлімі: аален, байос пен
бат ярустарының түзілімдерінен тұрады.
Аален ярусында XIII және XII горизонттарды бөліп көрсетілген.
Түзілімдердің жалпы қалыңдығы 165-200 метр.
Байос ярусында XI, X, IX, VIII, VII горизонттар бөлініп шыққан.
Түзілімдердің жалпы қалыңдығы 335-365 метр
Бат ярусында XI, V, IV, III өнімді горизонттарды ерекшелеген. Ярустық
жалпы қалыңдығы 225 метр.
Жоғарғы бөлімі: келловей, оксфорд және кеммеридж ярустарынан тұрады.
Келловей ярусының төменгі бөлігінде I және II өнімді горизонттарды
ерекшеленеді. Жоғарғы бөлімнің жалпы қалыңдағы 450-460 метр. Юра
тізіміндерініңқимасында 13 өнімді горизонт ерекшеленеді.
Газды кеніштер I горизонтта, ал мұнай кеніштері IV (1 мен 2 қабаттар), V
(б1+б2, в1+в2+в3), VI (б2+б3), VII (1-6, 8+9), VIII (а4), IX (3,4), X, XI
(5,6+7,8,9) және ХІІ горизонттарында, ал мұнайгаздылы кеніштер ІІ (б1+б2),
ІІІ (1+2,3,4+5,6), V(а), VI (а1+а2, б1), VIII (а1, а2+а3, б1,б2+б3), ХІ
(1+2+3+4,5) және ХІІІ горизонттарында бар. (2(
Өскемен қаласы орнындағы (сұр-құба топырақ жабынының) экологиялық
жағдайының күрт төмендеуі мұнай және газ өнімдерін өндіруге тікелей
байланысты болып отыр. Мұнай және газ өндіру, оны тасымалдау барысында
топырақ жабыны мен қоршаған орта мұнаймен, күкіртсутек және күкірт
тотықтарымен, бұрғылау қалдықтарымен, минералданған қалдық сулармен
ластанады. Мұнай-газ кен орнының экожүйені ластаудағы белсенділігі мен
масштабы күннен-күнге ұлғая түсуде.
Өскемен қаласы көп қабатты, құрылымы жағынан күрделі аймаққа жатады:
ұсақ шоқырлар, орташа биіктіктегі таулар, жазықтықтар және кең ойпаттардан
құралған. Кен орнының климаты арктикалық, ирандық және тұран ауа
массаларының әсерінен қалыптасқан. Жылдық орташа температура +11,2-+11,80С,
қаңтарда -2,5-5,50С, шілдеде +25,4-+26,80С болады. Температураның
максималды көрсеткіші -45-470С, минималды көрсеткіші -24-340 С, тербеліс
шегі 69-86 0С.
Орталық Өскемен үстіртінде орналасқан. Бұл аймақтың топырақ жабынын,
механикалық құрамы әлсіз, сұр-құба топырақтар құрайды. Кен орнының топырақ
жабынына тән ерекшеліктер: карбанаттылығы жоғары (СО2 12-16 %), гипсі – 14-
25 %-дан аса,жоғары сілтілі ( рН 8-9), табиғи өнімділігі төмен, топырақ
жабынының құрылымы біртекті емес. Сұр-құба топырақтың кескіні бірнеше
генетикалық горизонттарға жіктелген. Оның үстіңгі қабатында нәзік сұр көп
саңылаулы қабықша (3-7 см), одан соң ашық-сұр қабыршақты қабат (8-12 см),
сосын құба немесе қызыл-құба шөгінділер араласқан қабат ( 12-22 см). Қара
шіріндінің қалыңдығы 25-30 см. Топырақтың мұнаймен ластануы өндіріс
аймақтарында және мұнай құбырының бойында байқалады. Топыраққа түскен мұнай
көптеген өзгерістерге ұшырайды. Әсіресе, топырақтың үстіңгі геохимиялық
сүзгіш қызметін атқаратын қара шірінді қабаты көп зиян шегеді. Бұл қабатта
мұнайдың көп мөлшері, битумды және парафинді компоненттер сүзіліп қалады.
Олар төменгі температурада тығыздалып, кристализацияланады. Топырақтағы
битумды қабықшалар шайыр, асфальтен және парафинді мұнаймен ластанғанда
пайда болады. Ауада битумды қабықтар нашар тотығады, оларды
микроорганизмдердің ыдырату қабілеті өте төмен, сондықтан топырақта көп
уақыт бойы сақталады. Битумның топтық құрамында 48,3% көмірсу, 32,6%
парафинді-нафтенді заттар, 17,9% шайыр,33,8% асфальтен болады. Элементарлы
құрамы: 80-85% көміртегі, 8-11,5% сутегі, 0,2-4,0% оттегі, 0,5-7,0%
күкірт, 0,2-5,0% азот және металдар (никель, ванадий, темір, натрий). Бұл
заттардың бірігу көрсеткіші 80-90%, сондықтан оның органикалық және
минералды құрамының беріктілік деңгейі өте жоғары. Одан төмен қабатқа
мұнайдың жеңіл, қозғалмалы фракциясы өтіп, минералды қабаттық суларында
жинақталады. Бұл фракция микроорганизмдермен нашар игеріледі, сондықтан
аэробты жағдайда топырақта ұзақ сақталады.
Мұнаймен ластанған топырақтың физикалық жағдайы, заттар миграциясы
өзгереді, ауа-су режимі, құрылымдылық жағдайы, көміртегі-азоттық тепе-
теңдік бұзылады, токсикалық заттар жинақталады.
Жетібай кен орны жоғары ластану деңгейімен ерекшеленеді.
Зерттелінген үлгілердің 80%-ң ластану мөлшері 5000 мгкг, ал кей жерлерде
25-30 гкг. Бұл ШРК – дан он бес есе артық. Топырақтың, жер асты
суларының, атмосфераның ластануының негізгі себептері мұнай құбырларының
тесілуі, жер қоймаларына тасталған мұнай,жөндеу жұмыстары болып табылады.
Негізгі ластаушы көздер: нефтешлам – мұнайдың қатты минералды бөліктері
шөккен құрылымы; мазутталған топырақтар – апаттар, ұңғыларды жөндеу
жұмыстары нәтижесінде туындайды; металл қалдықтары – құбырлар, металл
бөшкелер, қоршаулар; радиактивті қалдықтар – табиғи радионуклеотидтермен
ластанған шлам қорлары; өндіріс қалдықтары; минералданған қабатты сулар;
қоймадағы сақталған мұнай. Мұнай өндіретін өнеркәсіптер қалдықтарының ең
зияндысы – нефтешлам. Олар тұрақты үш мүшелі (қатты-су-май) жүйе болып
табылады. Шламның табиғи булануы нәтижесінде сұйық бөлігі жоғалып, тұтқыр,
жабысқыш құрылым пайда болады. Нефтешламдағы ылғал мөлшері 17-22% -
құрайды. Құрғақ нефтешлам құрамы тұрақсыз; мұнай өнімдері = 25-30%,
механикалық қосылыстар = 80-85%. Нефтешламдар ауыр металдардың көзі болып
табылады.
Физика-химиялық зерттеулер нәтижесінде мұнайдың ауыр фракциясынан
тұратындығы анықталды кесте 1.
Кесте 1.
Нефтешламдағы ауыр металдар мөлшері (%)

Үлгі Fe Co V Ni Cu Cr Mn
номері 10-1 10-3 10-3 10-2 10-4 10-3 10-4
1 2,8 4,7 9,5 4,2 1,3 1,8 2,4
2 3,0 2,9 5,4 6,4 3,4 1,9 3,5
3 1,8 3,6 8,0 3,2 4,2 0,8 1,7
4 3,5 3,2 7,3 4,3 2,5 1,5 1,8

Физика-химиялық зерттеулер нәтижесі бойынша нефтешлам құрамы негізінен
мұнайдың ауыр фракциясы екендігі анықталды.
Нефтешламды арнайы дайындалған орындарда сӨскемен қажет. Жетібай
өндіріс бағанында мұнай өңдеу және айдау цехінің маңында нефтешлам
сақтайтын қойма орналасқан. Оның ауданы – 0,2 га, сыйымдылығы – 100 тжыл.
Мұндағы жалпы ластанған жер ауданы – 176532 м2 немесе 17,653 га.
Жетібай кен орнының топырағындағы ауыр металдардың жалпы мөлшерін
анықтағанда мыстан басқасының бәрі кларктан жоғары немесе соған тең болған.
Соның ішінде кобальт пен кадмийдің мөлшері ШРК-дан аса жоғары деңгейде.
Радиациялық фоны жоғары мұнаймен ластанған жерде стронций 1320 мгкг-ге
дейін жетеді. Мыс, қорғасын, мырыш мөлшері ШРК-дан аспайды. Мұндағы барлық
кен орындарының радиоциялық фоны жоғары емес, 15-25 мкРсағ ауытқиды.
Жоғарғы радиациялық фон кейбір технологиялық құрал-жабдықтар мен металл
қалдықтарында байқалады.
Атомды-абсорбция Жалынды спектрофотомерияның нәтижелері 2-ші кестеде
келтірілген.

Кесте 2.
Мұнай кен орындарындағы радионуклидтердің меншікті белсенділігі.

№ Үлгі Үлгі Объект Меншікті активтілік, бккг
нүктелері тереңдігі,саны
см
Тһ-232 Ra-226 K-40 Cs-137
1 Т-172 0-10 Фон 13,78 30,83 244,44 3,0
2 Т-172 10-20 Фон 23,9 25,6 305,9 3,0
3 Т-119 0-5 Ластанудағы 1124,65 1245,35 282,35 3,0
4 Т-77 0-10 СӨскемен 2105,4 538,1 102,2 3,0
полигоны

1.2 Өскемен қаласының қоршаған ортаға әсері
Қазақстан ауа бассейінің ластануы көршілес мемлекетердің ауаға
шығарлатын зиянды заттардың есебінен де көбейе түседі.
Өйткені, ауа бассейінің бәрімізге ортақ екені айқын. Төмендегі мәлімет
осыны дәлелдейді. Мысалы, Қазақстанның өз ластану көздерінен түскен және
шекаралас ауа арқылы өткен заттардың үлесі төмендегідей болған:

Ластағыштар Қазақстан ластағыш
Көршілес елдердің
көздерінен түскен
көздерінен түскен үлес

1. Күкірт 46%
54%
2. Азот 19%
81%
(тотыққан)
3. Азот
(тотықсызданған) 51%
49%
4. Күкірт (сутек) 68%
32%
5. Көмірсутектер 61%
39%

Әрине, өз кезегі кезегінде Қазақстанның ауа бассейінің де Ресей,Қырғыз,
Өзбек республикаларына да күкірт пен азот қосылыстары өтеп отырады.
Атмосфера ауасын ластайтын заттардың мөлшері дүние жүзі бойынша жылына 200
млн тоннаға жетіп отыр. Ал, оның құрамы 20-дан астам химиялық элементтен
тұрады. Соның ішінде қорғасын, кадмий мен мырыштыңауада таралуы және онымен
адамдардың улануы жиі байқалуда. 2Олардың мөлшері ауада 0,0003 мгм3 аспауы
керек.Оның негізгі көзі – автокөліктер, қорғасын аккумуляторы, қару-жарақ
технологиясы. Осы заттармен адамдардың улануы жиі болғандықтан, қазір
көптеген елдерде балық аулауда, аккумулятор және қорғасын өнеркәсібінде
жалпы қорғасынды пайдалануды шектеп отыр. (3(

Сондықтан, ауаға зиянды заттардың шығарлыуын реттеу,технологияны
жетілдіру, өндіріске қалдықсыз және ағызылымды заттарды қайта өңдеп
пайдаға асыру бүгінгі күнің қатаң талабы болмақ.

Атмосфера ауасының шекарасы болмайтындықтан ол бүкіл жер шары халықтары
мен онда тіршілік ететін жануарлар, құстар және тірі организмдер мен
өсімдіктер дүниесі үшін ортақ байлық болғындықтан, оны ластамау, сапасын
тіршілікке зиян келтірмейтін ббиосфераның құрамдас бөлігі болып табылады.
Адам іс-әрекетінің нәтижесінде ондағы түрлі газдар және басқа
қалдықтар бөлніп шығарлуда. Ол ластағыш заттар атмосфера ауасының газалық
сапасын төмендетуде. Атмосфера адам үшін атқаратын қызметі орасан зор,
Атмосфер бүкіл әлемді таза ауа мен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке
қажетті газдармен, басқа химиялық элементтермен (О2, N2, СО2 және т.б.)
байытады. Жер планетасын күн мен ғарыштан келетін түрлі зиянды
сәулелерден, метеориттерден қорғайды, климатты, ауа райын, зат алмасу,
энергия алмасу және т.б. іс-әрекеттерді, жалпы жер шарындағы тұрақтұлықты
жоғары дәрежеде үйлестіріп отырады.
Адам кез келген қызметі жердің жалпы ресурсына әсер етеді.
Бұл қызметтердің нәтижесінде жер ресурстары аяқталуы керек сияқты.
Бірақ, жердің үнемі күн сәулесінен жаңа энергия алынатынын естен шығармау
керек.
Адамзатқа орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары күрделі
өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себебі ауаның ластануы болып отыр.
Атмосфера ауасының сапалық көрсеткіштері оның ластану дәрежесімен
анықталады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың ШМК-сы қалыпты
құрамынан өсіп кете сай келмесе, онда ондай ауаны ластанған ауа деп
санайды.
Ластағыш заттардың негізгі көздері- өнеркәсіп, автокөліктер, жылу
энергетикасы, мұнай, газ, көмір өндіру, өндеу орындары, космос және т.б.
өндіріс салалары. Бұл аталған обьектілерден атмосфераға түскен заттар ауа
құрамындағы компоненттердің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық
өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, қоршаған ортаны ластауды физикалық (шу,
тербеліс, әр түрлі сәуле шығарулар) және химиялық (әр түрлі заттар: ауада-
улы газдар және булар, суда және топрықта ауыр металлдардың иондары)
деген екі түрін қарастырайық.
Таза ауа компоненттерімен атмосфераның негізгі ластағыштарын
салыстыру үшін төмендегі кестелерге көіңл аударайық.

Таза ауа компоненттері

№ Компоненттер Көлем бойынша,%
1 Азот (N2) 78,08
2 Оттек (O2) 20,94
3 Аргон (Ar) 0,93
4 Көмір диоксиді (CO2) 0,03
5 Озон (O3) 0,00005
6 Гелий, метан, криптон және
суттектің 0,002-ден аз неон
аздаған мөлшері

Біріккен Ұлттар Ұйымы бағдарламасының ЮНЕП деректері негізгі ластағыштар
жылына 25 млрд т болса. Оларға:

№ Компоненттер Көлемі бойынша млн.тж
1 Көмір диоксиді мен шаң-тозаң8000
Бөлшектер
2 Азот оксидтері (NxOy) 60
3 Күкірт диоксиді 200
4 Көмірсуттектер (C8Hy) 80

ІІ Тарау Өскемен қаласының атмосфералық ауасы және агроценоздарының
ластануын бағалау
2.1 Қоршаған ортаның атмосфералық ауасы және агроценоздар ластануын бағалау
және халық денсаулығы
Өндiрiстiң интенсивтi дамуының әсерiнен қоршаған ортаны ластаушы заттардың
жоғары концентрациясымен сипатталатын (қалыпты мөлшерден 10, 100 есе, ал
эпицентрлерде 1000 есе жоғары) территориялық техногендi аймақтар пайда
болуда. Бұл халық денсаулығына зиянды әсер етедi (зат алмасудың бұзылуы,
морфологиялық өзгерiстер, эндомиялық аурулар және т.б.).Тiптi экологиялық
таза деп бағаланған аймақтардың өзiнде, халық денсаулығын сипаттайтын
көрсеткiштердiң 20% қоршаған ортаның факторларының еншiсiне тиедi. Ал
өндiрiстiк қалдықтармен интенсивтi ластануына байланысты экологиялық
жағдайы төмен өлкелерде, оның iшiнде Қазақстанда қоршаған ортаның адам
денсаулығына керi әсерi 2 есе жоғарылады.
Тұрғындар денсаулығының негiзгi көрсеткiштерiне және жалпы балалар
өлiмiнiң артуына антропогендi факторлардың әсер етуi сөзсiз. Ауыр металдар,
оның ішiнде улы қорғасынның қосылыстары жүйке ауруларының, нефрит және
нефроз, холецистит, сезiм мүшелерi ауруларының, стоматологиялық аурулардың
үдеуiне әсер етедi. (4(
Өскемен қаласының атмосфераға қорғасын, мыс, мырыш, кадмий
элементтерiнен басқа да бiрнеше ингредиенттердi бөледi. Олардың қатарына
көмiртегi тотығы, азоттың тотықтары, күкiрт сутегi, өндiрiстiк шаң жатады.
Осы токсиканттардың iшiнде адам организмiне әсер ету күшiне қарай қорғасын
элементi - аса қауiптi токсикант болып саналады. Сондықтан, оның
атмосферадағы мөлшерi белгiленген шектi концентрациядан неғұрлым артық
болса, соғұрлым тұрғындардың денсаулығы нашар болады. (5(
Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына қорғасын өндiрiсiнiң
әсерiн анықтау үшiн, бiз белгiленген зерттеу аудандарында орналасқан емдеу-
профилактикалық мекемелерiнiң 1994-97 жылдар аралығындағы статистикалық
мәлiметтерiн пайдаландық. Олар:
№1-зерттеу орны—қорғасын және пресс-автомат заводтарының аудандарында
орналасқан №2 емдеу бөлiмi және №2 балалар емдеу бөлiмi
№2-зерттеу орны—Химия-фармацевтика заводының ауданында орналасқан №4
емдеу бөлiмi және №3 балалар емдеу бөлiмi.
№3-зерттеу орны - “Ордабасы” алаңы ауданында орналасқан №1 емдеу
бөлiмi және №1 балалар емдеу бөлiмi.
№4-зерттеу орны - 16-микроауданда орналасқан ХҚТУ-нiң клиникасы және
№4 балалар емдеу бөлiмi.
№5-зерттеу орны - Түлкiбас ауданындағы Т.Рысқұлов атындағы елдi
мекендегi орталық емдеу бөлiмi (бақылау орны).
Осы зерттеу орындарында орналасқан ересектер және балалар
медициналық бөлiмдерiне тiркелген аурулар санына статистикалық талдау
жасалды. Қорғасынның адам организмiне улы әсерi гемоглобин синтезiнiң
бұзылуымен, тыныс жолдарының, зәр- жыныс мүшелерi мен жүйке жүйесi
ауруларының пайда болуымен сипатталады. Сонымен қатар, организмге түскен
қорғасын гормондарға әсер етiп, олардың активтiлiгiн төмендетедi. Әсiресе
тәбет ашатын гормондарға әсерiнiң нәтижесiнде организмнiң физиологиялық
дамуына ықпал етедi. Алдыңғы қатарлы гигиенистердiң пiкiрiнше, ауру
себептерiнiң 77%-i, ал өлiм мөлшерiнiң 50%-тен көбi және анамалиялардың 57%-
i қоршаған орта факторларының негативтiк әсерiмен байланысты. Мысалы,
қоршаған ортаның өндiрiстiк қалдықтармен ластануыӨскемен қаласында
аласында ересектер мен балалар арасындағы ауру мөлшерiнiң өсуiне
әкеледi.1994 жылыӨскемен қаласы тұрғындарының жалпы ауруларының құрылымы
бақылау ауданымен салыстырғанда аурудың көптеген нозоологиялық түрлерi
бойынша зерттеу орындарында жоғары екенiн көрсетедi. Ересектерде сүйек-
бұлшық ет системасы ауруларының көрсеткiшi 2-13 есе жоғары. Ал балалар
арасында жүйке, эндокриндi жүйенiң аурулар және туа бiткен кемiстiктердiң
көрсеткiшi 6,8-19 есе артуы көңiл аударарлық. Балалар арасында қан
ауруларының көрсеткiшi бақылау ауданымен салыстырғанда жоғары (анемия 2-3,4
есе). Қорғасын заводына жақын ауданда (1- 2-зерттеу орны) сүйек-бұлшық ет
аурулары (ревматоидты артрит және дәнекер ұлпасының диффузиялы аурулары)
көрсеткiшi басқа аудандармен салыстырғанда 2 есе жоғары. (6(
Ауыр металдармен ластану деңгейi жоғары территорияларда созылмалы
өкпе ауруымен ауыратын тұрғындардың эритроцитiнде мыс, қорғасын мөлшерi
жоғары болып шыққан.Мұндай аймақтарда тұрғындар көптеген ауру түрлерiнен
зардап шегуде, мысалы қан аурулары, жүрек-қан тамырлар жүйесiнiң аурулары,
туа бiткен кемiстiктер 2,3-3 есе жоғары. Ластану деңгейi төмен аудандардағы
балалармен салыстырғанда, ластанған аймақтағы балалардың аурулары 22,5-33,5
есе жоғары.Медициналық мекемелерде тiркелген аурулар, жалпы аурулардың
негiзгi бөлiмiн құрай отырып, оның құрылымы мен деңгейiн көрсете алады.1995
жылы тыныс алу мүшелерiнiң ауруларының көрсеткiшi барлық аудандар бойынша
жоғары:балалар арасында бақылау ауданымен салыстырғанда 2-2,5 есе, ал
ересектер арасында 2 есе жоғары. “Қан және қан жасаушы мүшелердiң аурулары”
тобында 1-3 және 4-зерттеу орындары бойынша балалар арасында 1-2-3-зерттеу
орындары бойынша жүйке жүйесi ауруларының көрсеткiшi 2-5 есе жоғары. Барлық
анализденушi аудандар бойынша ересектер арасында сүйек-бұлшық ет жүйесiнiң
аурулары (4-23 есе) және балалар арасында туа бiткен кемiстiктер (3-5,5
есе) өте жоғары көрсеткiште. (7(
1996 жылы балалар арасында “Тыныс алу жүйесi” аурулары 12-24
есе екен, ал ересектер арасында 2-4 есе жоғары. Қан және қан түзушi
мүшелердiң аурулары балалар арасында бақылау ауданымсн салыстырғанда 2-4
есе, ал жүйке аурулары 2-15 есе жоғары көрсеткiшке ие. Сүйек-бұлшық ет
жүйесi ауруларының өсуi негiзiнен ересектер арасында байқалды. Көрсеткiшi
бақылау орнының көрсеткiшiнен 5-14 есе жоғары. Туа бiткен кемiстiктер
балалар арасында 4,7 есе жоғары болып отыр. (8(
1997 жылы балалар арасында тыныс мүшелерiнiң аурулары бақылау
орнымен салыстырғанда 10-15 есе, ал ересектер арасын-да 1-2 есе жоғары. Қан
ауруларының кездесу жиiлiгi 1-2-3-зерттеу орындарында бақылау көрсеткiшiнен
3-5 есе жоғары (балалар арасында). Сонымен қатар, жүйке жүйесiнiң аурулары
да алдыңғы қатарда, бақылау көрсеткiшiнен 2-15 есе артып отыр. (9(
Ересектерде қан айналу жүйесi және сүйек-бұлшық ет жүйелерi
ауруларының көрсеткiштерi көңiл аударарлық. Қан айналу жүйесiнiң аурулары
бақылау көрсеткiшiнен 2,5-6,5 есе, сүйек-бұлшық ет жүйесiнiң аурулары 2-4,5
есе жоғары. (10(
Қала бойынша 1994-1997 жылдардағы барлық емдеу бөлiмшелерiне
тiркелген аурулардың жиынтық мөлшерi көрсетiлген.Кестеде көрсетiлгендей,
медициналық емдеу орындарына қала тұрғындарының көп тiркелуiне ересектер
мен балалар арасында “Тыныс алу жүйесiнiң аурулары” тобына жататын аурулар
себеп болып отыр. Балалар арасында екiншi орынды жүйке жүйесiнiң аурулары
алады. “Қан және қан жасау мүшелерiнiң аурулары” тобына жататын аурулар мен
туа бiткен кемiстiктердiң үлесiне З орын тиедi. Ересектер арасында 2 орынға
қан айналу жүйесiнiң аурулары шықса, З орынды сүйек-бұлшық ет жүйесiнiң
аурулары иеленедi. (11(
Республикадағы алдыңғы қатарлы мамандардың мәлiметтерi бойынша
жоғарыда аталған аурулар қоршаған ортаға бөлiнген қорғасын, фосфор
ангидридi, фторсутегi, аммиак, азот тотықтары мен өндiрiстiк шаңның
әсерiнен туады.Барлық осы химиялық заттар —Өскемен қаласында қоршаған
ортаның негiзгi ластаушылары. (12(

2.2 Судағы және топырақтағы ауыр металдардың қоршаған ортаға таралу
заңдылықтары
Табиғи ортаға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.