Дауысты дыбыс әріптерінің емілесі
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
а) Дауысты дыбыстардың емілесі.
б) Дыбыстардың түрлері және дыбыстар тіркесі.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
а) Дауысты дыбыстардың емілесі.
б) Дыбыстардың түрлері және дыбыстар тіркесі.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Дауысты дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында еш кедергіге ұшырамай, еркін шығуынан жасалады.
2. Дауысты дыбыс буын жасауға қағысады.
3. Дауысты дыбысқа екпін түседі.
4. Тіліміздегі дауысты дыбыстар: а, ә, е, н, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э.
5. Дауысты дыбыс тіл, жак және еріннің қатысына қарай жуан - жіңішке, ашық - қысаң, еріндік - езулік болып жіктеледі.
Тілдің
қатысына қарай Жуан тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестенуі арқылы жасалады а, о, ұ, ы, у
Жіңішке тілдің ұшы ілгері созылып жіңішкеруі арқылы жасалады ә, ө, ү, і, е, и, (у), э
Жақтың
қатысына қарай Ашық жақтың кең ашылуы арқылы жасалады а, ә, о, ө, е, э
Қысаң жақтың тар ашылуы арқылы жасалады ы, і, и, у, ү, ұ
Еріннің
қатысына қарай Еріндік еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалады о, ө, ұ, ү, у
Езулік езудің кейін тартылуы арқылы жасалады а, ә, е, ы, і, и, э
6. Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).
Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, па, йу қосарлы дыбыстарынан тұрады.
1. Л әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, э болып оқылады, бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
2. Л әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила, рәсуа, Ләззат т.б.
3. О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында ғана жазылады. Мысалы: әр, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме т.б. Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі, бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б.
2. Дауысты дыбыс буын жасауға қағысады.
3. Дауысты дыбысқа екпін түседі.
4. Тіліміздегі дауысты дыбыстар: а, ә, е, н, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э.
5. Дауысты дыбыс тіл, жак және еріннің қатысына қарай жуан - жіңішке, ашық - қысаң, еріндік - езулік болып жіктеледі.
Тілдің
қатысына қарай Жуан тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестенуі арқылы жасалады а, о, ұ, ы, у
Жіңішке тілдің ұшы ілгері созылып жіңішкеруі арқылы жасалады ә, ө, ү, і, е, и, (у), э
Жақтың
қатысына қарай Ашық жақтың кең ашылуы арқылы жасалады а, ә, о, ө, е, э
Қысаң жақтың тар ашылуы арқылы жасалады ы, і, и, у, ү, ұ
Еріннің
қатысына қарай Еріндік еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалады о, ө, ұ, ү, у
Езулік езудің кейін тартылуы арқылы жасалады а, ә, е, ы, і, и, э
6. Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).
Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, па, йу қосарлы дыбыстарынан тұрады.
1. Л әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, э болып оқылады, бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
2. Л әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила, рәсуа, Ләззат т.б.
3. О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында ғана жазылады. Мысалы: әр, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме т.б. Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі, бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б.
1. Мырзабеков С. «қазақ тілінің дыбыс жүйесі».
2. Ибрагимов Қанат. Білім шыңына «Шың» - мен бірге ...
3. Фатима Мұсабекова «қазіргі қазақ тілі пунктуациясы».
4. Рабиға Сыздықова «Қазақ тілінің орфографиясы мен пәнукциясы жайлы анықтағыш».
2. Ибрагимов Қанат. Білім шыңына «Шың» - мен бірге ...
3. Фатима Мұсабекова «қазіргі қазақ тілі пунктуациясы».
4. Рабиға Сыздықова «Қазақ тілінің орфографиясы мен пәнукциясы жайлы анықтағыш».
Дауысты дыбыс әріптерінің емілесі
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
а) Дауысты дыбыстардың емілесі.
б) Дыбыстардың түрлері және дыбыстар тіркесі.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1. Дауысты дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында еш кедергіге ұшырамай,
еркін шығуынан жасалады.
2. Дауысты дыбыс буын жасауға қағысады.
3. Дауысты дыбысқа екпін түседі.
4. Тіліміздегі дауысты дыбыстар: а, ә, е, н, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э.
5. Дауысты дыбыс тіл, жак және еріннің қатысына қарай жуан - жіңішке, ашық
- қысаң, еріндік - езулік болып жіктеледі.
Тілдің Жуан тілдің ұшы кейін тартылып, а, о, ұ, ы, у
қатысына қарай үсті дөңестенуі арқылы
жасалады
Жіңішке тілдің ұшы ілгері созылып ә, ө, ү, і, е,
жіңішкеруі арқылы жасалады и, (у), э
Жақтың Ашық жақтың кең ашылуы арқылы а, ә, о, ө, е, э
қатысына қарай жасалады
Қысаң жақтың тар ашылуы арқылы ы, і, и, у, ү, ұ
жасалады
Еріннің Еріндік еріннің дөңгеленіп алға о, ө, ұ, ү, у
қатысына қарай қарай созылуы арқылы
жасалады
Езулік езудің кейін тартылуы а, ә, е, ы, і,
арқылы жасалады и, э
6. Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша
бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ
тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-
жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).
Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты
дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, па, йу қосарлы дыбыстарынан
тұрады.
1. Л әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, э болып оқылады,
бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
2. Л әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында
келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила,
рәсуа, Ләззат т.б.
3. О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында
ғана жазылады. Мысалы: әр, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме
т.б. Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының
бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі,
бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б.
ДАУЫСТЫЛАР
Фонетиканың өзекті мәселесі — тілдегі дыбыстардың санын, сапасын
анықтау және сол дыбыстарға қатысты түрлі заңдардың басын ашу. Бұл салада
қазақ тілінде де аз жұмыс істелген жоқ. Әсіресе дауысты дыбыстар
зерттелуден кенде емес. Қайта қазақ тілі фонетикасы жайындағы негізгі
зерттеулер мен монография, мақалалар тұтастай дауыстыларға арналған деуге
болады. Оның үстіне мектеп, орта арнаулы, жоғарғы оқу орындарына арналған
оқулықтар мен тілдің әр түрлі саласына (тарихына, диалектологиясына т.б.)
байланысты зерттеулер де дауыстыларға соқпай кете алмайтыны белгілі. Бұлай
болатыны, тіліміздегі дауыстылар немесе вокализмдер (лат. hokalis —
дауысты) — сөздің жаны, немесе сөздің жанды тамыры.
Сөйте тұра, қазіргі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың саны, сапасы
жөнінде әлі күнге бірізділік болмай келеді. Мұның өзі тіліміздің дыбыстық
құрылымын, буын құрамын тұмшалап, ол жөнінде шалағай, тіпті кереғар ұғымның
қалыптасуына жағдай жасап отыр. Бұдан тіліміздің фонетикалық құрылымын,
болмысын шынайы түрде жете түсіну үшін дауыстылардың санын, сапасын барынша
байыптап, айқындап, зерделеп алу қажеттігі туады.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі, оның ішінде дауысты дыбыстары жөнінде
алғаш пікір айтқандар орыс ориенталистері (лат. ozientalis — шығыстық)
болды. Атап айтқанда, Н.И.Ильминский, В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, И.
Лаптев, Н. Созонтов т.б. Олар қазақ тіліндегі дауыстыларды тап басып, дәл
анықтай алған жоқ. Қайсібірі а мен ә-ні, е мен і-ні ажырата алмай, енді
біреулері н мен у-дауыссыздарын көрші дауыстылармен біріктіріп әуре болды.
Тіпті беріде, 1927 жылы Қазақ тілі грамматикасын (орыс тілінде, әрине)
жазған Г.В.Архангельский негізінен А.Байтұрсыновты қайталаумен
қанағаттанды. Мұны ол өзі де жасырмайды. Кітапты 1924—1925 жылдары Қ.
Кемеңгеров оқыған лекциялардың негізінде жазғанын және мұны А.
Байтұрсыновтың мақұлдағанын айтады.
Қазақ тіл білімінің, соның ішінде фонетикасының да негізін қалаған А.
Байтұрсынов өзінің 1912 жылы Айқап журналында жариялаған Жазу тәртібі
деп аталатын алғашқы мақаласында: Қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның бесеуі
дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дауысты, Дауысты дыбыстар: а, о,
ұ, ы, е, — деп анықтаса, осы пікірін кейінгі оқулықтарында, 1927 жылы
жазған Дыбыстарды жіктеу туралы деген мақаласында қайталанды.
Бұдан А. Байтұрсынов жіңішке дауыстыларды ескермеген деген ұғым тумауға
тиіс. Ол: дауысты дыбыстар а, о, ұ, ы осы тұрған күйінде жуан айтылады,—
дейді де, сөздің алдында дәйекше (арнайы белгі) тұрса, сөздің ішіндегі
дауысты дыбыстарды жіңішіке айтамыз,— дейді. Яғни төрт жуап дауыстының
төрт жіңішке сыңары болатынын әсте ұмытпаған. Ал бес дауысты, бес әріп сол
кездегі араб графикасының мүмкіндігіне негізделген.
Мұның өзі бұларды жартылай ашық дауыстылар деп қарауды қажет етеді.
Түркі тілдері фонетикасын салыстырмалы-тарихи тұрғыдан қарастыратын соңғы
бір іргелі еңбекте де бұлар жартылай ашық түрінде танылған.
Дауыстылардың жіктелу кестесі
Жақтың қатысына Ашық Жартылай Қысаң
ашық
Тілдің жуан a
қатысына
ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ АЙТЫЛУЫ МЕН ЖАЗЫЛУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Дауысты фонөмаларға тән басты ерекшелік, белгі-қа-сивттөрдің, олардың
фоееиалық мэбінің айқын да тұрақты көрінетін орны — бір буынды түбір,
сондай-ақ көп буынды сөздің бас (бірінші) буыны. Сөздің екінші буынынан
бастап олардың фонемалық күші әлсірей береді. Мұның өзі екінші буыннан
бастап кейбір фонемалардың таңбаларын алмастырып жазуға жол береді.
Мәселен: өлең (дұрысы өлөң), өнер (өнөр), өте (өтө), үлкен (үлкөн), оқы
(оқұ), осы (осұ), үкі (үкү), үсі (үсү), кітап (кітәп), мұғалім (мұғалым).
Мұндай сездерді жазылуынша айту ерсі болғанмен, мағынасын түсінуге көп
кедергі бола алмайды. Дұрысы, әрине, фонемалардың өздерін жазу болмақ.
Дауыстылардың әрңайсысының айтылу, жазылуын зерделеп алудың маңызы зор.
1. А фонемасы — азды-көпті ерекшеліктермен тіл-тілдің бәрінде
дерлік кездесетін көнеден келе жатқан фонемалардың бірі. Жазудағы таңбасы —
а.
А әрпінен (фонемасынан) басталатын сөздер көне түркі тілінде
(Древнетюркский словарь (1969) бойынша) қ, г әріптерінен кейін үшінші
орында тұрса, қазіргі қазақ тілінде де (Қазақ тілінің орфографиялық
сөздігі (1988) бойынша) үшінші орында тұр. Ал Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде (10 томдық) 7-орынды иеленген.
Сөздің басында және бас (бірінші) буында жазылатын a әрпі ылғи да а
фонемасына сай келеді, яғни өз қызметінде түрдеуге болады.
А фонемасы барынша ашық, жуан. Ал езулік күші ы, і фонемаларына
қараранда әлсіз, сондықтан да ол жуан (о, ұ) еріндіктерден кейін айтыла
береді: орақ, ошақ, қора, ұйа, ұлан, құрақ, сұрақ, ұйұқта (ұйықта),ұшұқта
(ұшықта), ұуұста (уыста).
А фонемасы өзге жуап (о, ұ, ы) дауыстылармен қатар сөздің барлық
буындарында айтыла да, жазыла да береді. Айтуда кейде о-ға жуықтап кететін
де кездері бар: ойбай (ойбай), ой-қой (айхай), ойпырой (ойпыр-ай), ойпұрмой
(ойпырым-ай), соноу (сонау), осуноу (осынау), айнолайынайдолойун (ай-
налайын). Тіпті бұлар көркем шығарма текстерінде де көздеседі.
Жазуда а кейбір жіңішке дауыстылардың таңбаларымен қатар түзейтін
тұстары бар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
а) Дауысты дыбыстардың емілесі.
б) Дыбыстардың түрлері және дыбыстар тіркесі.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1. Дауысты дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында еш кедергіге ұшырамай,
еркін шығуынан жасалады.
2. Дауысты дыбыс буын жасауға қағысады.
3. Дауысты дыбысқа екпін түседі.
4. Тіліміздегі дауысты дыбыстар: а, ә, е, н, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э.
5. Дауысты дыбыс тіл, жак және еріннің қатысына қарай жуан - жіңішке, ашық
- қысаң, еріндік - езулік болып жіктеледі.
Тілдің Жуан тілдің ұшы кейін тартылып, а, о, ұ, ы, у
қатысына қарай үсті дөңестенуі арқылы
жасалады
Жіңішке тілдің ұшы ілгері созылып ә, ө, ү, і, е,
жіңішкеруі арқылы жасалады и, (у), э
Жақтың Ашық жақтың кең ашылуы арқылы а, ә, о, ө, е, э
қатысына қарай жасалады
Қысаң жақтың тар ашылуы арқылы ы, і, и, у, ү, ұ
жасалады
Еріннің Еріндік еріннің дөңгеленіп алға о, ө, ұ, ү, у
қатысына қарай қарай созылуы арқылы
жасалады
Езулік езудің кейін тартылуы а, ә, е, ы, і,
арқылы жасалады и, э
6. Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша
бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ
тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-
жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).
Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты
дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, па, йу қосарлы дыбыстарынан
тұрады.
1. Л әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, э болып оқылады,
бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
2. Л әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында
келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила,
рәсуа, Ләззат т.б.
3. О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында
ғана жазылады. Мысалы: әр, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме
т.б. Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының
бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі,
бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б.
ДАУЫСТЫЛАР
Фонетиканың өзекті мәселесі — тілдегі дыбыстардың санын, сапасын
анықтау және сол дыбыстарға қатысты түрлі заңдардың басын ашу. Бұл салада
қазақ тілінде де аз жұмыс істелген жоқ. Әсіресе дауысты дыбыстар
зерттелуден кенде емес. Қайта қазақ тілі фонетикасы жайындағы негізгі
зерттеулер мен монография, мақалалар тұтастай дауыстыларға арналған деуге
болады. Оның үстіне мектеп, орта арнаулы, жоғарғы оқу орындарына арналған
оқулықтар мен тілдің әр түрлі саласына (тарихына, диалектологиясына т.б.)
байланысты зерттеулер де дауыстыларға соқпай кете алмайтыны белгілі. Бұлай
болатыны, тіліміздегі дауыстылар немесе вокализмдер (лат. hokalis —
дауысты) — сөздің жаны, немесе сөздің жанды тамыры.
Сөйте тұра, қазіргі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың саны, сапасы
жөнінде әлі күнге бірізділік болмай келеді. Мұның өзі тіліміздің дыбыстық
құрылымын, буын құрамын тұмшалап, ол жөнінде шалағай, тіпті кереғар ұғымның
қалыптасуына жағдай жасап отыр. Бұдан тіліміздің фонетикалық құрылымын,
болмысын шынайы түрде жете түсіну үшін дауыстылардың санын, сапасын барынша
байыптап, айқындап, зерделеп алу қажеттігі туады.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі, оның ішінде дауысты дыбыстары жөнінде
алғаш пікір айтқандар орыс ориенталистері (лат. ozientalis — шығыстық)
болды. Атап айтқанда, Н.И.Ильминский, В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, И.
Лаптев, Н. Созонтов т.б. Олар қазақ тіліндегі дауыстыларды тап басып, дәл
анықтай алған жоқ. Қайсібірі а мен ә-ні, е мен і-ні ажырата алмай, енді
біреулері н мен у-дауыссыздарын көрші дауыстылармен біріктіріп әуре болды.
Тіпті беріде, 1927 жылы Қазақ тілі грамматикасын (орыс тілінде, әрине)
жазған Г.В.Архангельский негізінен А.Байтұрсыновты қайталаумен
қанағаттанды. Мұны ол өзі де жасырмайды. Кітапты 1924—1925 жылдары Қ.
Кемеңгеров оқыған лекциялардың негізінде жазғанын және мұны А.
Байтұрсыновтың мақұлдағанын айтады.
Қазақ тіл білімінің, соның ішінде фонетикасының да негізін қалаған А.
Байтұрсынов өзінің 1912 жылы Айқап журналында жариялаған Жазу тәртібі
деп аталатын алғашқы мақаласында: Қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның бесеуі
дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дауысты, Дауысты дыбыстар: а, о,
ұ, ы, е, — деп анықтаса, осы пікірін кейінгі оқулықтарында, 1927 жылы
жазған Дыбыстарды жіктеу туралы деген мақаласында қайталанды.
Бұдан А. Байтұрсынов жіңішке дауыстыларды ескермеген деген ұғым тумауға
тиіс. Ол: дауысты дыбыстар а, о, ұ, ы осы тұрған күйінде жуан айтылады,—
дейді де, сөздің алдында дәйекше (арнайы белгі) тұрса, сөздің ішіндегі
дауысты дыбыстарды жіңішіке айтамыз,— дейді. Яғни төрт жуап дауыстының
төрт жіңішке сыңары болатынын әсте ұмытпаған. Ал бес дауысты, бес әріп сол
кездегі араб графикасының мүмкіндігіне негізделген.
Мұның өзі бұларды жартылай ашық дауыстылар деп қарауды қажет етеді.
Түркі тілдері фонетикасын салыстырмалы-тарихи тұрғыдан қарастыратын соңғы
бір іргелі еңбекте де бұлар жартылай ашық түрінде танылған.
Дауыстылардың жіктелу кестесі
Жақтың қатысына Ашық Жартылай Қысаң
ашық
Тілдің жуан a
қатысына
ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ АЙТЫЛУЫ МЕН ЖАЗЫЛУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Дауысты фонөмаларға тән басты ерекшелік, белгі-қа-сивттөрдің, олардың
фоееиалық мэбінің айқын да тұрақты көрінетін орны — бір буынды түбір,
сондай-ақ көп буынды сөздің бас (бірінші) буыны. Сөздің екінші буынынан
бастап олардың фонемалық күші әлсірей береді. Мұның өзі екінші буыннан
бастап кейбір фонемалардың таңбаларын алмастырып жазуға жол береді.
Мәселен: өлең (дұрысы өлөң), өнер (өнөр), өте (өтө), үлкен (үлкөн), оқы
(оқұ), осы (осұ), үкі (үкү), үсі (үсү), кітап (кітәп), мұғалім (мұғалым).
Мұндай сездерді жазылуынша айту ерсі болғанмен, мағынасын түсінуге көп
кедергі бола алмайды. Дұрысы, әрине, фонемалардың өздерін жазу болмақ.
Дауыстылардың әрңайсысының айтылу, жазылуын зерделеп алудың маңызы зор.
1. А фонемасы — азды-көпті ерекшеліктермен тіл-тілдің бәрінде
дерлік кездесетін көнеден келе жатқан фонемалардың бірі. Жазудағы таңбасы —
а.
А әрпінен (фонемасынан) басталатын сөздер көне түркі тілінде
(Древнетюркский словарь (1969) бойынша) қ, г әріптерінен кейін үшінші
орында тұрса, қазіргі қазақ тілінде де (Қазақ тілінің орфографиялық
сөздігі (1988) бойынша) үшінші орында тұр. Ал Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде (10 томдық) 7-орынды иеленген.
Сөздің басында және бас (бірінші) буында жазылатын a әрпі ылғи да а
фонемасына сай келеді, яғни өз қызметінде түрдеуге болады.
А фонемасы барынша ашық, жуан. Ал езулік күші ы, і фонемаларына
қараранда әлсіз, сондықтан да ол жуан (о, ұ) еріндіктерден кейін айтыла
береді: орақ, ошақ, қора, ұйа, ұлан, құрақ, сұрақ, ұйұқта (ұйықта),ұшұқта
(ұшықта), ұуұста (уыста).
А фонемасы өзге жуап (о, ұ, ы) дауыстылармен қатар сөздің барлық
буындарында айтыла да, жазыла да береді. Айтуда кейде о-ға жуықтап кететін
де кездері бар: ойбай (ойбай), ой-қой (айхай), ойпырой (ойпыр-ай), ойпұрмой
(ойпырым-ай), соноу (сонау), осуноу (осынау), айнолайынайдолойун (ай-
налайын). Тіпті бұлар көркем шығарма текстерінде де көздеседі.
Жазуда а кейбір жіңішке дауыстылардың таңбаларымен қатар түзейтін
тұстары бар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz