Түйе сүтінен жаңа сүт қышқылды сусын дайындау процесінде түрлі микробтық популяцияның зерттелу

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Биология факультеті

Микробиология кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫС

Түйе сүтінен жаңа сүт қышқылды сусын дайындау процесінде түрлі микробтық популяцияның зерттелу

Алматы, 2010

РЕФЕРАТ

Кілтті сөздер: сүт қышқыл бактериялары, физиологиялық активтілік, емдік - диетикалық, пробиотикалық, активті қышқыл, активті штамм.

Қысқартылған сөздер: Lb. - Lactobacillus

Leuc. - Leuconostoc

Lac. - Lactococcus

ГСА - гидролизденген сүтті агар

МС - майсыздандырылған сүт

Қазіргі таңда экологиялық ахуалдың нашарлауына байланысты туындайтын індеттер саны артып барады. Ондай індеттердің алдын алу үшін пробиотикалық қасиеті жоғары препараттар мен емдік әртүрлі сүт қышқыл сусындарын ойлап табуда. Солардың ішінде түйе сүтінен жасалатын сүт қышқылды сусындар болып табылады. Олардың құрамына сүт қышқылын активті түзетін және антагонистік қасиеті жоғары сүт қышқыл таяқшалары кіреді. Сондықтан бұндай өнімдер адам микроэкологиясын жақсартып, иммунитетін көтеріп, денін сауықтырады. Сондай - ақ, өкпе және асқазан ауруларының алдын алу үшін өте тиімді. Практикалық маңызды (активті қышқыл түзушілер, антогонистік қасиеті жоғарылар, антибиотик түзушілер т. б. ) штамдарды бөліп алып, солардың негізінде жаңа емдік - диетикалық сусындарды алу арқылы жоғарыда аталған аурулардың алдын алуға және орташа өмір сүру уақытының көрсеткішін арттыруға болады.

Жұмыстың мақсаты: Түйе сүтінен жаңа сүт қышқылды сусын дайындау процесінде түрлі микробты популяциялардың зерттелуі

Жұмыстың міндеттері:

• Сүт қышқыл өнімдерді алу үшін моно ұйытқыларды дайындау

• Түйе сүтінен алынған әр түрлі сусындарға микробтық және физико-химиялық сипаттама беру.

Глоссарий

Бактериялық культуралар - қатты және сұйық қоректік орталарда өсірілген бактериялардың тіршілікке қабілетті культуралары.

Идентификация - микроорганизмдерді белгілі бір систематикалық топқа (туыс, түр) жатқызу мақсатында қасиеттерін зерттеу. Идентификация зерттелетін организмнің бір немесе басқа таксонға жататынын анықтауды білдіреді.

Түр - морфология, физиолого-биохимиялық, молекула-генетикалық т. б. белгілері ұқсас организмдер.

Штамм - белгілі бір тіршілік ортасынан бөлініп алынған микроорганизмдердің таза дақылдары.

Колония - қоректік заттар бетінде немесе қатты және сұйық қоректік орталар ішінде орналасқан бір түрге жататын бактериялар жиынтығы.

Грам әдісімен бояу - Дания бактериологы Грам (1884) ұсынған микроорганимздерді бояудың күрделі әдісі.

Петри табақшасы - микробтардың колонияларын алу үшін қатты қоректік ортаны құюға арналған ыдыс. Оны ең алғаш рет бактериолог Петри ұсынған.

Каталаза - сутегінің асқын тотығын су мен молекулалық оттегіге дейін ыдырататын фермент

Термостат - микроорганизмдерді бір температурада өсіруге арналған құрал.

Ет-пептонды агар (ЕПА) - ет-пептонды сорпамен агар қоспасынан жасалған микроорганизмдерге арналған қоректік орта.

Ет-пептонды желатин (ЕПЖ) - ет сорпасы, пептон және ас тұзы қоспасынан жасалған микроорганизмдерге арналған сұйық қоректік орта.

Кіріспе

Халықтың күнделікті тұтынатын тағам өнімдерінің бірі - сүт және оның туындылары. Шөл және шөлейтті аймақтарды мекендеп, қатаң жағдайға бейімделген түйе малының сүті мен сүт өнімдері халық арасында емдік қасиеттерімен бағалы болып келеді. Ашытылған түйе сүтін Қазақстанда шұбат, Түркменстанда чал, агаран және дойран, Моңғолияда хоормог деп атайды. Қазақстанда түйе сүтінен шұбат дайындау мен бірге қатық, балқаймақ, құрт қатарлы өнім дерді де өндіреді. 1979 жылы Shalash түйе сүтінен май жасап дайындайды.

Түйе шаруашылығы мал шаруашылығының жетекші және тарихи қалыптасқан дәстүрлі саласы. Оның дамуына табиғи климаттық жағдайлар, әсіресе шөл және шөлейт жерлердің молдығы қолайлы жағдай туғызады.

Түйе шаруашылығының өркендеуіне республикадағы жайылымдық жерлердің ерекшелігі де септігін тигізеді. Республиканың 179, 8 млн га жайылымдық жерінің 80 млн гектары шөл, 36 млн гектары шөлейт жер. Ол жалпы жайылымдық жердің 64, 5 %-ын құрайды. Өнімділігі нашар осындай жайылымдық жерлерді толығырақ және тиімді пайдалану үшін қой, жылқы шаруашылығымен қатар түйе шаруашылығын дамыту қажет.

Түйе ертеректе қолға үйретілген үй жануарларының бірі болып есептеледі. Сонымен бірге түйе - жайылым малы, ол түнде жусап, күндіз оттайды. Сораң, жусан, бұршақ, астық тұқымдас шөптерді, бұта бастарын жеп қорек етеді. Басқа малдарға қарағанда түйенің асқорыту жолдары, кеудесі, сирақтары ерекше жетілген, ол аңызақ шөлдің сусыз, құбылмалы ауа райына өте төзімді.

1. Әдебиетке шолу

1. 1 Түйе сүті және түйе сүтінен жасалатын өнімдер, олардың емдік қасиеттері

Түйе сүтінің химиялық құрамы мен қасиеттері. Сүттің химиялық құрамы күрделі: онда 260-тан аса химиялық қосылыстар анықталған. Сүтқоректі жануарлардың әрбір түрі өзіне тән химиялық құрамы мен физикалық -химиялық қасиеттері бар сүтті синтездейді. Әр түрлі сүтқоректілердің сүтінің құрамы төменде көрсетілген (1-кесте) .

1-кесте. Әр түрлі сүтқоректілердің сүтінің орташа химиялық құрамы (г/100г)

Түйе сүтінің химиялық құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол малдың тұқымына географиялық мекеніне, азықтандыруына, күтіп бағуына, жыл мезгіліне, жасына және физиологиялық жағдайына байланысты өзгеріп отырады.

Түйе сүті қар секілді ақ түсті, дәмі тұздылау тәтті (ашқылтым), консистенциясы қою (сиыр сүтінен қоюлау), ыдысқа құйғанда, сапырған кезде көпіреді. Сауым ұзақтығы 16 - 18 айға созылады. Бір түйеден жылына 1200 - 1700 л сүт сауылады.

Інген боталағаннан кейін алғашқы 5 - 6 күндей сүт бездері уыз бөліп шығарады, оның құрамы жай сүттен өзгешелеу. Уыздың құрамында белок пен витаминдер 2 - 3 еседей көп, ал май мен сүт қанты 1, 5 еседей кем болады.

Інген сүтінде 14, 9 % құрғақ зат, 5, 3 % май, 3, 9% белок, 2, 9% казейн, 0, 6% альбумин, 5, 2% сүт қанты, 0, 25% кальций, 0, 37% фосфор, 0, 67% күл болады.

Түйе сүтінің химиялық құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол малдың тұқымына, азықтандырылуына күтіп - бағуына, жыл мезгіліне, жасына және физиологиялық жағдайына қарай өзгеріп отырады. 2000 жылы Алматы облысының түйе шаруашылықтарында жүргізілген бақылаулар бойынша айыр өркешті қазақы және аруана інгендері сүтінің химиялық құрамы зерттелді (2 - кесте) .

Май - мал организмінде негізгі күш-қуат беретін зат, ол жылу балансын реттеуге және бұлшық ет энергиясының қалыптасуына өте қажет (2-кесте) .

Кесте-2. Әр түрлі түйелерден алынған сүттерінің химиялық құрамы (%)

Түйе сүтінің майлылығы әр түрлі және ол малдың тұқымына, азықтандырылуына, жыл мезгіліне, т. б. себептерге байланысты өзгеріп отырады. Түйе сүтінің майы 43-45 ⁰ С температурада балқып. 24-28С температурада қатады. Әдетте сүт май ұсақ ұсақ май түйіршіктерінен құралады. Мәселен аруана түйесінің 1 мм ³ сүтінде 4, 5 миллиондай, ал айыр түйенікінде 6, 8 миллиондай осындай түйіршіктер болады. Осыған байланысты, олардан алынған сүт тағамдарының сапасы да әр түрлі болады. Мәселен аруана түйе сүтінен алынған сусынды түркмендер чал деп атайды, ал шұбатты сумен араластырған сусынды қазақтарда шалап деп атайды, шұбатты жартылай қымызбен араластырған сусынды қымыран деп атайды.

Белок - cүттегі ең бағалы зат. Сүтте белоктың бірнеше түрі және құрамында азотты заты бар заттар кездеседі. Белоктың өзі казеин, альбумин және глобулин сияқты үш түрге бөлінеді. Казеин сүтте казеин-кальций-фосфат жиынтығы түрінде кездеседі. Белоктың мөлшері мен өзара қатынасы сүттің ұюына әсер етеді. Ұлтабар ферменті, не болмаса зауыттық ашытқы әсерінен түйе сүті ашығанда құрылымы майда тұнба түзеді. Түйе сүтіндегі казеин майда түйіршіктерге айналады да, шұбатты араластырған кезде ұсақталып кетеді.

Альбумин мен глобулин белок плазмасында еритіндіктен, сарысу белогына жатады. Бұлардың айырықша физиологиялық маңызы бар: олар енесінің сүті арқылы жас төлге иммундық қасиет дарытады.

Түйе сүтіндегі казеиннің, альбуминнің, глобулиннің ара қатнасы бие сүтінікіне ұқсас. Қазақы айыр түйенің сүтінде 3, 6-4, 1жалпы белок, оның ішінде 2, 5-2, 8% казеин, 0, 8-0, 9% альбумин мен глобулин бар.

Сүт белогы өте қоректі болатын жақсы сіңетіндігіне ғана емес, сондай -ақ ондаға аминқышқылдарының құрамына байланысты.

Түйе сүтінің аминқышқылды құрымын зерттеген К. Құдабаевтің деректері бойынша сиыр сүтіне қарғанда, түйе сүтінде аргинин, лизин, гистидин, фенилаланин, метионин, лейцин және глобулин қышқылдары едәуір көп екендігі, ал бие сүтінен онда аргининнің 18%, серинің 0, 9% кем екндігі белгілі. Амин қышқылдық құрамы жағынан түйе сүті тек қой сүтінен кем соғады.

Осы деректер арқылы, түйе сүтінің белогы құрамы жағынан алмастыруға болмайтын және тіршілік үшін маңызы зор аминқышқылдары жағынан да өте құнды екендігін байқауға болады.

Сүт қанты (лактоза) - сауылып жүрген малдың желінінде бөлініп шығады. Бұл қант организмдегі әр түрлі биохимиялық реакциялардың түзілуіне қажетті энергия қоры болып табылады.

Түйе сүтінде 5, 0-5, 1% лактоза бар. Ол сауын маусымына қарай көп өзгермей, тұрақты болып келеді.

Шұбат өндіру процесі сүт қышқылындағы бактерия ферменттері мен ащытқылардың әсерінен сүт қантының ащуына негізделген.

Витаминдер - зат алмасу процессінде, оның ішінде биохимиялық процесстерде катализатор қызметін атқарады.

Түйе сүтінде В ₁ , В ₂ және С витаминдері сиыр сүтіне қарағанда анағұрлым көп болады, әрі витаминдердің негізгі көзі болып табылады.

К. Т. Бестужеваның деректері бойынша айыр түйенің 1 литр сүтінде А витамині 0, 38 мг, С витамині - 58, 2 мг, В ₂ витамині - 2, 72 мг болса, ал 1 литр аруана сүтінде Г. К. Хотжакулиевтің мәліметтері және С. Г. Ягодинский мен Т. А. Соколованың мәліметтері бойынша 0, 343 - 0, 487мг А витамині, 0, 95 - 1, 86 мг - B витамині, 0, 66-1, 75 мг - В ₁ витамині, 54, 7 - 79 мг - С витамині болған.

Минералды заттар - сүтте органикалық емес қышқыл тұздары түрінде кездеседі. Түйе сүтінің құрғақ затының күлі сиыр сүтінікіне шамалас болып, 0, 6-0, 7 % құрайды, бірақ та құрам бөліктерінің қатынастары өзгешелеу.

Сиыр сүтінің құрғақ зат қалдықтарының жалпы салмығының 25% фосфор қышқылы, 20% кальций тотығы құраса, ал түйе сүтінде бұл көрсеткіштер тиісінше 20-25% құрайды /1, 6/.

Сүттің химиялық қасиеті - активті және жалпы қышқылдығымен сипатталады. Жалпы қышқылдықтың мөлшерін индикатор қосылған сүтті сілтімен титрлеу арқылы анықтайды. Ол Тернер градусымен бнлгіленеді.

Зерттеушілердің пікірінше жаңа сауылған түйе сүтінің қышқылдығы орта есеппен 21, 5 ⁰ T (20 - 25 ⁰ T аралығында) . Сүттің қышқылдығы тәлік бойы ауытқып тұратынын байқауға болады. Мәселен, ертеңгі сауылған сүтпен салыстырғанда 0, 5 - 1, 5 ⁰ T-ге жоғары болады. Сүттің қышқылдығы құрамында белоктардың, фосфор қышқылды тұздардың, сүт және лимон қышқылдарының болуымен сипатталады. Активті қышқылдық - сутек иондарының концентрациясы, сутек көрсеткішімен белгіленеді.

Сүттің физикалық қасиеті - тығыздығы мен тұтқырлығы мен қату. Қайнау температурасы шектерімен және ток өткізгіштігімен сипатталады.

Сүттің тығыздығы оның құрамына ең алдамен майлылығына байланысты. Сүттің майлылығы неғұрлым жоғара болса, оның тығыздығы соғұрлым болады. Бие мен сиыр сүтіне қарағанда түйе сүті қоректік заттарға едәуір бай, сондықтан да оның колориялылығы жоғары. Бие сүтінің колориялылығы - 500-528 ккал, сиыр сүтінде 660 ккал болса, түйе сүтінде 787-911 ккал жетеді.

Сүттің бактериоциттік қасиеттері - малдың сүтінде лизоцим, аглютин, антитоксин, бактериолизин, иммундық денешіктер сияқты белок тектес микробтарды жоятын қасиеттері бар қорғаныш заттар болады, не болмаса оларды бактериоциттік қасиет деп атайды.

Осы заттар сүттегі микроорганимздердің көбеюіне біраз уақытқа дейін тосқауыл болады да сүтті ұйытпайды. Түйе сүтінің басқа мал сүтінен ерекшелігі - ол көпке дейін сақталады. Тәжірбе көрсеткендей түйе сүтін +10 ⁰ C температурада сақтағанда, оның қалыпты қышқылдығы 3 тәуіліктей сақталса, ал түйе сүтінің қышқылдығы үнемі өсіп отырған, ал 30 ⁰ С температурада түйе сүтінің қышқылдығы 24 сағаттай бұзылмаған болса сиыр сүті 6 сағаттан кейін ұйып қалған.

Сүт қышқылды және спиртті ашу процесінің ұзақтығына қарай шұбат үшке бөлінеді: әлсіз ашығаны - 1 тәулікте жетілгені, орташа ашығаны - 2 тәулікте жетілгені және қатты ашығаны - 3 тәулікте жетілгені.

Арнайы микрофлоралардың нәтижесінде түйе сүтінде күрделі биохимиялық процесс болады: сүт қанты (лактоза) ыдырап, жаңа заттар - сүт қышқылы, спирт және көмір қышқыл пайда болады, құрамындағы витаминдері молаяды. Шұбаттың химиялық құрамы, бастапқы сүт құрамынан едәуір өзгеше /7/.

Түйе сүтінде май, белок және минералдық заттар өте көп. Мұның өзі одан әртүрлі сүт тағамдарын жасауға мүмкіндік береді. Алайда басқа түліктерге қарағанда түйе сүтінің өнеркәсіптік негізде өндірілуінен, сүтті түйелердің мүлде аздығынан товарлы сүт өндіру мүлде шамалы, ол тек шаруашылықтың ішікі қажетіне ғана жұмсалады.

Түйе сүтін көбінесе ашытып, шұбат түрінде пайдаланады. Түйе сүтінен май, сыр, ірімшік, кефир дайындауға да болады.

Шұбаттан күшті сіңімді құрт дайындалады. Құрт жасалатын бастапқы материал болып табылатын шұбаттың ашу дәрежесіне байланысты құртты үш түрге бөледі (3-кесте) .

Кесте-3. Әр түрлі құрттардың химиялық құрамы

Көрініп отырғандай, құртта белок, май және көмірсу көп болады. Маңызды құрамды бөліктерінің (белок, май, көмірсу) мөлшері және калориялылығы жағынан құрт еттен де, сырдан да асып түседі. Сондықтан оны калориялылығы жоғары тағамдық өнім деп есептеуге болады.

Түйе сүтінен айран дайындау жөнініде С. Г. Херасков тәжірибелер жүргізді. Айран сүт өнеркәсібінде қабылданған технологиялық схема бойынша термостаттық әдіспен дайындалды. Жаңа сауылған сүттің қышқылдығы 18 - 19 ⁰ жеткенде әуелі сүзгіден өткізіліп, температураны 85 ⁰ жеткізіп пастерленді. Содан соң сүт 26 - 30 ⁰ дейін салқындатылып, өндірістік ұйытқымен ашытылып, бөтелкелерге құйылды. 26 ⁰ температура кезінде ашыту ұзақтығы 8 - 12 сағат болады. Соның нәтижесінде қышқылдық 60 - 65 ⁰ дейін және казеиннің жұмсақ тұнбасы түзілді. Бұдан соң бөтелкелерге құйылған кефир әбден жетілгенше тоңазытқыш камераға қойылды да, 24 - 28 сағаттан пайдалануға жарайтын дәрежеге жетті. Осының нәтижесінде консистенсиясы қаймақ сияқты аздап көпіршіген, мейір қандыратын жағымды дәмі бар сусын дайындалды.

Түйе сүтінен май және сыр дайындау жөнініде өнеркәсіптік тәжірибе әзірге жоқ. Бұл бағыттағы алғашқы тәжірибелерді И. И Лакозой, А. И Қаратаева, М. И. Камлева және С. Г. Херасков жүргізді. Зерттеулер түйе сүтінен май және сыр дайындау үшін пайдалануға болатындығын көрсетті, дегенмен оны жасау технологиясынан едәуір өзгеше.

С. Г. Херасков түйе сүтін өңдеудің төмендегідей технологиялық көрсеткіштерін қолдануды ұсынады:

1. Сепараттан өткізу температурасы 55 - 600С.
2. Қаймақтан май шайқағанда шайқау температурасы 25 - 270С.
3. Мәйек салғанда сүттің температурасы 36 - 370С, ал екінші рет Голландия сыры үшін қыздырғанда 44 - 450С.

Түйе сүтінен жасалған май сиыр сүтінен жасалған майға қарағанда ақшыл түсті болып келеді және физика - химиялық қасиеттері жағынан тоңмайға жақындайды, сондықтан оны кулинария және кондитер өндірісінде пайдалану ұсынылады. Жаңа алынған түйе тоңмайы физика - химиялық константы жағынан сиыр тоңмайы константынан өзгеше болып келеді.

Рейхерт-Мейсль саны мен көбіктену санының аз болуы түйе сүтінен жасалған майда жоғары молекулалы майлы қышқылдардың мөлшерінің көптігін және майлы, капрон және каприл сияқты төмен молекулалы майлы қышқылдардың мөлшерінің аздығын дәлелдейді. Йод саны шекті емес майлы қышқылдар мөлшерінің көптігін көрсетеді. Түйе тоңмайы константының айырмашылығы, сөз жоқ, оның физикалық қасиеттеріне әсер етеді /1/.

Жүрек - қантамыр жүйесіне және жүйке жүйеге қымыз бен шұбаттың әсері. Сүттің құрамында жүзден артық бағалы заттар бар. Осы құрамда адам организміне ең қажетті белоктар, майлар, көмірсулар, минералдық тұздар және витаминдер көп. Бұл заттар өзара жақсы байланысқан, сол себептен олар тез әрі толығымен қорытылады.

Қымыз бен шұбаттың емдік әсері ерекше. Олардың әсерінен тыныс алу және жүрек - қантамыр жүйесі жақсарады. Жылқы және түйе сүтінің құрамдық бөліктері - қымызбен шұбат зат алмасуды күшейтеді, оның әсерінен қанның құрамы және гемоглобин мөлшері көбейеді. Бұл қан арқылы оттегін тасымалдауды, тері арқылы тыныс алуды жақсартады.

Қымызбен шұбаттың құрамындағы спирт қан тамырларын үлкейтеді, қан ағысын күшейтеді, онымен қоса тромбоциттердің агрегациясын және тромб түзілуін төмендетеді.

Зерттеулерде көрсетілгендей, қымыз ішкеннен кейін жүрек пен тамыр жұмысы жақсартады, 1 сағаттан кейін төмендейді, 2 сағаттан кейін қалпына келеді. Қымыз ішкеннен кейін пульс жиірек соғады, төмендейді және жүректің физикалық жаттығуларына деген шыдамдылығы жоғарлайды.

Жүрек - қан тамыр жүйесінің қызметінде жылқы сүтінің қанықпаған май қышқылы ерекше орын алады, оларды қазір w - 3 (линеленді), 6 - w (линолды) қышқылдар. Олар С витаминімен бірге холестеролды қалдықтан артериалды тамырды сақтайды. С витамині артерия қабырғасын эрозиядан және жарықтардан сақтайды.

Бірақ, жүрек пен қан тамырдың асқынған аурулары кезінде қымыз ішуге болмайды немесе аз мөлшерден бастау керек.

Қымызбен емдеу кезінде ауру адамның өзін сезінуін, ұйқысын, жүрек - қан тамыр жүйесін қадағалау керек. Кейбір адамдар да қымыз ішкеннен жүректің қатты соғуы, бас айналу белгілері байқалады. Мұндай белгілер кейде қымыз ішудің бірінші кездерінде байқалады, ал кейіннен қалпына келеді.

Қымызбен емдеудің ең басты шарты - бұл ауру адамдардың емдік уақытын қадағалау /2/.

Қымыз бен шұбаттың ас қорыту жолына әсері. Қазақстанда шұбатты өкпе және асқазан аурулары кезінде қолданады. Ең алғаш рет Қазақстанда түйе сүтінің және шұбаттың қоректік және дәрілік қасиеттерін И. У. Ұразақов зерттеген және ол мынандай қорытындыға келген: түйе сүті және шұбат сиыр сүті мен қымызға қарағанда химиялық құрамы бойынша ерекшеленеді. Ол бекіткендей шұбатта ақуыздың мөлшері сиыр сүтіне қарағанда 1, 5 есе, ал қымызда 2 есе көп.

Шұбаттың дәрілік қасиеттерін Ғ. Ходжакулов Түркменстанда зерттеген. Бекіткендей, шұбат асқазанның секреторлық қызметін және асқазан сөлінің қышқылдығын жоғарылатады.

Шұбат асқынған гастрит ауруларын емдеу кезінде жақсы көмектеседі. Ауруға шалдыққан адамдардың өзін - өзі сезінуі жақсарып, тәбеттері ашылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс